Skip to main content

Full text of "Doctoris angelici divi Thomae Aquinatis ... opera omnia"

See other formats 


Digitized  by  the  Internet  Archive 

in  2011  with  funding  from 

University  of  Toronto 


http://www.archive.org/details/doctorisangelici26thom 


DOCTORIS    ANGELICI 


DIVI 


THOMtE  aouinatis 


SACRI  ORDINIS  F.  F.  PR^DICATORUM 


OPERA    OMNIA 


PA  mS.  —   IMIMllMlilUl!:  Vv.  I>.  LAUOUSSl':  ET  CM 
k'J,  KUE  NOIRi:  UAUtLEtt-CllikUi'»,  4!l 


DOCToius  an(;i:li(:i 


1  »  I  \'  I 


TllOMi]  AQUINATIS 

SACItl  OltlllMS  F.  F.  HIBICAIOIllM 

0  [»  E  R  A    0  M  N  I  A 

SIVE    ANTKIIAt;    EXCUSA  , 

SIVE  ETIAM   ANEC.nOTA  ;   K.\  KHrnoNIllUS  VETUSTIS  ET  1>EC:I.MI  TERTII  S«CULI    CODICIDUS    HEI.IGIOSE  CASTIOATA  } 

l'HO    AUTllOIUTATIUUS    Al>   KIDEM    VULGATJi   VEIISIONIS    ACCUIUTIUKUMQUE   PATROLOGIf   TE.XTUUM, 

NUNc  PRiMUM  hevocata; 

NOTIS    lUSTOIUClS,    CIUTUUS,    PIUI.O.-^OI-IIICIS,    TIIKOLOGICIS,    CUNCTAS    ILLUSTKANTIBUS    CONTKOVERSIAS 
OCCASIONE   DOGMATUM   SANCTl   AUTIIOIUS    EXORTAS,    SOLLIUTE   ORNATA, 

STUUIO    AC  L.^UOKK 

STANISLAI  EDUARDI  FRETTtl 

Sacerdotis  Soholwqnc  Thoniisticse  .^lumxii. 


lOLUllE.l  WIGESl.HUU-SEXTtJil 


IN    ARISTOTELIS    STAGIRITiE 

LIBROS  NONNULLOS  COMMENTARLA. 

V 


PARISIIS 

APUD  LUDOVICUM    VIVES,    BIBLIOPOLAM   EDITOREM 

13,    VIA    VULGO    niCTA    DEL.^MBRE,    13 

M  DCCC  L.XXV 


THE  IKSTITUTE  OF  }(^V'^r'n  STUOIES 

TOfiONlO  5,   CAi^AUA. 

N0V27  1231 

(S2G 


SANCTI 


TllOUM    AOUINATIS 


IN 


ARISTOTELIS    STAGIIUT/E 


NONNULLOS  LIBUOS  COMMENTARIA. 


IN  X  LIBROS 


ETHICORUM  AD  NICOMACHIIM 


LIBERNONUS 


iSUllllA  LIBRI.  —  DE  AMICITI.E  CONSERVATIO^E  AC  IPSIUS  OPERIBUS.  DE  RENEVO- 
LENTIA,  CONCORDIA,  BENEFICENTIA,  AC  AMORE  SUI.  DE  AMICIS  FELICIS,  .\MICORUM 
NUMERO,  IN  QUA  FORTUNA  SINT  HABENDI,  ET  IPSORUM  PR/ECIPUO  MUNERE. 


LECTIO    I. 

Agefis  de  projmetatibiis  aniicitisc,  dicit  froporlionem  in  eis  essc  servaiidam, 
qtiia  pe.r  eam  amicitise  diti  dura/it,  sine  illa  vero  turbantur. 


A>'TIQU.\ . 

In  omnibus  aufeni  dissimilium  specierum  amiciliis 
analogiim  utique  a-quat  et  salvat  amiciliam  qnemad- 
modum  diclum  e?t :  puta,  et  in  poUtica  corinrio  pro 
colceamentis  refributio  lit  secundum  dignitafem,  et 
textori  et  rcliquis. 

Hic  quidem  igitur  inventa  estcommunis  mensura 
numisma.  Et  ad  hoc  utique  omnia  referuntur,  et  hoc 
mensurantiir. 

XXVI. 


RECEN9. 

In  omnibus  autem  dissimilium  amicorum  amici- 
tiis  rationum  similitudo  amicitiam  exaequat  et  con- 
servat,  ut  diximus  :  quomodo  etiam  in  re  civili  su- 
tori  pro  calceis  retribuitur  quod  convenit,  et  textori 
et  ceteris  item  artificibns  alque  opifncibus. 

Estque  ad  hsec  mensura  communis  comparata 
nummus  :  ad  hnnc  omnia  referuntur,  et  hic  omnia 
melitur.  In  amaforia  vero  amicilia  queritur  inter- 


9 


IN  X  LIUKUS  KTMICUUIIM  AD  NICOMACIKIM. 


lu  •luiicitia  iiuteui  quauituqiie  >|uiiieni   auiatur  hc- 

cuittl,   i|iiuiiiHiii    auperuuiaa.-^    uou    leilriiuitlur    uiliil 

t   '  et  6ic    '  li.     Mullutieii    uuletii 

u    [AuA    I  leus  Lnuuid    tiiiueu 

uil.. 

A  iiileui    talia   eiiui    bic    quiilem   prupter 

luuciu  iiuialiiui  iiuiel,  tiic  ituteui  |iru|)ter  utile 
u  '111,  tid;c  aiiteui  lutu  uuitiuhuH  enislunl.   I'ru|i- 

ter  liifi;  euim  ituiicitu  e.iiateule  ili:tsi)htliii  lit,  cuiu 
Uuu  liiiut,  quuniui  Kriitia  iiuiiiliiiut.  .Nuu  euiiu  ipnus 
aiuiiltitiit,  iiei.1  e.xi^teultu  uuu  uiuueiitia  eutia.  l'ro|)ler 
uuod  tiileb  et  uuiiciliiti.  (juiu  auteiu  niuruiu,  secuii- 
iiuui  iiei(j«aui  aAiateuii,  mauet,  quemaiiuiuduiii  dic- 
tuui  e:it. 


Couteuduut  auteui,    et  cuiu   altera  Haut  iij«iit,  et 

3ui«  uuii  a()|ietiiiit  :  riiiiiile  eiiiiit  ci,  i|uuil  e.st  iiiliil 
eri,  cuui  eu  ijuud  ii|i|ietit  iiuii  |)Otitiir  :  |iiitn  et  cy- 
tharedo  re|)ruiuitteiia  iptaiitu  lueliiis  cuiieret,  tuiili) 
pliM  :  iu  lu.iiie  auleiu  expeteuti  |)ruiiiiiisiuueH,  pn) 
delectutiuue,  delectutiuueui  reildidisde  di.xit.  Sii|iii- 
deiu  iKilur  uteri|iie  lioc  vulebut,  .sullicieuter  utiijue 
liabiiit.  Si  uuleui  liic  i|uiileui  delectiilioueiii,  hic  uu- 
tem  luiTUiii,  et  liic  ciiii>leui  tiidtet,  tiic  aulciu  iioit. 
lioii  uttque  erit,  i|iiod  secuiuluiii  coiuiuuuicatiouciii, 
lieiie.  (^uil)Ud  euiiu  iiidi^^eus  e.xistit,  his  et  utteudil, 
etilliua  quidem  gratia  hsec  dabit. 

Di^uitateiu  aiitein  utriusijiie  urdiuare  est  aule 
daiitis,  vel  piuiaccipieulis?  Qui  eniiii  aiite  dat  videtur 
eoucedere  illi-,  quud  aiuut  et  Fruta«uraiii  facere 
lacere.  Cum  euiui  duceret  queuique,  liuiiorare  dis- 
ceuteiii  jussit  quuiito  videlur  dif^iiu  scire.  Et  acciuie- 
battuntiim.  In  tiilibus  autem  ([uibusdaui  sufUcit  nic, 
merces  auteiu  viro. 

Frifcuccipieutes  auteiu  urgenluin,  deiude  nihil  fa- 
cieutes  eonim  qiiai  di.xeruul  prupter  superabiin- 
dantias  reproniissionum,  convenienter  in  accusalio- 
nibus  fiuut.  Nuu  euiiu  perliciunt  quod  confessi  sunt. 
Hoc  auteui  furte  fucere  ■iophisliB  cugiiutur  [irojiter 
iiullum  utique  dare  argentuin  pro  quibu*  sciuut. 
Isti  quidein  igitur  quoruiu  accipiebanl  niercedeui 
non  facientes,  cuuveuieuter  in  accusaliouibus  sunt. 

In  quibiis  aulein  non  fit  propter  coufessionem  nii- 
nistralionis,  hi  quideiii  propter  seiiisos  anle  daute.s, 
dictuiu  est,  (luouiam  iiiuccusabiles.  Talis  cuim  sc- 
ciuidnm  virtuteui  amicilia,  et  relritiutiouem  facien- 
dam  secundum  electionem.  Hrec  enim  ainici,  et  vir- 
tutis.  Sic  autem  et  videtur,  et  philosophia  commii- 
uicantibus.  Non  enim  ad  iiecunias  di^nitas  meusiira- 
tiir;  pretiumque  aequiponderans  non  utique  fiet,  sed 
forte,  quod  sufliciens,  quemadmoduin  ad  Deos  et 
pareutes  contingens. 


Non  tali  autem  existenle  datione,  sed  in  aU((iio 
niaxime  quidem  forte  oporlet  retributionem  fieri  vi- 
sam  ambobus  secundum  dignitatem  esse.  Si  auleui 
hoc  non  accidat,  non  solum  necessarium  esse  vi- 
ilebitur  utique  praehabentem  ordinare,  sed  etiam 
justum. 

Quantumenim  utique  iste  adjutus  est,  vel  et  quau- 
to  delectationem  vellet,  utiqne  tnntum  recipiens 
habebit  adhuc  dignitatem.  Etenim  in  emptiouibus 
sic  videtur  faclum. 

Alicubi  autem  sunt  leges  scilicet  voluntariarum 
conventionum  vindictas  non  esse,  ut  opportuuum 
cui  credidit  dissolvi  adhuc  quemadmodum  coiuinu- 
nicavit.  Cui  enim  concessum  est,  hunc  existiniaut 
justius  esse  ordinare  concedente.  Multi  enim  uon 
aequali  appretiautur  habeutes,  et  voleutes  accipere. 
Propria  enim  et  quae  daut  singulis  videntur  multo 
digua;  sed  tamen  retributio  fit  ad  tantum,  quantum 
utique  ordinant  accipientes. 

Oportetauteni  forle  uon  tanto  appreliari,  quaulum 


dum  anintur  de  eo  queiu  aiiiut,  (|iiod  (|iium  eiiiii  ipHo 
(leuiiiet,  ille  >iibi  iiiiituo  iioii  res|iuiiileat  iii  aiiiore, 
ipae  forte  uihil  iu  be  hubeiict  uiiiubile.  Suspe  uuteiu 
etiuiii  is  qiti  uiiiiitiir,  de  uiiiuture  iiiiuuilur,  qiti  qiiuiii 
aiiteuumiiiu  pnjiiiitteret,  uuuc  iiiliil  pru^stet 

Atque  uccidere  tuliu  luiu  suleiit,  i|tiitm  amator 
eum  qui  culitur,  propter  volttiituteiu  itiuut ;  ille  ama- 
lureiu  proiiler  iitilitutem  :  et  liiitc  iilriuque  iioii  cou- 
grutiiit.  .Naiii  (|tiutii  isturiiiii  cati-^u  HiiiicitiHin  illi 
coierint,  diriiuitur  huc  tuiu,  •|tium  eu  iiou  piuvslitii- 
tur,  (juu!  ipfis  erant  cuii-ui  diligeiidi  Nuu  cuiiit  ulter 
alteruin  iinigebiit,  «ed  boiia  certa  alteritii»  nlter,  quu^  - 
Btubiliu  uou  ituul.  (Juuiiiobreiii  taleK,  qualeii  dictuui  % 
ebt,  isuut  et  amiciliin  i.-tu!.  At  vero  eu  qiiu;  ex  iiio- 
ruui  virttite  pruliciscitur  amicitia,  (juiini  per  ue  uit, 
manel,  iit  dixiinuH. 

iJiasideiil  atiteiii  iiiter  se  amici  etiuin,  quum  aliu, 
et  uoii  ea  qiiu!  ex|ietel)unt,  coiiiiequtiiitur  :  periiide 
enim  est,  ac  si  qiiiri  uihil  conseqiiuttir,  id  ipiod  cu- 
[•iebut,  iiou  coiii)e(jiii.  (jnate  illu(J  est  qtiod  de  citlia- 
la^du  jactutur,  cui  is  ipii  iiriiiiii-i^rnt,  quiiiito  meliti.s 
caneret,  tanto  «e  pliira  daturiim,  luaue  pruiiti^ftaiu 
mercedeiu  exigenti,  volupt.itein  se  pro  voluptate 
reddidisserertpuiiilit.  Suiie  »i  liuc  vulebut  uleii|iie,satis 
illi  factum  esset.  Siu  liic  oMectationem,  et  ille  quie«- 
tuin  petebut;  et  hic  liubet  (piud  vuluit,  ille  uou  hu- 
bet  :  uou  fuerit  rite  satis  fiu.luui.  Nam  quibuH 
qtiiaqiie  eget,  ad  litec  aiiiiiium  refert,  illorumque 
gratia  hicc,  qtiue  haljet,  dutiirus  est. 

Sed  Uistiuiatio  ejiis  quod  coiivenil,  utrius  est  ? 
ejusne  qtii  auteiledit,  an  ejtis(|tii  aiiteu  nccepit?.Nam 
(jui  dat  prior,  reiii  p(!rttiilt(!re  illi  alteri  viiletiir.  yiiud 
aiuut  et  Frotiigoram  lucere  sDlitiiiii.  ytttim  eiiiin 
docuisset  uliqiia,  euiii  qiii  diilicerat  jubebut  post  uio- 
doa!stii)iiire,  qtiaiiti  esse  judicuret  eaqiuB  didicisset : 
et  tantiiiu  auferebat. 

Iii  talibus  auteui  placet  illuil  noniiulli.s.  «  Dicta  vi- 
ro  merces  ab  amico».  (^niuutein  (ira!acce|)tu  pecuuia 
nihil  eorutu  qua;  prutiiiserunt  priestant,  propter 
immoderatam  scilicet  promiBSorum  maguitudinem, 
merito  accusautur.  Noa  enim  persolvunt  ea  quu; 
promiseriint. 

At(|ue  hoc  soijhistas  fortasse  facere  necesse  est, 
propterea  quod  neiiio  in  ea  qiuB  illi  sciunt  pecuniam 
inpensurus  sit.  Hi  igitur,  (]uia  en,  quorum  causa 
inercedem  acceperunt,  non  facinut,  non  immerito  ^ 
accusantur.  Iiiter  quos  autem  nulla  iutercedit  pro  ■ 
opern  ntqueofficio  mercedis  pactio,  ex  his  illi  qui  de 
altero  propter  ipsum  priores  bene  merentur,  non 
solent  crimiuatiouibus  esse  obnoxii,  ut  aiite  dictum 
est.  Talis  enim  est  ea  qua;  virtule  constituitur  ami- 
citia  :  atque  hic  ita  est  facienda  remuneratio,  ut  est 
hoc  instituto  dignum.  Hoc  enim  et  amici  et  virtutis 
est.  Eademque  ratio  videtur  eorum  esse,  qui  philo- 
sophiam  communicarunt  cum  aliis.  Neque  euiin  sa- 
pientiae  aestimationem  pecunia  metiri  potest,  neque 
uUum  pretium  paris  momeuti  re|ieriri  queat  :  ac 
fortasse  satis  esse  debeat  id  quod  facultates  patiun- 
tur,  referre,  ut  et  in  diis  et  parentibus  coleaais  res 
habet. 

Ubi  vero  non  hoc  modo  neque  hoc  animo  benefi- 
cium  confertur,  sed  remunerationis  spe  :  nihil  ae- 
quius  quam  ut  mensura  remunerationis  slatuatur 
secundum  id  quod  utrique  parti  videatur.  Quod  si  id 
locumnon  habere  contingat,  non  modo  necessarium, 
sed  etiam  justum  videatur,  ut  is  qui  prior  acceperit, 
quantum  sit  reddendum,  priEfiniiit.  Quanta  enira 
utilitas  huic  allata  est,  aut  qtianti  voluptatem  einis- 
set,  si  tantum  vicissim  acceperit  alter,  justum  pre- 
tium  videbitur  ab  hoc  esse  consecutus.  Nam  etiam 
in  rebus  venalibus  hoc  idem  videmus  factitari. 

Et  quibusdam  in  locis  leges  non  dant  contractuum 
voluntariorum  judicia  et  actiones,  quasi  oporteat, 
cujus  quis  fidem  secutus  est,  cum  eo,  sic  ut  coutra- 
xerat,  decidere.  Nam  cui  permissum  est.  eum  justius 
es?e  arbitrantur,  quanlum  sit  reddeudum,  praesti- 
tuere,  quam  illtim  qui  permiserit :  quum  ita  compu- 
ratnm  sit,  ut  |)Ieraqtie  non  tautideni  aestiment  ii  qui 
habent,  quanti,  qui  ea  accipere  voluut.  Sua  enim 
cuique  et  ([UiB  quisque  dat,  cara  habet  magui(iue 
aestimat.  Verum  eo  nou  obstaute  remuueratio  tieri 


MliKll   l.\. 


Iiiiliciiti  viilotiir  (IIkiiuiii,  suil  (|iiaiilu  iiiilu  linbure  u|i 

|ll'l-(lllttlH    l'l«t. 


(Iitlict  iiil    ii'Htiiiintiiiin'iii  cjtiii   i(iii  d' 

Cnt   llllhl    lcilClhllllll,   VlillTI   rccllllll,   nl 

iili  illo  iiiin  (IX  iteiiHii  i|i«iiiH  i)(t  i|iii  ««t,  i|iiiiiii  jniii 
rciii  lifitict,  '«cil  cx  illii,  i|iii  crnt,  |irlii^i|iiiiiii  i-niii 
n(li|ilitcur(!tiir. 


Po.sti|iiam  IMiiliisopluiH  osttMiilit,  i|iiiil 
«st  amicitia,  rt  (IftiMiuiiiavit  do  amicilia' 
spocioliiis,  hic  iii  iioiio  liliro  (lctiMiniiiat 
(lo  amicitia»  propriclatilms.  Kt  piimii  po- 
iiit  propiiclalcs  amicilia'.  Si'(Miiiilo  iii(»\('t 
(jiiasilam  (Inbitatioiios  circa  praMlcttMini- 
nata,  ibi,  <(  l)iilntatiir  aiitcm  nlnim  opor- 
tct  otc.  »  (arca  primnm  (liio  facit.  Priino 
(lctcrminal  ca  (jna'  pfrlincnt  ad  cotiscr- 
vatioiiciu  ot  (lissolnlioncm  amicitiiP.  So- 
cmulo  tlotormitiat  do  amicitia'  ciroctilins, 
ilti,  (t  Amicaliilia  antcm  (ina'  ad  amicos 
otc.  »  Circa  primiim  dtio  lacit.  l'rimo 
(letorminal  oa  (]iia»  portinont  ad  consor- 
vatioiiom  amicitia'.  Sociindo  dctcrminat 
(|na'(lam,  (nno  p(M'tinciit  ad  dissoliitioncm 
ipsins,il)i,(i  [Jalict  aiiliMU  diihitationcm  d(>, 
oo  otc.  »  Circa  primiim  tria  Tacit.  1'rimo 
proponit  id  (inod  est  amicitia'  conscrvali- 
vnm.  Sccnndo  ostondit  tinomodo  prop- 
ter  hnjusmoili  dofocfum  amicitia  turba- 
tur,  ibi,  (t  Ilic  quidcm  crgo  inventa  est 
ctc.  »  Tertio  docet  rcmcdia  contra  hujus- 
modi  pcrtnrliationom,  ibi,  ((  Dignitatem 
autem  ctc.  »  Et  qnia  in  amicitiis  a^qua- 
lium  nianifestum  cst  quod  amicitia  con- 
servatur  per  hoc  quod  cequalc  rcdditur; 
manifestat  primo  qualitcr  possit  conscr- 
vari  amicilia,  qua:'  est  dissimilium  per- 
sonarum  ad  inviccm  quod  magis  dubium 
esse  videbatur.  Et  dicit  quod  iu  omnibus 
talibus  amicitiis  dissimilium  pcrsonarum, 
puta  patris  ad  filium,  rcgis  ad  snbditum, 
et  sic  de  aliis,  adsquat  et  conservat  ami- 
citiam  hoc  quod  exhibetur  analogum, 
idest  id  quod  est  proportionale  utrique. 
Et  hoc  mauifestat  per  cxemplum  cjus 
quod  est  in  politica  justitia,  sccundum 
quam  in  quinto  dictum  est  quod  coriario 
pro  calceamentis,  quse  dedit,  retributio 
fit  secundum  dignitatem,  quse  est  secun- 
dum  proportioncm ;  et  idem  est  de  tex- 
lore,  et  de  rehquis  artificibus, 
Deinde  cum  dicit  i  hic  quidem  » 
Ostendit  quomodo  propter  defectlmi 
analogi  turbatur  amicitia.  Et  circa  hoc 
duo  facit.  Primo  pouit  causam,  quare 
hujusmodi  perturbatio  contingere  non 
potest  circa  justiticO  commutationcm.  Et 
dicit  quod  hic,  scilicct  in  commutationi- 
bus  politicis  inventa  est  quaedam  com- 
munis  mensura  ,   scilicet  denarius,    ad 


(|ncm  .sicnt  ad  monsnram  oinnia  commii 
tabilia  rcfcrnntnr.  Kt  (toriim  pri*tiiim  pcr 
dciiarios  monsnraliir.  Kt  idoo  ccrliim  chk«! 
polcst  (|iii(l  pid  (|tio  rcddcniliMii  sit.  Sod 
ca  (|iia'  sc(  iiiidnin  amiciliain  ('(nntniilaii- 
ttir,  piila  aHoctuii  ut  obso(|iiia  ainiconim, 
aiiprctiari  pocnnia  noii  possiiiit.  Kt    idco 

Sccniido  ibi  •  iii  amicitia  » 

Oslcndit  qiioinodo  pro|)tcr  dofcctnm 
analogi  amicitiji  portnrbaltir.  Kf  primo 
ostondit  ox  co  quod  scilicel  non  flt  re- 
coin[ionsatio  ab  niio  amico  altcii.  So- 
cuiulo  ox  co  (jiiod  iion  rccomp('iisatur 
illnd  qnod  qiKorcbatnr,  ibi,  ((  Coiifcm- 
nnnt  aufom  etc.  »  Circa  primnm  duo  la- 
cif.  Primo  proponif  causam  pcrfnriiafio- 
nis  amicitia'.  Sccnndo  oslcndit  inquibns 
amiciliis  hoc  contingat,  ibi,  ((  Accidunt 
anlem  talia  etc.  »  Circa  primum  conside- 
randum  cst  quod  rccompciisatio  amici- 
tiio  attcndifur  sccundum  duo.  Primo 
(luanfum  ad  interiorom  afrectum  amoris. 
Kt  quantum  ad  hoc  dicit  quod  quandoque 
iii  amicitis  contingit  quod  amator  accu- 
saf  cjm  qucm  amat,  quoiiiam  cum  ipse 
supcrabundanfcr  amcf,  non  redamatur 
ab  eo  quem  amat.  Et  quandoque  sua  ac- 
cusatio  est  injusta;  pufa  si  contingat 
qnod  nihil  habcat  in  se,  undc  sit  dignus 
amari.  Sccundo  fit  rccompensatio  amici- 
tiae  quantum  ad  exteriora  dona  vel  obse- 
quia.  Et  quanfum  ad  hoc  dicit  quod  mul- 
tofics  ille  qui  amafur  accusat  amatorem, 
quia  cum  prius  repromiserit  sibi  omnia, 
tamdcm  nihil  pcrficifur. 

Deinde  cum  dicit  <(  accidunt  autem  » 

Osfcndit  in  quibus  amicitiis  haec  con- 
tinganf.Etdicit  quod  pra^dicta?  mufua?  ac- 
cusationes  iuter  amatorem  et  amatum 
accidunt,  quando  amator  amat  propter 
delectationcm,  amicus  autem  amat  ama- 
torem  propter  ntile.  Contingit  aufem 
quandoquc  quod  ista  non  existunt ;  quia 
scilicet  ncc  amatori  amatus  exhibet  de- 
lecfafioncm,  nec  amator  amato  utilita- 
tem.  Ideo  fit  dissolutio  amicitia^,  cum 
non  permaneant  illa,  proptcr  quffi  sola 
amicitiaerat.Non  enim  seinvicem  propter 
seipsos  amabant,  sed  propfer  praedicta, 
scilicct  utilitatem  et  delectationemj  quae 
non  sunt  permanentia,  et  ideo  nec  tales 
amicitiae   sunt  permanentes.   Sed,   sicut 

.T>1\ 


IN    \   MMIIOS  KTIIICnlH  M  AI)  MCOMAI.III  M. 


.siipiii  (iietuia  ii>il,  iiiuicitiu  quai  etit  piu 
pter  bonuH  nu>ru8  anl  puriiiiiiieuH ,  (luiii 
stuMiuiluiu  «'uiu   uiiiuiit  Hoiuvicuin   aniiri 
[irt)[)ter  sei[).s<)H. 

l)uiu<U;  L-uiiidicit  (I  ('oiitiMKluiit  uutoiii  » 
OHtuiuiit    qiiuiiiodo    uuiicitiu    turhutiu- 
per  huc  ([uotl  iiuu   roi-oiii[)»'usutiir   iliuil 
i[Uo(l    (]ua'ret)u(ur ,    s(m1   uliuil.    Kl    (li(-it 
([uod  iiiultuties  uiuici  cuu((;ii(luiit   ad  iii- 
vicem,  cuin  iioii  rocoin[)eiiseiitiir  ei»  illa 
([iiu'   u[)[)etuut ,    sed  ([Uceduin  uliu.    (liiiu 
eiiiin  uli(|uis  iioii  [)Otitur  eo  ([uoddeside- 
rat,    siiiiih!   »!st   uc    si  iiiliil  ei  (i(}|-et.    Kt 
poiiit  exem[)luiu  de  ([iioduin  cythuraulo, 
cui  ([uiduin  r(![)ruinisit,  ([iiod  ([iiaiito  uie- 
lius   (-uuturet,  tuuto  ei    [)his  duret,   Ciiin 
autein    iii    iuuik!    [)Ost    (•auliiiu   [)etiisset 
reproinissiones  sit)i  udiiii[)leri,  respondit 
promissor ,    ([uod  ipse   pro  deleelatione 
reddiderat  ei  (hdeclutioiiein,   ([iiia  versa 
vice   iu  uli(]uo  eum  delectuverut.  Kt  si 
quidein  cythanfidus  qua-rehut  deleetafio 
nem,  sutTu-ienter  sc  hahet  recompensatio 
facta.  Si  vero  promissor  qiiaTehat  delec- 
tationem,  cytharoidus  uutem  lucruin,  nuii 
est   heiie  facta   commiitutio,  quia   uiius 
eorum  hahet  quod  qua^rehat,  alius  autem 
non.  Ille  euim([ui  exhihet  ali([uid,  ad  illa 
attendit  quihus  indiget,  et  horum  gratia 
dat  illa  qua;  dat. 

Deinde  cum  dicit  «  dignitatem  autcm  » 
Docet  remedia  contra  pra;dictas  amici- 
tiae  turhationes.  Kt  circa  hoc  duo  facit. 
primo  docet  qua.'  sint  ohservanda,  adhoc 
quod  pax  amicitiffi  conservetur.  Sccundo 
determinat  quamdam  duhitationem,  ihi, 
«  Duhitationem  autem  hahent  etc.  »  Circa 
primum  duo  facit.  Primo  ostendit  ad  quem 
pertincat  a^stimare  dignam  recompensa- 
tionem  in  amicitiis.  Secundo  ostenditqua- 
liter  hujusmodi  recompensatio  fiat,  ihi, 
«  In  quihusdam  non  fit  etc.  »  Circa  pri- 
mum    duo   facit.    Primo     ostendit  quod 
a3stimatio   dignae  recompensationis  per- 
tinet  ad  eum  qui  primo  accepit  heneficium. 
Secundo  ostendit  quomodo  ex  ejus  de- 
fectu  sequitur  accusatio  in  amicitiis,  ihi, 
«  Praeaccipientes  autem  etc.  »  Dicit  ergo 
primo  quod  ordinare  dignitatem  recom- 
pensationis  pertinet  ad  utrumque :  scilicet 
ad  eum  qui  ante  dedit,  et  ad  eum  qui  antc 
accepit    beneficium.   Sed  tamen  ille  qui 
ante  dedit  videtur    coucedere  judicium 
recompensationis    illi   qui  accepit,  sicut 
dicitur  de   Protagora  philosopho,  quod 
cum  doceret  discipulos,  jubebat,  (juod 
discipulus  honoraret  eum  in  munerihus 
quantum  sihi  videhatur  dignum  dare  pro 


his  qua;  eo  doceiite  s^riohut ;  «3t  tautuiu 
acci[)iehut  uh  uiioquo([iie  eorum.  In  tali- 
hiis  ('111111  aiuicitia!  ohsc^jiiiis  suffl(-i(([ui- 
husduiii  ([iiod  eis  reddilur  secuudum 
a's(iiuu(ioii(;iii  r(u-ipi(;u(iuiii  h^uiellciu.  Kt 
sic  videiitiir  siif(lci»5iiter  inercedem  reci- 
[jcre;  ([iiiu  inerces  datur  viro,  scilicet 
h(!iK;(i(-io,  uoii  uutem  rei  exliihita^  Et 
idco  suflicieiis  vidiitur  esso  m«u'ce8  qiia*, 
sufdcit  viro,  etiam  si  non  a!([uipuret  heuc- 
fh-iuin. 

l)t:iude    cum    dicit    «    pra;accipiontes 
aiit(!m  » 

Ostendit([uoino(Io  perturhatio  amicitia* 
proveuit  ex  defectii  eorum  qiii  primo 
ac(;i[)iuiit.  Kt  dicit  quod  illi  ([ui  primu 
ac(!i[)iuut  [jecuuium,  uute  S(-,ilicet  (juuin 
scrviuut,  d«!inde  nihil  fu«;iunt  eorum  qua^ 
promiseruut,  quia  forte  promissiones 
fucruut  superflua*,  cunvcnicuter  accu- 
saulur,  ([uia  non  perficiunt  ea  quai  pro- 
miseriiiit.  Et  haiccoguutur  facere  sophis- 
ta:;  ([uia  pro  omnihus  quae  sciunt  nihil 
daretur  eis,  si  committerctur  arhitriu 
disceiitium;  qiiia  tuta  corum  scicntia  iii 
quihusdam  apparcutihus  et  frivolis  coii- 
sistit.  Sic  ergo  isti  juste  accusantur  dum 
nou  faciehaut  illa  pro  quibus  mercedeui 
accipiehaiit. 

Dcindc  ctim  (li(-it  «  in  quihus  » 
Ostendit  quomodo  dchcat  ficri  recom- 
pensatio  in  amicitiis.  Kt  primo  quantum 
adamicifias  ([ua3   sunt  sccundum   virtii- 
tem.  Secundo  quantum  ad  alias  amicitias, 
ihi,  ((  Non   tali    aiitem  existento  etc.  » 
Dicit  ergo  primo   quod  si  non  fiat  colla- 
tio  heneficii  propter  coufessionem,  idest 
promissionem  alicujus   ccrti  minisferii, 
sicut  in  praedictis  fiehat,  contiiigit  quan- 
doque,  quod   aliqui   ante  dant  beneficia 
aliquibus    propter  ipsos   accipientcs,  ct 
non  iutuitu   alicujus   rccompensationis. 
Et  manifestum  est  ex  praedictis  in  octavo, 
quod  talcs  sunt  inaccusabilcs.  Hoc  enim 
pertinet  ad  amicitiam  quae  est  secundum 
virtutem,  in  qua  facienda  est  rctributio, 
respiciendo  ad  electionem,  sive  afTcctum 
facientis.  Electio  enim  maxime  pertinet 
ad  amicitiam  et  virtutem,  sicut    dictum 
est.  £t  sicut  hoc  observatur  in  amicitia 
quae  consistit  in  communicatione  virtutis, 
sic  etiam  observandum  est  in  communi- 
catione  philosophiae,   puta  inter  magis- 
trum  et  discipulum.  Non  enim  dignitas 
philosophiai  (juam  quis  addiscit,  potest 
mensurari     secundum     pecuniam,    nec 
potest  discjpulus  aH[ualc  prctium  magis- 
tro   reddere:   sed    forte    reddeudum  est 


II 


l.lltlK    l\. 


illiid,  i|iio(l  Niirilcit,  Hiciit  h<>i)  (>t  imnMiti 
IxiH. 

Driiiilr  <'iiin  ilicit  u  noii  liili  » 
OstiMiilit  <|iialil<'i-  liiit  r(^<'<>inp<Misuti<)  in 
aliis  aniiriliis.  Kt  <-ii-<-a  lioc  tria  facit. 
|'rinio  |)i-o|ionit  <|iioil  int<<iiilit.  S(><'nii<lo 
proliat  pi-opositiiiii,  ilii,  n  (Jnantiiin  (Miiin 
cli'.  »  'r<Mlio  r<'sp(»iiil('t  tacita'  (pia^sliitni, 
ihi,  (1  Oporlct  aiit<Mn  forlc  ctc.  »  Dicil 
«M'^o  priino  i|iio(lsiiionsit  talis  <lalio,<pioil 
scilic(5l  ali<piis  (UM  aiiiico  propl(M'  scipsmn, 
stnl  in  ali(pio  rcci|»i(Mi(lo  sil  daiitis  inUMi- 
fio,  oportct  (piod  ilal  rctriliiilio  (iiicT  vi- 
dctiir  ainliobiis  di^iia,  scilicol  ot  daiiti  ct 
accipicnti.  Kl  si  Iioc  iion  contiiiLrat,  dclx^t 
H'stinuiro  dif^Miani  coni[)(Misatioiicin  illc 
qui  priiis  habiiit  hcnericiiiin.  Kt  hoc  noii 
solum  cst  nocessariuin ,  scd  ctiam  jus- 
tum. 

Deiiide  cum  dicit  u  qiianlnm  enim  » 
Probat  propositum.  Kt  primo  |)er  ra- 
lioncm.  Secnndo  per  auctoritatem  lcgis, 
ihi,  «  Alicnlii  aiiteni  ctc.  »  Dicit  (M-£?o  pri- 
mo,  quod  quaiitnm  ali(]nis  cst  adjutusper 
hcnclicium  amici  in  amicitiu  utili,  aut 
(piantum  acceptat  delectationcm  in  ami- 
citia  dclectahilitatum,  di^^num  cst,  quod 
rccompenset.  Quia  sic  etiam  videtur  tieri 
in  emptioiiibus,  quod  scilicet  quantum 
aliquis  «pstimat  rem,  taiiti  cmit  eam ; 
(luantum  autem  aliquis  sit  adjutus  ex 
heneficio,  vel  quautum  accepit  delecta- 
tionem,  ipse  maximc  scirepotcst  qui  est 
adjutus  vel  delectatus.  Et  ideo  necessa- 


riiiin  ct  jiiHtnin  chI,  (|iiod  K(M*iin(liim  «vhiI* 
inationem  cjuh  coinniiiti'tnr  rccouquMiHtt- 
tio. 

Deindc  ciiin  dicit  «  aficnhi  aiitcin  » 
OstiMtdit  iiliMii  cx  anctoritati;  IukIk.  Kt 
ilicil  (piod  iii  alii|uihus  civitatihilH  Ick*' 
stalnitiir  (pioil  noii  llat  aTMpia  vindicta 
<-ir<-a  v<ilniitariaH  convcntioncs  si  postca 
aliqnis  coriini  sc  <U;ccptnin  r(;put(>t.  t,luia 
oport<>t,  ut  si  ali(piiH  voliintarii!  crcdidil 
aliciii  hcnciicium  siium  vcl  ohs<><piiuin, 
(piod  solvalnr  secundum  (>.ins  jiidi(-iiiin 
ciii  cnMlidit  s(M'uii(luin  iiiodum  piima* 
commuiiicationis  V  Kxislimant  cnim 
lcgislatorcs  (piod  illc  ciii  a  principio  <'oii- 
ccssiim  csl,  inagis  Jiistc  <l<>li<>t  ordinarc 
re<'ompciisationcm,  ipiam  ilUi  qui  ci 
concessit.  Kt  lioc  i<l(!o  quia  inulla  sunt 
ipia'  iion  a'(pialiter  a[iprctiantiir  illi  (|ui 
jam  hahciit  ea  ct  illi  ([ui  dc  iiovo  voliint 
ea  accipcre.  Videtnr  cnim  singulis  qiiod 
propria  hona  (|ua'  dant  sint  digna  multo 
pretio.  Sed  tamcn  retrihntio  debet  ficri 
intantum  quantum  a'stimant  recipicntes. 
Deinde  cum  dicit  «  oportet  autem  » 
Rcspondet  tacita.'  quaestioni  ;  diccns 
([uod  ille  qui  recipit  beneficium  debet  ap- 
pretiare  ipsum  non  secundum  hoc  quod 
ei  videtur  diguum  postquam  jam  habet, 
sed  quantum  appretiabatur  antequam 
haberet.  Solentenim  homines  appretiare 
bona  temporalia  adepta  minus  quam 
quando  ea  non  habita  cupiebant,  et  prae- 
cipue  in  necessitate  existentes. 


LECTIO  11. 

Tria  duhia  in  mediiim  adducuntur :  an  videiicet  conveniat  magis  obtemperare  pa- 
renti,  quam  ceteris :  an  sit  prseferendus  virtuosus  amico :  et  an  potius  sit  bcne- 
factori  retribueiulum,  quam  dandum  amico. 


KSIXQVK. 

Dubitationeiu  autem  habent  et  talia  :  puta  utrnui 
oportet  omuia  patri  attribuere  et  obedire,  vel  labo- 
ranteni  (luidem  medico  obediendum.  ducem  auteni 
exercitus  ad  ordinandum  bellicosum.  Similiter  autem 
amico  magis,  vel  studioso  ministrandnm,  et  bene- 
ractori  reddendum  gratiam  magis,  vel  amico  dandum, 
si  ambobus  non  contingit. 


Igitur  omnia  talia  certe  ^[uidem  determinare  non 
facile.  Alultas  enim  et  omnunodas  habent  differen- 
lias,  et  maguitudine,  et  parvitate,  et  bono,  et  neces- 
sario.  Quoniam  autem  non  omnia  eidem  reddeudum, 
!inu  imuianifestum. 


RECE5S. 

Sed  hiijusmodi  quoque  qusestiones  in  controversia 
versantur  :  omniaue  patri  sint  tribuenda,  eique  in 
omnibus  sit  obtemperandum ;  an  morbo  laboran-; 
quis  medico  potius  parere  debeat;  in  imperatore  item 
creando  viro  rei  militaris  perito  potius  suum  dare 
.-uffragium  :  itemque  amicoue  potius,  quam  yiro 
bono  mos  gereudus  sit;  et  eine.  qui  bene  merilus 
est,  gratia  sit  referenda  potius,  quam  sodali  donan- 
dum,  si  utrique  satisfieri  non  possit. 

Ha3c  omuia  subtiliter  et  enucleate  distinguere  haud 
dubie  difficile  est  :  multum  enim  varieque  differuat 
inter  se  ista  et  maguitudiue  et  parvitate,  et  houes- 
tate  et  necessitate. 


'  Al.  :  <  conimutalionis. 


IN  X  LlimOS  KTIIICOKIJM  Al)  MCOMACIII  M. 


Rt  tM«neficia  (|iiiilMin  rtttrihiiHiKlum,  ut  in  multtiiii, 
ui'i  -    t)t  (|ueuiiiiluioiliMa 

Ul'.  "lUgla,    (|UUUi  muicu 

diiuiiuiti. 


Furte  aut. 
trouibus   : 


iii|ier,  putit  liberuri  a  ln- 
iiiitia  liticrauiluin,  i;l 


iitiijue  quicuiiiiiue  sil,  vel  iiuu  c.iiittu,  |ieteiiii  uuteiii 
rutiJeiiiJum,  vel  Liutreiii  litterauiiuui.  \  iilehitur  eiuiii 


pu 
utique,  el  ueipBU  uiu($is  (latreiu. 


Ouoil  igitiir  ilictiim  est,  univHriialiter  qiiiilem  ilelii- 
tum  r«<l(Jeii<ium.  Si  autem  euiierexcedut  dutiu  tjuuo, 
Vel  Uecessitriu,  Uil  ti>l;c  decliliiiliihllii.  Ouiiudi)({iiB 
euim  iiei|iif!  e.it  ifi|iiiil(;  |ir.i'(Miilinili<iiii  rclrihiicr^!, 
euiii  tiic  i|uideut  atiiiliiiniiui  dcieiis  tieiiefuciat,  tiiiic 
auteui  ruddiliu  liut  queiit  e.vistiuiut  muluiu  esbu.  Ne- 
(iiiL'  eiiiiit  iti'<'i)iiiiii(iiliiiili,  i|uuiidui|iie  reucciiiitiiiuduu- 
uum.  I  m  (luideiii  eiiiiu  liicritri,  iiccoiiiiiioda- 

vit  e|iii  xuili,  tiic  aiileui  iiuu   !i[ierul  liicruri,  u 

malii.  Sive  i^^ittir  veritate  oic  tiuliet,  ituu  ie(|tialiti  di- 
guitud  :  ^ivt'  liatjet  ({uiilem,  uoii  »ic  uutem  e.xigti- 
man!«,  uon  ntiijue  videLitur  iucuuveuieutia  fucere. 


C*uod  quidem  inultuties  dir.tura  est  circa  passiones 
et  uctiones,  ratiuued  similiter  habeut  determiuatum 
hid  circu  qua'  suut. 


Quouium  quiilem  i^itur  nou  eadem  omuibus  red- 
deudum,  ueque  pulri  umuiu,  (|iiemadmoduiu  ueqiii? 
Jovi  sacrillcautur,  uoii  iiiimauilestum.  (Juia  auloiii 
altera  pareutibus  et  fralribus  et  amicis  et  benefacto- 
ribus  siuKiiiis  |iropria  et  couf^ruentia  attribueudum  : 
aic  auteiii  et  lucere  videutur.  Ad  uuijtius  quideiu 
enim  vocaut  cogiiatos,  his  euim  commime  prenus,  et 
quie  circa  lioc  utique  actioueiu.  Et  in  kedia  aulem 
ma.\ime  e.\isliuidul  coj^iiulus  obviare  |»ru(>ter  idem. 

Videbitur  auteui  ulique  nutriinenlo  quidem  iiareu- 
tibus  oportere  maxiuie  sufticere,  ut  detieutes,  et  cau- 
sis  esseudi,  melius  quam  sibiipsis  in  hoc  suflicere. 
Ethonoreui  i|uidein  queuiadmodum  diis.  Non  omuem 
aulem  {lareutibus  :  ueque  euiui  eumdem  patri  el 
matri  :  neque  rursus  eum  qui  sapieutis,  vel  eum  qui 
ducis  e.xercitus,  sed  palernum,  similiier  aulem  et 
materuum.  Sed  et  omni  seni  honorem  eum,  qui  se- 
cundum  fetatem,  assurrectione  et  inclinatione,  el  ta- 
libus.  Ad  amicos  autem,  rursus,  et  fratres  confiden- 
tiam.et  omnium  communicationem.  Sed  et  cogualis, 
et  civibus,  et  coutribulibus,  et  reliquis  omnibus  sem- 
per  teutandum  proprium  altribnere,  et  coaptare  quu; 
singulis  e.xistentia  secundum  proprietatem  et  virtu- 
tem  vel  usum. 


Eorum  quidem  igitur,  quae  unius  generis,  facile 
judicium.  Differentium  anlem  difficilius  :  non  tamen 
{iropter  hoc  quidem  recedeudum,  sed  utique  couliu- 
gens  sic  determinandum. 


Rt  iiiterim  tajueu  |iru  certo  tialieiidiim,  iiou  omuiii 
uui  eideuii|ue  ense  [iiuistaudu,  tieiielicia(|ii(!  |iotiiis 
iis,  a  (|tiibut)  ucceiieiio,  eoae  lefereudu,  (piuiii  «lOiiH- 
libiis  Ki^aliticaiidum  :  siciit  iiiiitiiuiii  (;i,  iiii  delielur, 
reddeiidiim  ebt  putiun,  (|UHm  buduli  duiiHiidiim. 

Alqiii  furtaase  iie  buc  ((uidem  etium  be({ii(;iidum 
«it  eeiiqier  :  verbi  t;rutitt,  utriimiiuiii  ((iii  u  (iriidoni- 
tuiB  redemplm*  sit,  illiim  (jiii  redeiiierit,  cHiitum  vi- 
cubim,  redimere  debeliil,  (jiiia({uis  i>it;  uiit  iiuu  uH(ito 
etiuiii  illi,  aed  reiicleuti,  ((uod  imjieuderit,  redilet  : 
an  (lutrem  ca(itivtiiii  redimere  (lotiiis  dilndiit  ?  Nniii 
(latr^ui  |iutiiirt  ((uum  vel  hc  i^isiim  redimere  dubere 
videutiir. 

yua()ropter  uulverfcquidem  8ancieudo,dicendum : 
id  qiiod  debetur,  reddeiidiiiii  Hm»  :  iit  diximiirt  :  ve- 
ruiiituuieu  ai  |ilii<»  vel  tiuiiestutiit  vel  uecesHitutis  tiu- 
tieul,  daie  alii.  qiiam  illi  reddere  uiide  acceperis,  ad 
liii'c  oiiortet  ««•'e  (iropeii-iioiKMii.  Iiiti-rdiim  eiiim  ne 
uiijtium  ((iiidem  nit,  ei  qiii  alteri  prior  dedcrit  beiie- 
liciiim.  ^iiitiaiii  allcruiii  rcfcrre,  ubi  videliiel  ille 
i-ciifus  liiiiic  p.sse  \iruiii  boiiiiiii,  licueliciiim  iii  eiiiu 
coiitiiterit;  illi  uuteui  grutiam  refereus  liic  alter,  ho- 
iiiiiiciii  iiii|ir()btiiii  oruuturu8  ttsse  videutur.  .Nam  ue 
ei  quiilcm  liitcrdum,  ((iii  mutiiiim  dederit,  iiiiituiim 
vicissim  dandiim  est.  Ille  eiiim  exiRtimaus,  tte  hiiuui 
iecu()eraturum,  mutuum  (Jedit  bouo  viro  :  liic  ati- 
ttiiii  ab  improbo  sese  rcciqieraliii  uui  esse  uou  (loteHl 
spcrare.  Sivt;  auteui  revcra  ita  fe  res  liatiel,  iMiiiiiiie 
ajqiia  Bit  [lostululio  :  sive  uliler  esl,  et  exisliuialur 
taineii  ita  esse,  uoii  llcri  illiiil  abniirde  vidcatur. 

fjuod  i{.(ilur  saqiciiiiiiKiro  u  nobis  dictuiu  est,  om- 
iii^  i|iiffi  iu  [>erturbiitioiiil)iis  et  actiouitius  explican- 
dis  versatur  cousideriitio,  iiiliilo  magis  certa  aut  de- 
liiiita  e.st,  (luaiu  illa  iii  qiiibus  versatur.  Non  eadem 
if^itur  omnibus  esse  tribueuda,  iie'|ue  patri  omnia, 
quemadmodum  ueque  Jovi  omuia  immolautur,  nou 
obscurum  e.st. 

Ouoniam  autem  alia  abpie  alia  parenfibu!»  el  fra- 
trilius  et  sodalibus  el  beiie  meritis  debeiitur  :  suii 
cuiiiue  et  accommodata  siiut  triljueudii.  Atque  ita 
sane  homiues  facere  videnlur.  Ad  nuiitias  eniui  co- 
gnatos  vocant.  Nam  tiiium  lii  genus  habenut  ciiiu 
ipsis  commiuie,  eruiit  quoipie,  (piije  iu  lioc  versaii- 
liir,  actioiic.s  commiiiifis'.  Atqiu'  ob  eaudem  causam 
exislimniit,  cognatos  maxime  fueribus  et  parentali- 
bus  interesse  opoi  tere. 

Celerum  lllii  parciitibiis  maxime  victum  suppedi- 
lare  debere  videutur,  tamquam  debitores;  et  quum 
jiulchrius  adeo  sit,  iis,  per  qiios  suut,  quam  siliimet 
ip.sis,  hujufiiiodi  rebus  suppe.iitare.  Fraiterea  houos 
Iiareutibus  ut  diis  est  habendus;  sed  non  qiiivis  lio- 
uos  jiarentibus  :  nam  ncc  imlri  idem,  qui  uialri ; 
sicuti  non  etiam  sapienle  aut  iiiqieratore  diguus,  sed 
pateruiis  :  itemque  matri  matcruus. 

Omui  autem  aetate  grandiori  pro  ffitale  honos  tri- 
bueudus  est,  ut  ei  assurgamus,  ut  de  sede  el  accuba- 
tione  honoratiore  deceJamus,  et  cetera  hujusmodi 
priEstemus.  Sodaiibus  autcm  et  fiatribus  iuter  ipsos 
orationis  liliertas  omuiumque  reruui  communilas 
esse  debet.  Postremo  ut  cognatis,  tribtilibus,  civibus 
ceterisfiue  omuibus  suum  cuiipie  jus  suumque  houo- 
rem  tribuamus.  danda  opera  est,  conferendo  inter 
se  et  perpeudendo,  quaj  cuiipie  insunt  ratione  ne- 
cessiludinis,  et  virtutis,  vel  usus. 

Ac  de  geuere  conjunctis  facilius  judicari  potest; 
de  nou  conjunctis  difficilius.  Nou  tamen  idcirco  de- 
sistendum  esl,  sed  iuter  se,  quoad  ejus  lieri  potest, 
disceruendi  sunt. 


Postquam  Philosophus  oslcndit  quod 
amicitia  conservatur  per  recompensatio- 
nem  proportionalem,  hic  movet  quasdam 
dubitationes  circa  amicorum  beneficia  et 
recompensationes  eorum.  Et  primo  mo- 
vet  dubitationes.  Secundo  solvit  eas,  ibi, 
«  Ergo  omnia  talia  etc.  »  Circa  primum 
movet  Ires  dubitationes.  Quarum  prima 


est  :  utrum  circa  omnia  oportet  magis 
exhibere  beneficia  patri  et  obedire  ei, 
quam  quibuscumque  aliis  personis  ;  vel 
circa  qua;dam  sit  magis  obediendum  aliis  : 
puta  quod  laborans,  idest  infirmus  magis 
debet  obedire  medico  quam  patri ;  et  ho- 
mo  bellicosus  magis  debet  obedire  pra^- 
cepto  ducis   exeroitus,    quam   pr«cepto 


MltKll  l\. 


pnlris.  Sdcimilii  iliiliilarK»  rsl,  iilriiiii  ali 
ipiis  iiiagis  ilrlical  iniiiisiriiiiiii  rxliilxMr 
aiiiico  siio  vol  Inijiismodi  virliiosi».  'Yrv- 
lia  (liiliitalio  rsl,  iilniin  linino  iniiKis  ilc- 
hral  rrlriliiicio  hcnctarloii  pro  k'"'»!''' 
8iiS(-(>pla,  i|iiain  ilar(>  ainii*o,  si  itu  ('(uitiii- 
gat  ((iiod  lioino  iioii  poSMil  ulriipio  siitis- 
farcrc. 

I)ciii(l(^  (Miin  (licit  <i  if^^itiir  oinnia  >. 

Solvit  praMrulas  (iihcstiniics.  Kt  prinio 
solvit  in  f^Miicrali.  Sccninlo  in  spcciiili, 
ihi.  ((  Kt  liciicticia  (piidcm.  »  Dicil  cr^o 
primo  ipiod  oiniiia  liiijnsniodi  pcr  ccrli- 
tndiiicin  dctcriniiiarc  non  csl  facilc,  (pjia 
circa  praMlicla  iioNvst  allcndi  dilVci-cnlia 
mnlliplicilcr  ct  sccundiiin  oinncin  mo- 
dum  :  scilicot  scciindiim  in.if,Miitiidincni 
(«l  parvilatem,  ituta  niiod  aliipiis  cst  vir- 
luosus,  vol  amicus,  vel  bouolactor,  V(d 
inultum  vcl  parum.  Kt  simililcr  (piaiido- 
([uc  cst  diircrcntia  sccuiidiim  boiiiim  ct 
noccssarium  :  [tula  ministrarc  virtuoso 
seu  amico  vidctur  esso  mclius,  sed  mi- 
nistrarc  bcncfaclori  vidctur  cssc  magis 
ncccssariiim.  Iloc  tamon  in  talibiis  cst 
manifcstum  quod  uou  omnia  sunt  cidcm 
cxhibcnda ;  sod  (luaedam  cis,  quccdam 
aliis. 

Dcindo  cum  dicit  «  et  benericia  » 

Solvit  prannissas  qna^stiones  in  spocia- 
li.  Et  primo  solvit  tcrtiam  dubitationcm. 
Secundo  solvit  primam,  por  quam  etiam 
dalur  intolligi  solutio  sccundae,  ibi,  a  O"^- 
niam  (juidcm  igitur  non  eadem  etc.  » 
Circa  primum  triafacit.  Primo  docet  quid 
sit  communitcr  observandum.  Et  dicit 
quod  in  pluribus  magis  debct  homo  re- 
tribucro  bcncfactori  quam  dare  gratis 
amico,  si  utmmque  fieri  non  possit  :  si- 
cut  otiam  magis  debet  reddi  mutuum 
quam  gratis  dari  amico.  Eodem  enim 
modo  bomo  tenctur  secundum  moralem 
houeslaiem  ad  retribueudum  beuoficia, 
sicut  sccundum  legalem  justitiam  ad  mu- 
tuum  rcddcndum. 

Secundo  ibi  «  forte  autem  » 

Ponit  casum  in  quo  fallit  hoc  quod  di- 
citur.  Et  dicit  quod  forte  hoc  quod  dictum 
est  non  est  semper  obsorvandum,  puta  in 
casu  in  quo  aliquis  potest  liberari  a  la- 
tronibus.  Et  potost  esse  dubitatio  quid 
horum  trium  sit  potius  faciendum.  Quo- 
riim  primum  est,  ulrum  scilicet  homo 
dobeat  liberare  de  manu  latronum  eum 
qui  quandoque  ipsum  solvit  a  vincuhs, 
quicumquo  ille  sit.  Secundum  cst  si  be- 
nefactor  non  sit  captus  et  petat  sibi  in 
aliquo  alio  satisfieri,  an  sit  ei  retribuen- 


diiiii.  Tcrliiiiii  cst  ittriiin  hoino  dcbcat  li- 
hcrarc  paircni  a  latrouihiiH  :  (tt  lioc  tcr- 
liiiin  (vst  pra*  oninibiiH  ina^iM  (diKcniliiin. 
Vidctiir  ciiilii  qinid  hiiino  dchcal  iiiaKiH 
lihcrarc  patrcin  ctiaiii  ipiain  scipHiini. 
T(M'ti(i  ihi  (I  (piiid  igitiir  » 
OHhuidit  (pialil(>r  Hit  obs^uvandum  (|uod 
priiis  dii-liiin  cst.  Kt  priino  (islciidil  pro- 
[losiliiin.  SciMindo  iiiicrl  (pioddain  corol- 
lariiiin  c.\  dictis.  ibi,  «  (Jiiod  (piiihMii  (rrgo 
otc.  »  Dicit  orgo  priino  (piod  illiid  (piod 
dicliiui  (^sl,  scilicct  (|iio(l  lichitiini  sil  riid 
d(Mi(liim  inagis  (piain  gralis  dandiini,  cst 
uni\(Msalit(M'  ohs(M'vandiiiii.  Scd  si  gra- 
tuila  doiiatio  oxccdal  in  hoiio  virtiitis, 
piita  si  sit  alicui  iiiiiltiiin  virtiioso  minis- 
Iraudnm,  vcl  si  c.\c(Mlal  iii  nccossitalc, 
putacum  alicui  immiiicl  lihorarc  iiatnMii, 
dobot  magis  adiioc  docliuare.  Quandoqnc 
enim  conlingil  (piod  non  potost  aujuipa- 
rari  hoc  (piod  aliipiis  rolrihiiit  hcncficiis 
pra'exislonlihus  ali(Mii  gratiiita'  dationi: 
pufacum  ex  una  parte  aliquis  bonoficium 
confort  ei  qiiem  scit  esse  virtuosum,  et 
ex  alia  parte  fit  retributio  ei  quem  cxis- 
timat  mahim  esse.  Nec  est  mirum,  si 
benefactori  quandoque  non  est  redden- 
dnm ;  quia  neque  otiam  accommodanti 
quandoquc  dobet  homo  accomodarc. 
(lontingit  enim  quandoque  quod  aliquis 
mahis  accommocict  alicui  virtuoso,  a^sti- 
mans  se  acquirere  ahquod  hicrumex  eo. 
Virtuosus  autem  non  sperat  lucrum  si 
mutuct  malo.  Si  crgo  sccundumveritatem 
ita  se  habet  quod  iUe  sit  malus,  manifes- 
tum  est  quod  non  est  aquahs  dignitas 
quod  rctribuatur  ei  et  quod  detur  bono. 
Si  autem  non  ita  se  habet  quod  benefac- 
tor  sit  malus,  sed  ita  aestimat  illo  qui  re- 
cepit  beneficium,  non  videtur  esse  in- 
conveniens  facere,  si  magis  det  gratis 
studioso. 

Deindo  cum  dicit  «  quod  quidem  » 
Infert  quoddam  coroharium  ex  dictis. 
Patet  enim  ex  his  qua;  nunc  dicta  sunt, 
verum  esse  illud  quod  multoties  dictum 
est,  scihcet  quod  rationes  qu»  sunt  circa 
actiones  et  passiones  liumanas  non  pos- 
sunt  habere  aliquid  determinatum  secun- 
dum  certitudinem,  sicut  necea  circa  quai 
sunt. 
Deinde  cum  dicit  «  quoniam  quidem  » 
Solvit  primam  dubitationem.  Et  primo 
ostendit  quod  non  omnia  sunt  patri  exlii- 
benda.  Secundo  determinat  quse  quibus 
oxhibenda  sunt,  ibi,  «  Videbitur  autem 
utique  etc.  »  Dicit  ergo  primo,  non  esse 
immanifestum  ijuod  uon  sunt  eadem  om- 


IN   \  LllillUS  KTIIICOUIM  Al)  NICOMACIII  M 


nit)U8  leildcadu.  lluilu  iiuc  putri  i>uiit  nul 
deudu  uniiiia,  sicut  nuc  upud  (iciitilcs 
oinniu  8ucriti(-antui  Juvi,  scd  (jua'dain  aiiis 
Uii».  Uuia  erK"  alia  dubcntur  |jur«;ntii)UH 
et  frutribus  ct  ainicis  i;t  bcucfacloribus 
Kingulis  curuin  sunt  attribucnda  i;a  ([iia* 
8Uut  cis  prupria  (;t(|ua'  ud  cus  pcrlincnt. 
Et  eadem  ratio  ost  d»j  virtuusis.  Kt  liuc 
etiani  buinincs  ubservarc  videntur  :  (juia 
udnu[)tius,  seciinduni  (|iius  lit  iiroi^a^^atio 
gencris,  vucunt  buiniii(;s  luf^Mialus,  «iiii- 
bus  est  cominuue  geiius.  Et  siiniliter  ad 
uctioiies  quo.-  sunt  circa  nu[itias  vocuntur 
consau^'uin(;i.  Kt  |)ru[)fi;r  eaindeni  latiu- 
iiein  a'stiuiaiit  liuiiiines  (jiiud  cunsangui- 
nei  debeaut  occurrere  iu  keileu,  idest  in 
coiiventione  ijua  tructatur  de  iiu[)tiis  a- 
gendis. 

lleiiide  cuni  dicit  a  videbitur  aulem  » 
Ostendit  quu;  ([uibus  siiit  attiibuendu, 
Et  [)rimu  maiiitestal[)ru[)usitum.  Secundo 
osteiidit  in  ([uibiis  lioc  sit  facile  et  iii 
quibus  diflicile,  ibi,  «  Eorum  «[uidem  erg(j 
etc.  »  Dicit  ergo  ([uod  iii  liis  ([ua;  [)erti- 
nent  ad  sustentalionem  quai  est  i>er  nu- 
trimentum,  videtur  ([uod  filii  maxime  de- 
beant  sufficientiam  [uybcre  [larentibus. 
Suiit  enim  iii  lioc  debitores  eis,  siciil 
causis  essendi  per  gencrationem.  Unde 
et  circa  ba^c  quia  [)ertinent  ad  conserva- 
tionem  i[)sius  csse,  magis  debciit  sub- 
veuiie  [jarentibus  quam  sibiipsis.  Simi- 
liler  etiam  pareutibus  debent  liomines 
bonorem  tamquam  causis  essendi  ,  sicut 


(;l  Diis.  \uii  taiii«;ii  uiniiem  liunurem  do- 
bciit  buminos  [^arentibiis :  (|iiia  iieque 
(•uiii(b'iii  liuiiuicin  d(;b(iiil  [)atii  (;t  inutri, 
ne([ue  iteruin  |)utri  debet  liomo  lionorem 
([ui  del)(;tur  diici  exercitus.  S(;d  [lalri  debet 
liuinu  buuuicin  [laternuni  et  luatri  iiia- 
tt;ruuiii.  Siiniliter  «;liam  in  <;ivilibus  seni 
d«;l)etur  Iionur  propter  ajtatem  in  assur- 
geiido  et  incliuaiidu  ei ,  et  liiijusmudi. 
Ainicisautem  (;lliatribiis  debet  bumolidu- 
ciam  et  (•uiiiiiiuui(atioiu'inr(;runi,  et sinii- 
liter  consanguineis  et  liis  qiii  Kuutiinius 
tribus,  et  concivibus  et  reliquis  bujus- 
iiiudi.Ets(;m|)cr  t(;iitanduni  cst  attribu«;re 
id([iiicsl  [)rupiiuiii  uiiicui(|U(;,  ef  ada[)tare 
singulis  ea  qua;  eis  cum()eluiil  secundum 
|)ruprietatem,  puta  aitatis  et  virtutis,  puta 
sa[)ientia;et  usumofficii,  sicut  duci  exer- 
citiis. 

Deindo  cum  dicit  u  eurum  quidem  » 
Ostendit  inquibus  hoc  sit  facilc  et  dif- 
ficile.  Et  dicit  quod  judicium  de  ta- 
libus  est  facile  in  bis  qui  sunt 
uiiius  generis,  pula  quod  magis  est 
subveniendum  magis  consanguineo 
intcr  duos  cousanguineos,  vel  magis  sa- 
[)ienti  intcr  duos  sapientes.  Sed  difficilius 
est  judicare  de  difrerentibus  :  puta  utrum 
magis  sit  subveniendum  sapientiori,  vcl 
magis  coiisanguineo.  Et  quamvis  hoc  sit 
difficile  detcrminare,  iioii  tamcii  oportct 
recedere  ab  Iiujusmodi  consideralione; 
sed  determiiiare  id  quod  dictum  est,  sicut 
fieripotcst. 


LFXTIO  III, 


!\'oiinullas  movet  duhitatiunculas  circa  amiciticB  dissolutioncm,  tum  quo  ad  eos 
qui  in  diverso,  tuni  quo  ad  illos  qui  in  eodem  statu  persistere  videntur. 


ANTIQUA 

Habet  autein  dubitatiouem,  de  eo,  quod  est  dis- 
solvi  amicitias,  vel  non,  ad  non  pernianentes. 

Vel  ad  eos  quidem,  qni  propter  ulile  vel  propter 
delectabile  amici  existunt,  cum  non  adbuc  boc  \\a- 
beaut,  et  nihil  inconvenieus  dissolvi.  Illoriim  enim 
erant  amici,  quibus  deficientibus  rationabile  non 
amare. 

Accusabit  autem  utique  aliquis,  si  propter  utile 
vel  propter  delectabile  amans  simul  et  propler  mo- 
rem.  Quod  enim  in  principio  diximus,  plures  di£fe- 
rentiae  fiuul  amicis,  cum  non  similiter  existimant 
et  sint  amici.  Cum  quis  igitur  decipiatur,  et  suspi- 
cetur  amari  propter  morem,  nibil  illo  tale  operante, 
seipsum  causetur  utique.  Cum  autem  ab  istius  simu- 
latione  decipiatur,  justum  accusare  dccipientem,  et 
magis  quam  eos  qui  numisma  violant,  quanto  mali- 
snitas  circa  bonorabilius. 


RECEN9 

Est  autem  qusestio  ac  dubitatio  subdifiicilis  de  di- 
rimendis  aut  non  dirimendis  amicitiis  cum  iis  qui 
iideni  non  permanent,  qui  fuerant.An  verointer  eos, 
quorum  amicitiam  utilitas  aut  jucunditas  contra.\it, 
quum  utiles  aut  jucuudi  esse  desierint,  discidium 
nasci  nihil  est  absurdum  ?  Illarum  enim  rerum  erant 
amici,  quibus  deficienlibus  si  jam  desinant  amare, 
uon  sit  mirum.  Merito  autem  quis  eum  accuset,  qui, 
quum  utili  aut  jucundo  ad  amandum  ducatur,  si- 
mulet  se  moribus  et  virtute  ad  id  excitari.  IVam 
quod  initio  diximus,  plurimae  inter  amicos  disscnsio- 
nes  oriuntur,  quum  non  ita,  ut  existimarunt  alteri, 
sunt  ipsorum  amici. 

Quuni  igitur  aliquem  sua  fefellerit  opinio  existi- 
maritque  se  propter  mores  diligi,  alter  autem  nibil 
ejusmodi  ostenderit,  de  ipso  queratur.  Quum  vero 
illius  simulatione  ia  errorem  inductus  ac  deceptus 
fuerit,  merito  jam  is  accusandus  est,  qui  fefeilit  ; 
tantoque  magis  iis  qui  numnios  adulterant,  quanto 
pretiosiore  in  re  hoc  maleticium  versatur. 


MIIKII  l\ 


Hi  iiiiUmii  m'<-)>|ilt'l,  iil  liiiiiiiiii,  liat  niilciii  iiialiiiii, 
fl  viilivitiir,  iit.riiiii  iiilluur  aiiwiii<liiiii  .' 

\'til  iiiiii  pitrtttiliilu  :  Hii|uiilt'ui  iiDii  oiuiii)  aiiinliik*, 
BOil  liiiuiiui.  N(ii|uti  o|iorlrl  anialorciii  iiiiili  ckmi',  iic- 
i|iic  asHiiiiilari  |ii'avi>.  Dirtiiiii  (iHliiiituiii,  i|iiiiiiiuui  M- 
iuilo  Riiiiili  auiiciiiii. 

lllniiii  i^itiir  coiircHliiii  (lissolvtnKliiiii  ? 

Vul  iioii  ouiiiiliiiM,  Hcil  iiiHiiiialiililiiirt  |iro|)l(tr  iiiii- 
iitiaiii.  Dircclioiiciii  aiitciii  lialiciililiiix  iiiafti'^  iiiljii- 
viiiiiluui  ail  iiiorcui,  i|iiaiii  HiilHlautiaiii,  i|iiaiilo  iiiiv 
liuH,  cl  uiiiiciliu'  |iroiiriiiiii  iiiaf<is.  Nulcliiliir  uiitciii 
Ulii|ii(*  (liHtiolvciis  iiiliil  iiicouvciiiiuis  taccri^  Non 
eiiiiu  liiiic  vcl  lali  aiiiiciix  cral  :  nllcrnluiii  iKilur  iiu- 
liolciis  rcsnlvaro  rtHicilit. 


Si  aulcui  liio  iiuiilcui  iicrninnenl,  liic.  nulpiiici»iiclu'« 
lungiA  fial,  et  iiiulluui  tlitVcrnl  virlnle,  ulrniii  ntcu- 
(Inin  auuco. 

Vcl  iiou  coiilin^il.  In  inngiin  niilein  ilistniitia 
uiaxime  nianifesluiii  til;  jiutn  iii  liis,  (|na?  ex  pneri- 
tin,  auiicitiis,  si  euiiii  hic  <|iiiilcni  |icrinaiic.il  |iner 
seounduin  inenleui,  lii<'  nutcin  vir  i^it  i|tialis  oplimna 
(]unliler  ntique  eruut  aniici,  iiciiuc  iilaceules  cisdeui, 
uciiue  gamlentes,  ct  tristali  ?  iRHine  euiiu  actu  nd 
invicein  liic  exislnnl  ijisis:  siiie  liis  anteiii  uon  ernt 
aiuicos  e.ssc.  Cjiniunne  euiiu  uou  possibile.  Dictum 
est  nntem  de  liis. 

lUrnui  iiiliil  ijiitnr  nlicnns  ad  ipsniu  linbeuduiu, 
<iuam  si  iion  factus  esset  amicns  uiuuinaui  ? 

Si  nutem  oiiortet  memoriam  habcre  facla;  cousue- 
ludiuis.  et  <iuemadmoduin  amicis  uiagis,  (luam  extra- 
ncis  exislimauuis  oportere  larjfiri,  sic  et  factis  attri- 
bneuilum  aliiinid  propter  nntefdctam  amicitiam.cnm 
nou  propter  superabnndautiaui  uialitiae  dissolutio 
Kat. 


Kcil  »1  (|iiin  III  aiiiK  iliaiu  riMciicril  nlii|iiein  ul  vi- 
riiin  lioniiiii,  ct  in  iiinlii»  ('vnxfrit  niit  «!vn«iil»ite  vl.icn 
tiir,  ntriiiii  etiniii  iiiiiic  niuaiiiiiu  D^lVAii  liDC  tlari 
iiuii  |iiilcnl ;  »i  <iiii<l('iii  iioti  (iiiiiiiM  ru*  niiiniiili*  e«t, 
»i'(i  ea  dcinniii  <|iiii'  bonii  i<itl.  (Nei|iio  veru  i|iiiiti|iinMi 
vitio.HiiH  cKt  ilili^eiKliiA.)  Noii  eiiiiu  oportet  reniin 
nialariiiii  Kliulio  nl<|ii(!  niiiore  tniieri,  iiei|iie  iUiui  iiu- 
probi  lioiiiiiiiHisiiiiili-i  frilc  iiliiiiiiHdidict.  SupraMiitflni 
ilictuin  i'«l,  ^iiinii  nnil'  iiiiich-ic  r-iiiiili'.  l'lriiinii(imcr((0 
Htntiiii  di.-tciudeiKlui  itiiul  irtlii- niiiKiliii' '  nii  iioii  cum 
omiiibnH,  Kcd  cuiii  i\^  dciiiiiiii,  <|iioniiii  iiiiprul>ilaii 
iiisaiinbiliH  CHt ?  lis  niitciii  ipii  <<irriKi  ikihhuuI,  »uc- 
lurrcuiliiiii  (!sl.  iiiiillo  iiiHKKt  ad  iiiont,  i|ii<iiii  ad 
torliitias  trt  faiiiltatcs  :  iibjiie  eo  iiiiiKtH,  (luanlo  liuc 
iiicliuH  niiiiiilia'i|iic  (•oiivciiiciitiiiH  est.  Nidcatiir  ta- 
iiieii,  <|ui  H<'He  a  tali  niiiico  (liHJuiigit,  uihii  nliKiirdi 
rucere  :  iioii  eiiim  liuic.  iit  tali  amiciii»  crnt.  iKilur 
iinmutatum  reslilnere  ac  Hcrvare  (luuiii  iioii  post»it 
se.^e  iib  eo  merito  «enrcKat. 

Jam  si  nno  inanente  ipii  fuit,  nlter  iouRC  meiior 
liat,  iuuUo<iue  virtutesnperior,  frtiamue  tiim  eo  nuiico 
iilciidiim  est?  nii  lioc  lleri  iioii  potest?  cctenim  in 
uinKua  (listnntia  id  maxime  perspicere  licet  :  ut  in 
iis  nuiicitiis,  i\{nv  n  pucritin  courtliliiliR  giint.  Si  eniui 
aUer  cogilatione  ctanimo  iiucr  lunueat,  allervir  evn- 
(lal  (]uani  o|itimus  et  iiripstaiitissiiniiH,  (pii  ficri  |io- 
te.-t  ul  siiitnmici,  (pii  ueiiue  endem  prolieut,  ue(]iie  liu- 
deiu  aut  delecteuturaut  ofreiidautur?  Nnin  neiinebaei: 
iiieoriiui'nllero  erga  aUcniin  incrunt.  At  sine  fiis  fieri 
noiipossent  siutamici,  dicebamus.  Uiia  euim  vivere 
uon  possunt.  Sed  de  bis  jani  dictuni  est. 

Erga  tnleiii  vero  nuiiniuiil  uon  nlio  animo  esse  de- 
bel,  (]nnni  si  iiun(]iiain  ei  amiciis  fuis.set?  An  potiiis 
liriBterila'  consuetudinis  meinoria  couservanda  est  ? 
el  qnemadinoduui  ainicis  potius  iinam  alienis  grali- 
ficari  putamus  oportere  :  ita  et  iis,  quibuscum  mul- 
tus  aliiiuando  uobis  usus  interces.-it,  aliquid  conce- 
denduiu  est  propter  nmicitinm  pristiuam,  quando 
non  immoilerata  quaidani  improbitas  discidii  causam 
prfiebuerit  ? 


Postqiiam  Philosoplius  determinavit 
de  his  qua^  pertiueut  ad  couservationem 
amicitiae,  hic  determiuat  ea  quai  spectaut 
ad  ejns  dissolutionem.  Et  circa  hoc  duo 
facit.  Primo  inquirit  quando  deheat  dis- 
solvi  amicitia.  Secimdo  ostendit  quaUter» 
liomo  se  debeat  habere  ad  amicum  post 
amicitia?  dissolutiouem,  ibi,  «  Utrum  ergo 
nihil  alicujus  etc.  »  Circa  primum  duo 
facit.  Primo  inquirit  de  dissolutione  a- 
micitiai  ad  eos  qui  immutantur  a  pristina 
conditione.  Secundo  de  dissolutione  ami- 
citia?  ad  eos  qui  in  eodem  statu  perma- 
nent,  ibi,  «  Si  autem  hoc  quidem  per- 
manet  etc.  »  Girca  primum  tria  facit.  Pri- 
mo  proponit  dubitationem.  Secundo  po- 
nit  solutionem  quantum  ad  amicitiam 
utiliset  delectabilis,  ibi,  «  Yel  ad  eos  qui- 
dem.  «Tertioquantum  ad  amicitiam  quae 
est  propter  virtutem,  ibi,  «  Si  autem  ac- 
ceptet  etc.  »  Dicit  ergo  primo,  quod  du- 
bitatio  est,  utrum  debeat  dissolvi  amici- 
tia  vel  non  debeat  ad  eos  qui  non  perma- 
nent  iu  eadem  conditione  secundum  quam 
amici  erant. 

Deinde  cum  dicit  «  vel  ad  eos  » 
Solvit  dubitationem  quautum  ad  amici- 
tiam   utilem  vel  dclectabilem.  Et  primo 


ostendit  qualiter  hujusmodi  amicitiaj  dis- 
solvantur.  Secundo  ostendit  quomodo 
circa  eas  fiant  justa»  accusationes,  ibi, 
«  Accusabit  autem  etc.  »  Dicit  ergo  pri- 
mo  quod  non  est  inconveniens,  si  dis- 
solvatur  amicitia  ad  eos  qui  sunt  amici 
propter  delectabile  cessante  utilitate  vel 
delectatione :  quia  secundum  Iias  amici- 
tias  homiues  amant  delectationem  et  uti- 
litatem^  et  non  personas  hominum  prop- 
ter  seispas.  Unde,  deficiente  utilitate  vel 
delectatione,  rationabile  est  quod  defi- 
ciat  amicitia. 

Deinde  cum  dicit  «  accusabit  autem  » 
Ostendit  quomodo  circa  hujusmodi 
amicitias  oriantur  justae  accusationes. 
Et  dicit  quodjuste  aliquis  accusabit  illum 
qui  eum  amet  propter  utilitatem  vel  de- 
lectationem,  et  simulat  se  amare  propter 
moralem  virtutem.  Ut  enim  in  principio 
hujus  tractatus  dictum  est,  plures  sunt 
differentiae  amicitiae.  Unde  potest  contin- 
gere  quod  non  similiter,  idest  secundum 
unam  amicitiae  speciem  aliqni  sunt  amici 
secundum  quam  existimantur  esse  :  puta 
si  sunt  amici  propter  utilitatem  et  exis- 
timantur  essepropter  virtutem.  Et  in  hoc 
casu,  si  ille  qui  se  existimat  amari  propter 


10 


l.N  X  LIBHOS  KTHICnKUM  Al)  MCOMACIIUM. 


virtutem  decipiatur  ex  seipso,  itu  quoil 
ille  qui  euni  a(iiut  niliil  op*'retur  uii  hu- 
jusinodi  deceptioneni,  ille  qui  deceptus 
est  dtibet  uccusari  contru  seipsnin.  Sod 
quando  deripitur  per  ailerius  smiuiatio- 
nem,  justuin  est  quod  accuset  decipien- 
tem,  multo  mu^is  quuin  eos  qui  corrum- 
punt  nninisinata,  iii(|iiaiit(im  mali^Miitas 
illius  qui  siiniilat  virlutein  consistit  \n 
operutione  qiia^  est  circa  rem  lionorutii- 
liorem.  Mnlto  enim  lionoruljilior  virtus 
quuiii  [)e(-iinia  :  iinde  qiii  falso  sinuilaiit 
virtutein,  inali^Miiores  sunt  liis  qui  lln- 
giiiit  fulsuin  monetam. 

heinde  cum  dicit  «  si  autem  » 
Solvit  pr*dictuin  ([ua-stionem  quuntnm 
ad  amicitium  (|iia^  est  secuiKinm  virtutem. 
t!t  primoostendit  quod  ad  eos  qui  non 
permunent  in  virtute  est  amicitia  dissol- 
venda.  Secniulo  quomodo  sit  dissolven- 
du,  ii)i,  «  Utriim  igitiir  etc.  »  Circu  pri- 
miim  duo  fucit.  I*rimo  itcrat  q[ia,'sfionem. 
Si  enim  aliijuis  acciperet  ad  suum  ami- 
cifiam  aliqncm  qiiasi  bonum  et  posteu 
liut  mulus,  ituquod  ejus  malifia  videatur 
inanif(>ste ;  qua^sfio  est  utrum  debeat 
posfmodum  amari. 

Secundo  ibi  «  vel  non  possibile  » 
Solvit  iferatam  qua'stionem.  Et  dicit 
duo.  (Juorum  unum  est :  quod  non  est 
possibiie  quod  ille  ciijiis  malitia  manifes- 
fatur  ametur  a  virfuoso;  quia  virtuoso 
non  potest  esse  amicabile  quodcumque, 
sed  soium  bonum  honestum!  Secundum 
est,  quod  non  oportet  eum  qui  jam  factus 
est  malus  amari;  idest  non  est  utiie  ne- 
que  decens,  (]uianon  oportet  quod  homo 
amet  maium  neque  assimiletur  pravo 
viro.  Et  hoc  sequeretur  si  conservaretur 
amicitia  ad  eum  qui  est  malus.  Dictum 
esl  enim  supra  quod  simile  simiii  est 
amicum  :  et  itanon  potest  esse  quod  diu 
conservetur  amicitia  ad  maium  nisi  sit 
aliqua  simiiitudo  malitiai. 

Deinde  cum  dicit  ((  utrum  igitur  » 
Ostendit  quaiiter  sit  talis  amicitia  dis- 
soivenda.  Elprimo  proponit  qua^stionem: 
utrum  sciiicet  homo  statim  debeat  dis- 
solvere  amicitiam  ad  eum  qui  factus  est 
maius. 

Secundo  ibi  «  vel  non  omnibus  » 
Solvit  quaestionem.  Et  dicit  quod  hoc 
non  est  faciendum  in  omnibus,  ut  statim 
amicitia  dissoivatur ;  sed  solum  in  iliis 
qui  propter  magnitudinem  malitiai  non 
sunt  sanabiies,  id  est  non  possunt  de 
facili  reduci  ad  statum  virtutis.  Si  autem 


aliqui  sunt  qui  suscipiant  directionem, 
ut  scili(;et  possint  rediici  ud  stufum  rec- 
titudinis,  mugis  est  ei  uuxilium  ferendum 
ad  r«!(iii)(!raiidiim  siibsfantiain  amissam, 
iiKiiiaiituin  virtus  nielior  est  et  magis 
propria  umicitia',  quum  pecunia.  Cum 
aut«!mali(iiiis  dissolvat  amicitiam  adoiim 
qiii  factiis  est  maliis,  non  vidctur  ali(juid 
iuconveniens  fucere  ;  (juia  non  erat  ami- 
CU8  liuic  vel  tali,  idest  vifioso,  sed  vir- 
tuoso.  Et  ideo,  ex  quo  alteratur  a  prima 
dispositioiK!,  amicus  (|iii  iion  polest  eiim 
re(iucer(5  ab  saluf(!m,  convenienter  rece- 
dit  ab  ejus  amicitia. 

Dcindc  cum  dicit  «  si  autem  • 
Agit  de  dissoiufione  amicitia^.  Et  primo 
mov(!t  (|iia'stioii(!m.  Si  enim  unus  ami- 
coniin  jiernianeat  in  prisfino  stalu  ;  aliiis 
aufem  liaf  magis  virtiiosus,  ita  quod  flut 
magna  diflerentia  virtufis  inter  ufrum- 
(lue;  (luaistio  est  iifrum  ille  qiii  profecit 
in  virtute  debeat  uti  ut  amico  iiio  qui 
non  profecit. 

Secundo  ibi  «  vel  non  contingit  » 
Solvit  qua!stionem.  Et  dicit  qiiod  iioc 
non  est  possibile,  ut  sciiicet  proficiens 
conservet  amicifiam  ad  non  proficientem. 
Et  lioc  maxlme  apparet  in  magna  distan- 
tia  amicorum:  puta  in  amicifiis  qua;  fiunt 
ex  pueritia.  Si  enim  unuspermanet  puer 
secundum  mentem,  aiius  autem  sit  opti- 
mus  vir,  non  poterunt  remanere  amici, 
cum  non  complaceant  sibi  in  eisdem, 
neque  etiam  de  eisdem  gaudeant  et  tris- 
tentur.  Et  sine  hoc  non  potost  amicitia 
conservari,  ad  quam  maxime  requiritur 
quod  amici  convivant.  Non  possunt  autem 
sibiinvicem  convivere,  nisi  eadem  eis 
placeant  et  de  eisdem  gaudeant  et  tris- 
tentur.  Et  de  his  dictum  est  supra. 
Deinde  cum  dicit  «  utrum  nihii » 
Inquirit  qualiter  se  debeat  habere  ad 
amicum  post  amicitiae  dissoiutionem.  Et 
primo  movet  qua^stionem,  utrum  sciiicet 
postdissoiutionem  amicitiae  niliil  alienius 
vei  familiarius  se  debeat  homo  habere 
ad  amicum,  quam  si  nunquam  de  prae- 
terito  fuisset  amieus. 
Secundo  ibi  «  si  autem  » 
Soivit  quaestionem.  Et  dicit,  quod  quia 
oportet  habere  memoriam  praeteritae  con- 
suetudinis,  sicut  existimamus,  quod  ma- 
gis  debeat  homo  aiiquis se  exhibere  amicis 
quam  exfraneis,  -ita  cfiam  ef  his  qui  in 
prateritofuerunt  amici,  debet  homo  ma- 
gis  se  exhibere  propter  prapteritam  ami- 
citiam,  nisi  in  uno  casu ;  scilicet  qiiando 


MilKll  IX. 


1 1 


|>r()|il('i'   ali(iii(laiil('in  inaliliain    r.icla  cst       riiiH    lioiiiii   (h^lict  (wliiln;!')!    v\   ni\    qiicni 
(lissoliiliii  aiiiict  ;  liiiic  (Wiiiii  iiiliil  raiiiilia       disHolvit  ainiciliiiiii. 


lva:t[()  IV. 


Ontjo  itonitur  ncttnini  fimiriti.r  :  (/tiis  sit  primtis  artns,  t;t  qiii  retrri :  f/iiomo<lo 
rirtiiosus  se  hahcat  ad  hujuscrniodi  (iniicitix  actiis,  //noniodo  itcm  inatus. 


AMTIQMA. 

Aiiiiciibiliii  niiltMn  (|iiin  nii  ninico»,  (^l  (|iiihiit«  iiiiii- 
filiin  (icterininaiiliir,  vidtnilnr  c\  liis  (|ua>  nd  McipAmn 
vcnissc. 

Ponnnlcuimnniicuu)  volcut(3m,  et  openiiitom  buua, 
vel  niipiirciitiii,  illiiis  fjriitin. 

Vd  vdieiilcni  csse  el  vivcre  nmic.iiin  ipsius  grn- 
lin.  0>i>hI  malres  ad  tilius  passo)  snnt,  et  amicorum 
olTcnsi. 

Hi  nnlcm  convivcnlcm,  et  endcin  eli>jciit(Mn,  vi^l 
coudoleulom,  et  coiif^nndouteiu  ninico.  Mn.xiuic  nii- 
tem,  et  hoc  eircn  uintres  accidit.  Uorum  niilem  nliciiio, 
el  nniicitinni  dclcrmiiiant. 


Ad  seipi^um  auteni  horum  uuum([iiodnue  epiichi 
existit,  rcliqnis  niitem  secuudnm  iiuod  tales  e.^tisti- 
luant  esso. 

Videtiir  eiiiin,  (picmiidmodiim  (lictiim  est,  meu- 
Bura  uuinscujnsi|ne,  virtiis  et  sliidiosus  esse. 

Iste  onim  coiiscntit  sihiipsi,  et  eadeiu  appetit  .se- 
cuuduin  animnni,  ct  viilt  ntiiine  sihiipsi  boiia,  et 
appnrentin,  et  opcratiir.  lloni  euim  hoiium  elahorare 
et  suii|>sius  ffratia  :  iutellcctiis  euiin  gratia,  (juod 
Hnnsiinis(}iie  esse  videtur. 

Et  vivere  autem  vult  seipsuui,  elsalvari,  et  maxi- 
me  id  (pio  sapit.  Bonum  euim  stiuiioso  esse  :  unus- 
iiuisque  nuteiu  sihiipsi  vultbona.  Factus  auteiu  alius 
nulUis  eligeret  oniuia  hahere  illud  quod  factum  est. 
Habet  eniui  et  nuuc  Deus  bouuiu,  sed  eus  quidem 
quod  aliquando  est.  Videbitur  autem  utique  intelli- 
gens  uuusquisque  esse  vel  luaNime. 

Sed  couvivere  talis  sihiipsi  vult.  Delectabiliter  enim 
ipsnm  facit:  operatorum  enim,  et  delectahiles  me- 
moriae,  et  futurorum  spes  honaj,  tales  autem  et  de- 
lectabiles.  Theorematibus  autem  abuudat  mente. 


Condoletque  et  delectatur  maxinie  sibiipsi  :  omni 
enim  est  idem  et  triste,  et  deleclahile,  et  non  aliud 
alii.  Impcpuitibiiis  euim,  ut  dicere.  luexistere  itaque, 
qiiSB  ad  seipsum  siugula  horum  epiichi. 

Ad  amicum  autem  haherequemodmodum  ad  seip- 
sum.  Est  enim  amicus  alius  ipse,  et  amicitia  horum 
esse  aliquid  videtur,  et  amici  quibus  hsec  existunt. 


Ad  seipsum  autem  utrum  est,  vel  non  est  amici- 
tia,  relinquatur  iupraesenti.  Videbitur  autem  utique 
sic  esse  amicitia  secundum,  quod  est  duo  vel  plura 
ex  dictis.  Et  quoniamsuperabundantia  amicitije  ei, 
quaead  seipsum,  assimilatur. 

yidcntur  auteiu  dicta,  et  multis  existere  quamvis 
existentihus  pravis.  Igitur  secundum  quod  placent 
sibiipsis,  et  exislimant  epiiches  esse,  sic  participaut 
ipsis.  Qiiia  et  valde  pravoruin,  et  nefariorum  nuUi 
htec  existunt.  sed  ueipie  videutur;  fere  aiiteiii  ue.ine 
pravif,.  ' 


nKCENfl. 

(Mll(  in  porro  nmicitiarnin  ot  eni|iiihu»  amicilia;  de- 
lliiiri  Hdlciit  c\  iis  ijiia;  silii  ipsi  i|iiisijiii!  exnplnt  nc 
Iriliiiit,  vidiMitiir  lliixistn.  Kiiiii  eiiim  niiiic.um  esite 
piiiiiiiit,  (pii  aniiiiini  illiiis  ip.siii.>«  cniisa  huiiis  vei  iix 
(pia'  liuiiiiniiii  s|ici'i(Mii  pni'  sc  fcriiiit,  oniiitiiiii  es!«e 
ciipit,  et  (irnnl  ipso.  Ileiii  ciim,  (|iii  amiciim  vnll  esse 
ol  vivcrc  ipsius  cansn :  (lucuiadmoiliim  luatreK  erga 
lilios  aircclu>  suut,  ct  amici  ii,  iiiter  (juus  ali(|ua 
(ilfciisiuiiciiln  tialn  est.  Alii  aiiiicum  oum  esse  vuliiiit, 
qiii  uua  lEtateni  agit,  oandomijue  vitaj  deRondffi  ra- 
tioiiom  iustituit  ot  eadciu  slndinseipiiliir.  Ilein  eiim. 
qui  pari  ddlore  pariiino  lietitia  atijue  umiciis  aflicitur. 
Oiiud  miideiu  ot  ipsuiu  matrihiis  accidil  uiaxime. 
Atque  liorum  nli(}uo  otiaiu  amicitiam  deliuiunt. 

Porru  ninimiiuodqiie  horum  in  vin»  huiiu  iuest 
erga  se  ipsnm  :  atmie  iu  celeris  eliam,  (jua  sese  tales 
esse  existiiuant.  Couseutaueum  est  euim,  virlutem 
et  virum  bouum  unicuique  rei  esse  ineusuram,  ut 
sunradiximus. 

Hiceniiu  secum  ipseconcordat,  eadeiur|ue  nun  una 
aliqiia  auimi  parle,  sed  tuto  auiiuo  cxpetit;  vult<]ue 
ca  sihi  eveuire,  quie  et  vere  houa  suut,  el  talia  vi- 
deutiir:  ea  deuique  ipsa  agit  (uam  viri  honi  est,  in  eo 
(|uod  vere  bouUm  est,  omui  conlentioue  elaborare), 
idque  sna  ipsius  causa  :  nimirum  ejus  partis  auimi 
gratia,  iu  ijua  cogitandi  vis  inest,  quae  unusquisque 
nostrum  videtur  esse.  Vult  praeterea  sese  vivere  et 
salvum  esse,  maximeque  hanc  partem  qua  sapit  et 
iu  qua  prudeutia  iuest.  Viro  bono  enim  bonum  est 
osse. 

Sihi  autem  quisque,  cjuod  est  bonum,  vult  contin- 
gere.  Nemo  autera  sihi  optarit,  ut,  si  alius  quam 
prius  erat  sit  effectus,  in  eo  quoque  slatu,  in  quem 
*  transierit,  eadem,  quse  prius  hahuit,  tum  quuque 
habeat.  Obtinet  enim  nunc  qiioque  deusbonum,  sed 
iile  immutabilis.  Non  immerito  autem  id  quod  in  no- 
his  intelligit,  unusquisque  nostrum  esse  videatur,  aut 
quammaxime. 

.lam  vero  is  qui  talis  est,  secum  vult  habitare  se- 
cuinquevivere.  Id  enim  lihenter  facit.  Nam  et  rerum 
actarum  memoria  est  ei  jucunda,  et  spes  futurarum 
hona:  (luje  quidem  etiam  est  jucunda.  Praeterea  re- 
rum  piuriinarum  perceptione  et  cognitione  mens 
ejus  abnndat;  doletque  et  latatur  uua  secum  ma- 
xime.  Nam  oniui  ex  parte  idem  ei  molestum  est, 
i(iemque  jucundum,  neque  alias  aliud  :  quum,  paene 
dicam,  nunquam  cujusquam  eum  poenitere  possit. 
Quoniam  igitur  haec  siugula  viro  bono  insunt  erga 
se  ipsum,  estqueidem  sic  animatus  in  amicum,  ut  m 
se  ipsnm  (amicus  eniiu  alter  ipse),  efficiturex  his,  ut 
amicitia  quoque  aliquid  horum  esse,  iique,  in  qui- 
hus  hsc  iusunt,  amici  esse  videantur. 

Utrum  autem  cuique  erga  se  ipsum  amicitia  inter- 
cedere  possit,  necne,  in  praesenti,  quaerere  omitta- 
niiis.  Sed  cer!e  hacteniis  cuique  erga  se  ipsum  ami- 
citia  esse  videatur,  qnatenus  in  eo  insunt  duo  aut 
plura  ex  iis  quae  supradiximus:  itemque  quia  amici- 
tiam  iusigueiu  ei  amicitiae,  quae  cuique  secum  est, 
solemus  comparare. 

Videntur  autem  quae  diximus,  etiam  in  vulgo  iues- 
se,  quamvis  iusit  pravum.  An  forte  qua  sihi  ipsi 
placent  et  arbitrantur  se  bonos  esse,  eatenus  sunt  il- 
lorum  participes  ?  nam  in  eorum  profecto.  qui  peni- 
tus  vitiosi  et  pcelerati  sunt,  neniine  i~i«  insunt  ;  qnio 
etiam  ne  inessc  quidem  vidculiir  : 


\2 


IN   \  LinUOS  KTIIlCOm  M  Al)  MCOMAClirM. 


Uittunint  aiiltiui  d  atiipiiis,  et  altera  qtiileiu  coiu-u 
[li^cuut,  dli&  ituteui  voluut,  puta  iucoiitiueutcd.  Eli- 
KUiit  euiiu  (troei^,  quiu  viiieutur  »ibii[i»iii  tjouaetMi, 

i|f'"- i    iiuciva  eiitia.    Ili  ituteui  riir:iua    [»ro[itc;r 

tiii  II  et   lifdiiliuiu  reietJuut  nl)  u[ierciri,     <[ua; 

eii^iuiii  iiu  i|iau  u[itiuia  e^tie 

<Juit*u»  duleui  uiulla  et  ilura  o|)«rata  itUDt,  et  [U'u|i 
ter  uialitiaui  oiliuutur,  fugiuut  vivere.et  iiiteriuiiiul 
>^ei[iiioii. 

pui«ruut  itaiiue  luali  cuui  i|tiiliua  coumoreatur, 
■■ei[>8U8  auteiu  rugiuut ;  recDniitiitur  euiui  iiiiiltoruiu 
«t  difUciliuui,  et  liili't  dltera  «[lerdiit  secuinluui  i>tu[i 
•i08  euted.  Cuui  alterin  aiiteiii  eute;i  olilivii^cuutur, 
oihilifue  auiabile  lidbeuleii,  uiliil  auiicabile  [jatiuutur 
ad  iiei[i608. 

Neifue  ^duileut  ue<]ue  eondoleut  tale:<  sibiipsi ;  coii 
leniiit  euiiu  i[j8oruui  auiiiia,  et  liuc    tristalur   ab>«ti- 
ueus  qiiibu^iilaui,  lioc  aiiteiu  ilelectatur ;  et  Uatc  (lui- 
(iem  buc,  h<ec  autem  illuc  truhit,  ijiieiiidiliuoiiuiu  tiis 
cer|ieiitia. 


Si  autem  non  possibile  simul  tristari  et  lielectari, 
scil  j>09t  parum  triitatur,  ijuouiaiu  delectatua  est, 
et  nou  utiijiie  vellet  lielectaljilia  Iubc  (leri  ij)sis.  Pov 
iiituiliue  euim  pravi  re[ileiitur.  Nou  itaijue  videtiir 
pravus,  ueijiift  ad  seijtsuiu  amicabililer  disjioui, 
propter  uihil  habere   auialiile. 

Si  itaijue  aic  habere  valde  est  miserum,  fuf<ieu- 
dum  malitiam  inteuse,  et  tenlaudum  epiichea  e^se. 
Siceuim  et  ad  seipsuin  aiuicabiliter  utiijue  habebit, 
et  alteri  auiicud  tiet. 


Ac  fere  vix  etiaiii  iii  iillo  vitioso.  Seiiipereuiui  00- 
cuiu  [iiigiiaiit  ac  diiiaideut  talen,  aliaijue  concujiis- 
cuut,  alid  vuliiut,  periude  ul  iiicuuliiieulert.  liit  euiiii 
rcjeilia  ijiiii;  bilti  buua  esue  ujtiuaiitiir,  juciiiida  Ke- 
i|iiiiutur,  et  ijuu-  iiiiiil  iiaiiiuo.-ii,  ei;iiiiiiit.  Alii  projtter 
iKiiavidiii  ar  desidiam  iibt^Hriim  reriiiii,  ijudii  «iltiuji- 
tiiiiiiit  eiiae  diicuiit  actioue  luii(,'ft  be  reuiuviMil.  Jiiiii 
ijiii  iiiiilla  et  atrocia  faciuura  adiui.^^eruiit  i;l  jirujiler 
iiiijirultitateiii  iii  udiu  suut,  vitaui  fu^iuiit,  biliii|iie 
iiiduu8   atiiMuiit 

Kt  vitiuiii  liuiiiiues  atqiie  iuijirobi  quicrunt  ijuibus- 
ciiiu  die.s  tutuii  traducaut ;  bc  ijtKOd  auleui  fiigiiiiit 
.Multd  eiiiiii  gravia  atijiie  liurreiida  recuriliiiiliir,  lii- 
liaque  altera,  ijuum  liuli  riuiit,  exsjiectaiit  ;  taiitiM- 
jier  duttuu,  duiii  ciiiu  aliis  Buut,  ultliviiicuiitiir.  Kl 
quiiui  uiliil  nit  iii  eift  aiiinbile,  uiillo  er^a  se  amori.s 
alfectu  coiiimoveiitiir.  Nou  iKitiir,  ijiii  taleH  riiuI,  hc- 
ciim  ijtni  aiil  lii;taiitiir,  aut  doleut.  lu  euriiiu  ciiiiii 
auimo  discurdiii>  et  Heditioue»  coiicitautur  :  etl  uini 
jtarri  j)ru[it<!r  [iritvilateiu  ilolure  afticilur,  abstiiieiis  a 
ijuiltiisdaiii  rcttiis  ;  altera  liittatiir  :  dciiii|ue  uiia  jtar.i 
liuc  iitsuiii  tnihit,  altera  illuc,  taiiiquiiiu  ijisuiu  di- 
velleudo. 

O"iod  Hi  Heri  non  notest  ut  quis  simul  doleat  ac 
laitetur;  al  ccrle  piiullo  po.st,  qiioil  liulatus  Hit,  ino!- 
rore  couticiliir,  uulitijiie  liinc  Hibi  vulujttatem  allu- 
liHse  ;  uialoH  eiiiiii  asHidiic  ncliouuiu  siiaruiii  jtrRuilot. 
Nou  videtur  if^itur  lioiuo  malus  iie  iu  se  ijtHUiu  (jui- 
dein  amico  dA&e  auiuio,  qiiia  nihil  habet  auiahile. 
Quodsi  ita  airectum  esse,  valde  est  miserum  ;  acerri- 
ma  contentione  fugieuda  iiujirobitas  e.st,  ojteraque 
uuicuique  dauda,  ut  sit  probua.  Sic  enim  et  aiuico  in 
80  ijtsum  erit  auimu,  et  alii  polerit  auiicus  esec. 


Postqiium  IMiilosciplius  determiiiavit 
tle  conservatione  et  dissolutione  amicitiai, 
hic  agit  de  ejus  effectibus.  Et  primo  os- 
tcndit  qui  sunt  eflectus  amiciti».  Secun- 
do  determinat  de  eis,  ibi,  «  Benevolentia 
autem  etc. »  Circa  primum  tria  facit.  Pri- 
mo  ponit,  qui  sint  etrectus  amicitiae.  Sc- 
cundo  ostendit,  quomodo  ad  eos  se  ha 
beant  boni,  ibi,  «  Adseipsumetc.  »  Ter- 
tio,  quomodo  ad  praedicta  se  habent  mali, 
ibi,  «  Videntur  autcm  dicta  etc.  »  Circa 
primum  duo  facit.  Primo  ponit  originem 
effectuum  sive  actuum  amicitiae.  Secundo 
enumerat  hujusmodi  efTectus  vel  actus, 
ibi,  «Ponunt  enimamicum  etc.  »  Diciter- 
go  primo,  quod  amicabiha  et  amicitiae 
opera,  quibus  aliquis  ad  amicos  utitur, 
et  secundum  qiiaj  determinantur  amici- 
tiae,  videntur  processisse  ex  his  quae  sunl 
homini  ad  seipsum.  Sicenim  videturesse 
unus  homo  alterius  amlcus,  si  eadem 
agit  ad  amicum  quae  ageret  ad  seipsum. 
Deinde  cum  dicit «  ponunt  enim  » 
Enumerat  opera  amicitiai.  Et  ponit 
tria  :  quorum  unum  conslstit  in  volunta- 
ria  exhibitione  beneficiorum.  Et  dicit 
quod  homines  ponunt  istum  esse  ami- 
cum,  qui  vult  etoperatur  ad  amicum  bona, 
vel  apparentia,  gratia  ipsius  amici.  Dicit 
autem  volentem  et  operantem,  quia  unum 
sinealtero  non  sufficit  adamicitiam.  Ne- 
que  enim  videtnr  esse  amicabilis  benefi- 


centia,  si  unus  alteri  beneflciat  invitus, 
vel  si  voluntatem  opere  explerenegligat. 
Dicit  autem  bona  vel  apparentia,  quia  in- 
tcrilum  aliquis  ex  amicitia  exhibet  alteri, 
quae  aistimat  ei  bona,  etsi  non  sint.  Dicit 
autem  «  illius  gratia,  »  quia  si  homo  ex- 
hiberet  voluntarius  alicui  beneficia,  non 
quasi intendens  bona  illius,  sed  siiiipsius, 
sicut  cum  aliquis  nutrit  equum  propter 
commodum  suum,  uon  videtur  verus 
amicus  illius,  sed  suiipsius. 

Secundum  pertinet  ad  benevolentiam  : 
quod  ponit  ibi  «  vel  volentem  » 

Et  dicit  quod  amicus  vult  suum  ami- 
cum  esse,  et  vivere  gratia  ipsius  amici, 
et  nou  proptcr  seipsum,  ut  scilicet  quse- 
rat  ex  eo  solnm  proprium  commodum. 
Et  hoc  patiuntur  matres  ad  filios,  quod 
scilicet  volunt  eos  esse,  et  vivere;  et  si- 
militer  amici,  cum  intervenitaliquaami- 
citiapoffensa.  Et  si  enim  non  velint  prop- 
ter  offensam  amicabiliter  amicis  convi- 
vere,  saltem   volunt  eos  esse  et  vivere. 

Tcrtiumpertinet  ad  concordiam:  quod 
ponit  ibi  «  hi  autem  » 

Quae  quidem  potest  attendi  quantum 
ad  tria.  Primo  quantum  ad  oxteriorcm 
convictum.  Secundo  quantum  ad  electio- 
nem.  Tertio  quantum  ad  passiones,  ad 
quas  omnes  sequilur  gaudium  et  tristi- 
tia.  Unde  dicit,quod  quidam  dicunt  ilhim 
esso  amicum,  qui  convivit  quantum  ad 


IJIIKH    l\ 


i:t 


|iriii)iiin,  i't  iiui  riiilnin  «'liKil  (|uaiiliiMi 
tul  s(M>un(iiiin,  il  i|iii  condoltU  «^t  cDnKaii 
(li't  (|iiiintiiin  iiil  tcitiinn.  Mt  Ii.im'  clinin 
roiisulci-anliir  iii  inalrilnis  rcs|ii'(-tii  tllio 
riiin.  Siilxlil  aiilcin,  ({iiasi  cpiloKaiiilo, 
1(110(1  por  arniniil  (lictornin  (liitcrininalnr 
ainicilia.  Ksliinanl  cniin  lioinincs  iiitcr 
illos  cssc  ainicitiatn,  iii  i(iiiliiis  lioriiin 
ali(|ni(l  iiivcnitiir. 

Doiiulo  cuin  (licit  «  jul  solpsmn  » 
Ostcndit  ((iialitcr  circa  lioc  sc  liabcanl 
hoiii.  Kl  (>riino  oslciiilit  ((iialilcr  si^  ha 
l)cat  circa  hnjiisinodi  hoiins  ad  sci(»siiin. 
Sci'nnd(),  iiuoinodo  sc  hahcat  ad  alto- 
rnin,  ihi,  u  .\(l  aniicnin  clc.  »  Tortio  ino- 
\o\  ((iianulain(|na'slion(Mn,ihi,  u  .\d  sci()- 
suin,  olc.  1)  (lirca  (»riinuin  tria  facit.  Pri 
ino  proponit  (juod  inlondil.  Socniulo  a.s- 
sigiiat  rationcm  cujusdain  (]uod  dixo- 
rat,  ihi,  «  Vidotur  cniin  cfc.  »  Tcrtio  ma- 
nilcstat  principalo  (»ro(»osituin,  ihi,  «  Is- 
to  cnim  otc.  »  Dicit  orgo  primo,  qiiod 
unum((uod((uo  pi\Tdictorum  couvonit  lio- 
mini  virtuoso  rospootu  suiipsius.  Aliis 
autom,  ((ui  uon  suut  virtuosi,  in  taiitum 
(uwdicta  convouiuut  rospectu  suiipso- 
rum,  iminantum  se  a'stimant  virtuosos 
osso. 

Doinde  ciim  dicit  «  vidotureuim  » 
Assignat  rationem  ejus,  quod  in  se- 
cundo  dictum  est.  Ideo  enim  nnusquis- 
que  amicabilia  patitur  ad  seipsum,  sc- 
cuudum  quod  anstimat  se  virtuosum, 
quia  virtus  et  virtuosus  videntur  esse 
mensura  unicuique  homini.  In  uuoquo- 
que  enim  gouere  conveuiens  est  habere 
pro  monsura  id  quod  est  perfectuminge- 
nere  illo,  inquantum  scilicet  omnia  alia 
judicantur  vel  mnjora  velminora,  secun- 
dum  propinquitatem  vel  remotionem  a 
perfectissimo.  Uude,  cum  virtus  sit  pro- 
pria  perfectio  homiuis,  et  homo  virtuo- 
sus  sit  perfectus  in  specie  humana,  con- 
veniens  est  ut  ex  hoc  accipiatur  mensura 
in  toto  humano  genere. 
Deinde  cum  dicit  «  iste  enim  » 
Manifestat  principale  propositum.  Et 
primo  ostendit,  quod  virtuoso  convenit 
respectu  suiipsuis  id  quod  pertinet  ad 
beneficentiam.  Secundo  id  quod  pertinet 
ad  benevolentiam,  ibi,  «  Et  vivere  au- 
tem.  »  Tertio  id  quod  pertinet  ad  concor- 
diam.  «  Sed  et  vivere  etc.  »  Dicit  ergo 
primo,  quod  virtuosus  maxime  vult  si- 
biipsi  bona  etvera  et  apparentia.  Eadem 
enim  snnt  apud  ipsum  vera  et  apparen- 
tia  bon;i.  Vult  enim  sihi  bona  virtntis_. 


i|ua>  suiit  vora  lioinini.H  hoiui  ;  iicc  liiij'.i<i 
inodi  volniitaH  iii  i>o  ortt  vniui,  hoiI  hiijiiN 
iiiodi  hoiia  ctiaiii  iqicrntiir  ad  si>i(isiitn, 
qiiia  honi  hoininis  cst  iil  labontt  ad  pcr- 
lliicndiini  honiini.  Iiictum  nHt  nnim  iii 
srcuinlo,  (|uod  virtiiH  facit  liahcntcin  bo- 
iiiitn,  (;l  o[ius  cliain  i\jiih  rcddil  h(»iiuin. 
I.t  hoc  viill  (d  ()|»i'raliir  gralia  suii()siuH, 
idcst  gratia  inlcll(!ctiva?  [larfiH  (|iiu*  eht 
[)riiici(»alis  iii  li(»iniii«>.  l'iium(iuod([iio 
aulcin  vidctiir  id  inaxiinc  cssc,  ((iiod  chI 
(»rin''i(»alo  iu  o(».  Virfuosiis  aiifiun  ad  lioc 
tciidit  scmpisr,  iit  ()[»orot!ir  id  ([iiod  ost 
convoniiMis  rafioni.  Kt  sic  patirt,  qiiod 
siunpor  viilt  sihi  bonum  secunduin  soi[)- 
suin. 

Doinde  cum  dicit  «  ot  vivere  » 
Osteudit  ([iiomodo  virtnoso  rospocfu 
suii[)sius  convcniat  id  ([ii(»d  portinct  ni\ 
boiKivoUuifiam.  Et  dicit  ([iiod  virtuosus 
maximo  viilt  vivere  soi[>siiin,  et  consor- 
vari  inosso,  et  pra^ci[)U0  ([uanfum  ii  I 
illatn  auima*  partoin,  cui  inost  sapionfia. 
Si  ouim  homo  ost  virfuosus,  oportcl 
quod  volit  id  quod  est  sihi  honum,  quia 
unusquisque  vult  sihiipsi  bona.  Donum 
autem  ost  virtuoso  suum  esse,  quod  sci- 
iicet  sit  virtuosus.  Si  autem  contingeret, 
quod  aliquis  homo  fieret  alius,  pufa  si 
secundum  fabulas  homo  transformaretur 
in  lapidem,  vel  in  asinum,  nuUus  cura- 
rot  an  id  in  quod  transformatur  haberet 
omnia  bona.  Ideo  unusquisque  vult  so 
esse  inquantum  conservatur  id  quod  ipse 
est.  Id  autem,  quod  maxime  conservatur 
idem  in  suo  esse,  est  Deus  ;  qui  quidem 
*non  vult  sibi  aliquod  bonum,  quod  nunc 
nonhabeat,  sednunchabet  in  se  perfec- 
tum  bonum.  Et  ipse  est  semperquodaH- 
quando  est,  quia  est  immutabilis.  Deo  au- 
temmaxime  sumus  similes  secundumin- 
tellectum,  quiest  incorruptibilis  et  immu- 
tabilis.  Et  ideo  esse  uniuscujusque  homi- 
nis  maxime  consideratur  secundum  in- 
tellectum.  Unde  virtaosus,  qui  totus 
vivit  secundum  intellectum  et  rationem, 
maxime  vult  seipsum  esse  et  vivere. 
Vult  etiam  se  esse  et  vivere,  secundum 
illud  quod  in  eo  permanet.  Qui  autem 
vult  se  esse  et  vivere  principaliter  se- 
cundum  corpus,  quod  transmutationi 
subjacet,  non  vere  se  vult  esse  et  vi- 
vere. 

Deinde  cnm  dicit  «  sed  convivere  » 
Ostendit    quomodo    virtuoso    compe- 
tat  respectu  suiipsius  id  quod   pertinet 
ad  concordantiam.  Et  primo  quantum  ad 


1  i 


IN  X  LIUUUS  KTHlCnUlJM  AU  NICOMACIIUM. 


cuiivU-tiim.  Kt  liicit  qiiitil  viiluohus  iiui- 
xiiiiu  vult  cuitvivere  liibiiptii,  hciliret  ic- 
veileiiiio  ail  t'»»r  huuiii,  et  secuin  ineili- 
tamlo.  Huc  enim  riicit  delectul)ililiM'.  I!no 
inotlo  quantum  uil  iiitMnitrium  |ii'u^tt;ri- 
torutn,  t|uia  metnoriu  tioiioruiii,  tiua5 
operutU8  eiit,  est  silii  ilelectuliiliH.  SecumJo 
quuntuin  uti  Hpein  fulurorum.  ilabet 
enim  s|)ein  bcne  oijerunili  iiifutiiro,  ([[hk 
est  sibi  ilelectubilis.  'ri-rtio  i|iiaiitiim  ail 
eognitionem  pra^sentium.  Abuiiilat  enim 
secunilum  meutem  tlicorematibus,  itJest 
consiiituatioiiibus  veiis  et  iitilibus. 
Secunilo  ibi  n  comloicliiue  et  » 
Osteuilit  t|uotJ  virtuosits  habet  concor- 
diuin  ud  sei|)sum  sccundum 'pussiones. 
Kt  dicit  iiitoil  i[)se  maxime  conilolt!t  t!t 
condelectutur  sibiipsi,  (jitiu  toti  sibi,  iilest 
quantum  ud  [)urtem  sensilivam  et  iiitel- 
iectivam,  cst  idem  triste  et  delcctubile, 
et  non  aliud  ulii  ;  quia  vidtdicet  j^ars  sen- 
sitivu  in  eo  adco  cst  rationi  subjccla, 
quod  sequiturmotum  ratiouis,  vcl  saltem 
iton  vehemcnter  renitititr  :  non  enim  dit- 
citur  a  passionibus  settsitiva'  [lurtis,  nt 
postea  passione  ccssante  pa^ititcat  de  eo 
(|nod  jam  fecit  contra  rationem.  Sed  quia 
semper  secundum  rationem  agit,  noii 
de  facili  poenitet,  et  ifa  maxime  conscn- 
titsibiipsi.  Llltimoaulcm  cpilogando  con- 
dudit,  quod  [traidicta  conveniuntvirtuoso 
respectu  sui[)sius. 

Dcinde  cnm  dicit  »  ad  amicum  » 
Ostcndit  quomodo  piaedicta  conve- 
iiiant  virtuoso  respectu  amici.  Et  dicit 
quod  virtuosiis  se  habct  ad  amicum  si- 
cut  ad  scipsum,  quia  amicus  secundum 
afTectum  amici  cst  quasi  alius  ipsc,  quod 
scilicct  homo  afficitur  ad  amicum  sicut 
adseipsum.  Videtur  igitur  quod  amicitia 
in  aliquo  praidictorum  consistat,  quai 
homines  ad  scipsos  patiuntur;  ct  quod 
illi  vere  sint  amici,quibus  praedicta  exis- 
tunt. 
Deinde  cum  dicit  «  ad  seipsum  » 
Movet  quamdam  dubitationem  ;  utrum 
scilicet  sit  amicitia  hominis  ad  scipsum. 
Et  dicit  quod  ista  quaestio  relinqucnda 
est  in  praesenti,  quia  magis  pertinet  ad 
nomen  quam  ad  rei  veritalem.  Amicitia 
enim  videtur  esse  inter  quoscumque, 
secuudum  quod  eis  competunt  duo  vcl 
tria  ex  praedictis.  Et  cum  ad  aliquos  su- 
perabundanter  amicitiam  habemus,  haec 
assimilatur  dilectioni  quam  habet  hoiiio 
ad  scipsum.  Unde,  cum  aliquis  vult  com- 
mendare  amicitiam  suam  ad  alterum 
consuevit  dicere  :  Ego  diligo  eum  sicut 


meipsum.  Unde    non  refert,  quantnm  ad 
rei  veritutem,  ulriim  uomiMi  uinicilia'  di 
catur  res()ectu  suiipsius,  ex  quo  res  ipsa 
amicitiasit[)erabundantercoinpetithomini 
ad  sei[)sum. 

Deiiide  ciim  ilicit  «  videntur  autem  » 
Ostendit  qualitor  mali  so  habeant  ad 
(iraMlicta  amicitia;  opera,  Et  prlmo  ostett- 
tlit  t(uod  uoii  [lossiint  conveniro  malis. 
Seciiiido  infeit  quoddum  corollarium  cx 
dictis,  ibi,  «  Si  utiqne  etc.  «  Circa  (iri- 
mum  dito  facit.  Primo  (/roponit  quod 
intendit.  Seciindo  maiiifestut  [)ro[)osititm, 
ibi,  •  billert  autt;m.  d  Dicit  ergo  primo, 
([iiod  [^raulicta  amicitiai  o[)era  vidtiiitiir 
multis  ctnivenire  nisjicctu  suiipsoriim 
(|iiainvis  siiit  [travi.  Taintiii  consideraii- 
iliitn  est  ijiiod  iittuiituin  (lartici^iant  (ira*.- 
tlictis  amicitiai  operibits  ad  seipsos,  in- 
quantitm  placent  sibiipsis  et  aestimant 
se  esse  virtitosos.  Sed  nitlli  corum  ([ui 
sunt  valdc  pravi  et  ncfarii,  ncquc  pra;- 
dicla  conveniunt,  nequc  convenire  vi- 
dentur.  Et  fere  niillis  pravis  videntur 
convenirc  praidicla.  Daro  enim  inve- 
niuntur  homiries  pravi  qui  a'stim(nit  sc 
virluosos  suain  malitiam  non  cognosccn- 
les. 

Deiude  cum  dicit  «  difrcrunt  autcm  » 
Manifcstat  pro[)ositum.  Et  primo  os- 
tendit  quod  pravis  non  convcnit  respec- 
tu  suiipsorum  opus  amicitiai  quod  per- 
tinct  ad  bencficeutiam.  Secundo,  quod 
ncque  illiid  quod  portinct  ad  benevolen- 
tiam,  ibi,  «  Ouibiis  autem  multa.  »  Ter- 
tio,  quod  nec  ctiam  illud  quod  pertinet 
ad  concordiam,  ibi,  «  Quaeruiit  itaque 
mali.  »  Dicit  ergo  primo  quod  mali  dif- 
fcrunt  a  seipsis,  inquantum  scilicet  alia 
concupiscunt  sccundum  partem  scnsiti- 
vam  et  alia  volunt  secundum  rationem; 
sicut  patet  de  incontinentibus,  qui  loco 
eoriim  quae  secundum  rationem  judicant 
csse  sibi  bona,  appctunt  delectabilia  quaB 
sunt  eis  nociva.  Ahi  autem  propter  timi- 
ditatem  et  pigritiam  praetcrmittunt  opc- 
rari  ca  quae  sccundum  rationcm  judicant 
sibi  bona.  Et  sic  dupliciter  carent  bencfi- 
centia  ad  seipsos.  Uuo  modo,  inquantum 
operantur  sibi  nociva.  Alio  modo,  in- 
quantum  vitant  sibi  proficua. 

Deinde  cum  dicit  «  quibus  autem  » 
Ostcndit  quoQcis  non  convenit  ad  seip- 
sos  opus  quod  competil  ad  benevolen- 
tiam.  Et  dicit  quod  illi  a  qnibus  facta 
sunt  multa  et  gravia  mala,  ila  quodprop- 
ter  seipsos  ab  homiuibus  odiuntur,  non 
volunt  se  esse  et  vivere  ;  sed  est  corum 


l.lllKit   l\. 


1» 


vitu  ois  ta.'irK>Hii,  cofctiosciMiti^s  so  IkiiuI- 
nibiis  osso  Kravrs.  Kt  ila  ru^riiiiil  vivrrc, 
iiilaiiluiii  i]ii(m1  i[iiau(l(>(|ii(i  iuliuiiiiuul 
soipsos. 

DoiiMli^  (Mim  dicit  <(  iiu.rriiiit  itaijuo  • 
Ostouilit  (|Ui)(l  iioii  couvciiial  lualis 
opiis  (|U()(1  [icrtiiK^I  ad  coiicoidiaiii.  Kl 
piimo  (|uaiilum  ad  C(uivictiiin.  Noii  (Miim 
possuut  mali  siliii[»sis  coiivivoro  roviu- 
tiMido  ad  cor  siium.  SimI  quaMUut  alios 
ctiiu  ([tiihiis  cotuuiorciilur,  colloqucudo 
ot  coo[)oraudo  ois  sociindum  o.xtoriora 
vorlui  ot  faclii.  Kt  hoc  idoo,  ([iiia  slaliiu 
sociim  cop^ifaiido  do  siMj^sis  rocordaulur 
miilta  ot  gravia  ot  mala  ([iko  iii  [ira-torilo 
commisoruiit,  ot  priT.sumunl  so  similia 
factiiros  in  futurum,  ([iiod  osl  ois  doloro 
siim.  Sod  qiiaudo  suut  ciim  aliis  homiiii 
hus,  diiruiidoudo  so  ad  oxloriora,  ohli- 
viscunlur  suoriim  malorum.  Et  sic,  ciim 
nihil  in  soipsis  hahoant  i[iiod  sit  dignuin 
amari,  nil  amicahilo  patinutur  ad  soi- 
psos. 

Socundo  ihi  «  noijuo  gaudont  » 
Manifostat  ([uod  uon  hahont  secum 
concordiam  qnantum  ad  passiones.  Et 
dicit  quod  tales  ueque  coiigaudent  neque 
condolent  sihiipsis.  Anima  enim  oorum 
est  in  qnadam  coutentione  coutra  soip- 
sam,  inquantum  scihcet  pars  sensitiva 
repugnat  ratioui  ;  et  ex  uiia  parte  dolot 
si  recedat  a  delectahilihus  propter  mali- 
tiam  in  eo  dominaiitem,  qme  causat  hu- 
jusmodi  tristitiam  iu  parte  sensitiva :  ex 
aUa  autem  parte  delectatur  secundum 
rationem  qua^judicat  mala  esse  vitanda: 


«W  sic  iiiia  [lars  iitiiin.i'  (nihit  iKiiintifni 
iiiahim  ad  uiuim  |iart(Mn,  alia  ntilom  |i<irB 
traliil  (Mim  ad  |iailiMU  coiilrariaiii,  ac.  Mi 
uuiina  ojus  iii  divorsaH  [lartos  (li»corp«!n!- 
tiirid  coiilra  siM|isain  iliscn;[)arot. 

Tortio  ihi  k  si  atitiMn  » 

UiMUovct  (|iiamdaiii  dtiliitalioiiom.  Si 
(Miiin  ali(jtiis  (hc(M'ot  non  esHo  poMsihile 
([iiod  hoino  [iravus  simul  (h;  oodcm  do- 
lcat  ot  dcloctotiir  :  ol  lioc  quidoin  vcriirn 
ost  quaitluin  ad  sousiiiu  titiiiis([iie 
([iiamvis  causa  ulrius([ue  simiil  iii- 
ossi^  possit  soctiiiduiu  divorsas  anima; 
[lartos.  Dicit  orgo  ([iiod  si  iioii  sit  [)()ssi- 
liilo  ([uod  hoiuo  praviis  siiuul  tristctiir 
ol  doloctetur,  tamen  pariiin  post  delecta- 
tloiiom  tristatiir  do  lioc  i[).so  ([uod  doloc- 
lalus  ost,  ol  vidlot  ([iiod  hiijusmodi  de- 
loctahilia  iiou  rocopissel.  Momiiios  onim 
pravi  roplontur  poMiitoiitia,  quia  videii- 
cot  impotumalitia?  vel  passiouis  cessante, 
quo  mala  faciunt,  scciiudum  rafionom 
cogiioscuut  se  mala  egisse,  ct  dolent.  Kt 
sic  patet  quod  pravi  non  disponuutur 
amicahilifer  ad  seipsos,  propter  iioc  quod 
non  hahent  in  seipsis  aliquid  amicitia 
diguiim. 

Dcinde  cum  dicit  ((  si  itaque  sic  » 

Coucludit  ex  pramissis,  quod  si  valde 
misorum  est  sic  se  hahere  ahsque  amici- 
fia  ad  seipsum,  inteuse,  idest  vehementi 
sfiidio  fugere  dehemus  malitiam  et  co- 
uari  ad  hoc  quod  simus  virtuosi.  Per 
huuc  modiim  enim  se  habehit  aliquis 
ainicahihterad  seipsum,  et  fiet  etiam  aliis 
amicus. 


LECTIO  V. 


Agere  incipit  de  hejievolejitia,  qttae  esse  principium  amicitix  videtur, 

quamvis  ipsa  no7i  sit  amicitia. 


ANTIQU.i. 

Beuevolentia  autem  amicitiae  quidem  assimilatur, 
iion  tamen  est  amicitia. 

Fit  enim  benevolentia,  et  ad  ignotos,  et  latens ; 
am^icitia  autem  non.  Et  prius  aulem  talia  dicta  sunt. 

Sed  ueque  amatio  esl  :  non  euim  habet  distensio- 
nem,  neque  appetitum.  Amatiouem  autem  lisec  se- 
quuntnr. 

Ei  amatio  quidem  cum  consuetudiue  :  benevolen- 
tia  autem,  et  ex  repentiuo  :  quemadmodum  et  circa 
agonistas  accidit :  beuevoli  enim  ipsiusfiunt  et  cora- 
placent.  cooperabuntur  autem  utique  nihii.  Quod 
enim  diximus  repente  benevoli  fiunt  et  superficiali- 
ter  diligunt. 

Videtur  utique  priucipium  amicitice  esse  qnemad- 
modum  ejus  quoci  est  amare,  ea  qusB  per  visum  de- 


RE0EN9. 

Benevolentia  autem  similis  est  illa  quidem  amici- 
tiae;non  tamen  amicitia  est  :  existit  enim  bene- 
volenliaetiam  erga  ignotos,  esseque  potest  obscura 
et  occulta  :  amicitia  non  item.  Atque  haec  supra  a 
noLis  explicata  suat.  Sed  nec  amatio  est.  Nam  ne- 
que  con',entionem  habet,  neque  appetitionem  :  quae 
duo  amationem  consequuntur. 

Prfeterea  amatio  cum  vitae  consuetudine  conjuncta 
est  :  benevolentia  autem  velsubito  conciliari  potest, 
ut  erga  certantes  usu  venit.  Benevoli  euim  eis  fieri 
homiues  soleut,  et  voluntate  illos  adjuvent;  actionis 
tamen  socii  ipsis  esse  nolint.  Nom  ut  diximus,  re- 
pentino  quodam  animi  motu  benevoli  efficiuntur,  et 
leviter  modo  dillgunt. 

Itaque  principium  amicitiae  videtur  istud  esse,  ut 
amoris    ea  quae   adspectu   gignitur  voluptas.  Nemo 


I(i 


l.\    \  1,IHIU»S  KTIIl(:«HU  M  Al)  MCO.MACIIllM. 


lcetado    .Nin  fiiiiu  iBdtflettnti:»   r(t»*(ie    imlltis  (tmat. 

(.  •  Clti   llllll'  lU  fl 

iii  a,  t!t  |ii  I  ,       !■■  Si>- 

Uti<{u«  et  auju°u«  uuii  [iu»4ibile  taiu  iiua  Iteiievolu^ 
faclu«  :  beuuvuh  duteut  uihil  uiagib  uuiiiut.  Vulunl 
«uiiu  ftuiuut  huua  iiuihiiit  «iiut  heuevuli:  (uu|it;iuhiiii 
lur  uuleui  utii|ne  iiihil  iieijue  turhuutur  pru  iiinis. 
Fr(i(>ter  (juud  triiu.7rereu«  dicet  quiii  utiijiie  i|)bBiii 
uliuaaiu  auiuitifiui;  diuturuuiii  uiiteui,  et  iu  cuiiriu^- 
tudiueiu  adveiiieuteiu,  beri  aiiiicitiHUi. 

Nuu  eaoi,  nuia  |ii-u|iter  utile,  ueijue  euui,  i{iia- 
(jriiijter  delecliihile. 

Nuu  eiiiui  heiievuleiitia  iii  hisKt  :  i|uiii  iu  illii,  qiiii! 
ebt  utili.s,  heiiehciutUH  i|uideui  pro  (|uihus  |<uriiuii  ml, 
retrihiiit  heiievuleiiliiiiii  Jiietn  uiieraun  :  vuleuii  uutiuii 
•lit{Ueuj  heiie  u|i(M'iiri  ii|ieiii  hulieiiii  uhiiliiluiitiu-  |ii'r 
illuiu,  uuu  viileliir  heiievulii)!  illi  titt,  sed  luuKiii  »1- 
biipbi ;  quetuadiiiuduiu  iieque  uuiicuu,  »1  curet  i{j!)Uiii 
{iro|iter  u«uui  (lueititlaui. 


Totaliter  auteoi  heiievoleutiii  {jrojjler  virtiitein  t-t 
epiichiam  quaiudaui  Ut,  cuiu  huic  boniis  qui8  aupit- 
reat,  vel  furti!»,  vel  aliquid  tulium.  yueuiuduiotluiii 
ft  iii  ugiiuisticis  diciiuiirt. 


eiiiui  auiura  capitur,  (jiii  uuii  fuurlt  uute  foruiu  >iie 
cio({ue  delec.tutuii;  iiec  tuiiii;u  iii  qiii  »|jecie  dclitclutiir, 
cuiitiuiiu  uiiiut,  8ed  tuiii,  1(1111111  et  uhHiMiUiii  deiii- 
tlerut,  et  {iriiiiieutiaiu  couciqtiscit.  Kic  ij^ilur  iiec  Hcri 
|iijtbat  ut  iiiter  se  biiit  ulli  uiiiici,  iiisi  uiitit  fueriut 
iiitcr  se  heiievuli  :  at  heiievoli  uuii  coutiiiiiu  iuter  »e 
niiiuiit.  Houa  eiiiiii  coutiii«(;re  duiuta.xut  illis  voliint, 
({uihun  itiiiit  heuevoli  :  tfed  euis  0{ieru  suu  ailjuyarA, 
iiec  ({uidquaiu  uiolebliu)  eoriiiii  cuusu  iiiiiici|jiTe  veliut. 
Ilaque  reite  quid  verhi  Irnuslutioue  ciiiii  dixtM-il 
eiit-e  aiuicitiuiii  otiosaiii  :  accesBioiie  tenijioris  aiiteiii 
et  coiiaiietudiue  udhihitu  tieri  aiiiiciliuiii,  uuii  t;iiiu 
quii;  utilitutis,  uuii  ctiuiii  illuiii  i|iiui  JiicundiluUtf  cuu- 
mi  coiistiluutur.  Nuiii  ht;iH;v(dt;nliu  (iroiilcr  liu'c  uon 
couciliulur  ;  is  euiiu  qiii  heiiellciiiiu  uu  ullcro  at:ce- 
pit,  lii  oh  illiiis  ergii  se  liljt;nilitaleui  et  heiievoleu- 
tiain  pru'stut,  jiirc  et  iiierito  {irii'!^lut,  :  (|ui  vcro  ali- 
ciii  res  secuuilu»  cxoptut,  sjjcians  se  illius  hencllcio 
locupleteiu  futuniiu,  uou  iu  illuiu,  Bed  in  seipsiiiu 
{jotiiis  heiievolo  enseauiiuo  videtiir  :  sictili  nec  aiiii- 
cud  diceudus  est,  si  proptcr  utilituteiu  aliquaiu  eiiin 
culat. 

Iiisiiuiiiia  pro|ilcr  virtuteiu  ct  bouitateui  ({uamduiii 
conciliatiir  henevoleutiu,  (juuui  pne  se  fert  aliqtiis 
aut  lioucstatis,  aut  fortitiidiuis,  aul  alicujus  hujus- 
uiotli  virluliij  sijeciem,  siciit  iu  certautihuB  lleri  sohTi! 
dixiuitis. 


Postquam  Philosopliiis  osteiidit  (\\nv 
sunt  opera  amicitia»  et  quibus  eonve- 
niant,  hic  determinat  de  singulis  coruni. 
Praedicta  autem  amicitiai  opera  redii- 
cuntur  ad  tria  :  scilicet  beneficentiam, 
bencvolentiam  et  concordiam,  ut  supra 
dictum  est  :  et  ideo  de  his  tribus  nunc 
determinat.  Primo  (luidem  de  benevo- 
lentia,  qua^  consistit  in  interiori  allectu 
respectu  personae.  Secundo  de  con- 
cordia,  quae  ctiam  in  aflectu  consistit, 
sed  respectu  eorum  qua;  sunt  perso- 
nae,  ibi,  ((  Amicabile  autem  etc.  »  Tertio 
de  beneficentia,  quae  consistit  inexteriori 
effectu,  ibi,  «  Henefactores  autem  etc.  » 
Circa  primum  duo  facit.  Primo  ostendit 
quod  benevolentia  non  est  amicitia.  Se- 
cundo  ostendit  quod  est  amicitiae  prin- 
cipium,  ibi,  ((  Yidetur  utique.  »  Circa 
primum  duo  facit.  Primo  ostendit  quod 
benevolentia  non  est  amicitia,  quae  si- 
gnificaturper  modum  habitus.  Secundo, 
quod  non  est  amatio,  quae  significatur 
per  modum  passionis,  ut  in  octavo  dic- 
tum  est,  ibi,  «  Sed  neque  amatio.  »  Circa 
primum  duo  facit.  Primo  proponit  quod 
intendit.  Et  dicit  quod  benevolentia  vide- 
tur  esse  aliquid  simile  amicitiae,  inquan- 
tum  scilicet  oportet  omnes  amicos  esse 
benevolos,  Non  tamen  est  idem  quod 
amicitia. 

Secundo  ibi  «  fit  enim  » 

Propositum  probat  per  duo  media. 
Quorum  primum  est  quod  benevolentia 
potest  fieri  ad  homines  ignotos,  quorum 
scilicet  experientiam  aliquis  non  accipit 
cum  eis  familiariter  conversando.    Sed 


boc  non  potest  esse  in  amicitia.  Secun- 
dum  medium  est  quod  benevolentia  po- 
test  esse  latens  eum  ad  quem  bencvolen- 
tiam  habemus ;  quod  de  amicitia  dici 
non  potest  ;  et  hiec  supra  in  principio 
octavi  dicta  suiit. 

Dcinde  cum  dicit  «  sed  neque  » 

Ostendit  quod  benevolontia  non  sil 
amatio,  duplici  ratione.  Quarum  prima 
est  quod  benevolentia  non  habct  disten- 
sionem  animi,  neque  appetitum,  idest 
passionem  inappetitu  sensitivo,quae  ani- 
mum  suo  impetu  distendit  quasi  eam 
(juadam  violentia  ad  aliquid  movens. 
tjuod  quidem  accidit  in  passionibus  ama- 
tionis  ;  non  autem  in  benevolentia,  quae 
consistit  in  simplici  motu  voluntatis. 

Secundam  rationem  ponit  ibi  «  et  amti- 
tio  » 

Et  dicit  quodamatio  fit  cum  consuetu- 
dine.  Importat  enim  amatio,  ut  dictum 
est,  quemdamvehementum  impctum  ani- 
mi.  Non  autem  consuevit  animus  statim 
vehementer  ad  aliquid  moveri  ;  sed  pau- 
latim  ad  majus  perducitur.  Et  ideo  per 
quamdam  consuetudinemamatio  crescit: 
sed  quia  benevolentia  importat  simpli- 
cem  motum  voluntatis,  potest  repente 
fieri,  sicut  accidit  hominibus  videntibus 
pugnas  agonistarum.  Fiunt  enim  bene- 
voli  ad  alterum  pugnantium ;  et  placeret 
aspicientibus  quod  hic  vel  iile  vinceret ; 
tamen  nullam  opcram  ad  hocdarent,  quia 
ut  dictum  est  homines  sunt  rcpente  bcne- 
voli  et  diligunt  superficiahter,  idest  se- 
cundum  solum  et  debilem  motum  vohin- 
tatis,  non  prorumpcntem  in  opus. 


I.IKKK  l\. 


I  . 


Ilriiiili'  i-iiiii  iliril  «  viilcliir  iilii|iir  » 
OsltMKlil,  i|II«hI  hoiirvolriiliii  sil  |ti'iiiiM 
|iiiiin  aini<'ilia'.  hll  i-irca  iliin  laril.  Piiinn 
o.stiMiilil  liriicviilciiliain  rssc  ainirilia> 
|ii-inri|iiiiin.  Scc-iiiiilo  osliMnlit  (-iijiis  aiiii 
rilia*  |)rin(-i|)iniu  sit,  ihi,  u  Nini  rani  i|iia' 
|n'o|it(M' ntilr.  »  Diril  rruo  |iriino  qiioil  hc 
ncvoltMilia  iliciliii'  cssc  priiii'i|iiiiin  aini 
cilia',  si(-nt  ilclci-lari  iii  aspccln  alii-njns 
innlioris,  csl  priin^ipinin  ainationis  cjns. 
Nullus  ouim  iiu-ipil  anuiro  ali(|nani  nin- 
rnMiMU,  nisi  prins  riicril  (lclcclaliis  iii  cjiis 
pnlclnilnilinc.  Ncc  lain^Mislaliin  cnin  {.,Mn- 
(U^t  in  aspccln  riuiua' uuili(M'isainal  cain  ; 
scd  lioc  ost  sijj:uniu  aiuationis  comi»lotiH, 
(piando  si  sit  ahsciis  dcsiilci-al  caiu,  (piasi 
fjjravilcr  lcrcns  cjns  ahscnliain,  cl  pra^ 
scnliain  ooiicii[)iscous.  Kt  siiuililor  S(i  Iiu- 
het  do  amioitia  ot  bouovolontiti.  Nouonim 
[)ossihilc  csl  ali(inos  osso  aiuicos,  nisi 
priiis  1'acti  fuorint  houovoli.  iNoc  taiuon 
proptor  hoc,  ((iiod  sunt  honovoli,  [)0ssunl 
dici  amici  :  ([uia  ad  honovolos  portiuot 
lioc  soluni,  ([uod  vorinl  hoiia  illis  ([iiihiis 
siiiit  bonovoli  ;  ita  taiuou,  ([uod  nihil  pro 
ois  facoront,  iioquo  pro  coriim  malis  tiir- 
haroutur.  Undc  potost  arujuis  trauslalivo 
lo([nondo  dicoro,  qnod  boiiovoiciitia  ost 
qiKodamamicitia  o»iosa,  qnia  scilicot  iiou 
habot  oporationom  amicahilem  adjunc- 
tam.  Sed  quaudo  diu  durat  homo  in  be- 
iievolentia,  ot  consuoscit  lionc  vollo  ali- 
ciii,  lirmalnr  auimiis  ojus  ad  voleudum 
boiuim,  ita  quod  volunlas  noueritotiosa, 
sod  cfficax  ;  et  sic  lit  amicitia. 
Doiudo  cnm  dicit  «  uon  oam  » 
Ostondit  cnjus  amicitia?  benovolontia 
sit  principium.  Et  primo  ostendit  cujus 
O^n^^sit  priucipinm.  Secundo  cujns  sit 
priucipinm,  ibi,  «Totaliter  autem.  »  Circa 
primum  duo  facit.  Primo  ponit  quod  ia- 


lcinlil.    Kl    dicit,  (jiiod    hciii>\ olcnli.i    jiim' 
diiiliiinilalcin  ol  ('oiisiictndiiiiMU  iioii  pci 
dni-itnr  ad  vcrain  Kpocicm  auiiciliii',  (|ii,-i> 
cst  [ii'o[ilci-  ntilc  <int  dclcrtahilo. 

S(M-iiiido   ihi   <'  iioii  ciiini   • 

l'rohat  pro|)osiluiii.  .Non  cnitn  hctii> 
\ol(Mitia  iii  illaiii  .iinicitiain  Iransil,  in 
i|iia  hciic\  olciilia  lociitn  iioii  Ii.iIh'!.  Nimi 
antcin  lociiui  liahct  hcncvoli-nlia  iti  |m'.'I'- 
dictis  amicitiis.  Kl  lioc  i|iiiilciii  iiiani- 
f(^sto  aiqiaicl  iii  amicitia  didoclahili,  iii 
i|iia  iiliM'(|uc  ainiconiin  vnlt  sihi  i;\  al- 
tcro  dclci-tatioiKMn  ,  ([ii.t  ([ii.'iiiiIoi|iiu 
cst  (-iiiu  malo  altcrins,  cl  sic,  tollitiir  Im^ 
novol(Milia.  Sod  in  .'nnicilia  iilili  [)otcsl 
ossi;  l)cn('V(dcnlia  (jnanlnni  ad  iMtni  i|iii 
jain  ro('('[)il  iKMiollcia;  i[iii  si  Jiisti!  tt\)t'.- 
rotur,  rotrihuit  salloin  honc\ olcnliani  [)ro 
hcnctlciis  qiuo  ro('i|)it.  Sod  si  ali([uis  do 
aru[iio  vclit  ([iiod  Ikmio  so  liahoat  ot  Ikmio 
o|)('roliir  [iroi^lcr  s[)ciii  ([iiain  liahot  nt 
por  illum  in  honis  ahnndcl,  non  vidolnr 
osso  honcvolus  ad  illiiiu,  [icr  ([iicm  spe- 
rat  s(!  ahundaro  ;  sisd  inaf,^is  ad  soi[)siiiu; 
sicnt  otiam  iion  vidotiir  amiciis  alicnjns, 
(|ui  ali([nam  curain  a[)ponit  ad  honum 
ojnsproptor  aliquam  sui  utilitatem,  scili- 
cot  ut  ad  arujuid  i[)so  utatur. 

Doiiido  ciiin  dicit  «  totalitcr  autom  » 

Ostcudit  cnjus  amicitia?  bcnevolontia 
sit  principium.  Et  dicit  quod  uuiversali- 
ter  hcncvolontia  vidotur  osse  ad  aliquein 
proptcr  ali(juam  ejus  virtulum,  et  epii- 
chiam,  cuin  scilicot  alicui  vidcatur,  quod 
illead  quem  est  bencvolus  sit  bouus  aut 
forlis  ant  uliquid  hujusmodi,  proptcr  qua^ 
boinincs  consuovorunt  laudari  ;  sicut  dic- 
*  tum  est  de  agonislis,  quibus  efficimur  be- 
nevoli  propter  fortitudinem  quce  apparet 
in  ois,  vel  proptor  aliquid  hujusmodi. 


LECTIO  VI. 

De  concordia  sermo  est,  quse  ad  genus  amicitix  pertinere  videtur  ;  qum  non  versatur 
circa  speculabilia,  sed  tantum  circa  operahiUa^  ac  ?ion  omnia,  sed  magna  tantum : 
quia  in  pi^avis  non  dicitur  esse  concordia. 


ANTlQUA. 

Auiicabile  auteui  et  concordia  videtur;  propler 
quodnou  est  houiodoxia.  Haec  quidem  enim,  et  iguo- 
rantibus  ad  invicem  existet  ulique. 

Neque  circaquodcumque  conseutientes  concordare 
aiuut,  puta  eos  qui  de  ccelestibus.  Non  enim  amica- 
bile  de  his  concordare. 

Sed  civitates  concordare  aiunt  cum  de  conferen- 
tiLus  couseutiant,  et  eadem  eligaut,   et   operaulur 

XXVI 


RKCEN5. 

Ad  amicitiae  porro  rationem  etiam  concordia  vide- 
tur  pertinere  :  quae  ideo  non  est  opinionum  conseu- 
sio.  Hoc  enim  etiam  iu  iis  iuesse  pdtest,  qui  inter 
se  suut  ignoti.  Neque  concordes  eos  esse  dicimus. 
qui  de  re  aliqua,  qucecumque  ea  sit,  idem  seutinnt 
ut  eos  qui  de  rebus  coelestibus.  Neque  enim  quid- 
quam  habet  de  natura  amicitise  his  de  rebus  conve- 
uire  senteuliis.  Sed  civitates  concordes  es?e  dicun- 


IH 


IN   \   l.inUoS  KTIIICOHl  M   \l)  MCO.M.VCIIIM. 


cuujuiuoiter 
corJiiut. 


jpiiidta.    Cirea   o|»<!rabilia  ituque  cou- 


Uli 

OlUlilljlia     '.  . 

{iU({uait:     I 

quMuUii  et 

velit,  qiieii, 

NoU  eltiui    eal    ( (mcMriiare 

velle  i{uiiilriiuii|ue  ;  ^eii  i|u 


iii}{eiili<i 

'<-s     CUIU 
U.-ae,    CliUl- 

l'iii<lnniui, 
-iiiii 

..lUt. 

uliuuii|uc  iieiie 
ui ;  |iul<i  iMiii  et 


iilebiii,e|iiirlies  iipliiuu*  |iriucipan  bic  euiui  uiuuiLiuii 

rkt,  quoii  ttplietuilt. 

Cnliliiiu  auleui  fiuiicitia  videtur  concordia,  ijueuiail- 
ttiuoduiu  et  dicitur.  Circa  coufereulia  euim,  et  quiij 
ttd  vitaui  couvuuieutia. 


Eit  Huteui  taliii  cdih  lUiiiii  lu  lu-i  i|ui  epm  lit;.-*  :  isli 
eoiui  et  iiiliiiiisiscuui  iiriliiiit,  ad  iiiviceui,  et  iii  *;adeiu 
eJtisleiileD,  utdicere.  'liiliiiui  eiiiiii  luiiiieiil  voluiilatcs, 
et  uuu  trauslluuul  iiueuiaduiudum  Euri|ius.  Vuiuut- 
que  justa,  et  coufereulia.  lliEc  autem,  et  coiuuiuuiter 
a(i(ieLuiit. 

Pravoi  autem  uou  posslbile  coucordare,  tauien  iu 
paruui,  queuiudmodum  et  aiiiico!*  esae,  riiiperuliuu- 
dautiaui  appeteiites  iu  utilibud,  iii  lalioribus  iiuteui 
et  miuislraliouibus  deticieiite».  Sibiipsi  autem  iiuus- 
(Iiiisque  voieus  hoc,  pro.ximum  perscrutatur  et  pro- 
liibet.  Non  eaim  servuutium  comunuie  perditur.  If^i- 
tur  accidit  ipsis  couteudere  ad  iuvicem  quidem  co- 
geutes,  iiisos  autem  uou  voleules  juslu  facere. 


tur,  quuio  de  ii»  qua;  sibi  couducunl,  unuio  sentiuut, 
eudeuique  cuusilia  cujiiuut,  et  qiiii;  communi  con- 
«eiiau  lueriiit  upprubutu,  eist:qiiuiitur. 

iu  relius  it^itur  a^uiidia  c.oiicordia  verKatur,  atipie 
buruiii  iu  iis  (|UU5  iiiuf^uitiidiue  e.xcelluiil,  et  qiiui 
cuiitiii^erepiissuut  vel  iitriuaque  vel  iiuiiiiliiis.  Exeiii- 
pli  «ralia,  coucurdes  siiiit  civitutes,  quiiiii  plucet  ci- 
vibiis  (luiiiilius  iit  iiingiBtrutus  |ier  siiHrut^iu  coiiie- 
ruutur,uut  lielli  sucietas  cuui  Lucedauuoiiiis  iiiealur, 
aut  ut  fittucus  [irii'sit  civiluti,  quiiudu  ideiu  eliuiii 
ipsu  velil  Quuiii  veru  so  ipsuiii  iiterqut!  viilt  priidici 
(  ut  illi  iii  l'li(i-iiissis|,  Beditiuiieiii  iiiter  sc  cuiiciluut. 
Ndu  Cbt  eiiiui  coucorJiu,  duos  sibi  ideui  velle,  i|uid- 
ipiid  illud  sit;  sed  ideiii  iu  eotbnii  :  exempli  cuiisu 
tpjum  et  |tti|iulus  et  viri  boui  opliuiutes  prieesse  (u- 
vitttti  viiluut,  Sic  euiiii  tiuuies  id  ijiiotl  e.\|ietuut  coii- 
Beipiuuliir.  Ctiiitrordiu  uiileiu  civilis  umicitia  vitlelur 
esse ;  ituipie  etiuiii  up|iellutur.  Versutur  euim  iu  iis 
t|uji-  reijiublicii:  coiitiucuut,  (|uui({ue  ud  usiim  vilui 
{i(;rliiieiit. 

iuest  uuteui  coiicurdiu  talis  iu  viris  boiiis  :  iii  euiiu 
et  secum  i|isi  coucorduiit,  ct  iuter  se,  i{uum  iii  iistleiii, 
|ia;iie  iliciiiii,  coiisiliia  ct  fuctis  vcrseiitur  uc  {lerseve- 
reut.  'lulium  euiiii  virurum  euideiii  iiiuiieiit  vuluiita- 
tes,  nec  iustar  Euri(ii  tliiuiit  et  relluuiit.  Volunlijiie 
illi  justa  et  utilia,  utque  buic  commuuiler  cuiicu- 
piscuiit. 

Muli  uutem  concordesesse  non  possuut,  uisi  parum 
admodum  :  quemadinodum  nec  fucile  uuiici  esse 
liossuut,  umim  iu  rcbus  utilibus  Kiqieriora  omniu 
nubere  velint,  in  laboribus  aulein  iiiuiieribuBque 
publicis  sustinendis  vinci  ne  fiatiantur;  at  ubi  sibi 
ipsi  quisquid  illa  concupiscit,  in  euui,  qui  sibi  pro- 
xiuius  est,  ini{uirit,  ouinque  ab  illisrebiis  arcel.  Kc»- 
publica  enim  illoruiu  interit,  duni  illain  ipsoruni 
iieiiio  tuelur.  Accitlit  ergo  eis,  ut  discordiis  et  sedi- 
lionilius  inter  se  coullictcutur,  dum  alter  alteri  neces- 
sitatein  imiiouit;  ipsi  autcm,  quse  justa  sunt,  pro  sua 
virili  parte  facere  uolunl. 


Postquum  1'hilosophus  determinavit  de 
benevolcnliii,  hic  determinat  de  concor- 
dia.  Et  primo  ostendit,  quid  sit  concordia. 
Secundo  quomodo  se  habeat  ad  amicitiam 
politicam,  ibi,  «  PoHtica  autem  etc.  » 
Circa  primum  duo  facit.  Primo  determi- 
nat  genus  concordia;.  Secundo  materiam 
ipsius,  ibi,  «  Neque  circa  quodcumque.  » 
Dicit  ergo  primo  quod  concordia  videtur 
ad  genus  amiciticC  pertinere.  Dictum  est 
enim  supra  quod  ad  amicos  pertinet  quod 
eadem  eligant,  in  quo  consistit  ratio  con- 
cordiae.  Et  ex  hoc  patet  quod  concordia 
non  est  homodoxia,  per  quod  significatur 
unitas  opinionis.  Potest  enim  contingere 
quod  sint  ejusdem  opinionis  etiam  ilU 
qui  se  invicem  non  cognoscunt,  inter 
quos  tamen  non  est  concordia,  sicut  nec 
amicitia. 

Deinde  cum  dicit  «  neque  circa  » 
Inquirit  materiam  concordiap.  Et  primo 
ostendit  circa  quse  non  sit  cducordia.  Et 
dicit  quod  uon  dicuntur  concordare  ho- 
mines,  qujconcordant  circa  quodcumque, 
sicut  illi  qui  consentiunt  sibiipsis  in  spe- 
culativis,  puta  de  his  quae  pertinent  ad 
corpora  ccelestia.  Consentire  euim  sibi 
invicem  in  ipsis  non  pertinet  ad  rationem 


amicitia;,  quia  amicitia  cx  elcctione  cst, 
judicium  autem  de  rcbus  speculativis 
non  est  cx  nccessitate  electionis.  Et  ideo 
nihil  prohibct  aHquos  amicos  diversa 
circa  hujusmodi  sentirc,  'ct  aliquos  ini- 
micos  in  his  sibi  consenlirc.  Unde  patet 
concordiam,  quai  ad  rationem  amicitiae 
pertinet,  circa  taha  nou  esse. 

Secundo  ibi  «  sed  civitates  » 

Ostendit  circa  quae  sit  concordia.  Et 
primo  ostendit  in  gencrali  quod  est  circa 
operabiha.  Et  dicit  quod  civitatcs  dicun- 
tur  concordare  sibiinvicem  quando  con- 
sentiunt  circa  utih'a,  ita  quod  cadcm  eli- 
gunt,  et  communiter  operantur  ea  quae 
opinantur  esse  utilia.  Et  sic  patet  quod 
concordia  cst  circa  opcrabiha. 

Tertio  ibi  «  et  horum  » 

Ostendit  in  speciali  circa  quae  opcrabi- 
ha  sit  concordia.  Et  ponit  duo.  Quorum 
unum  est  quod  concordia  attcnditur  cir- 
ca  ea  quai  habcnt  aliquam  magnitudi- 
ncm.  Non  enim  tollitur  concordia  aliquo- 
rum_,  ex  eo  quod  in  aliquibus  minimis 
■  dissentiunt.  Ahud  autem  cst  quod  illa, 
circa  quae  est  concordia,  siiit  talia,  quce 
possint  convcnire  utriquc  concordan- 
tium,  veletiam  omnibus,  sivc  hominibus, 


l.lliKU   l\ 


19 


Hivo  (Mvil)iiH  umIiis  civilaliH.  Si  riiini  ali- 
qiiiH  eoiistMitiat  aliciii  <|ii(i(l  lialxsit  id  (|ii()il 
inillns  |)()t('st  lial)('i-(>,  iidii  iiiiilliiiii  pcrli- 
iH^t  ail  ('oiicoiiliaiii.  1'!  iinliicil  ('\ciii|)liiiii 
(l(«  civitaliltiiH,  iii  (|iiiliiis  (liciliir  cssc  coii 
conlia,  i|iiaii(l()  oiMiiihits  civilms  idcin 
vidctiir;  |iiita  (|iiod  |)riiici|i('S  assMiiiaiiliir 
])('r  ('lcclioiiciM,  iioii  aiilciM  sortc  vcl  suc- 
cossioMc;  Nclciiiii  \idctiir  AlliciiicMsihiis 
(|Uod  iiuMiul  sociolaUMii  ciiiii  l.accil.ciiio 
uiis  ad  siiMiil  pu^^^MaiidiiiM  coiilra  lioslcs; 
vcl  (iMaiido  oiMiiiliiis  ci\  iliiis  vidctiir  (piod 
talis  lioiuo,  piila  PiMilariis,  priiicipctiir. 
Si  taincu  ot  ijiso  Noliicrit  priucipari. 
Tuiicouiui,  (pii  lioc  voliiiitci  coucoiidaut. 
Sod  cuui  (luilil)ct  Mill  scipsuui  priiicipari, 
so(iuitiir  ([uod  coMlciidaiit,  siciit  Ae  i\u\- 
busdam  rocitalur  iii  plidMiissis,  idcst  iii 
(]uil)usdaui  pociuatihus.  .\ou  (Miiiu  cou- 
sistit  coucordia  iii  lioc  ipiod  utcrqMO  vc- 
lit  sihi  i[)si  hoiuiiu,  ([uamvis  vidcatur  si- 
mililiulo  voluutatis  sccuudum  proporlio- 
iicm,  (juia  utciHjuc  vult  hoiium  sibi.  l)ui- 
uimo  boc  cst  coutcutiouis  causa.  Scd 
oportct,  ad  boc  ([Mod  sil  coucordia  i|uod 
conscutiaut  in  codcm,  secuudum  uume- 
rum  :  sicut  cum  iu  aliqua  civitate  tam 
plcbs  quam  virtuosi  iu  boc  coucordcut 
quod  optimi  priucipculur.  l*crbuuc  cuim 
modum  omuibus  fit  illud  quod  deside- 
raut,  quando  iu  codem  omncs  conscn- 
tiunt. 

Dciudc  cum  dicit  a  politica  autem  » 
Ostendit  qualitcr  se  habeat  concordia 
ad  amicitiam  poUticam.  Et  dicit  quod 
amicitia  politica,  sive  sit  civium  unius 
civitatis  ad  iuvicem,  sive  sil  intcr  diver- 
sas  civitates,  videtur  idem ,  esse  quod 
concordia.  Et  ita  etiam  liomines  dicere 
consucverunt ;  scilicet  quod  civitatcs,  vel 
cives  concordes,  babcnt  amicitiam  ad 
invicem.  Est  enim  amicitia  pobtica  circa 
utiba,  et  circa  ea  qua3  conveniunt  ad  vi- 
tam  humanam,  circa  quaUa  dicimus  esse 
concordiam. 

Deinde  cum  dicit  «  est  autem  » 
Ostendit  quibus  conveniat  concordia. 


K.t  (iriiuo  (iHtcudil  (|iiod  iuvciiilur  iii  lio 
iiiH.   Sociiudo  oHtuiidit  ipiod  iioii  iiivciii 
tiir  iii  iiialis,  ihi,  u  fravoH  aiilciii   clc.  » 
llicit    crK<>    priiiio  (piod  coiicordia   laliH, 
ipialis  dclcriiiiiiala   cst,  iuvciiiliir  iii  Ihh 
(pii  Niiiil  virtiiosi.  Ilujiismodi  ciiiiii  lioiiii- 
iicH  sic  HC   liahciil   ipiod    (piililict  coriiiii, 
cl  sihiipsi  coiicordal,  ct  cliaiii  coiicordaiil 
ad  iii\icciii   iiii|iiaiitiiiii  iiiiiiiohililcr  |i('r- 
iiiaiiciil     iii    cisd(Mii,  ct    ('lcctioiiibUH,    ct 
opcribiis;    (]iiia   sicMl  siipra  dictuiu   cst, 
boiii  siiul  ipiasi  iuip(i'uitihili;s.  Scd  addit 
•    ut  csl  diccrc  i>  (juia  iioii    (;st  jioSHibih; 
(piod  bomiucH  iii  liac   vita  omiiimodam 
iuimutahiritatciii  liahcaut.   Kl  ad  c.xposi- 
tioMciu  (licloriim  siihdit  ipiod  idco  dicun- 
liir  iu  cisdciu  cxistcutcs,  ijuia  voluutatcs 
taliiim  bomiiiiim  uiaiicut   fixa'  iii  hono, 
cl  uou  traiislliiiiiit  dc  uuo  iii  aliud,  sicut 
Kuripus,  idcst  (jiiidam   Ioimis    maritimus 
iu  (ira'cia,  iu  (]uo  aijiia  lluit  ct  rcfhiit.  Kt 
bujiismodi  bomincs  virtuosi  voluiit  Justa 
ct  utilia,  ct  talia  conmuiMitcr  appctiiut. 
Dciudc  cum  dicit  <i  pravos  autcm  » 
Ostcudit  quod  iu  luavis  nou  est  cou- 
cordia.  Et  dicit  quoJ  pravi  uon  possunt 
concordare,   nisi    fortc    parum,  sicut  et 
parum  possunt  essc  amici.  Idco  autcm 
coucordarc  nou  possunt,  quia  volunt  su- 
perabundantcr  habere  in  omnibus  utili- 
bus,  sed  vobmt  deficerc,  idest  minus  ha- 
berc  in  laboribus  qui  communiter  fiunt 
et  imminent  sustinendi,  vcl  in  ministra- 
tionibus,  idest  quibuscumiiuc  tributis  vel 
servitiis.  Et  dum  sibi  unusquisque  vult 
hoc,  scilicet  superabundarc  in  l)onis  et 
deficere   iu  maUs,  iuquirit   de   prbximo 
suo  et  impedit  eum  de  hoc  adipiscatur 
quod  ipse  cupit.  Et  ita,  cum  non  servatur 
bouum  commune  quod  est  justitia,  des- 
truitur  inter    cos    commuuitas    concor- 
diae.  Et  sic  accidit  inter  eos  contentio, 
dum  unus  cogit  aUum  ad  hoc  quod  ser- 
vet  eiid  quod  cst  justum,  sed  idem  ipse 
non  vuU  alteri  justitiam  facere,  sed  vult 
superabundare  in  bonis  et  deficere  in  ma- 
Us  quod  est  contra  a^qualitatem  justitiae. 


21» 


IN  X   I.IIIKUS  KTIIlCnlu  M   Al)  MCU.M ACIIIJM. 


LKCTH)    Vll. 


iit  senno  de  ijene/ii  i-ntin  .  iirin  <iniiin  es  eit,  iinoil  hffie/nctores  videnlnr  ddujere. 
inaijis,  ijuain  ttU,  i/ui  benefieio  a//ecti  snnt,  nioieri  ijuiestioneni. 


Ueiitifactureb  ttuteiii  lieiieticiittuit  vnleiitur  iiiiigia 
aiiifiru,  qiiiiiii  lieiie   pittieiiteb  upeiuiiteit. 

I.tut  iiiifter  rutiuiieiii  fiiLtiiiii  tiujritur. 

l'luritHiisi|iii(leiu  ih'itur  viJetur,  quuuiuiu  lii  i|Ui(teiii 
•leheut,  liituiiteiii  deljetur.  (JuemaiUiiuduiii  i^itiir  iii 
uiuluia  debeiiteii  i|uiileiii  vuluut  iiou  enbe  ijuilnis  de- 
lifiit,  accuiiiiiiuduiite»  auteiii,  et  curuut  delieutiiiiii 
iulutem  :  sic  et  lieuef  icieutcK  veile  e»Be  |iulieiite8,  ut 
liKiautes  Kiutiuii,  Um  uuleiii  iiuii  eK.se  curuiii  reddere. 
LpicliaruiuA  i|uideiii  if^itiir  furte  iitii|iie  dicet  liuc  di- 
cere  iptsuh  ei  uutlu  videiitea.  Asiiiuiilutur  uuteiii  liii- 
uiuuo.  Iiiimemured  eiiiiii  uiulti,  et  uiugiii  heue  puti 
quum  facere  appetuut. 


Videbitur  auteui  utique,  el  uaturuliur  estie  caiisa 
et  nou  nimilid  ei,  qute  circa  accouiiuodautea.  Nuu 
eiiiui  est  auiatio  circa  illos,  sed  ejus  quud  esl  ijalvari 
vuluutas,  lucri  gratia.  Ueiiefucieutes  autem  auiuutet 
dilij^uut  beuepulieutes,  et  si  uiliil  buiit  utiies,  ueque 
posterius  tiat  utique. 


puod,  et  iii  artiticibus  accidit.  Oiuuid  euim  pro- 
priiim  0[)us  diiigit  uia^is,  quaui  diiigatur  ulii{ue  ab 
opere  auimalo  fucto.  Maxime  auteui  furte  lioc  circa 
poetas  accidit  :  superdiiiguul  euim  poeuiata  propria 
.  iriti  ililigeutes  quemadmodum  tilios.  Taii  utique  as- 
aiiiiiialiir,  et  quod  beuef.ictorum.  Bene  passuui  eniiii 
opus  est  ipsorum.  lloc  ulique  diiigunl  magis,  quum 
opus  facieutem.  llujus  autem  causa,  quoniam  esse 
omnibus  eiigibiie,  el  amabile.  Sumus  autem  iu  actu. 
hi  vivere  autem  enim  et  operari  actu  facieus,  est  opus 
qiiodammodo.  Dilliguut  namque  opus,  quia  et  esse. 
Hoc  autem  naturaie;  iiuod  euiiu  est  potentia,  boc 
actu  opus  uuuciat. 


Simiiiter  autem,  et  benefactori  cjuidem  bouurn  quod 
secundum  actum;  quare  gaudet,  lo  quo  hoc.  Patieuti 
autem  nuiium  bonum  in  operaute  :  sed  siquidem, 
conferens  :  hoc  autem  minus  delectabile  et  amahiie. 


Delectabilis  aulem  est  priL-seulis  quideni  oneratio, 
futuri  autem  sp es,  facti  autem  memoria.  Delectatii- 
lissimum  autem,  quod  secundum  actum,  et  amabile 
simiiiler.  Ei  quidem  igitur  qui  fecit  opus  manet 
opus :  bonum  enim  diuturnum.  Patienti  autem  utique 
transit. 

Et  memoria  honorum  quidem  delectahiiis.  Utilium 
autem  non  omnino,  vei  minus.  Expectatio  autem  e 
converso  habere  videtur. 

Et  amatio  quidem  factioni  assimiiatur.  Amari  autem 
ei  quod  est  pati.  Supere.xceiientibus  autem  utique 
circa  actum  sequilur  amare,  et  amicabiiia. 

Adhuc  autem,  quae  iaboriose  fiunt  omnes  magis 
diiigunt ;  puta,  et  pecunias  possidentes  accipientibu?. 
Videtur  itaque  bene  pati  quidem  iiiaboriosum  esse, 
henefacere  autem  operosum.  Propter  hoc  aulem  et 
matres  amatrices  magis  filiorum.  Lahoriosior  eliam 


Juiii  <jiii  beueliciu  iu  aliiiuoH  cuutuleruiit,  eus  de 
quibus  beiie  iiierili  nuiit,  veliementius  uiiiure  videu- 
tur,  quuii)  ii  qui  beiieliciuiii  u(.ce|ieriiiit,  bene  de  se 
uieritu!*  :  ejii»que  rei,  quusi  rutioui  cuntruriu,  cauua 
(juuLTitur.  Atque  piuriuiis  e.x  eo  iiliid  lii^ri  videlur, 
(|iiud  ulteri  debeiit,  ulteiiii  debetur.  (Jueiiiadmudiiiii 
ituipie  pecuiiia  iiiutiiu  duta  et  ucce|)tit  dehitores  Huiii 
('ledituribiiii  iiileritiiiii  exoptaut;  ut  ii.s  qui  iiiutuum 
dederuut,  debiloruui  huIuh  etiuiii  curu;  est  :  sic  el  eoH 
qui  de  uliquibu)!  beueuierili  uuut,  euruiii  (jui  beueli- 
ciuiii  ucceperuut,  iiicoluiiiitutis  Btudiobon  ttsKe,  luiii- 
ijuam  beuellcii  gruliuiii  cuuaecuturus  :  iilos  uiiteiii 
ue  ^Mutia  ri;fereiida  iiou  luagiiopere  lahurare.  Atque 
bujc  furtus.sis  E()i(.liuruiu»  eos  |)erhibeut  dicere,  ex 
deteriure  parle  reui  8|)ectaiido.  Veruuitauieu  ab  iiu- 
uiuuo  iugeiiio  istu  res  uou  ubhorret  :  uaiii  uiugiia 
Iiars  homiiiuni  heuelicii  iuiiiiemor  est  inavuitque  be- 
ueliciutii  accipere,  quaiii  dare. 

\eruui  liiijus  rei  causa  uutiira  potius  coutineri  vi- 
deatur,  ueqiie  inaguo|)ere  liuc  facere  simiiitudiuem 
fduioris  ac  iiiului.  Nou  euiui  aiiiaut  lii  suoa  dehito- 
res;  sed  suivos  esse  voiuiit,  iit  suuiu  reciipereut. 
Qui  auteiii  beuelicium  coutiileruiil  amuiil  et  diliguut 
eus  quos  beuelicio  aHeceruiit,  etiain  si  neque  in 
praiseuli  ulia  iu  re  sibi  siut  utiies,  ueque  siut  post- 
modo  futuii. 

Quod  et  iu  arlificibus  usu  veuit.  Amat  enim  suum 
qiiisijue  opus  veliemeiilius,  qiiain  ah  operesuoama- 
retur,  si  ex  inanimo  fieret  auimatuin.  Atque  hoc  iu 
[loetis  fortasse  niaxiiue  couliiigit.  lli  eniui  sua  i)oe- 
mala  supra  moduiu  amaut,  estque  laiis  allcctio  erga 
ea  ipsoruin,  qualis  erga  liberos. 

Eiipie  adinodum  simiiis  est  eorum  qui  beneficia  de- 
deruut  ralio.  Id  enim  quod  heueficio  alfectum  est, 
eoruin  qui  beneficium  dederunt,  opus  est.  lloc  igitur 
iilis  carius  est,  quam  operi  is  qui  alfecit.  IIujus  rei 
causa  est,quod  esse  omnihus  optabile  et  amabile  est. 
Quod  sumus  autem,  id  eflicaoitale  leruitur;  quippe 
vivendo  et  aiiquid  agendo.  Per  cfficacitatem  igilur 
ipse  operis  ellector  quodammodo  est.  Suuiu  itaque 
opus  ipsi  caruru  est,  quia  etiam  ipsuni  esse.  Alque 
hoc  accidit  naturaliter.  Quod  enim  postestate  est,  iioc 
esse  ipsum  energia  atque  actu,  ojius  iudicat. 

PrjEterea  houiini  beue  de  altero  merito  pulchrum 
et  houestum  est  ita  fecisse  :  deiectatur  eo,  per  qiiem 
hoc  contiugit  ei.  At  iiii  qui  beneficium  accepit,  nihii 
houesti  in  eo  qui  bene  merilus  est,  inest;  sed  si  auid 
est,  emolumentum  est.  IIoc  vero  iniuus  jucuutlum 
minusque  amabile  est. 

Affert  porro  praesenlis  quidem  rei  usus  sive  ener- 
gia  voluptatem,  futurte  autem  spes,  praeteritse  autem 
memoria.  Omuium  autem  rerum  ea  jucundissima 
est,  quse  usu  et  energia  est,  eademque  amahilis 
ma.\ime.  Ei  igitur  qui  beneficium  contulit,  manet 
opus  suum.  Honestum  enim  diuturna  res  est.  Ei 
autem  qui  accepit,  utilitas  ceieriter  evanescit.  Et  re- 
rum  quidem  honestarum  est  memoria  jucunda,  u- 
tiiium  autem  non  admodum,  aut  certe  minus :  cujus 
contrarium  esse  videtur  in  spe  seu  exspectatione. 
Praeterea  amatio  efTeclioni  similis  est,  amari  nutem 
perpessioni.  Porro  qui  ratione  actionis  sunt  aileris 
superiores,  iis  et  amare  ipsum,  et  ea  quee  amicitije 
propria  sunt  conveniuut. 

Praeterea  ab  omnibus  illa  magis  diliguntur,  qurt> 
magno  iabore  parta  sunt;  sicut  et  pecunias  cariores 
habent,  qui  ipsi  eas  acquisiverunt,  quam  iiui  haere- 
ditate  acceperunt.  Itaque  videtur  accipere  beuefi- 
cium  minime  esse  labonosum;  conferre  vero  opero- 


1 


1,1111  K   l\ 


21 


H(tti(<riillii,  <<l  inii^irt  Hciiinl    i|ni>iiiMin  i|irtiiniin.   Vidr- 
liilnr  miliiiu  uliiiiii<  Imt',  «L  liuiKiliu-lorilniM  |ii'ii|irliiiii 

UHHO. 


Hiini.  V.l  liiiiK-  i|no(|iiii  (ih  cnininiii  iiinlrrn  nrilcntiii» 
<'iiiii|ili<i'liiiilnr  liliiTdit,  (|nain  iinlrcN,  i|iiiii  |iMrtii»  In- 
liorioKJiir  ri<i4  i<hI,  i<l  icrllnM  iiiiniit  «iihh  f^n»  Ati|ii(' 
lioc.  i|iitiini  iitiiiiii  heiiiillrioniiii  aniliiiiliiiN  congrui-iK 
coiiNiiiitaititiiiii  ont. 


P()sl(|iiani  IMiilosopliii.s  )l(>((M'iniiiavil  il(^ 
boiuivoloiilia  cl  (•oiiconlia,  liic,  (lclciiniiial 
(lo  l)(n)oll('(Milia.  VA  pi-iinopropoiiil  iil  (pnnl 
oiiTji  oani  accidil.  Kl  liicit  (piod  liciicrac- 
torcs  nia};:is  vidciiliir   ainarc   cos  (piilitis 
bonot'ticiiiiit    (iiiain  illi  ipii    bcnc    paliiin- 
tnr  al)  ols  timont  op^MaiiU^s  sibi  hoiia. 
Sc(Min(lo  ihi   u  ctnl  praMiM' d 
Movcl   siipcr  lioc  (pia-slioiKMii,  \\\  dicit 
quod  hoc  (luod  diclnm  est  habot  (iua's- 
tioncm,    (jnia   vi(l(>tiir    pra'l(M'    ralioncm 
contiiit4(M'(>.    niMicliciali   (Miiin    c\    dcliilo 
oL)liy:aiitur  adaniaiidiiin  l)(Micractor(>s,scd      1 
non  e  converso, 

Tortio  il)i  «  plurilnis  (jiiidcm  » 
Solvit  praMliclam  qiKostioiKMU  ,  assi- 
giians  rationcm  pra'dicti  accidcntis.  Kt 
primo  ponit  rationom  apparcntcm.  Sc- 
cundo  assignat  rationcs  vcras,  ibi,  ((  Vi- 
dcbitur  autcm  ctc.  »  Dicit  crgo  primo 
quod  pluribns  vidctur  ratio  pranlicti  ac- 
cidentis  esso,  quia  bcncficiati  dcbcnt  ali- 
qiiid  benefactoribus  :  sed  bcncfactoribns 
aliqnid  dcbctur,  sicnt  ct  mutuantibus. 
Uoc  autcm  vidcmus  in  mutuis  accidcrc 
quod  illi  qui  dcbcrit  vcUcut  uon  esse  illos 
quibus  dcbcnt,  ad  hoc  quod  esscnt  im- 
muncs  a  dcbito.  Scd  accommodantcs, 
quibus  dcbctnr,  curam  gerunt  dc  salutc 
debentium  eis,  nc  pcrdant  id  quod  cis  de* 
betur.  Ita  est  ctiam  quod  bcnefactores 
velint  esse  ct  vivcrc  illos  qui  ab  ipsis  bene 
passi  sunt,  ut  acquirant  ab  ipsis  gratia- 
rum  actionem.  Scd  illi  qui  bcneficia  re- 
ceperunt  non  curant  rcddcre  gratias,  sed 
magis  vcllcnt  absolvi  ab  hoc  dcbito.  Et 
ideo  non  multum  amant  bencfactores.  Et 
hanc  quidem  ratiouem  Epicharmus,  sci- 
licet  quidam  philosophus  vel  pocta  ap- 
probans,  forte  dicet  quod  hanc  rationem 
di(>unt  quidam  considerantes  malitiam 
hominum.  Assimilatur  enim  humanifi 
consuetudini  quae  apud  plures  invcnitur. 
Multi  cnim  suntimmcmorcsbcncficiorum 
et  magis  appetunt  bene  recipcre  ab  aliis 
quam  benefacere. 

Deinde  cum  dicit  <(  videbitur  autem  » 
Assignat  veras  rationes  quatuor.  Circa 
quarum  primam  duo  facit.  Primo  prae- 
ponit  hanc  rationem  ei  quam  supra  po- 
suit.  Et  dicit  quod  causa  ejus  quod  dic- 
tum  est   natnralior  esse  videtur  ea  qua* 


iinnc  dicolur,  (jnia  vidclirot  Hiitnilni-  ab 
i|)sa  natura  biMioIlcii,  iicc  csl  KimiliH  ra- 
tioni  snpra  assignala*  (pia*  sinnpla  o.n\  r.\ 
parto  accominodaiiliiini.  .\<-i  iiininodan- 
ti^s  (Miiin  iioii  aiuaiit  illus  ipiiliiis  accoin- 
modant;  sod  (piod  voliiiitoos  c(>nK(U'vari 
in  osso  non  ost  o.\  amorc,  simI  pidptcr 
Iticrum.  Scd  bcncfai-lortvs  amaiit  scciiii- 
diim  a|)pctiluin  scnsiti\uin,  cl  diligiiiit 
socundum  clectionom  oos  (pii  ab  eis  bona 
rccipiunt,  otiam  si  in  nullo  sintois  utilos 
in  pi'a'sciiti,  noc  oxspcctont  alicjuam  nti- 
itatom  iii  fiitiiro. 

Secundo  ibi  <(  quod  ct  in  » 

I'onit  primam  ratioiicm.  Et  dicit  fjuod 
idom  accidil  biMicfacloribns  ad  IxMiclicia- 
tos  quodacciditinarlificil)Usr(!sj)cctu  suo- 
rum  opcrum.  Omnis  enim  artifcx  diligit 
proprium  opus  magis  quam  diligatur  ab 
00,  etiam  si  csset  possibilc  quod  opus  il- 
Ind  fieret  animatum.  Et  hoc  maximc  vi- 
detur  accidere  circa  poetas  qui  supera- 
bundanter  diligunt  propria  poemata,  sicut 
parcntes  amant  filios.  Pocmata  cnim  ma- 
gis  ad  rationem  pcrtinent  sccundum 
quam  homo  est  homo,  quam  alia  mc- 
chanica  opcra.  Et  huic  assimilatur  hoc 
quod  accidit  circa  bencfactorcs  diligcn- 
tcs  eos  quibus  bencfaciunt.  Quia  illc  qui 
benc  patitur  ab  aliquo  cst  quasi  opus 
ejus.  Et  ideomagis  diligunt  benefactores 
opus  suum,  idcst  bencficiatos,  quam  e 
convcrso.  Positis  autem  excmplis  sub- 
jungit  communcm  rationcm.  Et  dicit 
quod  causa  prffidictorum  est,  quia  omni- 
bus  hominibus  cst  eligibile  et  amabile 
suum  essG.  Unumquodquc  cnim  inquan- 
tum  est,  est  bonum.  Bonum  autem  est 
eligibile  et  amabilc.  Esse  autcm  nostrum 
consistitin  quodam  actu.  Esse  enim  nos- 
trum  est  vivere,  et  pcr  conscquens  ope- 
rari.  Non  est  cnim  vita  absque  vitae  ope- 
ratione  quacumque.  Unde  uuicuique  est 
amabile  operari  opera  vitae.  Faciens  an- 
tem  in  actu  est  quodammodo  ipsum  opus 
facientis.  Actus  enim  moventis  ct  agen- 
tis  est  in  moto  et  patiente.  Ideo  itaque 
diligunt  opus  suum  ct  artifices  et  poet* 
ct*benefactorcs,  quia  diligunt  suum  csse. 
Hoc  autem  est  naturalc  ,  scilicct  quod 
unumquodquc  suum  esse  amet.  Ratio- 
ncm  autem  hujus  conscqucntiff,  scilicet 


22  IN  X  MHKDS  KTIIiCOUlJM  Al)  NICOMAr.IIUM. 

(IIUhI  diliKuut   uiius,  quiu  diliguut  t^ss*;  :  luuriu  houorum  utiliuui  (lua;   (juis  quuu- 

muuifetttut  Hutxlcus    «  quud  est  putuutiu  (lo(]ue  liuhuit,  vol  umiiiuo  uou  ust  deloc- 

huc  uctu  upu^)  uuuciut.  *  lluuu>  tuiiui  t;st  tnhilis,    puta   cum  circu  eorum  amissio- 

iu(|uautum  hahct  auiuiaui   ratiouahMU    :  u(!iu  (!st  (|uis  c(jutrista!us ;  vcl  uiiuus  ost 

uuiuiu  uutciu  cst  actus    priuuis  corijoris  dclcctahilis,  ijuaui  iu(!Uioria  houcsloiuiu, 

phy^ici  puteutiu  vitam  huhoutis,   id    cst  putu  (juia  alicjiiid   ux    cis    rcmaiiet.  Sfnl 

quud  o»t  iu   puteutia  ad  uperu  vita;.  Sic  circu  expectutioiieui  futuroriim  videtur  e 

iKiliir  priuuiiu  i!sse  homiuis  coiisistit  iu  coutrario  sc  hahcre;   s(ilic(!l  ipiod  ina{^is 

lioc  (luoilhahcat  putcutiam  ad  uiu^ia  vilu'.  cst  dt^Uiclahile  (iXpeclare  utilia  (luaiu  ex- 

llujusmodi  auteiu  puteiilia!   reductiouem  pecture  huuesla.  IIujus  aiilem  (liversita- 

iuactu  deuuuciut  ipsuui  opus  ([iiod  liomu  tis  rutiu  est,  quia  huuum   i^uotum  uou 

facit  •'xcrccudo  actuo[)Cia  vitu'.  dttlectat,    sed    solum    houiiui    cof,Miitum. 

Secuudam  ratioiiciu  poiiit  ihi  "  simili-  lloucsluiu    auteiu   ueiuo    ctj^iujscit  uisi 

ler  uuteiu  »  (lui   liahet.   Uudo   coguoscuutur   si    siut 

Cirea  qiiod  duu  fucit.  1'rimo  puuit  ru-  pra;terita, uuu  autem  si  solumsint  futura. 

tiuiiem,  dicciis  tiiitxl  unustjuistiiie  dilif<it  Ih^na  auttiin  iitilia  cof^noscuntiir  et  pra',- 

prupriuiu   hoiium.  iJonum    aulcm  hcue-  lcrita  et  futura.  Sed  auxiliiim  jjia^lcrilo- 

fuctoris  cousistit  iu  suo  actu,  quo  scilicet  rum   jam   pcrtransiit.    Auxiliiim   autem 

heneliciu  trihuit.  Kst  enim  actu»  virtutis.  quod  cx    cis   iii   futurum  expectutur  de- 

Kst  enim  actiis  virtutis.  Ktidco  hciiefac-  lcctat  quasi  remetlium  tiiioddam   contra 

tor  dclectatur  iu  hentiliciato,  sicut  iu  quo  futuras    uecessitates.  Unde  plus  delecta- 

iuveuitur  ejus   houuiu.  Sed  patiens,  (lui  tur  homo  in  spe  utilium  quam  iu  memo- 

scilicet  recipit   heuelicium  ,   nou   hahet  ria   eorumdem,   vel  etiam  qnam  iu  spe 

aliquod  honum  honcstum   iii  operantt!,  honestorum.   Scd   in  memoria  honesto- 

idest  hencfactore.  Non  euim  virtntis  ac-  rum  plus  delectatur  homo,  quam  in  me- 

tus  est  recipere  ah  alio  heneficia.  Scd  si  moria  utilium.  Bcnefactor  autem  in  hc- 

hahet  aliquod   honum,    hoc   est   honum  ucliciato  hahct  mcmoriam  boni  honcsti. 

utile  qut)d  est  minus  dclcctahilc  ct  ama-  Rcncficiatus  autcm    iu    hcncfactore  me- 

bilc  quam  honum  honcstiim.  Kt  ita  patet  moriam  honi  utilis.  Dclcctabilior  ergo  ct 

quod  miniis  t!st  amabilis  hcnefactor  be-  amabilior  cst   bcncfactori   bcueficiatus, 

neliciato  quam  e  converso.  quam  e  convcrso. 

Secundo  ibi  u  delectabilis  autem  »  Tcrtiam  rationem  ponit  ibi  «  et  ama- 

Urobat  quod  supposucrat ,  duplicitcr.  tio  » 
Primo  quidcm  univcrsalitcr   '.  Qmn  dc-         Kt   dicit    quod    amare    assimilatiir    ci 

lectabile   quidem  circa  praesens  est  ipse  quod  cst  faccre.  Pcrtinetenim  ad  amau- 

actus,  sive  operatio  ;  circa  futurum  au-  tem  quod  vclit,    et   opcrctur    ei  bonum 

tcm  spcs  ;  circa  factum  autcm,  sivc  pra^-  quem  amat.    Scd    amari  assimilatur  ci 

teritum  memoria  :  intcr  quae  tria  dclcc-  quod    cst  pati.  Faciens  autem  supcrex- 

tabilissimum  est  actus,  et  similitcr  ma-  ccllit  paticnti.    Et  ideo  ralionabiliter  his 

gis  amabile  quam  spcs  vel  memoria,  Be-  qui  supercxcellunt  in  ageudo,  scilicet  be- 

ncfactori  autem  manct  honcstas  proprii  ncfactoribus,  et  artificibus  ct  poctis  cou- 

opcris,  quia  bonum  honestum  non  cito  scquitur  quod  ament,  ct  habeant  ea  quse 

transit,  sed  est  diulurnum  ;  et  ita  delec-  ad  amorem  consequuutur. 
tatur  in  co  cui  bcnefecit,  sicut  praisenti         Quartam  rationem  ponit  ibi    «    adhuc 

suo  bono.  Sed  utilitas  quam  patiens  rc-  autcm  » 

cepit  de  facili  transit.  Et  ita  bencficiatus         llla  enim,  quae  laboriose  fiunt  ab  om- 

delcctatur  iu  benefactore  secundum  me-  nibus  magis   diliguntur.    Sicut  illi,  qui 

moriam  prseteritorum.    Magis   ergo   est  proprio  studio  et  laboriose  possident  di- 

delectabile  et  amabilc  benefactori  bonum  vitias,  magis  amant  eas  quam  illi  qui  re- 

honestum  quodhabetinbencficiato,quam  cipiunt  eas  ex  successionc  parcntum,  vel 

beueficia  bonum  utile  quod  habet  in  be-  ex  gratuito  dono  alicujus,  unde  sic  acci- 

nefactore.  pientes  magis  sunt  liberales,  ut  in  quarto 

Secundo  ibi  «  et  memoria  »  dictum  est.  Quod  autem  aliijuis  rccipiat 

Probat  idem  dicens  quod  mcmoria  bo-  bencficium  ab  aliquocst  sine  cjus  labore. 

norum,  idest  honestorum,    qua  quis  in  Sed  quod  ahquis  altcribcnefaciatcst  ope- 

praeterito  fecit,  est  delectabilis.  Sed  me-  rosum,  idest  requircns  oporam  et  labo- 

*  Al.  :  «  utile.  » 


IIIIKIl  l\. 


23 


iMMH.  ViuU^i  rntioiiabilo  osl  i|ii()il  liciicfac 
lorcs  iiiaf;'^  ainciil  lirin-llcialos,  (|iiam  c 
cdiivtM.so.  Kl  liaiic  ratidiiciii  ciiiilinnat 
|MM'c\(Mn|)liiin  iiiali'iiin,(|ita>  iiiagis  ainaiil 
lilios.  (|nain  |»alrc.s.  Tiiin  (]iiia  inaKiH  la- 
Imiaiil    circa   coriini    ^cncralioinMn  |H>r 


lando  cl  [^ariciido  oos,  (|iinm  palrcs.  'riiin 
cliain  (inia  inalrc.s  inaKis  posHiiiil  scirn 
i|iioil  .siiil  ciiriiin  lliii,  (inaiii  palri^N.  Kt 
lioc  ctiam  vi(l(5liir  «?H.Hc  iiropriiim  licnc 
facloriim,  iit  Hciliccl  amciil  hcncllciatoH 
iiupiaiiliim  circa  cos  laliorant. 


LKCTIO    VIII. 


Dc  si(ii/)sius  nmorc  (Hjitur ;  ct  (/Knui((7)i  ((matitrs  scipsos  maximc , 
m((ximc  (Icfcst((/'i  si)/r>/i((s,  idco  dicit. 


ANTIOVA. 

Duliitnlur  (lutoin  ulruin  oporlet  numre  .seipsuni 
mnxiuio,  vel  nliiun  nlitiueiu. 

huTeiuiul  euiui  cos,  i|ui  seipsoa  niaximc  diligunt, 
et  ul  iu  lurpi  aiuntores  sui  vocnut. 

Viilelunpu>  prnvus  suiipsius  grntin  ouiuin  ngere. 
Etqunnlo  utiiiue  ileterior  sit,  tnnto  mngis.  .\ecusnut 
itaque  i))sum,  putn  iiuouinni  n  se  ipso  niliil  ngit. 
Epiiches  nutem  propler  bonuiu  ;  et  i|uuuto  utiijue 
nielior  sit,  uiagis  propter  liouuni,  et  aiuici  gratia. 
Quod  auteui  suiipsius  praeterit. 


Rationibus  autcui  his  opera  dissonant  non  irratio- 
nabiliter.  Aiuut  cniui  oportere  amare  ma.xime,  ma- 
xime  aniicum.  .\micus  aulem  maxime,  ([ui  vult  ma- 
xime  bonu  illius  gratia.etsi  uullus  sciet.  llaec  autem 
existuut  maxinie  ipsi  ad  seipsum. 

Et  reliqua  ulique  omnia  quibus  amicus  determi- 
natur. 

Dictum  est  enim  quoniam  ab  ipso  omnia  amicabi- 
lia,  et  ad  alios  perveuiuut. 

Sed  el  proverbia  omnia  cousentiuut :  puta,  hfec 
una  anima,  et  communia  qua^  amicorum,  et  aequa- 
lilas  amici,  et,  genu  tibiui  propiuquum.  Haec  enim 
omniaad  seipsum  maxime  existuut.  Maxime  euim 
amicus  sibiipsi,  et  amaudum  maxime  seipsuu  . 

Dubitatur  autem  couvenienter  utrum  debitum  se- 
qui,  ambobus  habentibus  credibile. 


Forte  igitur  tales  oportet  sermones  dividere  et  de- 
terminare,  et  iuquantum  utrique,  et  quo  verum  di- 
cunt.  Si  autem  accipiamus  amans  sui  qualiter  uter- 
que  ;  et  quo  verum  dicunt,  forte  utique  fiet  manifes- 
tum. 

In  opprobrium  quidem  i^itur  ducentes  ipsam, 
amatores  sui  vocantipsos,  qui  sibiipsis  tribuuntplus 
inpecuniis,ethonoribuscorporalibus.Ha?cenim  niulti 
appetuut,  et  student  circa  ipsa.  ut  optima  eutia, 
propter  quod  et  circumpugnabilia  sunt.  Circa  hoc 
utique  plus  habentes  largiuntur,  et  concupiscentiis, 
et  totaliter  passiouibus,  et  irrationabili  animae.  Ta- 
les  autem  sunt  multi,  propter  quod  et  appellatio 
facta  est  a  multum  pravo  existente.  Juste  utique  si 
philautus  exprobratur. 


Quoniam  autem  talia  sibiipsis  tribuentem  consue- 
venmt  dicere  multi  philautos,  uon  immanifestum. 
Si  enim  quis  semper  studeat  justa  agere  ipse  maxime 
omnium  vel  temperata  vel  qualiacumque  alia  eorum, 
quae  secundum  virtutes,  et  totaliter  bonum  semper 
sibi  acquirit,  nuUus  dicet  philautum  hunc  neque 
vituperaliit. 


IIKCENS. 

(,)un>ritur  etinni,  nii  quin  debeat  se  ipsum  prie 
ceteris  nmare,  nn  nlium  potius.  Soienl  nauique  re- 
prehciidi,  qui  suis  suiit  nmntorc^i,  et  probri  ati|ue 
coutumclia-  causa  fere  ((ihilnutos  appellainus.  \ide- 
turque  imiirobus  (|ui<lem  ud  suam  ulilitutem  referre 
omnin,  et  eo  snue  uiagis,  quo  est  i[iffe  delerior.  Ex 
quo  tit  ut  iii  tales  higusmodi  ipuLMlam  vulgo  dici 
solenut ;  nihil  iste  nisi  suum  commodum  curat.  E 
diverso  vero  vir  boiius  omuia  hoiiestntis  cnusa  agit; 
et  (juo  luelior  ijise  est,  eo  id  facit  studiosius,  et  propter 
houestum,  et  amici  gratia,  posthabita  suce  utilitatis 
cura. 

Atijui  veritas  adeoque  res  ipsa  huic  assertioni  re  - 
clauiat:etquidem  noniuimerito.  Etenim  vulgoaiunt, 
maximeeum  amarboj)ortere,  ciui  maxime  sit  amicus. 
Talis  porroisestquiquem  vuJtbonis  ornatuin  esse,ip- 
sius  causa  bouis  ornatum  cupit,etiamsi  nemo  id  ipsuui 
resciturus  esse  videatur.  Jam  hoc  erga  se  ipsum  maxime 
facit  unusijuisque  :  sicut  et  cetera  philica  ijuibus  a- 
micusdefinitur,  unicuique  erga  semetipsum  maxime 
insunt.  Etenim  diximus,  omnia  aniicitiae  propria,  a 
nobismet  ipsis  profecta,  hinc  in  amicos  promauare. 
Et  omnia  item  vulgi  proverbia  idem  probant,  verbi 
graliaillud  :  ((  unus  amicorum  animus;  >•  ilem  ((  a- 
micorum  omnia  communia  »  ,  et  ((  aequalitas  esi 
amicilia»  ;  et  ((  genu  sura  propius  »  Hiec  etenim 
omnia  nnicuilibet  erga  se  ipsum  maxinie  insunt. 
Sibi  enim  quilibet  maxime  amicus  est.  Ex  quo  se- 
quitur  ut  quilibet  a  sese  maxime  diligendus  esse 
videatur.  Dubitatur  autem,  utra  liarum  duanim 
amplectenda  sit  opinio,  quum  utraque  quadam  pro- 
babilitate  nitatur. 

Fortassis  igitur  distinguendum  est  inhujuscemodi 
qusestionibus,  definiendumque,  quid  et  quatenus 
utraque  pars  verum  dicat.  Quod  si  intelligamus  quid 
utrique  vocent  sui  amantem  esse,  res  fortasse  erit 
plana. 

Qui  igiturin  vitio  ac  probro  habent  philautian, 
illi  nominant  sui  amantes,qui  ubique  sibi  potiorem 
lucri,  voluptatis  corporeae,  et  honoris  attribuunt 
partem.  Nam  vulgus  ista  ut  praecipna  hominis  bona 
appetit,  in  iisque  jirapcipuum  studium  ponit:  ideoque 
de  iis  vehementer  dimicari  solet.  Jam  qui  his  prae 
ceteris  abundare  volnnt.illi  scilicetsuis  cupiditatibus 
iudulgent.  adeoque  in  universum  affectibus,  brutae- 
que  animse  parti.  Hujusmodi  porro  quia  est  multi- 
tudo  hominnm  multo  maxima,  factum  scilicet  est, 
ut  ab  hac  vitiosa  vulgi  alfectione  phildulias  ducta 
sit  appellatio.  Et  certe  sane,  qui  hoc  modo  sunt 
philaufoi,  vituperantur. 

Quod  autem  plus  dictorum  bonorum  sibi  cjuaui 
aliis,  tribuentes  vulgo  pfnlautoi  nominantur,  non  est 
obscurum  :  siquidcmnemo  eum,  qui  prae  ceteris  ho- 
nestis  rebus  gaudeat,  temperateque  agere  velit,  aliis- 
queanimi  bonis  sese  exornare,  sui  amantem  dixerit. 
sicuti  neque  vituperavorit  ilhim  unquaiu. 


14 


IN  \  IJRROS  I  TMICOHUM  Al)  NICOMACHUM. 


PoHtqunm  Philosoj)hii.s  iUitiTiiiiiiiivit 
tlu  coiisi-r^Hlioiiu  t;t  tlissoiiitioiit;  amit:i- 
ti»,  ut  iti;riim  litr  ainicitia;  t)|R;i-iliiis,  hic, 
movet  <|iiaH(lam  ihihitatioiieH  (irca  ami- 
citiam.  Kl  |>rimo  t!\  partt»  amaiitis.  Sv- 
i-iiiiilo  f\  [lartt;  amatttriim,  ihi,  "  rtriim 
i^Mtiii  i|iiam  |iliiriiiitiH  t;to.  »  Circd  pri- 
mtim  (iiio  facit.  1'rimt)  solvit  (hihitatio- 
iiiMii  ilit  aiiiort;  ainatitis  i{iii!in  haht^t  ail 
Huipsum.  St;ciiii(lo  tii'  amort!  amaiitis 
qiitun  ltaht;t  ad  altcrtim,  ihi,  «  l)iil)itattir 
uiitem,  t't  circa  »;tc.  ))  (iirca  primiim  tria 
facit.  Primo  propouit  (Itihitatioiiem.  Se- 
ciindo  ostfiulit  fain  t;ss(i  rationahilcm, 
ihi,  <(  liicrcpant  (Miimetc.  »  'rcrtio  solvit, 
ihi,  ((  Korte  iKilin"  lales  etc.  »  Dicit  crgo 
primo  (iitoil  (Itihitatio  (!st,  utriim  opor- 
teat  (|iioil  aliiiiiis<rilif^'-at  seipsiim  niaxime, 
vel  aliiiuf  m  aliiiin  iiiagis  (|iiain  sc. 

Deiiule  cum  dicit  «  iucrepant  enim  » 
Oslendit  duhitalionem  esse  rationahi- 
lem.  Kt  pi-imo  ohjicit  pro  una  parte.  Se- 
cundo  pro  alia,  ihi,  <(  Kationihus  aiitem 
hic  etc,  »  Tertioconcludit  duhitahilitatem 
quaestionis,  ihi,  «  Diihitatur  autem  etc,  )> 
Circa  primtim  diio  facit.  Primo  inducit 
hoc,  qtiod  homines  inciepant  iUos,  qtii 
maxime  amant  scipsos.  Kt  hoc,  quod  a- 
liqui  suiit  amatores,  sui  reputatur  quasi 
ad  maltim. 

Secundo  ibi  «  videlurque  pravus  n 
Inducit,  quod  homo  pravus  omnia  fa- 
cit  proptersuam  utilitatem  ;  ct  tanto  hoc 
magis  ohservat,  (itianto  pcjor.  Kt  quanto 
magis  facit,  magis  accusatur  ab  homi- 
nibus,  velut  qui  nihil  facit  extra  seipsum, 
idest  quod  sit  propter  bonum  aliorum, 
scd  soltim  proptcr  suum.  Scd  homincs 
virtuosi  non  agunt  solum  proptcr  scip- 
sos,  scd  magis  agunt  bonum  honcstum, 
et  proptcr  amicos.  Propter  quod  plerum- 
quc  pratercunt  suas  utilitates. 

Deinde  cum  dicit  «  rationibus  autem  » 
Objicit  pro  partc  contraria.  Et  dicit 
quod  a  praemissis  rationibus  dissonant 
opera,  sccundum  quffi  bomincs  maximc 
ostenduntur  amarc  seipsos.  Et  hoc  non 
irrationabiliter.  Primo  quidem,  quia  si- 
cut  communiter  bomines  dicunt,  oportet 
homincm  maximc  amarc,  sciUcct  etim 
qui  maximc  cst  nobis  amicus.  Jllc  autem 
est  maxtmc  alicui  amicus,  qui  maxime 
vult  ci  bonum  ejus  gratia;  et  si  nullus 
alius  sciret.  Quff!  quidem  maximc  exis- 
tnnt  homini  ad  scipsum.  Unusquisque 
enim  maxime  vtilt  sibi  bona.  Sic  ergo 
patet  quod  homo  maxime  debct  amare 
seipsum. 


S(M-iiiido  ihi  ((  et  reliijua  )• 
Indiuit  pro  liac  j)arte  id  (jiiod  siijtra 
ilicliim  esf.  Kt  dicit  (jnod  r^di^jna  omnia 
(jiiihus  determinaturet  deflnilur  quid  sit 
umiciis,  maxime  (ixistnnf  homiiii  ad  seij)- 
siim,  iit  siijira  dictum  (;sl  ;  (jiiia  omiiia 
ami(-al)ilia,  (jiia'  (-onsiderantur  iii  (-oiiij^a- 
ratione  ad  alios,  j^roveninnt  ex  amica- 
hilihus,  (jtia;  jiafitur  homo  ad  stnpsnm. 
Tertio  ibi  «  sed  et  j)rov(!rbia  » 
Indiicit  ad  idiUTi  qnaMlam  proverhia. 
Kt  dicit  (jiiod  omnia  proverhia  qiiai  vul- 
gariter  dicunliir,  t-ons^infiiint  in  lianc 
jiartem,  (jiiod  lioino  diligat  maximi;  seij)- 
siim.  Situf,  (juod  (li(-itiir  iinam  essi;  ani- 
mam  duorum  amicorum.  Kt  quod  vn  qua; 
sunt  amicorum  siint  cominiinia.  Kf  (jiiod 
amicilia  est  (juaHlam  aMjiialitas.  Kt  (jnod 
aini(-us  s(!  Inibtit  ad  amictim,  si(;ut  genu 
ad  fihiam,  qua;  liahent  maximam  j)ropin- 
(jtiifafiim.  Per  lh'ec  aufem  omnia  datur 
infelligi,  quod  amicitiain  (juadam  nnifafe 
consistit,  (jiia'  maxime  (!st  aliciijiis  ad 
seipsum.  Kt  sicomnia  praHlicta  proverhia 
maxime  verificantur  de  aliquo  respectu 
sniipsins.  Kt  Itoc  idco,  qiiia  homo  maxime 
est  ainicns  sihi  i])si,  ct  sic  lioino  maxime 
debet  seipsum  amarc. 

Deinde  cum  dicit  «  dtibitatur  autem.  » 
(jOnclndit  duhitafionem  quffistionis.  Kt 
dicit  (juod  convenienter  duhifatur  qtias 
rationes  praedictornm  sit  debifum  scqui, 
cum  ambffi  habeant  aliquid  crcdibile. 
Dciiide  ctim  dicit  «  forfe  igifur.   » 
Solvit    pra'missam    dubifafioncm .    Et 
primo   dcterminat  modum  solvendi.  Se- 
cundo  solvit,  ibi,  «  In  opprobium  quidem 
igitiir.   -)   Dicit  ergo     primo  qnod    tales 
sermones,  qui  habent  rationcs  probabih^s 
pro    utraque   parte  oportet  distinguere, 
et  detcrminare  quantum  cx  utraque  parte 
verum  dicafur,  ct  in  quo.  Et  sic   si  acci- 
piamus   qualiter  aliquis  dicatur  amator 
sui  secundum  utramque  partcm  objectio- 
num,  fiet  verum  illud  quod  quajritur. 
Dcinde  cum  dicit  «  in  opprobrium  » 
Solvit  distinguendo  prajdictam  dubita- 
tionem.  Et  primo  ostcndit  qualiter  dica- 
tur  amator  sui,  secundum  quod  vitupera- 
tur   Sccundo  qualiter  dicatur,  secundum 
quod  laudatur,  ibi,  «  Yidctur  autem  nti- 
quc  etc.  »  Circa  primum  duo  facit.  Primo 
manifcstat  propositiim.    Sccundo  probaf 
quod   dixcrat,    ibi,  «  Quam   autem    talia 
etc.  »  Dicit  crgo  primo   quod  illi  qui  in 
opprobium  reputant  esse  amaforem  sui, 
illos  vocant  sui    amatores,  qui  tribuunt 
sibiipsis  phis  in  bonis  corporalihus,   sci- 


\A\\V.]\  l\, 


iti 


licrl  iii  piMMiiiiis,  «M  lioiiorilms,  rl  iii  t\t\- 
lo('tati(>iiil)iis  (-oriioialiJMis,  (|iial(>s  siiiit 
('iltoriiiu  (>t  \  iMicrconiiii.  lliiiiisiiKitli  iMiiiii 
IxMia  iiiiilliliKlo  lioinimiin  aiiprlit.  Kl  at 
tiMiiliiiil  ail  ipsa  liomiiics,  ac  hI  ossiMit 
(iptiiiia.  Kt  (|nia  imilli  i|iiaM'iiiil  iii  liis  sii- 
p(M'alMiiiilaiiliam ,  i|iiam  iioii  possiint 
oiniics  siiniil  lialicrc,  sciiiiilnr,  (|iioil  rina 
linjiismoili  lioiia  liaiit  piif^fiia'  (»t  coiiIimi- 
tionos.  Illi  aiitcm  (|iii  cina  taiia  pliis  a- 
linnilanl,  liornin  alinnilanliam  coiivimIiiiiI 
ail  satisraciiMiilnm  concnpisciMiliis,  vA  iini- 
V(M'salil(M'  aliis  passiuniliiis ;  ct  pcr  cmi- 
so(]iUMis  irrationali  [larti  aiiima',  adiiiiam 
portiiKMit  passioncs.  Kt  sic  illi,  (jiii  lalia 
liona  appctniil,  amant  S(>ipsos  sci  iindnm 
parliMn  aniina'  irralionaUMn,  scilicct  son- 
sitivam.  Mnllitndo  antiMn  Iiominuni  lalis 
ost  (inod  inai;:is  sciinilnr  s(Misnm  (inain 
intolloi'tum.  Kt  idoo  ipsa  appoUatio  amaii- 
tis  soipsuin,  snmpta  ost  ali   oo  quod  ost 


praviiin  (|iioil  inulliH  ooiiviuiit.  Kt  nw  phi- 
laiilus,   idcst  aiiiator  MiiiipHiuH,  H<Miiiidum 
liaiic  acccplioncin  potcsl   iii    pliirilins  in 
viMiiri,  cljnslc  c.\|iio|iialiir. 

nciiiiU^  (Mim  dicit  «  (|U(>iiiain  aiit(Mii  » 
1'roliai  (|uoil  di\(M'at.  Kt  dicit  iiiaiiircs- 
liiin  cssc,  (|nimi;ini  mnlti  consiicvcruiit 
illos  dic(M'c  pliilanlos,  idcsl  amaloros  sui- 
ipsonim,  iini  pliis  trilniiint  silti  dc  bnnJK 
pra'diclis,  (|ua'  pcrlinoiit  ad  partcm  irra- 
tionalcin:  (juia  si  aliqnis  vclil  sn[)craliiin- 
darc  iii  lionis  rationis,  iina;  siiiil  opcra 
virliitnm  piita  si  volil  inaximi!  iiitor 
alios  aj?oro  oiiora  Jiistitia',  vid  tom- 
p(M'aiilia',  vol  (|na'ciim(|nc  alia  vir- 
tiilis  (>p(Ma,  ila  (inod  siMiipcr  vclit  silii 
lioiinm  lioiiostiiiTi  ac(iuiror«;,  iinllus  do 
pi'a'dicla  miiltiliidiiic  vocaliit  oiiin  plii- 
Uuituin,  idcst  amaloicni  siii  ;  vd  si  aU(inis 
sajiions  vocol  ouin  pliilantum,  lioc  non 
dicct  in  cjus  vituporium. 


LECTIO  IX. 


Ostenditur  qiiis  laudahiliter  seipsum  dilitjcre  possit,  nempc  virluosus. 


ANTIQUA. 

Videbilur  auteni  iitii:|ue  talis  magis  esse  philautus. 

Tribuit  enim  sibiipsi  optima  et  maxime  bona. 

Etlargilur  suiipsiuspriucipalissimo,  el  omnia  huic 
obeiiiuut. 

Ouemadmodumautem,  et  civitas  principalissimum 
maxime  esse  videtur,  et  omnis  alia  congregalio,  sic 
et  homo.  Et  philautus  utique  maxime   hoc  diligeus,  * 
et  huic  largiens. 

Et  coutiueus  igitur  etincontinens  dicitur  in  tenere 
talem  vel  non,  ut  hoc  unoquoque  eute. 

Et  egisse  videntur  ipsi,  et  voluntarie,  quse  cum 
ratioue  maxime. 

Quoniam  quidem  igitur  hoc  unusquisque  est,  vel 
maxime,  non  immauifestum,et  quoniam  epiiches  ma- 
gis  hoc  diligit.  Propter  quo  philautus  maxime  uti- 
que  erit. 

Secundum  aUeram  speciem  exprobrati  :  et  diffe- 
rens  tantum,  quantum  secuudum  rationem  a  vivere 
secundum  passionem  ;  et  appetere  bonum,  vel  vi- 
8um  conferre. 

Circa  bonas  quidem  igitur  actiones  differenter  stu- 
dentes  omues  recipiunt  et  laudant. 

Omnibus  autem  contendentibus  ad  bonum,  et  in- 
teudentibus  optima  agere,  et  commuuiter  utique 
omni  erunt,  quibus  indigere,  et  propria  unicuique 
maxima  bouorum  :  siquidem  virtus  tale  est. 

Quare  bonum  quidem  oportet  philautum  esse  ete- 
nim  ipse  juvabitur  boua  agens,  et  alios  juvabit.  Ma- 
lum  autem  uon  oportet.  Lsedet  enim  et  seipsum,  et 
proximos,  pravis  passionibussequens. 


Malo  quidem  igitur  dissonant,  quaa  oportet  agere, 
et  quae  agit.  Omui?  enim  iutellectuseligit  bonum  sihi 
ipsi,  epiiches  autem  obedit  iulellecfni. 


RECEXS. 

Tamen  ejusmodi  virtutis  cultor  maxinie  s\\.philau- 
lon  :  quipjie  sibi  res  pulcherrimas  atque  optimas  tri- 
buat.  .Meuii  namque,  prsestant:ssimae  sui  parti,  obse- 
quilurel  in  omuibus  obtemperat.  Porro  sicut  praeci- 
pua  pars  civitalis  vel  cujusvis  alius  ccEtus  ipsum  to- 
tum  esse  videtur  :  ita  et  homo  a  praecipua  sui  parte, 
nempe  mente,  denominari  solet.  Ex  quo  maxime 
philaulos  erit,  qui  hanc  amat  et  huic  gratificatur. 
Contiuens  praeterea  et  incontineus  ducuntur  ex  eo 
quod  in  ipsis  penes  mentem  potestas  sit  aut  non  sit: 
quasi  scilicet  quilibet  nostrum  nihil  aliud  sit  quam 
sua  mens  :  denique  existimantur  homines  ipsi  ma- 
xime  egisse  illa  quae  cum  ratione  egernut.  Quod 
igitur  unusquisque  illud  sit  maxime  quod  diximus, 
perspicuum  est  :  sicut  etiam  illud,  quod  haec  pcu^s 
optimo  cuique  sit  carissima.  Itaque  qui  meritissime 
philaufos  dicatur,  erit  quidam  longe  alius,  quam  ille 
superius  notatus:  el  tantum  ab  illo  differt,  quantum 
discrepant  rectae  rationis  dictamini  congruenter  vi- 
vere,  et  affectibns  parere  :  itemhonestum  verum  ap- 
petere,  et  illa  sequi  quae  utilitatis    speciem    habent. 

Jam  illud  certum  est,  eos  homines,  qui  prae  ceteris 
honestis  actionibus  incumbunt,  ab  oninibus  probari 
et  laudari  :  quippe  omnibus  ad  honestum  certatim 
conuitentibus,  pulcherrimaque  contentione  pergere 
in  eo  cupientibus,  tam  publice  omnibus,  quaai  pri- 
vatimunicuilibet  maxima  bona  proventura  videntur: 
siquidem  hoc  proprium  est  virtutis^et  ejus  potestas. 
Ex  quo  sequitur,  optimum  quemque  oporlere  sui 
amantem  esse :  quando  et  ipse  honestis  actionibus,  in 
hoc  proposito  incumbens,  juvabitur,  idemque  aliis 
simul  proderit  :  improbum  contra  sese  amare  mini- 
me  debere.  Nocebit  enim  hic  et  sibi  ipsi,  et  proxi- 
mis,  affectibus  pravis  indnlgendo. 

Sane  improbi  hominis  facta  ab  iis  quae  facienda 
erant,  plurimum  discrepaut :  vir  autem  bonus  ea 
quae  facere  oportet,  etiam  facit.  Etenim  omnis  mens, 
quod  sibi  est  oplimum,  eligit.  At  vero  menti  per 
omnia  obtemperat  vir  bonus. 


96 


IN  X  LIBKOS  KTIIiroKIIM  AI)  NICoMACIiUM. 


Veruui  eiiim  miod  in  »tui!iosi),  et  aniicuruiu  gratia 
uiuitn    u-  ati,  et  it   uiori.    Hrojiciet 

•^"H"  el  ,  it  fini  i  .Irtiiler  ciri:uui(iu- 

K  Ipal   liUllUUI. 

'  ,  litri  vttlde  uiagid  eliKet 

utniu»  i|u>iiu  uiuliuui  4uiete;et  vivert)  uuuiu  auuuiu, 
quiiui  ujullos  ttuuoi  i|UdliterLUUiijue ,  et  uuaui  ui- 
tiuueiu  liouiiui  et  ujaKUdiu  iiudiu  iiiultan,  el  imrvaA. 
M.  .  1.-..I.I  ..-  (tuleui  hoc  furtu  actiilit.  Kliguut  auteui 

<UUi    sllill|)(Ud. 

Lc  ^.i:.  .i.nas  jirojiciuut  utique,  ia  <iuo  plura  reci- 
()leiit  aiuici.  Fiuut  euiui  uuiicu  <|uiileiii  iieiiiuiu;,  ijiiii 
auteui  Louuiu.  .Majuc  auteui  liuuum  «ibiiiibi  tribuit 


El  circa  huuurea  aulem  et  priucipatuu  iclenn  mo<luti. 
Uuiuia  euim  aiuuu  prujiciet.  Buuuiu  euiiu  ipsi  lioc 
et  lauilatiile  :  <:uuveiiieuter  utii{ue  videtur  «tudiosus 
eiiiie,  {irds  umiiitjuii  eligeui»  huuuui. 

Cuutiugit  autem,  et  actioues  auiico  prujicere.  Et 
est  melius  eu,  ijuod  e^t  iiiria  operari,  caudaiu  aiiiico 
tieri.  lu  ouiuiliud  iHudauilibus  titudiuiius  videtur 
sibiipui  buui  plus  triLueus.  Sic  quideui  ij;itur  uportet 
pluliiutum  estte,  <{ueiuadmodum  dictum  ml;  iit  auteiii 
luulti.  uou  opurtet. 


Iusuper<|ue  verum  etiaiu  illud  ent,  quod  de  bono 
viro  dici  sulet,  euui  imilttiuuiicuruiu  et  putria)  causa 
agere  :  ulque  etiaiii,  si  red  publulet,  euruiiideiu  gratid 
morieiu  oppeteie.  Eteuiiii  iieglij^et  illc  o|)eii,  liouores, 
ceteruque  lioua  vulgo  uiagua  cuuleiitiuiie  quieri  bo- 
litu,  biLi  huueiituteui  per  id  (mraiia.  Mavult  euim 
pnulispervuluiitute  iiiuguH  pcrfrui,  quum  diureuiiasa; 
iiuuui  iiiiuuui  huueste  vivere,  qiiuui  multus  teiuere 
etahsqiic  diguiliite;  iiiiituiilcuii|ue  uctiuueui  muf^iiam 
et  hoiicoiluuiuulejiuuil  mulliiiet  iiDdem  purvis.  At<|ui 
<jmuihiis  lii-i  ille  forlusije  jiotitur,  <iiii  pro  patriu  vel 
uuiicii»  ui:cuiuhit  :  eli^it  is  sihi  <{uod  osl  a|)|)riuie  lio- 
uextiim.  l'urro  eliHiu  oiieij  i.rufuiideu»  tulisi,  illud 
iiti<{ue  iigit,  ut  luuicos  luciiplctioiea  reddeudu  iUiii 
qui.leiu  pei:uiiiu8  ucquirut,  Hihi  veru  i()iii  boueBtutem  : 
utque  itii  bihi  mujuii  hoiiiiui  uttrihuit. 

De  houorihuti  et  uiu(<iolr<itihuii  ideiii  judicauduni. 
Omuia  eiiim  liujc  uuii<:o  reiiriquens,  i<l  sihi  8uuiet, 
qiiuil  eiit  huueHtum  sihi  uc  luuduhile  :  sumniu  ({uideni 
rutioue.  Niliil  euiiii  magia  cuuveiiit  viru  probo,  i{uum 
rehua  omiiibus  aiite()0iiere  virluteui.  Poslreuio  elium 
<{uiim  fuuctiunes  houoiitiis  aniico  (lermittit,  esse, 
eadeui  est  rulio  cum  anle<lictiii  :  videtur  nniii<iue 
hoiiestiiis  esse,  auctorem  talium  agendorum  fuinHe 
aiiii<:u,  <(Uiiiii  i()siiui  egisse. 

lu  uiiiiiihus  igilur  speciebus  reruni  lauduhiliuni 
viriiiii  hoiium  verioreiii  et  lueliorem  pttrtciii  honi 
sihi  trihiiere  videmus.  Dicto  igitur  modo  eum  phi- 
lauton  csse  oporlet,  uou  autem  vulgi  more. 


Postquam  Philo.sophiis  ostcndit  quali- 
ter  tlicatur  ali(|uis  amalor  sui  Sfcuridum 
quod  ost  e.\prolnabilo,  hic  oslendit  t|ua- 
liter  aliquis  dicatur  amator  sui  secundum 
quod  est  laudabile.  Et  circa  hoc  duo  fa- 
fif.  Primo  ostendit  esse  quemdam  mo- 
dum  quo  alicjuis  est  amator  sui,  aiium  a 
prajdicto.  Secundo  ostendit  quod  secun- 
dum  hunc  modum  esse  amatorem  sui 
est  laudabile,  ibi,  u  Circa  bonas  quidem 
igitur  etc.  »  Circa  primum  tria  facit. 
Primo  ostendit  illum  esse  amatorem  sui 
qui  sibi  tribuit  abundantiam  bonorumra- 
tionis.  Secundo  ostendit  quod  virtuosus 
est  talis,  ibi,  «  Quoniam  quidem  igitur 
etc.  »  Tertio  ostendit  hunc  modum 
amandi  se  esse  difFerentiam  a  pra^misso, 
ibi,  ((  Secundum  alteram  speciem  etc.  • 
Circa  primum  tria  facit.  Primo  proponit 
quodintendit.  Et  dicit  tjuod  talis  qui  stu- 
det  excellere  in  operibus  virtutis  magis 
videtur  esse  philautus,  idest  amator  sui, 
quam  ille  qui  tribuit  sibi  superabundan- 
tiam  bonorum  sensibilium. 

Deinde  cum  dicit  «  tribuit  enim  » 

Probat  propositum  duabus  rationibus. 
Quarum  prima  est  quia  tanto  magis  ali- 
quis  amat  seipsum,  quanto  majora  bona 
sibi  attribuit.  Sed  ille  qui  studet  super- 
excellere  in  operibus  virtutis,  tribuit  sibi 
optima,  quse  sciUcet  sunt  maxime  bona, 
sciUcet  bona  honesta.  Ergo  talis  maxime 
diligit  seipsum. 

Secundam  rationem  ponit  ibi  «  et  lar- 
gitur  » 


Quia  sciUccttahs  largitur  bona  ci  quod 
est  priticipalissimum  in  ipso,  scilicet  in- 
tellectui.  Et  facit  (juod  omnes  partes  ani- 
ma»  intellectui  obediant.  Tanto  autem  ali- 
quis  magis  amat  aliquid,  quanto  magis 
amat  illud  (juod  cst  principalius  in  eo.  Et 
ila  patet  quod  iUe  qui  vult  superexcellere 
in  operibus  virtutis  maxime  amat  seip- 
sum. 

Tertio  ibi   «    quemadmodum   autem » 

Probat  quodsupposuerat  :  scilicetquod 
illc  qui  amat  id  quod  est  principalissimum 
in  ipso,  sciiicet  inteUecium  velrationem, 
maxime  amat  seipsum.  Et  hoc  ostendit 
tribus  rationibus.Quarum  primacstquod 
civitas  maxime  videtur  esse  iUud  quod  est 
principaUssimum  in  ea.  Unde  iUud  quod 
faciunt  rectorescivitatisin  ea  dicitur  tota 
civitas  facere.  Et  eademratio  estdeomni 
alia  re  ex  pluribus  constituta.  Unde  et 
homo  maxime  est  id  quod  principale  cst 
in  eo,  scilicet  ratio  vel  intellectus.  Et  sic 
iUe  qui  diligit  intellectum  vel  rationem  et 
ci  largitur  bona,  maxime  vidctur  esse 
philautus,  idest  amator  sui. 

«  Et  continens  » 

Dicitur  enim  aliquis  continens  quod  se 
tenenSjCt  incontinens  quodnonsetenens. 
Et  hoc  inquantum  homo  retinet  intellec- 
tum  sequendo  ejus  judicium  vel  non  re- 
tinetpropter  incontinentiam,  quod  unus- 
quisque  homo  sithoc,  idcst  suus  inteUec- 
tus.  Et  ita  videtur  quod  ille  homo  vere  se 
amet  qui  amat  inteUectum. 

Terliamratiouom  ponit  ibi  u  etegisse  » 


l.lltKil  l\. 


S7 


Kt  (licil  <|iu>(l  illii  <Iii<i'  liomiiK^s  rnciiiiil 
]HM'  ralioiKMii  iiiaviiiio  viiUMiliir  ip.siinrl 
|(>i'iss(i  tU  \  olmil.iric  lacla  css^^  :  (|iia'  aii 
lcin  lioiuo  lacil  pcr  coiicii|iiscciiliain  vcl 
iiam,  (|iio(I  noii  vitlolnr  ipso  fccisHo  |)i'o- 
|)ria  voliiiilalc,  scd  cslraiico  iiiolii  (IikIiis. 
Kt  sic  [lalcl  (iiioil  iioiiio  cst  pi.ccipiic  iil 
(|iio(l  (vst  s(n-iiiiilnin  iiilcllcctiiin  ct  ratio 
iicni.  Uinh^  inaxiinc  s(^  ainat ,  (|iiaii(lo  ainal 
iiilcil(Mliiiii  ct  larKMicin. 

Dciiiilc  ciiin  (iicit  u  (pioniain  ipiiilcni  " 
OsliMulit  cni  coni|»ctilsccniKlninpia'(iic- 
tiiin  inodnin  usseaniatorom  sui.  Kt  dicit 
manircslnm  cssi»  c\  pra'diclis,  (piod  uiiiis- 
(inisiiuo  ost  lioc,  sciliccl  inlcllccliis  vol 
ratio.  Vel  (|ua  alia  coiuMirruutiKl  esso  lio- 
iniiiis,  potost  dici  (juod  liomo  maximo 
ost  lioc,  i(l(>st  iiitcilcctus  vcl  ratio,  ([nia 
hoo  ost  formalc  cl  ccMnpiotivum  spocioi 
liumana».  Manirostnm  osl  otiam  (jiiod  vir- 
tuosus  maximo  dilij^it  lioc,  scilicot  inlol- 
loctnm  ot  ratioiKMU,  ipiia  lotaliUM'  con- 
sorvat  ipsum  cl  iii  omuihus  obodit  oi. 
Uiulo  manilostum  ost  quod  virtuosus 
maximo  cst  philautus,  idest  amator  sui. 
noiudc  cumdicit  «  sccuudumaltoram  » 
l^stoudit  luinc  modum  amaudi  sc,  dif- 
ferro  specio  a  pricmisso.  Et  dicit  quod 
virtuosus  est  amator  sui  secuudum  altc- 
ram  spociom  amaudi  se  ab  eo  quod  ex- 
probralur,  ut  supra  dictum  est.  Et  assi- 
guat  duas  diirerentias  :  quarum  una  est 
ex  parte  actionis.  Yirtuosus  euim  amat 
seipsum  inquautum  vivit  secundum  ra- 
tionem.  Sed  ille  qui  vituperatur  vivit  se- 
cundum  passiouem.  Sequitur  euim  pas- 
sioues  irratioualis  anima^,,  ut  supra  dic- 
tum  est.  Alia  vero  difTerentia  est  ex  parte 
finis.  Nam  virluosus  amat  seipsum,  iu- 
quantum  appetit  sibi  id  quod  est  simpli- 
citer  bouum.  Ille  autem  qui  viluperatur 
amat  seipsum,  iuquautum  appetit  sibi  id 
quod  apparet  bonum  utile,  cum  tamen 
sit  nocivum. 

Deinde  cum  dicit  <  circa  bonas  » 
Ostcudit  quod  amarc  seipsum  hoc  se- 
cundo  modo  est  laudabile.  Et  primo  os- 
tendit  propositum.  Secundo  excludit  ab 
eo  qui  secundo  modo  amat  seipsum  id 
propter  quod  amator  sui  vituperatur,  ibi, 
«  Verum  enim  quod.  »  Circa  primum  tria 
facit.  Primo  ostendit  quod  ille  qui  amat 
seipsum  secuudum  rationem  est  laudan- 
dus.  Talis  enim,  ut  dictum  est  ad  hoc  stu- 
det,  ut  superexcellat  in  operibus  virtiitum. 
Manifestum  est  autem  quod  omnes  accep- 
tant  et  laudant  eos  qui  student  ad  bonas 
actiones  differenter  ab  aliis,  idest  super- 


ahnndantiiiH  nliiH  :  (>t  nIc  patot  ipiod  ill» 
(pii  aiiiat  si^  soiMindiiin   \irtutcin   cst  laii 
(labilis. 

S(M'undo  ilii  «  oinnibiis  autiMu  » 
(iHtcndit  (piod  i!tiain  ost  ntilis  ot  Hibi 
ct  aliis.  IMctiiin  cst  cniin  qiiod  illc  (pii 
ainal  soipsiiin  socundniu  mi  lulcin  sliidot 
supcnixccllcnlor  bono  uf^oro.  Si  uut»Mn 
(Mniics  conhMidcront  ad  boniim,  ita  scili- 
(cl  ipidd  nniisipiisqnc  iiitcnilcrct  oxim;!- 
Icrcarniin  iii  buiiitah'  oplinio  aKciido,  80- 
(piorotnr  (piod  oinnes  couimunifor  liabo- 
rcnt  oa  (]uibiis  indigent  ;quia  unus  altori 
subvcniicl,  cl  pro[)ria  iiniiisi  iijiisqiio 
!l(M(Mit  illa  (jino  siiut  maxima  houoruin, 
scilicot  virlnlos. 

Tertio  ibi  «  (|uaro  bouiim  » 
liifcrt  duo  corollaria  cx  [)ra»dlctis.  Quo- 
nim  [irimnmosl,  o[)timuin  esso  quod  ho- 
nus  liomo  amet  soi[>sum,  qula  bona 
agendo  et  so  ct  alios  Juvabit.  Sed  non 
oportet  (|uod  malus  auiet  seipsum  ;  quia 
prosoquendo  pravas  passionos,  et  seip- 
sum  Ia'dot  privando  se  virtutibus,  etpro- 
ximos  privaudo  eos  bouis  sensibilibus. 
Secundum  ponit  ihi  «  malo  quidcm  » 
Et  dicit  quod  in  malo  bomine  conlraria 
sunt  ea  qua;  agit  et  qiuT  oportet  ipsum 
agoro.  Agit  enim  coutra  intellectum  et 
rationem  Omnis  autem  intellectus  eligit 
idquodest  optimum  sibiipsi.  Etita  malus 
non  agit  ea  quae  oportet  ipsum  agere. 
Sed  hoc  convenit  virtuoso  qui  iu  omnibus 
obedit  intellectui. 

Deinde  cum  dicit  «  verum  enim  » 
•  Excludit  ab  eo  qui  amat  se  secundum 
virtutem  id  quod  supra  positum  est  in 
accusationem  amantis  seipsum,  scilicet 
quod  nihil  facit  propter  alium.  Et  circa 
hoctria  facit.  Primo  proponit  quod  inten- 
dit.  Secuudo  manifestat  propositum,  ibi, 
((  Paucum  enim  tempus  etc.  »  Tertio 
epilogando  concludit  veritatem  quffistio- 
nis,  ibi,  «  Sic  quidem  igitur  etc.  »  Dicit 
ergo  primo  verum  esse  quod  dicitur  de 
virtuoso,  quod  multa  faciet  gratia  ami- 
corum  et  patrice,  idest  maxime  inter  om- 
nes  alios.  Et  etiam  si  oporteat  eummori, 
non  deseret  amicum.  Pecuuias  vero  etho- 
nores  et  omnia  alia  exteriora  bona  circa 
qua?  homines  pugnant  quasi  projiciet  et 
contemnet  propter  amicum  :  perqua?om- 
nia  procurat  sibiipsi  bonum,  scilicet  ho- 
nestum  quod  est  eminentius.  Unde  et  in 
hoc  etiam  magis  amat  seipsum,  et  sibi 
magis  bonum  procurat. 

Deinde  cum  dicit  «  paucum  enim  » 
Manifestat     quod  dixerat.     Ft    primo 


t8 


IN  X  LlliUUS  KTHICOKUM  AD  MCOMACllUM. 


qiinntumnd  mort<>m  qiiam  virtnosiis  siis- 
tlliet  pru  uiiiiro.  Sei-uiul»>  (iliuiitimi  udlioc 
quo(l[troptcr  umiciim  coiituiniiittwteriora 
buua,  ihi,  •  Kt  pecunias  etc.  »  Tertio 
ijuuntiiin  ad  uctiones  virtnosus(iiius(juan- 
(loquo  virtuosus  umico  concciJit ,  ibi, 
((  Contin^jit  aulem  elc.  »  Dicit  erK<»  pri- 
mo  qnod  ideo  moriens  pro  amico  jirocu- 
lut  sil»ii[)si  bonnm,  ijiiiu  ni;if,'is  fli^il  jmt 
pancum  t(mi[)us  miilluin  (h-lccturi  in  ina- 
gno  opere  virtntis,  ([iium  por  miiltum 
tempiis  (juiete,  idestmediocriter  delecturi 
in  mediocribiis  o[)cribiis  virtiitis.  Kt  ma- 
gi.s  ('liKct  cxcell(Mitor  bonum  vivcre  per 
unum  annum,  ([uam  pcr  mnltos  anno.s 
mediocriter.  Kt  similiter  etiam  magis 
eliget  unam  actioncm  boriam  et  mugiiam, 
([uam  miiltas  bonas  et  parvas.  lloc  au- 
tcmaccidit  bisqui  moriuntur  [)i()j)t(!r  vir- 
tutem;  ([uia  licet  minus  vivant,  in  iiiiu 
tamen  sola  actione,  quaso  pro  amico  ox- 
j)onuiit,  itiajus  borium  faciunt,  ([uam  in 
altis  multis  actionibus.  Kt  ila  inboc  ([uod 
se  exponunt  pro  amicis  virtuose  agendo, 
magnnm  boniim  sibiipsis  eligunt.  Kt  in 
boc  manifostiim  ost  quod  maximo  sc 
amunt. 

Deinde  cum  dicit  <(  et  pecunias  » 
Manifostat  idom  quantuiTi  ad  contemp- 
tum  exleriornm  honoi-um.  Kt  primo  quan- 
tum  ad  pecuniam.  Kt  dicit  quod  virtiiosi 
causa  amicorum  projiciunt,  idestcontom- 
Dunt  vel  dispergnnt  pocunias,  ita  scilicet 
qnod  corum  nmioi  plura  circa  pocunias 
accipiunt.  Kt  iii  hoc  etiam  mag-is  amanl 
secnndum  voritatem.  Dum  enim  aliquis 
pecuniam  conccdit  amico  ct  sibiipsi  ac- 


quirlt  l)onum  bonostnm,  manifcstnm  ost 
quod  niagis  boiiuin  sibiijtsi  iillrilmit,  ot 
8ic  magis  so  amat. 

Secnndum  ibi  «  ot  circa  » 

Ost(Midit  idcm  circa  boiionis,  ct  circa 
(liKnitat(;s.  Kt  dicit  ([iiod  (mxIciu  m(jdo  se 
babct  circa  boiiores  et  jirincijjatus  :  om- 
nia  enim  \uvc  virtuosus  de  facili  derelin- 
(jiict  [)ro[)tcr  ainiciiin;  ([iiia  lioc  i|)siini 
est  ([uodduin  bonuin  o[)Us  virtiilis  ct  luu- 
dabile.  Kt  sic  patot  ([uod  virtuosus  con- 
veniontor  facit,  loco  omnium  exteriorum 
bononim,  oligons  bonum  virfutis,  ([uod 
est  mugnum  :  ot  sic  muximo  diliget  so- 
ipsiim. 

Doindo  cum  dicit  •  continf?it  autcm  » 

Oslcndit  idoin  qiiantiim  ad  i[)sas  actio- 
nes  virtutis.  Ktdicitijuod  (•ontingit  ([iian- 
doquequod  virtuosus  etiam  actiones  vir- 
tuosas  concedit  suo  amico  :  puta  si  sit 
aliquod  opiis  virtutis  faciondum  pcr  ip- 
sum  vol  altcrum,  concodit  quod  fial  [)cr 
amicum,  nt  ox  lioc  proticiat  ct  laudotiir. 
Kt  tamcn  in  hoc  ctiam  accipit  sibi  id  (jnod 
est  molins.  Molius  ost  enim  ct  majii^is  vir- 
tuosum,  quod  ipse  sit  causa  amico  suo 
talia  facicndi,  quam  etiam  si  ipsc  faccrct : 
praiscrtim  cum  sihi  remancat  opportuni- 
tas,  alias  talia  vcl  majora  facicndi.  Sic 
cr^o  patct,  quod  virtuosus  plus  sibi  tri- 
bnit  de  hono  quantum  ad  omnia  lauda- 
bilia,  ct  sic  maxime  amat  seipsum.  Ulti- 
mo  autom  cpilogando  concludit,  quod 
oportct  cssc  amatorcm  sui  sic,  sicutdic- 
tum  cst  dc  virtuoso ;  non  autcm  sicut 
multi  homincs,  qui  scilicet  non  sunt  vir- 
tuosi,  amant  scipsos. 


LECTIO  X. 


Dubitat  ntruin  felix  indigeat  amicis  nec  ne.  Arguitquc  ad  utramque  partem. 


ANTIQnA. 

Dubitatur  autem  circa  felicem  si  indigebit  amicis, 
vel  non. 

Nihil  enim  aiunt  opus  esse  amicis,  beatis,  et  per 
se  sufficientibus.  Existunt  enim  ipsis  boua  :  per  se 
sufticientes  igitur  eutes  nullo  indigere.  Amicum  au- 
tem  aiunt  alterum  ipsum  enlem  tribuere,  ijuae  per 
seipsum  non  potest. 

Lnde  :  Cum  daemon  bene  det,  qmA  opus  est  ami- 
cis? 

Assimilalur  autem  inconvenienti,  hic  omnia  attri- 
buentes  bona  felici,  amicos  non  assignare.  Quod  vi- 
detur  exterius  bonorum,  et  maximum  esse. 

Si  autem  amici  magis  est  benefacere  quam  pati, 
et  est  boui  et  virtutis  benefacere,  melius  autem  be- 
nefacere  amicis,  quam  extraneis,  hene  passis  indige- 
))it  studiosus. 


11ECEK3. 

Jam  et  de  beato  quaeri  disputarique  solet,  anne 
ille  egeat  amicis,  an  non  egeat.  Felicibus  enim  nul- 
laque  re  egentibus  aiunt  minime  opus  esse  amicis, 
quum  suppetanl  ipsis  bona  omnia.  Porro  quura  sint 
semetipsis  contenti,  amicorum  illos  prjesidio  miuime 
egere.  Atqui  amici,  quum  sit  alter  idem,  proprium 
esse,  ea  supplere  quae  quis  a  seipso  habere  nou 
potest.  Ex  quoillud  est  factum  : 

Ciii  siint  seniiodce  res,  quid  amicis  buic  npiisT 


Atqui  perabsurdum  videtur  beatis  Iribuere  omuiii 
bona,  et  interim  negare  amicos  eis  esse :  quum  hi 
siul  in  bonis  externis  pars  priucipua.  Quodsi  amici 
proprium  est  conferre  potius  in  alterum,  quam  ab 


IJIiKU  l\. 


i9 


l'r.i|iltir  i|iii>(l  nirmiw  i'l  .|iiinilnr  iiliiiiii  iii  Ititiiin 
l.ii liiiiiH  initKirt  iiiiiiit  OHt  ainiciit  vnl  iti  inriiilnniiit,  iil 
iiiliirliiniilii  liiiiit<l'iicliiri«  iiuliK"iilu,  ol  huiiu  rorliiimliH 
i|niliiiH  liciiurucioiil. 


Inc.oiivoiiiotirt  aiituiii  rorlo  lioi\  ol  itulilariiiiii  riii-uru 
honliini.  NiiiliH  otiiiii  oii^orol  iilii|iio  Hoi.iiinlittii  iioi|i- 
Hiiiii  iiiiiiiiit  liiilioro  liiinii  :  iiolilioniii  oiiiiii  lioiiu),  ol 
otiiivivoro  uiiliiK  tiutiiii.  I''.l  foliri  iluiiiio  linc  o.xistil  : 
ijiiuv  oiiitii  liotiu  iiiiluru  iiiiliol.  .Muiiironliiiii  ohI  imlotii 
(|UO(l  cnin  uiiiicitt,  ol  liis  i|iii  hiiiiI  c|iucIi(>h,  iiicliiis, 
(Hiiiiu  cnm  o\lranoiH  ol  (iuihnHcuiiniiic  coiumoiiiii  : 
optiH  (^sl  orgo  folit:i  uiuiciH. 

t,Uii.l  i>j;itiir  (lictittt  iiriiiii,  ot  (iuomoilo  vorniii  di- 
cuut'  vol  iiiiotiiuiii  iinilti  uiiiicoH  oxititimuitl  iitiloH 
OHHO'.'  ot  tiililm>*  (|.ii(lotii  ij<iliir  iioii  iinli^ioliil  liculii.t, 
({iiiu  lioiiii  (niHtititt  ijisi  :  itiM|iic  ntii|iio  lii^,  (|iii  iir.ip- 
lor  (lclocluliilc,  vcl  iti  jianini.  Doloclaliilis  oiiitii  vilu 
OUH  uiliil  iuili«et  siiiieriiulnctii  ilelecluliouo.  .Noii  iu- 
iligeus  iiuloiu  laliliua  uiuicis  nou  videtur  iudij?ero 
auuois 


lloc  autem  uou  esl  forte  verum.  lu  priucipio  euim 
dictuui  esl  iiiionium  fertcit.ns  operntio  i]uiPilnui  ost  : 
operutio  oiiim  maiiiloslum  i|iioiiiuiu  lit,  uou  oxistil 
queinndiuodum  posscssio  iiuaulam.  Si  autom  fclicom 
esso  ost  iii  vivere  el  o|itrari,  hoiii  aiileiii  operalio 
studiosn,  el  ileloctnhilissociiiidiim  seipsam,  iiuomad- 
modiim  iu  priucipio  dictum  osl;  ost  autom  ol  pro- 
prium  dcloctnhilium,  spccnlari  autemmugis  pro.ximos 
Iiossumus,  i|uam  nosmet  ipsos,  ot  illorum  aclioiios 
iiuniu  proprias  :  stiuliosoruiu  uliijuo  nclioues  nmico- 
nim  eutiiim  iloloctahilos  houis  :  amho  euim  liaheut, 
ijua'  ualiiru  dcloctahilin.  Ucatus  uliijne  uinicis  talihus 
iudigehit.  Si  quidem  speculari  iudiget  actioues  slu- 
diosas,  et  proprias  :  tales  autem  quse  boui  amici 
entis. 

E.xistimaut  autem  oportere  delectahiliter  vivere 
felicem.  Solitario  quidem  igitur  difticilis  vita  :  non 
facile  ouim  secuuaum  seipsuiu  operari  contiuue; 
cum  alteris  autem.elad  alios,  fncile.  Eril  igilurope- 
.ralio  mngis  coutiuuadeleclnhilis  existeus,  secundum 
seipsam,  quod  oportel  circa  heatnin  esse.  Studiosus 
euiiu  secuudum  quod  stiuliosus,  his  quiB  secuuduiu 
virtiitem  actiouihus  gnudet,  his  autem  qua;  a  mnlitia 
tristnlur.  Quemndmodummusicus  bouis  melodiis  de- 
lectalur,  iu  pravis  autem  tristatur. 


Fiet  autem  utique,  et  ascesis  quaedam  virtutis  ex 
oonvivere  bonis,  quemadmodum  Theoguis  ait. 


mIIcio  iiccijioro  hitiiutlciniii ,  iti  licin  viri  lniiii  i-l  vir 
tiillH  lioiiiiracorti :  "i  doiil^jnii  iiiiIcIhmih  mt  liiMiofAoori) 
uiiiicM,  (|iiaiii  iioro^riiiiit :  aiiii.  in  jirnrcrln  vir  liiiiin» 
i<t(cliit.  (,)*"■'''>  hiiic  itiilut,  nnixiitiiii  riirtiitiu  nilvor- 
«aiitu,  Aii  rnvotito,  atiiiciM  Kf^ouiiiini  :  iiiiniriitii  iiitutl 
iti  advoritilatihiiit  i'oi|iiiriiiitiir  ijiti  iion  miljlovotil ;  ul 
voro  iit  rohiiM  mociiikIik  (lokiduruiiiitit  aliqiiijM  linlMTo, 
iii  qiioit  ooiiroranliir  ufllc.in. 

tjititt  ut  illiiil  Mh^nrdiim  vidotur,  liontitiu  vollo  iu>- 
litnriiiiii  liictMo.  Ncino  iMiiiti  volil  vrd  iiiniiiltitM  Ijonln 
iillliioro,  liuc,  coiidittoiio,  iit  Molitnrii!  viviit.  KMt  otiiiii 
aiiimnl  civilo  lioiiio,  iiutiirai|it(!  ilii  racliiM,  iit  iii  mimio- 
l.ilo  \iviit.  I>iirr.i  houtiiH  hoiHM  uniuit.  PoMMidot  oiiitii 
illi!  ciitictu  iiuliino  lioiia.  1'Nt  voro  illiid  qiioqiio  jii-rM- 
|iiciiiiiii,iiioliiiH  oMMo,  ciiiit  nitiic.iM  ol  viriM  hoiiiM,  i|nuitt 
ciiin  poro^riiiiMot  fortit  rortniia  iihlatiHciiiiMiiotiiiliiii.-m 
liiilioro.   Oniiiiii.i  org.i  hciito  uiiiici-<  oitt  opiiH. 

(,)iii(l  i^itiir  (lic.iiiil  jirioroH  illi,  ot  ijii.i  MoiiHit  asHortio 
(Minim  ciiiitiMtoro  potost'.'  Aii  qiiiu  viilgiiH  ohh  mudo 
coii-iot  oHso  uuiicoH,  u  qnihiiH  iitililuH  |iori'i|iiliir'.'  Tn- 
liiiiii  amiconiin  liiwitns  uiui  ogohit  iiit  ijui  hoiiiH 
ahiiiiilot ).  (jiiomailmodiiiii  iie  illis  qniilom  oget,  iu 
qnihiis  volnptns  Hpoctutiir,  niit  pnriiiu  certe  eget  : 
tiilu  oiiiiii  (>JiiH  vitn  qiiiim  jiiciiudu  sit,  iioii  egot  ille 
corto  ndveiititiu  voliiplnto.  Ilaqiiu  ouiiHcijuenH  esHe 
|iutuiit,  euuKjiii  tnlibus  nou  egont  amicui,  ahsuliile 
uoii  ogere  niniciH. 

At  lioc  fortnsse  verum  iion  est.  In  primo  eniin 
lihro  ostcudimuH  quod  hentitudo  sit  energia;  liit^c 
uiitoiu  assidiie  lll  sen  uuscitiir  (id  esl  coutiuua  iu 
actiouc  coiisistit  ),  noii  nutem  ut  jjossessio  qiia;ilnm 
ohtiiictur.  yuoilsi  hcntuiii  esse  coiisistil  iu  vivendo 
et  iu  miineris  fiiiiclioue,  sique  boni  viri  aclio  bona 
et  juciindn  est  jicr  se(sicnliiiilio  diclumest),  si  item 
juciiiuluiu  cst  iil  qiiod  ciiique  proprimu  ost,  quiiin 
(juidcm  iliud  quod  iu  nltoro  e.xsistil,  illo  quod  nos- 
Irum  est,  conspecliusuohisesse  solent;  actiones  iteiii 
illorum,  quam  nostra;  :  actiones  bouestorum  boiiii- 
uiim,  qiii  siutijisis  amici,  jucuiulasesse  bouisnecesse 
cst,  qiiaudo  utraque  pnrs  taliiuu  liuhel  qiia;  sunl  ju- 
cuuiia  uatura.  Igitur  beatus  egehit  ejusinodi  amicis. 
Quipjie  quum  velit  comtemjilari  actioues  houestas  et 
proprias;  et  vero  quum  tnles  actiones  sint  honi  viri 
ejusijue  amici  actiones.  Ad  haec  omues  existimaiit, 
bealum  suaviteret  jucunde  vivere  oportere.  Solit.i- 
riaiu  jjorro  vil.iiu  viveuti  diflicilis  et  acerha  est  vita. 
Xou  jiotest  euim  perpetua  esse  actio,  quam  quis 
e.xercetad  sese;  sed  cum  aliis  et  erga  alios  facilius 
ea  nerpetratur. 

Lrit  vero  perpelua  illapolius  euergia,  qu.T>  per  se 
jncuuda  est  :  quod  sane  beato  convenit.  Vir  eniiu 
houus,  qua  honus,  delectatur  aclionihus  secundum 
tirtutem,  et  harum  conlrariis  olfenditur;  neriude  ut 
musicus  delectntur  decenti  sympbonia,  futilibus  caa- 
tiouihus  offenditur. 

Praiterea  ex  assiduo  cum  honis  convictu  exerci- 
tatio  quaedam  virtutis  exislere  sole,  ut  Tbeoguis 
quoque  dicit. 


Postquam  Philosophus  iuquisivit,  et 
solvit  qusestionem  quae  monebatur  ex 
parte  amantis  respectu  suiipsius,  hic 
solvit  dubitationem  quaj  movebatur  ex 
partc  amantisrespectu  aherius.  Et  primo 
proponit  dubitationem.  Secundo  ostendit 
dubitationem  esse  rationabilem,  ibi, 
«  Nihil  enim  aiunt  etc.  »  Tertio  solvit,  ibi, 
«  Quid  igitur  etc.  »  Dicit  ergo  primo 
quod  dubitatio  est  circa  fehcem,  utrum 
indigeat  amicis  vel  non. 

Deinde  cum  dicit  «  nihil  enim  » 
Ostendit  dubitationem  esse  rationabi- 
tem,  objiciendo  ad  utramque  partem.  Et 
primo  objicit  ad  partem  negativam.  Se- 


cundo  ad  partem  affirmativam,  ibi,  «  As- 
similatur  autem  etc.  »  Circa  primum  ob- 
jicit  duphciter.  Primo  quidem  per  ratio- 
nem,  Dicunt  enim  quidam  quod  beati, 
cum  sint  sibi  per  se  sufficientes,  non 
indigeut  amicis.  Cum  enim  omnia  bona 
ipsis  existant  habentes  per  se  bonorum 
suflicientiam,  nuHoaho  videnturindigere. 
Amicus  autem  videtur  esse  necessarius, 
quia  cum  sit  alter  ipse,  tribuit  ea  quae 
homo  per  seipsum  habere  non  potest. 
Et  sic  videtur,  quod  beatus  non  indigeat 
amicis. 

Secundo  ibi  «  unde  cum  » 

Inducit  ad  idem  quoddam  proverbium, 


;io 


IN  X  MiniOS  KTIIICOKIJM   \l)  MCOMACIII  M 


quoil  tt;iii[>uru  Kentilium  ilicetiutur,  Hcili- 
cet  cum  (la-muii  aliipiitl  ItMiii  ilat,  iumi 
est  upus  iimitih.  iVtuuljuut  euim  (^euliles, 
et  muvime  plutuiiici,  tulem  eHiie  [irovi- 
deutia'^  urtliuem,  (juud  ru»  liumaua)  mu- 
diuiititMis  da-mi)ui|jus  [)(>r  diviiiaiu  [irovi- 
deutiaui^'ut)eruarc-utur;da.'mouiJiiitameu 
dicbbatit  quosdam  esse  buuo.s,  ([iiosdam 
esse  mulos.  Est  ergo  [)ruverbium,  ([uod 
cum  [>cr  diviiiam  [>rovid<Mitiaui  lioiuiiii 
boiia  [iroveuiuiit,  siciit  vidtdur  coutiiifjere 
felicibus,  ([iiud  uou  iuili|^'et  bomu  uuxiliu 
umicorum. 

Dciiide  cum  dicit  n  ussimilatur  autem  » 

Ol)jicit  ud  i>artem  cuutruriaui,  tribus 
rutiouibus.  Videlur  euim  esse  iiicuiive- 
uieus,  quod  umuiu  exteriora  bouu  deiilur 
felici,  et  amici  iiou  sibi  deiitur  :  cuin  ta- 
meu  amicus  sit  quodduminaximuin  iritci- 
exterioru  boiia. 

Secundum  rutionem  [lonit  ibi  «  si  au- 
tem  » 

Et  circa  lioc  duo  lacit.  Primo  ponit  ra- 
tioneni.  L't  enim  su[)ra  dictum  est,  ina^is 
pertinet  ud  amicum  benefacerc,  quum 
benepati.  Pro[)rium  autem  est  virtutis 
benefucere.  Felicilas  autem  consistit  in 
operatione  virtutis,  ut  in  primo  dictum 
est.  Et  sic  necesse  est  felicem  esse  vir- 
tuosum,  et  per  consequens,  quod  bene- 
faciat.  Melius  autem  est,  {[uod  homo 
benefaciat  amicis,  quam  extrancis,  ca^teris 
paribus  ,  quia  hoc,  homo  delectabiUus  et 
promptius  facit.  Ergo  feUx  cum  sit  vir- 
tuosus  indiget  amicis,  quibus  benefaciat. 

Secundo  ibi  «  propter  quod  » 

Concluditex  praimissis  quamdam  du- 
bltationem  :  utrum  scilicet  homo  magis 
indigeat  amicis  in  bonis  fortunis,  quam 
in  infortuniis.  Infortunatus  enim  indiget 
amicis,  qui  ei  benefacjant,  sed  bene  for- 
tunatus  amicis,  quibus  ipse  bcnefaciat. 
Ilanc  autem  dubitationem  inferius  pro- 
sequctur. 

Tertiam  rationem  ponit  ibi  «  inconve- 
uiens  autem  » 

Et  dicit,  quod  hoc  vidctur  esse  incon- 
veniens,  quod  beatus  sit  soUtarius.  Hoc 
eniin  est  contra  omnem  omnium  elec- 
tionem.  NuUus  enim  eUgeret  ut  semper 
viveret  sccundum  seipsum,  scilicct  solus, 
etiam  postquam  omnia  aUa  bona  habe- 
ret;  quia  homo  naturaUter  est  auimal 
politicum  et  aptus  natus  convivere  aliis. 
Quia  igitur  feUx  habet  ea  quae  sunt  natu- 
raliter  bona  homini,  consequens  estquod 
habeat  cum  quibus  convivat.  Manifestum 
est  autem,  quod  melius  est  ipsum  con- 


vivoro  amicis  ot  virtuosis,  quam  exlruiieis 
et  (|uil)usciim(|u('.  Sic  (irgo  manifestuin 
esl  ([iiod  f(di\  iudig(d  uuiicis. 

Deiude  ciim  (li(tit  «  (jiiod  igitiir  * 
Solvit  [)ra!dictuiu  dubilationem.  Et  pri- 
ino  osl(;iidit  (|uoiiiodo  veriim  dicaiit  (|ui 
ii(!gaut  telicem  iiidig(!re  amicis.  Secundo 
([iiiiiuodo  dicant  falsum,  ibi,  «  lloc  aut(;m 
nou  est.  i<  Dicit  (ugo  primo  ([iiod  ciiin 
|)robatum  sit,  ([uod  lelix  iudigeat  aniicis, 
o[)ortet  coiisidciare,  (juid  sif,  ([iiod  jtiimi 
dicunt,  iKJgautes  fidicem  indigere  amicis, 
et  quaiitum  ad  ([uid  verum  dicant.  Circu 
quod  considerandum,  ([uod  multi  cxis- 
timanl  illos  esse  amicos,  ([iii  sunt  cis 
utilcs,  et  in  collatione  exterioruni  bono- 
ruin,  (pia^  solu  po[)ulures  hoininos  cog- 
nosciint.  Talibus  ergo  amicis  nonindig^d 
b(!atus,  (luia  sunicit  sibi  in  bonis  (|ua* 
lialxd.  Siiniliter  etiam  iioii  indigcd  amicis 
[iroptcr  delcctabile,  nisi  [tarum,  iu([uan- 
tum  scilicct  in  coMVcrsationc  bumaiia 
ncccssc  cst  uti  ludicris  ad  ([ui^dcm,  siciit 
iii  quarto  dictuin  est.  Felicis  cniin  vita 
cum  sit  dclectabilis  secundum  seipsam, 
ut  in  [)rimo  dictum  cst,  uou  indigct  su- 
pcriiidiicta  dclectatione,  proptcr  (juam 
sint  sim[)licitcr  ncccssarii  amici.  Et  cum 
iion  indigcat  talibus  amicis,  scilicct  uti- 
libus  et  delectabilibus,  vidctur  non  indi- 
gere  amicis. 

iJcindc  cum  dicit  «  hoc  autem  » 
Ostcndit  non  csse  omnimo  verum  quod 
dicitur.  Et  primo  lioc  ostendit  quibusdam 
rationibus  moralibus.  Secundo  pcr  quam- 
dam  rationem  magis  naturalem,  ibi, 
«  NaturaUus  autcm  intendentibus  etc.  » 
Circa  primum  ponit  tres  rationes.  Primo 
iion  esse  vcrum  quod  dictum  cst,  scilicct 
quod  si  felix  non  indigct  amicis  utilibus 
ct  delectabilibus,  quod  propter  hoc  iion 
indigeat  amicis.  Sunt  enim  amici  quidam 
propter  virtutem  quibiis  indiget.  Cujus 
prima  ratio  cst,  quia  sicut  in  primo  dic- 
tum  cst_,  feUcitas  est  operatio  quajdam. 
Manifestum  est  autem  quod  opcratio 
consistit  in  ficri,  et  non  cst  quoddam  exis- 
tens  ad  modum  rcrum  permanentium, 
sicut  siesset  aUqua  posscssio  qua  habita, 
esset  homo  felix,  ita,  quod  non  oporteret 
eum  aliquid  operari.  Sed  esse  feliccm 
consistit  in  vivere  ct  operari  continue. 
Oportet  autem  quod  operatio  boni  viri 
sit  bonaetdclcctabilissecundumscipsam, 
quia  cst  per  sc  bona;  sicut  iu  primo  li- 
bro  dictum  est.  Est  autcm  opcratio  bona 
inter  dclectabilia  proprium  dclcctabile 
virtuosi.  Non  enim  virtuosus  esset,  qui 


MltKH    IX. 


:tl 


iioM  <lf|(M'ltin<liii'  iii  n|)(>rati<)iiit  virliitis, 
iil  iii  priiiio  diiiiiiii  (^st.  Ili>(|niritiii'  (M'k<> 
lul  iolicitaliMn,  i|U(i(l  IVIix  iIcIimIcIiii-  iii 
(ipcrd  virliilis.  Noii  aulciii  po.ssiiiiiiis  dc 
lctlari  iiisi  co  (piod  ('oKiiosciiiiiis.  Ma^is 
aulctn  possiiiuus  spcciilari  proxiinos, 
ipiain  iios  ip^os  ;  (^t  aclioucsilloriiui,  ipiaiu 
Mostras,  (piia  uuiusciijusipii^judicitiiM  iii 
pi'o|iriis  inai^^is  dcllcil  proplcr  pri\aliiin 
uircctUMi,  (picni  liahcl  ad  scipsimi.  Sic 
if^ilur  pal(>l  ipiod  lioiiis  lioininilius  dclcc- 
laliilcs  suul  aclioiuvs  coruui,  ipii  suiil  cl. 
Itoui  ct  ainici,  iu  (piihiis  iuNciiiiiiitur 
aniho,  qua<  suul  sccundiini  iiuliirani  dc- 
lcchihilia,  sciliciM  h(Miiini  cl  ainaluin.  Sic 
ij^ilnr  hcatus  itidif^chil  lalihiis  ainicis  \  ir- 
tuosis,  iiKpiatilitin  (pia-ril  c(ttisidcrai'c 
honas  actioiK^s  viri  honi,  qui  cst  amicus. 
Ouia  onim  amicus  liominis  cst  (juusi  ultcr 
ipsc,  uclioncs  amici  sunt  sihi  ([uusi  pro- 
pria'. 

Socuudam  ralioncm  ponit  il»i  «  cxisti- 
maut  autcm  » 

Kt  dicit  quod  communifcr  cxistimaut 
(|Uod  rcliccm  oportct  dclcclahilikr  vi- 
vcre.  Est  euim  delcctutio  uiuim  eorum 
qux  rcquiruntur  ad  fclicitutcm,  ut  iu 
primo  dictum  cst.  lilc  uutcm  qui  soli- 
turius  vivit,  patitur  diilicilcm,  idcst  gra- 


viwn  vitain.  n|iort(>l  «'iiiin  ipiod  inlcrruiii 
|ialui'  siia  dclcctiilio  qii.c  iqicralioiicm 
couscipiiliir.  ^oii  ciiiin  cst  tacili;  ipuid 
lioino  sccunduni  sci|)suin,  idcst  solila 
riiis  (;xistciis,  coiiliiiiic  opcrctiir.  Scii  iiou 
facilc  csl,  gi  (-.11111  altcro  u.\istat.  Kit  ciiiin 
(pia'dain  vicissiliido  (qicralioiiiim,  diiiu 
ad  sciiiviccm  lionu  o|icraiilitr.  VA  sii  roii- 
tiuiiatur  di-li-clalio.  Si  if^Mliir  lioiiio  (-11111 
anii(-is  inoiclm,  op(3ralio  (!jus  (jua;  csl 
dclcctaliilis  sci-iindiiiii  sci|)sain,  sciliccl 
\irliiosa,  (uit  ina^is  coutiiiua.  Kt  lioc 
oiMUict  cxislcrc  circa  hcaliim,  iit  sciru-ct 
contiiiuc  (lclcctcliii  iii  ojicrihiis  virtutis. 
Virtuosiis  cniiii,  iiKjiianliiin  liiijiisinodi, 
{^■■audct  in  ai-liouiluis  virliiosis,  sivc  a  s(!, 
sivc  aiialiis  iaclis.  l-ii  contristaiiir  in  ojic- 
riiiiis  contruriis  (jua*  cx  maliiia  alii-ujiis 
jiroccduni,  sicnt  miisicus  dclcctaiur  iii 
lionis  inclodiis  cl  oircndiiur  in  mulis. 

Tcrtiam  raiioucm  potiil  ihi  «  fii^t  au- 
tcm  » 

Et  Iioc  dicit  quod  ex  lioc  quod  virtiio- 
sus  convivit  amicahilitcr  honis  viris,  fit 
asccsis,  idcst  consociatio  in  virtuic,  sicul 
dixit  Thcognis  quidam  pocta.  Et  talis  so- 
cietas  opporluiia  est  cuilihet  virtuoso, 
sicut  ct  alia  liumana  opcra  mclius  pcrfi- 
ciuutur  iu  societate. 


LECTIO  XI. 


Hatione  magis  natiirali  ostcnditur,  felici  ac  probo  viro  cxpetcndiis  prohus  amicus,  cx 
eo,  quod  probo  viro  eligibilc  est  esse,  et  viverc,  ct  dclectabile  est,  hoc  seiitire. 


ANTIQUA. 

Naluralius  auteru  intendentibus  videlur  studiosus 
amicus  studioso  natura  eligibiiis  esse. 

Natura  enim  bonum,  dictum  est,  quoniam  studioso 
bonum  et  delectabile  est  secundum  seipsum. 

Vivere  autem  determinantanimalibuspotentia  sen- 
sus,  bomiuibus  autem  sensus  et  intellectus,  potentia 
autem  ad  operatiouem  reducitur,  principale  autem 
iu  operatione ;  videtur  aulem  vivere  esse  principali- 
ter  sentire,  vel  intelligere. 

Vivere  autem  eorum,  quae  secundum  seipsum,  bo- 
norum,  et  delectabilium.  Determinatum  enim  :  de- 
terminatum  autem  ejus  quae  boni  natura.  Natura 
autem  bonum,  et  epiichi  bonum  :  propter  quod  vi- 
debilur  omnibus  delectabile  esse. 

Non  oportet  autem  accipere  malam  vitam  et  cor- 
ruptam  neque  in  tristitiis.  Indeterminata  enim  talis, 
quemadmodum  existentia  ipsi.  In  habitis  autem  de 
tristitia  erit  manifestius. 

Si  autem  ipsum  vivere  bonum,  et  delectabile.  Yi- 
detur  autem  et  ex  eo,  quod  est  omnes  appetere 
ipsum.  et  maxime  et  epiicbes  beatos.  His  enim  vita 
elifjibilior,  et  borum  beatissima  vita. 

Videns  autem,  quia  videt,  sentit:  et  audiens,  quo- 
niam  audit ;  et  vadens  quoniam  vadit  :   et  in  aliis 


BECENS. 

Sed  iis  qui  in  hac  disquisitione  etiam  ex  physicis 
petitas  considerationes  adhibent.natura  videtur  bono 
viro  bouus  amicus  expeteudus  esse. 

Dictum  est  enim,  quod  natura  bonum  est,  id  bono 
viro  per  se  jucundum  ac  bonum  esse.  Vivere  autem 
(quod  in  animantibus  sentiendi,  in  hominibus  sen- 
tiendi  et  intelligendi  facultate  definitur,  facultate 
quidem  ad  energiam  pertinente,  m  energiaque  con- 
sistente  vitae  principatu  ;  denique  quum  plaue  videa- 
tur  vivere  esse  proprie  sentire  aut  intelligere,)  vi- 
vere,  inquam,  est  aliquid  natura  bonum.  S'ivere  igi- 
tur  de  numero  rerum  per  se  bonarum  et  jucunda- 
rum  est,  quia  finitum  ac  terminatum  quiddam  est  : 
quod  autem  finilum,  id  ex  ordine  bonorum  est.  Porro 
quod  natura  bonum,  etiam  viro  bono  tale  est.  Quo- 
circa  vivere  omnibus  videtur  jucundum  esse. 

Non  tamen  pravam  hic  vitam  intelligimus,  et  cor- 
ruptam  aut  exercitam  doloribus  :  talis  enim  vita 
nullis  terminis  finita  est.  sicut  nec  illa  quse  ei  insunt. 
Quod  deinceps  ex  disputatione  de  voluptate  etdolore 
erit  evidentius. 

Quod  si  vivero  bonum  est,  sane  et  jucundum  erit. 
Idque  eo  quoque  apparet.quod  omnes  homines  vitae 
cupiditate  ducuntur,  maximeque  omnium  boni  et 
beati  viri.  His  enim  maxime  vita  expetenda  est,  ho- 
rumque  vitee  ratio   universa  beatissima  est.    Porro 


u 


IN  \  I.IHIIMS  KTHIiMlil.M   Al)  MCoMACIII  M. 


(»i(iiilit«r  >49l  i«liqii'Ml   seiitit^iM    i|uuuiiiiu   tt|)«>rHiiitir. 

■>i,  vel  II  u* 

11,    i|iloii>  >U- 

UJUa    vel     llit  iild.    taae    euUU 

efitt  auuttrt!    .  uileui    i|ui>uiiiiu 

vivit,  ilelet:tatiiliuui  sei:uuduiii  4ei|muui.  Natiira  euiui 

^.iiiiiiii    vitn  :    tiuuiau  Kiiteiii    e.\iateuii   lu  aei|iiro;  de 

ilelectiibile.    KUKit»le    autetu    et    vivure    e«l 

I  tiuuiit,  tjuuuiiiiu  e^tae  Ijuuuiu  ebt  iiisiii,  el  ilu- 

«luiul.    Seutieiilea   euiiu    iiuud    «ucuuduu 

Di::|>-Miii  buuuiu,  delei-tiiutur. 


Ut  iiuteui  itd  aei^i^iuui  liiibet  titudiu«ud,  ut  ad  aiui- 
cuui.  .Vlter  eiiiiii  ipt>e  aiiiii:us  ts6l.  Oueiuatluiuiluiu 
igitiir  seipbuiu  uine  eli^ihile  «ist  uuicuii{ue,  Hiuiciiiu, 
vel  (iroxiiue.  Kise  auteiu  eliniliile  erut  iiru^iter  «ieiitirc 
ip.HiiHi  Ijuiiuui  esse  euteiii.  Tiilis  iiuteiu  iseusub  delec- 
tabili^  stecuuduiu  iteiiiniiui.  Cuiui«;iitire  igitur  upurtet 
auiicuui,  quuuiitui  ei»t  :  huc  iiuteiu  utiijue  tiet  iu  cou- 
vivereetcouiiiiiiuicare  Keriiiuuitun  etmeiite.  Siceuiiu 
utit|ue  videbitur  cuuvivere  iu  huuiiuibus  dici,  et 
uuu  queuiatluiudum  lu  pecuribud  iu  eodeui  pasci. 
Si  itaque  beatu  esse  eli^ibile  eiit  secuuiluiu  xeipAum 
buiium,  buuuui  uatura  eust,  et  delectabile,  pruxiiuum 
auleiu,  et  umici  e»t,  et  aiuicua  eligihiliuiu  est. 

(Juud  auteui  et  ip^i  eliyibile,  lioc  upurtet  e.xidtere, 
vel  «ic  indigeui  erit.  Opua  ergu  erit  felicieuli  auiicis 
litudiutiid. 


■i 


ui  videt,  «eiitit  se«e  videre ;  qui  audit,  seutit  lie  nu- 
ire ;  ijui  auihulat,  ueutit  »e  uiiihiilHie,  at<|ue  uir 
etiaiii  iu  ceteria  ulii|iiitl  eat  tjiiotl  «eutit,  uud  actiuue 
t|iiapiuiu  fuuxi.  Bic  iteutire  etiaiu  pu.ssiuuu.s  i|uod 
beutiaiuiiii,  iteiii  iutelligere  ijuod  iiitelli{<aiiiua.  El 
bcbt:  i[)iti  ujiiuiii  lieutiuiuii,  iiiijuaui,  el  iulelli({iiuu8) 
Huut  certe.  iutelli|.{ere  uoa  «itse.  Nhiii  uiudu  usteude- 
baiiiUK,  vtvere  euse  seulire  aut  iiilelliKere.  l'urro  »ou- 
tiro  be  vivere  auuuiiieratur  rebuu  per  se  jucuudiu. 
Vita  euiui  buuuiu  cst  uatura,  et  seutiie  i|uod  uobis 
tuiiit  buuum,  edt  jucuuduiu.  Juiii  i|ji»uiu  vivere  oii- 
taliile  ebl  uiuxiuie  IjuiiiH;  ipjuuiHiii  ipsuiii  edse  tuli- 
buii  est  et  buiiutu  et  Jucuudiiiii.  (..(iii|ipu  i|iiiiiii  ijisi 
buui  etiatn  tsetisu  jiercipiiiul  id  i|iiuil  pcr  tie  huiiuiu 
eiit,  voluptate  |ierriiuituiitur. 

Ut  auteiii  vir  bouiis  erga  se  ipaum,  ita  etiam  erga 
aujicutu  uttcctus  est,  tpiiu  Itic  alt«;r  ipse  est.  Itaipie 
ut  utiiciiilibet  expetetiiluiii  est,  ipHiitu  exsislere,  ita 
et  auiii:i  esse,  eideiu  est  ex|)eteiuliiiu,  aut  uoii  iiiiilto 
certe  uliter.  Suuiii  HUteiti  esse  cuiijue  optuhile  tlice- 
IjHiiius  esse,  ipiia  itl  Keittiiit  essu  butiuiu,  ciiJiiKtuuili 
lieusus  ma{{tia  voliiptate  per  sese  uflitnt.  Igiliir  iiuu 
8ei:uiii  setitire  opuriet  aiiticiiiu  exsistere.  Quud  coti- 
titigit  iu  societale  vitic  et  Beriuouum  uttjuc  cuKilutio- 
iiuui  cijiutiiuulciitiuue.  Sic  euim  tiocietuleiii  et  cuu- 
victuiu  humiuibus  proprium  dellniri  debere  videlur ; 
uuu,  ut  iu  pecudibus,  pascuorum  et  pahuli  couimii- 
nitate.  Si  igitur  viro  beato  expetentluiu  per  se  est, 
ut  bit ;  quuiu  id  sit  houuui  atipie  Jucuutlutii  tiHtuni ; 
tiiijue  itlem  ijjsi  est  de  auilco  Beulieudum  :  jjrotecto 
atuit:urt  ijjsi  iti  rehus  ex[jeleudis  crit  liuheinlus.Porro 
quod  beuto  expetentlum  est,  id  i|isuiu  uteiilem  etlHiii 
tsujijietHt  o|iurtet.  Alioriui  ah  Iihc  jiHrle  iniligeutlu  la- 
borubit.  Coitcluilimus  igitur,  qui  Ijealus  fulurus  sit, 
ei  amicis  upus  essc  virtutu  priiidilis. 


Postquam  Philo.s()phu.s  a.s.signavit  quas- 
dam  ratioues  moralcs  e.\  quibus  a^qiaret 
quod  feUx  indiget  amicis,  nunc  osteudit 
idem  per  quamdam  rationem  magis  na- 
turalem.  Et  primo  osteridit  quod  lelici 
eligihile  est  tiabere  amicum.  Secundo 
concludit  ulterius  quod  felix  amicis  indi 
get,  ibi,  «  Quod  autem  est  ipsi  etc.  » 
Circa  primum  duo  facit.  Primo  propoiiit 
quod  intendit.  Et  dicit  quod  si  quis  velit 
considerare  per  rationem  magis  natura- 
lem,  manifeste  apparebit  quod  virtuoso 
et  felici  amicus  virtuosus  est  naturaliter 
eligibihs  etiam  magis  quam  alia  et  exte- 
riora  bona. 

Secundo  ibi  «  natura  enim  » 

Probat  propositum.  Et  primo  ostendit 
quid  sit  naturaliter  eligibile  et  delectabile 
virtuoso  respectu  suiipsius.  Secundo  os- 
tendit  quid  sit  sibi  ehgibile  et  delectabile 
respectu  amici,ibi,  «  Ut  autem  ad  seip- 
sumetc.  »  Circa  primumduo  facit.  Primo 
ostendit  quod  virluoso  naturaliter  est 
eligibile  esse  et  vivere.  Secundo  osten- 
dit  quod  est  sibi  delectabile  et  eligibile 
hoc  sentire,  ibi,  «  Yidens  autem  etc.  d 
Circa  primum  ponit  talem  rationem. 
Omne  quod  est  bonum  naturaliter,  cst 
virtuoso  bonum  et  delectabile  secundum 
seipsum,  ut  patet  in  his  quai  supra  in 
seplimo  dicta  suut.    Sed  esse  et  vivere 


naturalitcr  cst  bonum  et  delectabile  vi- 
ventibus.  Ergo  esse  et  vivere  est  et  bo- 
num  et  delcctaliiie  virtuoso.  Major  perse 
patet  in  Liltera. 

Minorem  |M>nit  ibi  «  vivere  autem  » 
Circa  (piam  tria  facit.  Primo  enim  ma- 
nifestat  in  (|uo  consistat  vivere.  Et  dicit 
quod  in  omniluis  animalibus  communiter 
Jetermiuatur  vivere  secuudum  potentiam 
sensus.  In  hominibus  autem  determina- 
tur  secundum  potentiam  sensus  quantum 
ad  id  quod  habet  commune  cum  ahis  ani- 
malibus,  vel  secundum  potcntiam  iutel- 
lectus,  quantum  ad  id  quod  est  proprium 
sibi.  Omnis  autem  potentia  reducitur 
ad  operationem,  sicut  ad  perfectionem 
propriam.  Unde  id  quod  est  principale 
consistit  in  operatione,  et  non  in  poteu- 
tia  nuda.  Est  cnim  actus  potior  quam 
potentia,  ut  probatur  in  uono  Metaphy- 
sicorum.  Et  ex  hoc  palet  quod  priucipa- 
liter  vivere  animalis  vcl  hofninis,  est 
sentire  vel  intclligere.  Dormiens  enim, 
quia  non  actu  sentit  vel  intelligit,  nou 
perfecte  vivit,  sed  habet  dimidium  vita;, 
ut  in  primo  dictum  est. 

Secundo  ibi  «  vivere  autem  » 

Ostendit    quod    vivere  sit    naturaliter 

bouumet  delectabile.  Etdicitquod  ipsum 

vivere  est  de  numero  eorum  qiuv  secuu- 

dum  se  bona  et  delectabilia  sunf.  El  hoc 


UKKIi  l\. 


:i:i 


Itroliiil  |M<t'    lioc  (|iiiiil  csl  (lclcriiiiiiiilniii. 
illiid  tiiilriu  (]iiu(l  (vst  ilcl<>riniiialiiiii   itiT' 
tiiicl  ad  iitilnrain  lioni.  .\(1  ctijns  («vidmi- 
titiin   c()ii.si(l(«riiiiilniu   «*sl  (jikkI    |Hilciiliii 
i|niinlnui  csl   i\o    sc    iiKlclcriuiiiiila   csl, 
(|nia  S()  IiiiIm>I    ad    iinillti  ;    dclcriuiiialiir 
aiit(MU  |M'r  ticlniu,  siciit  palct  iu  iual(M'ia 
cl  roriiiti.    {'(dciiliii  iuilciu  siiic   ticln   csl 
polciiliti  ciiiu  [ii'i\  tilioiK\  (|iitc  Iticil  ralio- 
U(MU  luali,  sicut  iM^rrcclio  (|ii;i'  csl  pcr  tic- 
tuiu  rtKMt  ratioiKMU  hoiii.    Kt  id(H),    siciil 
ali(|nid    iiKjiiauliiiu    cst    iiidchMiuiiiiiliiui 
cst  lUiilniu,  ila  dcUMiuiiialiiiu,  iiK|iiiiiiluiii 
luijusuuxli,    cst    liomiiu.     Viv(M'c    tiiihMU 
dcl(M'iuiualuiu  csl,  prii'S(MMiin  sc(Miudiiiu 
(jiiod  pi'iiici|>tdil(M'iii  op(Miiliouc  coiisislil, 
ul  dictiiiucsl.  fiidc  ntiUd  (piod  viv(M'c  cst 
ualuraliUM'  houiiiu.    Id    aiiUMU  (|iiO(l   cst 
naturalilor  houuui,  clituu  virtuoso  bouniu 
ost,  cuiu  viiluosiis  sit  luciisiira  iu  }.j:(M1(M'o 
humaiio,   iit    dicliiui    ost.    Kt   idco,  (juia 
vivort^  osl    uatur;ilil(M'  houmu,    vidouuis 
quod  ouiuiluis  ost  doloctaliilo. 
Torlio  ihi  «  uou  oportot  » 
Uouiovol   duhiiiui ;  dicous  (piod  iu  co 
quod  dicliiui  (\sl  quod  vivcrc  cst  uatiirji- 
liler  bouum  ot  dolootabilc,  nou  oportot 
acoiporc  viltim  m;il;uu,  idost  virluosam  ot 
corrnptam,  idost   rocodoutom  a  vcro  or- 
diuc  ;  uciiuo  ctiam  vilam  qua?  cst  iu  tris- 
titiis.  Talis  cuim  vita  uon  est  uaturalilor 
bona,  (jiiia  cst   iiKlotcrmiuata,  idcst  dc- 
bita  pcrrcciiouc  carous,  sicul  ct  oa  quai 
circa  ipsam   cxistiint.  Quia  cnim  unum- 
quodque  detormiuatur  per  id  quod  in  eo 
cxistit,  si  ilhul  fuorit  iudcterminatum,  et 
ipsum     indcterminatum   crit  :    puta    si' 
apgritudo    est    indotorminata,  ct   corpus 
a^grum  crit  indctcrmiuatum  et  malum,  si- 
cut  et  i[)sa  malitia  ot  corrnptio,  sen  tris- 
titia.  Et  hoc   magis  crit  mauifostum  in 
hahitis,  idcst  in  conscqucntlbus,  in  qui- 
bus  de  trislitia  agetur. 

Deinde  cum  dicit  ((  si  autera  » 
Infcrtconchisionem  prwdictffi  nitionis. 
Et  dicit  quod  si  ipsum  vivcre  est  natu- 
raliter  honum  et  delectabile  (quod  non 
solum  apparet  ex  ratione  praidicta,  sed 
etiam  ex  hoc  quod  omncs  appctuut  ip- 
sum,)  sequitnr  quod  maximc  virtuosis 
et  beatis  sit  bonum  et  delectabile  vivere. 
Quia  enim  horum  vita  est  perfectissima 
et  beatissima,  ideo  est  ab  eis  magis  eli- 
genda. 

Deinde  cum  dicit  «  videns  autem  » 
Osteudit   quod    sentire  se    vivere  est 
eligihilcct  delectabile  virtnoso.  Ille  enim 
qui  videt  se  videre  sentit  suam  visioncm, 
XXVI. 


cl  siiuilitiM' (^sl  dc  illo  (|iii  iiiidit  hc  auilirc; 
cl  siinililcr  ('()iitiiiK<t  i»  aliiHi|no(|  iilii|iiiH 
HiMitil  Mo  op(M'ari.  In  lioc  auliMii  (|uihI  uo» 
s(Mili  iiiiH  iioH  s(Milii'c  cl  iiilcHiKiniiiH    i(i- 
tolliK(M'c,  sciiliuiUH    cl    iiilclli^^iiuns    uoh 
088C.     llicluiu     cst    iMiiiu    snprii     iinod 
OHHc  ct  viv(M'c    lioiiiiuiH  priucipalitur  ONt 
HiMilirc  vid    iiiU  HiKi'rc.  Miiod    ;iiit(MU  tdi- 
(|nis  S(Milial  sc  vi\ci'c  csl  do  uuiiicro  co- 
ruiu  (|ii;c  suul  socnnduiu  so  dclcclahilia  ; 
qiiia,    sicnt   siiprti   pi'oh;itniu   cst,  viverc 
csl    ii;iliii';diliM'    hoiimii.  (.Iiiod   ;iiitciu  ;ili- 
qiiis  s(Mili;it  lioiiiiiii  csso  iii  i()So,  cst  dc- 
lccljihilc.  Kl  sic  [ititct  (|uo(l  ciiui  vivorc  sit 
cligihilc,  cl    iiitixiiiic    lioiiis    i|nihus    i;Bt 
Ikmiuiu  •'ssc   cI    dclccltihih^,    ijiiod    (ditiiu 
|)crcip(M'C  sc  S(Milirc  ol  iiilcUigci'(!  csl  cis 
dclccltihilc;  ((uiti  siuuil  ciiiu  lioc  scutiuiit 
id  (|iiod  cst  ois  sccuiidnm  sc  bouuiu,  S(;i- 
licct  ossc  ot  viv(M'(' ;  cl  iii  boc.  (hdcctantur. 
l)(!iudc  cum  dicit  »  ul  jiiilciu  » 
Ostcudit    cx    (ujcmissis   quid    sil    vir- 
tuoso  cl  fclici  oligihil(!  et  dolcctahilc  res- 
()octu  amici.  Kt  dicit  (|uod    virluosus  ila 
sc  luihct  ad  amicuiu,   siciit  ad    sci[)siira, 
([uiji  amicus  (|uodammodo  cst  allcri()so. 
Sicut  igitur  unicui(|iic  virtiioso  est   cli- 
gihile  ct   doloct;il)ilo    ([nod    ipsc    sit,  sic 
cst  ci  ehgihilc   ct  dol(>ctahilc  quod  arai- 
cus  sit.  Et  si  non  a'qualitcr,   tamcn   pro- 
piiKiuc.  M;ijor  cst  cnim  unitas   naturalis 
qua'  ost  jilicujus  ad   soipsum,  qu;im  uni- 
tas  aflcctus  quic  est  ad  amicum.   Dictuin 
cst  autem  supra  quod  virtuoso  est  cligi- 
bile   sunra  esse  et  vivere,   propter  hoc 
quod  sonlit  suura  esse  et  vivcre  houum. 
Talis  autcm  scnsus  est    delcctabihs  se- 
cimdum    seipsum,    quo    scilicet    aliquis 
scntit  honura  sibi  inesse.  Sicut  ergo  ali- 
quis  dolcctatur  suo   esse  et  viverc   sen- 
tiendo  ipsum,  ita  ad  hoc  quod  dclectetur 
in  amico,  oporlct  quod  sim[)liciler  sentiat 
ipsum  esse.  Quod  quidem  continget  con- 
vivendo   sibi    secuudura    comraunicatio- 
nera  scrraonura  ct  considcrationcramcn- 
tis.    Hoc  enini  modo  homines   dicuntur 
proprie  sibi  convivere,  sccundum  sciUcet 
vitam   quce  est  homini  propria,  non  se- 
cundum  hoc  quod  siranl  pascantur,  si- 
cut  contiugit  in  pecoribus.  Sic   ergo   ex 
omnibusprffiraissis  concludit  id  quodpro- 
posuerat ;  dicens    quod  si  beato  est    se- 
cundum  se  ohgibile  suum  csse,  inquan- 
tum  est  naturaliter  bonum  ct  dclectahilo; 
cum  esse  et  vita  amici  sint  quantum  ad 
ejus  affectum  propinqua    propria?  vita», 
conscqnens  est    quod  otiam  amicus    sit 
ehgibili  virtuoso  et  feUci. 

3 


31 


IN    \   l.iniUJ^  KTIIlCnUL.M   Al)  M(.t).M ACIILAI. 


Deimlb  fuiii  tliiit  «  t|uoil  aulem  »  taliK  quai  nsquirit  sunhucjitiain.  U«M|uiiil 

«Kteudit  ultfiius  i|uo(l  f»'li«i  siiit  iircrs-  »MK<>  fjuod  illo  (|ui  «sst  iu  stalu  relicilatis 

sarii  uaiiti.  (juod  tuaiu  tist  Irliri  »;liKil»ilt!,  opus  lialirat  aiuifis    viituosis.   Loquitur 

op(uti!t  ui  iuestiu  :  alioquiu  remaueljit  iii-  autitm  liit;  do  t«;luilatt3  (|ualis  polt^sl  osst; 

ilij3'eutia  quotl  o»t  toatra  ratiouem  felici-  iu  hac  vita,  sicut  iu  primo  dictuin  est. 


LKCTIO   XII. 


babitat  an  plures  sint  faciemli  a/nici :   soivit,  fioc  non  expcdire.  honiini,  ex  co^  </uod 
pauci  ad  delectationern  sHf/iciant^  et  secuiututn  cirluleni  multi  esse  non  possunt. 


Utruiii  igilur  quaiu  [ilurimoit  uuiicos  facieuduiu, 
vel  i|ueiiiiiiJuio<Juui  iu  |jeiH(,'iiuHtioiie  piiKJeutcr  ilic- 
tuui  eit  lu  hoc  :  .Seijue  luultuiu  |)eiegriuuti,  ueijue 
uou  jieref^riuus  vocer,  et  iuuiuicilin  coiiKruet,  ueque 
uou  auiicuui  esiie,  iieque  rurtiUb  uiuitit)  timicum  se- 
cuudum  AUperahuuiltiutiaiu. 

Hi«  (juideiu  igitiir,  qui  ad  op[)ortuuitateiu,  et  oin- 
uiuo  vuleliitur  coi)f;ruere,  ([uoil  Uictuui  est.  .Multis 
euiui  iiiiuititrure  lahoriosiiui,  et  iiou  i^uniciciia  vitii 
i[):ii  hoc  a^^ere.  l'iure!i  utii(iie  i^^liur,  eorum,  <\\\a>  niJ 
[iropriam  \itaui,  <ltstrai'tivi  et  imiiedilivi  ad  heue 
vivere.  Nihil  ipjitiir  opus  est  ipsis. 

St.-il  t^t  i[ai  adiJelectatioueui  sufticiunt,  [^auci,  queiu- 
admodum  iu  cibo  delectuuieutum. 


Studiosos  autem  utruiu  plures  secuuduru  nume- 
ruui,  vel  eat  quuidam  meusura  et  aiuicabilis  multi- 
tudiuis,  quemadmodum  civitatis  .'  uei[ue  enim  e.x  de- 
cem  hominihus  tit  utique  civitas,  et  neque  e.\  decem 
myriadibus  adhuc  civitas  est.  Quanluui  autem  uon 
est  forte  unum  uiiquid,  sed  omue  iutermedium  quo- 
runiduui  determiiiatuui. 

Et  auiicorum  quidem  est  quaedam  multitudo  de- 
termiuatu  :  et  forte  ([uaiu  [)lures  cum  quihus  utique 
poterit  ([uis  convivere,  et  distrihuere  sei()siim,  uon 
immanifestuiu.  Hoc  eniiu  videhatur  amicabilius  esse. 
Quouiam  aiitem  uon  possihile  uiultis  convivere,  et 
distribuere  seipsum,  uou  immanifestum. 

Adhuc  autem  et  illos  o[)ortet  amicos  ad  invicem 
esse  si  debeut  oiunes  ad  invicem  commorari.  Hoc 
uutem  operosum  iu  multis  existere. 


Difficile  autem  sit,  et  congaudere  et  condolere  fa- 
miliariter  nuiltis.  Verisimile  eniiu  concidere  siinul 
huic  quidem  coudelectari,  huic  autem  contris- 
tari. 

Forte  igitur  bene  habet  non  quferere,  ut  multum 
amicissimum  esse,  sed  tnt  quot  in  convivere  suffi- 
cientcs.  Neque  eniin  contingere  videbitur  utique 
multis  esse  amicum  valde,  pro|)ter  quod  neque 
amare  plures.  Superabuudantia  enim  quaedam  esse 
vult  amicitiae.  Hoc  autem  ad  unum,  et  valde  utique 
ad  paucos. 


Sic  autem  videlur  habere  in  rebus  :  non  sunt 
enim  multi  amici,  secundum  etairicam  amicitiam. 
Hymnizare  autem  in  duobus  dicuutur.  Poliphili  au- 
tem,  et  omnibils  familiariter  potientes,  nuUi  viden- 
tur  amici,  tamen  politice  quos  placidos  vocant. 

Politice  quidem  igitur  in  muitis  esse  aiuicuui,  et 
non  placidum  entem,  sed  ut  vere  epiiche.  Propter 
virtutem  autem  et  propter  seipsos  uon  est  ad  mul- 
tos  :  amabile  autem,  et  ad  paucos  inveuire  tales. 


UECENd. 

Numquid  igitur  qua(u[ilurimi  aniici  iiohis  udxcis- 
ceudi  «uut  :  au  illud  quod  eet  in  hoH|)itulilate  apte 
dii:liiui  videtur, 

Na  liii  uiultoruii),  oe  aia  qiioqne  Miilliiiii  lioipet? 

Etiam  in  ainicitia  valebit,  ut  uec  giiie  amicis  sis 
ne([ue  uiiiiis  luullos  hahcus? 

De  uiiiicilia  ulilitatis  gratiu  instituta  verissiinum 
esse  videatur  :  neque  iuo[)em  o^iortere  ah  aiuicis 
esse,  neque  iteiu  uiuiiiiui  illis  uhuudare.  Mullis  naiii- 
qiie  vicissiiii  deservire  laboriosuiu  est  :  neque  iiiu- 
ueri  ei  vita  nostra  sufliciat.  Plure»  igitur,  ((uuui  coii- 
ditio  cujusque  aduiittit,  aniici  8U[)ervucanei  sunt,  el 
lieatui  vitifi  cursum  iuqieiliunt  :  igitur  uou  aijiuit- 
teuili.  Tuin  etiaui  iu  iis  aiuicitiis,  qua;  volu[)tali8 
causa  quoiruntur,  [>auci  sufHciuut  amici,  sicut  cibo 
luodicum  sufticit  coudimeiilum. 

Sed  de  viris  bouis  quaeritur,  utrumne  hos  quain- 
[ilurimos  in  amicitiam  assumi  o[)orleat;  au  vero  ut 
civitatis,  ita  et  amicorum  nuinero  modus  aliquis 
[)0iieudu8  sii.  .Nain  iieque  ex  decem  hominihus  con- 
stare  [lossit  civilaa,  neque  cenlum  liominuiu  uiillia 
civitas  adlinc  fueriut.  Ceterura  quautitas  deliniri 
foitasse  non  [lotest  uiio  numero;  sed  est  illud  uui- 
versum,  quod  iuter  aliqna  detiuila  iuterjectum  est. 
Atque  etiam  amicorum  est  aliqua  defiuita  copia.  Ac 
fortasse  maxiuius  uumerus  fueriut  ii  quihuscum 
commode  convictuui  hahere  quispiam  potest.  Cou- 
victus  uamque  amiciliae  maxime  proprius  esse  su[)ra 
docehatur. 

Porro  ut  cum  multis  qiiispiara  vivat,  et  iis  sese 
impertiat,  id  fieri  uou  posse  perspicuum  est.  Praete- 
rea  illos  ipsos  iuter  se  quoque  amicos  esse  necesse 
est,  si  quidem  omnes  inter  se  usu  et  consuetudiue 
vitae  conjungi  dehent.  Hoc  autem  iu  multis  inveuiri 
o[)erosuni  est. 

Est  et  illud  perdifficile,  ut  cum  multis  et  condo- 
leas  et  laeleris,  ad  cujusque  aflecluiu  accommodate. 
Eleuim  subinde  coincidet,  utdolendum  sit  ciim  uuo, 
laitandum  ciim  altero  amicorum.  Fortasse  igilur  rec- 
tuiu  est,  nolle  implicari  [lermuUorum  amicitia;  sed 
tot  amicos  adsciscere,  (juot  ad  vilue  societatem  vi- 
deutur  uobis  esse  commodi.  Etenim  necnaturaferre 
videl.ur,  ut  qui.s[)iam  multis  fiat  e.xcellenter  amicus  : 
unde  nec  amor  quidein  esse  [lotest  i^lurium.  Etenim 
in  eo  genere,  quo  de  hic  agimus,  videtur  si^ectari 
excelleutia  quaedam  amicitiae.  At  excellentia  tantuiu 
iu  uuo  speclalur.  Ergo  etiaiu  vehemeuler  amare  tan- 
tum  iuter  paucos  locum  habet. 

Atque  hanc  assertionem  nostram  etiam  res  ipsa 
comprobat.  Nou  enim  multos  reperias  sodalitia  illa 
amicitia  conjunctos;  etquae  hujus  generis  vulgo  ce- 
lebratae  sunt,  binorum  suntomnes.  Qui  vero  inultis 
sunt  amici,  omnibusque  familiariter  utuntur,  uuUi 
videntur  aniici  esse,  prteterquam  civili  more,  vo- 
cauturque  blaudi,  seu  placeudi  studiosi.  Civili  sane 
modo  potest  quispiam  multis  esse  amicus,  ita  ut  vi- 
tiose  blandus  non  sil,  seii  prrestet  se  virum  honum 
et  houe^tum  :  at  virtutis  noiuine  propterque  ipsos  ut 
quis  multos  amet,-  id  plane  lieri  uoquit ;  ac  praeclare 
rem  cecidisse  putandum  est,  si  vel  paucostali  amore 
diguos  uacti  luerimus. 


MMKU  l\ 


M.n 


P().s|(|iiMin  1Miil()S(i|iliiiH  pr'()S(M|iiitliis  cst 
(|iiiis(laiii  iliiliilalii)iics  (-iicii  ainiciliaiii  i*\ 
paih^  aiManliiiiii,  hic  prosc^iniliir  (liihita 
lioii(>S(^\  pai'l(>  ainatornin.  (Jiianiiii  priiiia 
rst  (h^  nnincro  ainicoriiin.  Scciiinia  dc  nc- 
rossitalc  ipsornin,  ihi,  «  1'li'nni  anlcni  iii 
hoiiis  t^tc.  »  TtMlia  dc  coiiviclii  coinin, 
ihi,  ((  Htniin  i;^ilitr  (|ncniailin()(hiin  clc  « 
r.irca  priiiiiiin  (hio  racil.  1'riino  propoiiil 
(hihitatioticin,  ittniin  sciMccl  ah(piis  dt)- 
h(>at  sihi  laccrt^  (|iiani  phtriinos  aniico.s 
vol  iion  :  scd  sicnl  prndctilcr  vi(U'litr  css(^ 
(lictnm  i\i\  pcrci^rinalioiK^  iii  provcrl)io 
cnjitsdain  dictMitis  :  Noii  Noccr  iniillnm 
pcrcj^riiiiis,  iKMptc  non  |)ci'c}^t'inits,  idcst 
nun  (licatnr  (h^  mc  (piod  nimis  (liscurram 
poi'divorsas(lonu)s  iniililihu',  no(|n(M!liam 
(inod  imiKpiam  oxlra  domitm  oxcam  pt^- 
roi^riiialioiiis  caiisa;  ita  otiam  coii^rnit 
et  circa  amiciliam  osse;  ut  scilicct  no(pio 
ali(piis  nulli  sit  amicus,  n(M]ito  sil  ami- 
cus  umltis  socundum  sup(M'huiKlauliam. 

Socniulo  ihi  u  his  (juidom  d 

Solvit  praHlictam  qua^stionom.  Et  pri- 
mo  quautum  ad  amicitiam  utilis,  Kt  dicit 
(piO(l  illud  ([uod  dicfum  ost  do  vitaiuhi 
suporlUia  mullitudino  amicurum,  tutaUler 
vidotur  congruere  in  amicis  qui  sunt  ad 
opportuuitatom,  idest  ad  utilitatem  :  quia 
si  liumo  hahcat  muUus  talcs  amicus  a 
quihus  rocipiat  ubsoquia,  upurtot  (|uud 
etiam  e  cuuverso  multis  obsequatur.  Et 
hoc  est  valde  Uiburiusum,  ita  quud  non 
sutTicit  tompus  vifa^  liis  qui  huc  voUint 
agoro.  Si  igitur  siut  pluros  amici  utiles, 
quam  sint  necessarii  ad  propriam  vitam,» 
nimis  distrahunt  homiuem  et  impediunt 
ipsum  a  1  bona  vifa>  qua?  cunsistit  in  ope- 
ralione  virtufis ;  quia  (Uim  bomo  super- 
flue  intendit  negutiis  aliurum,  conse- 
quens  est  quod  non  possit  dcbitam  cu- 
ram  gcrere  de  scipso.  Et  ita  patot  quod 
uon  est  opus  Uomini  Uabere  plures  ami- 
cos  utiles. 

Secundo  ostendit  idem  ibi  «  sed  et 
qui  )) 

Et  dicit  quod  etiam  ad  delectationom 
sufficiunt  pauci  amici.  Delectatio  enim 
exterior  qua^  per  tales  amicos  exliibetur, 
qua^ritur  in  vita  humana,  sicut  condi- 
menta  in  cibo,  qui  etiam  si  parum  sit, 
sufficit.  Unde  et  pauci  amici  sufficiuut 
homini  ad  delectationem,  ut  cum  cis  per 
aU(pu)d  tcmpus  recreetur. 

Tertio  ibi  «  studiosus  autcm  » 

Solvit  quaestionem  quantum  ad  amicos 
secundum  virtutem.  Et  primo  ustendit 
prupositum  per  rationem.   Secundo  per 


cxpcriiiKMitnm,  ihi,  •>  Sic  luitcm  \iih-(iir 
clc.  N  Circii  piimiim  tria  rncil.  rrinio  rc- 
hiiiiiit  ipiicslioncm.  Et  dicil  (|iiod  ictiiaiicl 
consi(l(M'aiKhtiii  itlritm  iili(piiH  dchcal  Hil)i 
faccre  aniicos  viiluosos  pliircs  nitincro, 
itii  ipiod  (piaiito  plitrcs  hahcl  inclius  Hit; 
vcl  oporlcl  (ptaiiidiini  mcitsiirjim  adhihcro 
circa  miiltiludincm  amicornm,  Hiciit  |tat(;t 
Ai'  inuHiludiitc  civitatis,  (pta'  iioii  coiistat 
o\  (lc('(Mii  hominihiis  liiiilnm,  scd  nec 
constat  o\  dcc^MU  iii\  riiidihits,  idc.st  c(!ii- 
tiiiii  inillihns  (nam  inyriaK,  i(l(>ni  (^st  (|iiod 
(lcc(Mn  milliii,)  iiain  jira'  iiiitltilitdiiic  non 
(M  it  ('i\  ilas,  scd  (pia'(hiiii  rcgio.  Scd  i|ii  nf;i 
miiltitiulo  sil  ncccssiiriii  ad  civiliihMii, 
iion  ost  dclorminatiiin  scciiiiditm  arupiid 
iiiium  ;  iptia  pot(;st  (>sse  civitas  iiiiijor  ct 
miiior.  Scd  possiiut  accipi  diio  oxlrcma, 
inloripia'  (juicipiid  csl  nicdiitm  j^olcsl  de- 
tormiiiiiri  ut  congrucns  mnlfitudini  civi- 
tafis. 

So(Mtndo  ibi  <(  ct  amicornm  » 

Sulvit  quavstiunom,  dicoiis  (jitod  non 
dobef  esse  immensamullifudo  amicorum, 
sed  debet  esse  qna^dam  dotermiiiafa  mul- 
titudo  oorum.  Kf  hoc  jirobat  fribus  rafio- 
nibus.  (juaruin  i^rimii  cst  (juud  iiluros 
possunt  esse  amici  cum  quibus  possit 
liunio  convivere  :  hoc  enim  inter  ccfera 
magis  vidcfur  cssc  amicahilo,  idcst  con- 
gruens  amicilia'  (jua!  cst  secuudum  vir- 
tutem.  Mauifestum  est  autcm  quod  non 
cst  possibile  quod  homo  convivat  immo- 
derate  multitudiui  hominum,  et  (juod 
quudammudu  distribuat  sc  iufer  multus. 
El  sic  pafet  quod  non  possunt  esse  multi 
amici  secundum  virtutem. 

Secundam  rationem  ponit  ibi  «  adhuc 
autcm  ') 

Manifestum  est  enim  quod  amicos 
oportet  ad  invicem  convivere.  Et  ita,  si 
aliquis  habeaf  multos  amicos,  oporfet 
quod  omues  efiam  illi  sint  amici  sibiin- 
vicem.  Aliter  enim  non  possuut  ad  invi- 
cem  commorari,  et  per  consequens  neque 
couvivere  amico.  Hoc  autem  cst  diffioile 
quud  in  mulfis  servetur,  scilicet  ut  siiit 
amici  ad  invicem.  Et  ita  non  videtur  pos- 
sihile  quod  unus  homo  habeat  plures 
amicos. 

Tertiam  rationem  punit  ibi  «  difficile 
autem  » 

Dictum  est  enim  supra  qued  amicus 
cuugaudef  amico.  Difficile  est  autem  quod 
aliquis  familiariter  cougaudeat  et  coiuio- 
leat  multis.  Verisimiliter  enim  concidet 
quod  oporteat  cum  uno  delecfari  ot  cum 
alio  tristari  quod  est  impossibUe.  Et  ita 


36 


IN  \  LIHHUS  KTIllCOUrM  Al)  NICOMACUIIM. 


uuu  e.tt  puKHiltilu  liuberu  {tluruM  uuiicos. 

Terliu  il)i  «  furto  igitur  »> 

Ci)ii(-lii(lit  [intpusitdiii  e\  ilictis  :  scilicut 
quotl  uou  t)t;iii)  M)  liai))'t  quoil  lioiiio  iii- 
quirut  tluri  uiuii-issiiiius  uiultis,  lied  tot 
quut  pusseut  sutticeru  uil  cuuvictuui  : 
([uiu  etiaiii  hoc  uttii  Nidctur  ussu  coutiii- 
getis  i|uo(l  liuuio  hit  vuUlt;  aiiiicus  iuultis. 
UuiJe  eliuiu  secuuduiu  uuioreiu  liliiiliuo- 
suui  uiius  huuiu  uuu  uiiiut  plures  luulie- 
res  ihleMso  auiorc,  tpiiu  iicrfet-tu  ainicitia 
iu  iiuailaiii  superahuinlaiitiu  aiiioris  coii- 
sistit,  (|uu^  uon  putest  uhservuri  iiisi  uil 
uuuin,  \el  utl  vuhle  puucos.  Seiuper  euiiu 
id  (luud  est  ahuiidaiis,  |)aucis  cuin[)i'tit  ; 
quiu  iiun  [loti-st  lu  inultis  cunlin^^ere 
quud  nd  suininain  [lerfectiunein  [)orvo- 
niutnr  [)ri)[)ter  inulti[)lices  defectus  et 
ini[)ediinentu. 

Deiinle  cum  dicit  «  sic  autem  » 

Ostendit  [jru[)usitum  [jer  ex[)erieiitium. 
Ita  eniin  vi(,lemus  in  rehus  (;untiiip^ore 
quod  unns  ad  [laucus  hahet  ainicitiam. 
Nun  enim  inveniunlnr  esse  innlti  uiiiici 
uiiius  secundnin  amicitiam  etairicam, 
idest  sudulium  vei  cunjnncturum.  (Juud 
pruhut  ([uuilam  [)ruverhiu  quu  dicuntur 
uli([ui  h}ninizare  in  iluuhus.  Cunsuelum 
est  eniin  ut  [)lurimum  quud  juvenes  su- 
cialiler  hiui  incedunt  cantuntes.  Sed  [ju- 
li[ihili,  idest  amutures  multurnm,  ([ui  sci- 
licet  umnihus  fumiliariter  [)utiuntur,  iiun 


videuturesse  vere  umici  ulicui,  (|iiiu  uulli 
diu  cunvivuut,  8ud  [lerlrunseuutes  se  ha- 
heiit  furniliuriter  ad  uniiinquemque.  Sed 
tainun  lales  vucunlur  ainici  (lulilici',  idest 
secuudum  ([uud  est  cunsuetuin  iii  civita- 
tihus,  iii  quihiis  ainicitiu  ex  tulihus  a[)- 
[ilausihns  el  tainiliaritatihns  jiidicatur. 
llus  aulfin  qui  sic  sunl  ainici  inulluruin 
vucunt  huinines  [ilucidus  (|uud  suuut  iu 
vitiuin  KU[)eratiundantiaj  iu  coudelec- 
tainlu,  ut  su|)iu  iii  qiiarto  dictum  est. 
Deiiide  cum  ilicit  »  [lolitici!  ([uidein  » 
Osteudit  secundum  quam  amicitium  ili- 
cuntur  uli([ui  esse  amici  miilturum.  Kl 
dicit  quud  liuc  cuntiii^^it  esse  secundiini 
ainicitiam  [luliticain,  nun  suliiin  eu  niudu 
([uu  arK[uis  [ilacidusest  amicusmulturum, 
sed  etiam  huc  [)utest  cum[)etere  alicui 
vere  virtuuso.  I)ictum  est  eiiiin  siqira 
quud  [julitica  amicitia  videtur  idem  (!sse 
quud  concordia.  Virtuosus  autem  cum 
multis  concordat  in  his  qua*.  pertinent  ad 
vitam  politicam.  Non  tamen  contingit 
quod  virtuosus  liaheat  amicitiam  ad  mul- 
tos  propter  virtutem,  ita  quod  diligat  eos 
propter  seipsos.  et  non  solum  propler 
utile  vel  delectahile.  (Juinimo  multum 
dehet  esse  homini  amahile  et  carum,  si 
paucos  tales  ainicos  [)ossit  invenire,  sci- 
licet  propter  virtutem  et  secundum  seip- 
sos. 


LECTIO    Xlii. 

Quxrit  num  homo  ctjeat  amicis  tam  in  adversis,  quam  in  prosperis  fortunas  rebus :  et 
solcens  dicit,  in  adcersis  maxime  amicos  requiri^  et  prxsertim  utiles,  quamvi^i  in 
utraque  fortuna  illos  habere  sit  optimum. 


ANTIQUA. 

Utrum  autem  in  bouis  fortunis  amicis  opus  estma- 
gis  vel  iufortuniis?  In  amhobus  enim  requiruutur  : 
et  enim  infortuuati  indigenl  auxilio,  et  fortuuati 
convenieutibus,  et  (luibus  benefaciant ;  voluut  enim 
bene  operari. 

Necessarium  quidem  enim  magis  utique  in  infor- 
luniis,  propler  quod  utilibus  bic  opus  est  ;  melius 
autem  in  bonis  fortunis,  propter  quod  et  epiiches 
quaeruut.  Hos  enim  eligibilius  beneficari,  et  cum 
his  couversari. 

Est  enim  et  praesentia  ipsa  amicorum  delectabilis, 
et  iu  bouis  fortunis,  et  in  infortuniis. 

AUeviantur  enim  tristati  cum  dolentibus  amicis. 

Propter  quod,  et  si  dubilabit  aliquis  utrum  quem- 
admoduui  grave  transumunt,  vel  hoc  quidem  non. 
Fraesentia  autem  ipsorum  delectabilis  existens,  et 
intellectus  ejus  quod  e?t  condolere  minorem  tii.-li- 
tinm  facit.  Siquidem  igitur  propter  boc,  vel  propler 
nlind  aliifuid  alleviantur,  dimittatur  :  accidere  autem 
videtur,  quod  dictum  est. 


KECE^S. 

Utrumnamvero  in  rebus  secundis  potius,  an  iu  ad- 
versis  egemus  amicis?  utroque  enim  teuipore  requi- 
runtur.  Et  infeiices  enim  egent  amicis  auxilii  causa: 
et  felices  item,  ut  habeant  convictores,  et  quibus 
bene  faciant.  Pro[)rium  enim  horum  est  benefacere. 
Itaque  adverso  qnidem  temporemagis  sunt  necessarii 
amici :  ideoque  hic  utililius  amicis  opus  est.  Ceterum 
rebus  secundis  honestior  est  eorundem  possessio. 
Ex  quo  illud  est,  quod  amici  qua;ruutur  boni  viri  : 
quod  expetibilius  sit  talibus  Ijenefacere  et  cum  iis 
conjunctum  esse. 

Est  scilicet  ipsa  praisentia  amicorum  tam  in  se- 
cunda,  quam  in  adversa  fortuna  suavis.  Eteuim 
moereutes  allevantur  amicorum  condolentia.  Exquo 
etiam  addubitari  iiueat,  ulrumne  amici  quasi  oueris 
aliquam  partem  iu  sese  derivent ;  au  vero  uihil  hu- 
jus,  sed  ipsa  potius  pra^sentia,  suavis  existens,  et 
nersuasio,  quod  condolere  eos  putamus,  minuat  Jo- 
lorem.  Sed  num  propter  has,  au  ob  alias  causas  do- 
lore  leventur  tales  omittatur  iu  pra»seutia  :  ceteruui 
rem  ipsam  eveuire  experieutia  docet. 


i.lHKK  l\ 


:i7 


Viilttlnr  MiliMii  |ir(iii«ciitlu  niixlii  i|nii'iliitii  j|iHiirnni 
i<i«Ht*.  Iiiitiini  i|iiiili'iii  1'iiini  viiliTi'  aiiiiriiit  iIi-IitIiiIhIii 
M|ii'('iiiliti<i'i|iii<  i<l  iiir>ii'liiiiatii,  «t  i|iii>ililiiin  III  niixi- 
liiiiii  iiil  iiiin  IriMliiri.  (liuiituliiliviiin  rniiii  itniii'nN,  nt 
visiiiiiii,  <<t  Hitrniiiiiii,  ni  miI  i'|i|iIi<miim.  Nuvil  riiiiii 
niiiri<in,  i<t  iii  i|iiiliiii«  (li'li<rlMiiir,  i<t  IriHlitliir.  TriHtii 
tiiiii  iinli<iii  i«(<nliri<  iii  iiminx  inriirlnniiit  Iri^^li'.  Oiniiiit 
luiiin   riiKil  lri!«liliii<  ('iiiir<nni  i<Hitii  iiiniciit. 

|>rii|ili<r  i|niiil  virilfH  i|iiiil(<in  ni<ciiiiiliiiii  iiiiliiraiii 
riworiiiitiir  (■iinlriitliiri  iiinirnit  i^mix.  Kl  tii  nnn  itn|ii<r- 
toiiilnt  in  Iriitlitiii,  i>iiiii,  i|iiii<  illi  lil,  trittiliinn  iiun 
siislini<l     tiiliilil(<r.    N(<iiii(<   iii  ('iiiii|iliiriiiililiiit    ruiii- 

{)liiri'l,  pruiilor  iH>i|n(i  ipfos  («^tnd  pliiriillviw.  .Miijn'- 
irilcr  iiiil(<in,  cl  lalcs  viri  cixiii^nitliulis  ftamlcnt,  ct 
unriiil,  nl  iiniiciis,  (<t  ciiiiiliilcnt(<>t.  Iiniliiri  niilcni  iii 
oiiuiilins  (iportct,  viil(<lici<l  in(<liorciii. 


In  lioiiis  fortunis  aulcni  aniicornni  prrrscntin,  ol 
convcrsatioiiciu  (lclcclaliilcm  lialicl,  cl  intelligcntium, 
i|noiiiam  ilclcctanlnr  in  ipsius  hoiiist. 

Propler  (juod  viiicliilnr  utiipic  o|iorlerp  uil  lioiins 
fortuiius  iiniilcni  vocnre  aiiiico-s  prompic.  Ilciicrnum 
eiiiiii  oporlct  cs!<(>  lionuiii,  nd  infortuiiia  aiilcm  ni- 
((ritnntcm  :  tradcrn  eiiini  o|iorti.'t  nl  miiiimiim  mnlo- 
rnm.Undo  liic,  sulTicieuler  Cfjo  infortuuatiis.  Maxiine 
ndvocnndum  cum  dehcant  pnucn  tnrlmri,  lungiia  ip- 
sum  juvnre. 


Ire  ButMU  e  converso  forle  conpruit  nd  infortunn- 
tos  (iiiiilcm  uou  vocntum,  et  prompte.  Aniici  ciiim 
benelacpie,  et  maxime  his  (jni  in  iiecesisitate,  et  hoc 
uou  diguilicautihus  :  nmhohus  eiiim  uielius  el  dclec- 
tahilius,  nd  houam  fortuuam  autem  coopernutem 
quidem  iirompte.  Elenim  ad  hoc  iiecessitas  aiuico- 
ruiu,  ad  honj.iii  passionem  autem  (Tuiele.  Nou  enim 
honuni  prounHum  lieri  jiivari.  Opiuioueiu  auteiu  iu- 
delectationis  imiuorari  forte  reverendum,  (^uoniaiu 
enim  accidit.  Pnvsentia  itac^ue  aniicornm  iu  ouini- 
bu9  utique  eligibilis  videtur. 


Vlilcltir  nnteni  nniicoriiin  prinirnlln   miidtm    nli 

ipild  i"*»c.     Ktcnllll     Ipmi    i|illdriii   ll|i)rillll  i' 

(pril llllll     ciiliiniilonii        Jiiciinilll»     enl,      f  •  >' 

ilidti  leviitio  i|iiii'ilniii  didnriH.  Inciil  eiiiiii  nnni-M  vm 
i|iiit'ilniii  con>o|iinili  tiiin  iiHpcclti  tiiin  MTiiiiiiii-  : 
iiiii  ipiidem  fiient  nccomiiiiidutiiii.  Niivii  tininipic  tn- 
liH  iiiniciiit  iiigeninin  iilteriiiit,  nl  icit  i|iiilitis  gatnliiat 
et  ipiihiiit  ciiiilriittctiir. 

Kiintiini  aiitinii  eiindfin  inotPNtin  nlTectiini  «entirn 
nx  tiiiM  reliiiit  uilveritiit,  id  vi*rii  ifgritinlineiii  nlTfit. 
OmniH  cniiii  itmiciiH  cnvet  in!  ninico  cniiHniii  ilidciidi 
priehenl.  Itmpie  furteit  ipiidem  et  mn(/iintiinii  iinliirn 
viri  iioliiiit  comniillcre  nt  ip<tiH  ninici  ciitiduleiint . 
nc  iiiHi  i|ni>t  iiidiilciiliit  nllrn  mudiiin  pruileiil,  ilulu- 
reni,  ipiu  illi  nflliiiititiir,  nuti  fert  ii-ipiu  niiiiiiu.  I.i 
hUinmii  cullncrimniilcs  tiun  ndmittit  vir  tnlii*,  ipiin 
iiec  ipse  i;st  ipicruliiH  iinl  lamcntnlur.  Al  vcro  iini- 
litirculii',  ct  liis  (timililcr  nnccti  viri  ipi.eriiiil  Inmeii- 
toriim  Hucios.  Porm  uiiiiiihiH  in  rehnH  itieliurcni 
imituri  Hcilicet  leipium  i!st. 

.Iniii  purru  in  rehiis  prusperiH  prtcsentin  nmici^riim 
tnm  cunHiicliidincni  linhct  jucunditntis  |ilcniiiii,  Inni 
ctiaiii  cu<;itntionem  :  nimirnm  ipinin  iitrii|iie  iisdem 
hunis  snuviler  afliciniiliir.  Quocircn  fiicietidiiiii  vide- 
tiir  iit  ndvocemns  nniicos  studiose  nd  res  sccimdait 
ido  nliis  eteiiiiii  boiie  inereri,  res  piilclira  est),  eonlra 
vero  nd  tninus  secuiidns  lente,  ipiia  innluriim  pnrti- 
cipeiu  fncere  nmiciim  iiu.iniminiinn  oportel.  Ex  ipio 
illtid  fnctuni  : 


Siiti»  oiit  me  (•«»e  iiMneriim. 

Atque  accersendi  sunt  tuni  iiotissimnm,  quando 
possiiir,  pnrva  suscepta  molestia,  tunximis  auiicutu 
inconimodis  liherare. 

At  vero  nccessus  nd  amicos nostri  contraria  esl ratio : 
ad  infelices  scilicet  ultro  euuduiii  est,  neque  dnm  vo- 
ceris  exspectandum.  Atuici  eDitn  est  benefacere,  et 
uiaxime  duris  amicornui  teniporibns  ;  atiine  iis 
eliaui,  qui  id  miniuie  postnlarint.  Ltrisque  enim  hoc 
et  hoiiestius  et  jucuuilius  est.  At  vero  ad  res  amico- 
rum  secnndas,  adjutorii  (luidem  ;jratia  prompte  eun- 
dum  e^t  :  hiiic  euiiu  rei  usui  suutamici.  At  vero  nd 
beueficii  participationem  est  nou  nisi  lente  accedeu- 
dnin.  Nou  eniiuhonestumest.cupi']um  esse  benefi^ii 
accipiendi.  Est  tameu  et  hic  fortasse  suspicio  acerbita- 
tis  fngienda,  in  repudiando,  iuquaiu,  oblato  beneficio: 
qua  in  re  nonnunquam  peccari  consuevit.  Pra?- 
sentia  igitur  amicorum  quolibet  tempore  expetenda 
est. 


Postquam  Philosophus  solvit  dubita- 
tionem  de  nniltitudine  amiconim,  hic 
proponit  dubitationcm  de  necessitate  eo- 
rum.  Et  circa  hoc  tria  facit.  Primo  pro- 
ponit  dubitationcm.  Secundo  solvit  eam, 
ibi,  «  Necessarium  magis  etc.  »  Tertio 
probat  quoddam  quod  supposuerat,  ibi, 
«  Est  enim  ctc.  »  Dicit  ergo  primo  quod 
potest  dubitari  utrum  homo  habeat  opus 
amicis  magis  in  bonis  fortunis  vel  infor- 
tuniis.  Manifestum  est  enim  quod  in  u- 
traque  fortuna  requiruntur  amici.  In  in- 
fortuniis  enim  homo  habet  opus  amieis, 
qui  ei  ferant  auxilia  contra  infortunia. 
In  bonis  autem  fortunis  homines  habent 
opus  amicis,  in  qiiibus  convivant  et 
quibusbenefaciant.  Sienim  sunt  virtuosi, 
volunt    bene  operari. 

Deinde  cum  dicit  «  necessarium  qui- 
dem  )) 


Ponit  solutionem  qua»stionis,  conchi- 
dens  ex  prccmissis  quod  habere  amicos 
est  homiiii  magis  nccessarium  in  infor- 
tuniis,  in  quil)us  indiget  aiixilio,  quod  fit 
per  amicos,  ut  dictum  est.  Et  inde  est 
quod  in  tali  statu  homo  habet  opus  ami- 
cis  utihbus  qui  ei  auxilium  fcrant.  Sed 
in  bonis  fortuni.'^  est  melius,  idest  magis 
honestum  habere  amicos.  Et  inde  est 
quod  in  hoc  statu  quaerunt  homines  ami- 
cos  virtuosos.  Quia  eligibilius  est  tahbus 
benefacere,  et  cum  eis  conversari. 

Deinde  cum  dicit  «  est  enim  )> 

Probat  quod  supposuerat ;  scilicet  quod 
amicis  in  utraque  fortuna  sit  opus.  Et 
primo  proponit  quod  intendit.  Et  dicit 
quod  ipsa  praescntia  amicorum  est  delec- 
tabilis,  tam  in  bonis  fortunis  quam  in  in- 
fortuniis. 

Secundo  ibi  «  alleviantur  enim  )> 


38 


I\  X  MBROS  KTIIirORUM  AD  NICOMACHUM. 


l'robat  propuHituin.  Kt  priino,  quun- 
tuniail  infDituniu.  Stu-untlo  i|uantuni  ail 
furtuna.s  tiona.s,  it)i,  «  In  iiiMiis  toitunis 
etr.  Turtio  infert  (iui>ililani  t-urollariuni  (;x 
iJictiH,  ilii,  (i  l*ru|)tt?r(iuoil  viilnliitur  etf.  » 
(liri-a  priinuin  tria  fatit.  1'rinit)  inanifcs- 
tat  prupusitiiin.  Kt  dirit  (|iiuil  liuininrs 
(lui  sunt  in  tristitia,  allt-vatiuni-ni  tiuain- 
(lain  KiMitiunt  nx  pra'8(;ntia  ainicoruin  cis 
contioleMtitiin. 

Secundu  il)i  <(  pruptcr  (|uuil  >» 
liuiuirit  tiua'  sit  causa  liiijus  tiuuil 
dictuin  est.  Kt  ponit  duas  causus  suli  du- 
t)itatiunc,  (luu*  earum  putior  sit.  Ijuarum 
prima  sumitiir  c.\  cxcmplu  eoriim,  ((iii 
portant  aliiiuud  pundus  ^ravt;  ;  (juuruin 
unus  alleviatur  ex  societatcalterius  onus 
illud  secuin  sumcntis.  Kt  similiter  vi- 
dctur  ([uud  uuus  tristitiu'  mdius  fcrat 
luius  amiiurum,  si  ulius  si;cum  idcm 
onus  tristitia'  fcrut.  Scd  ha't;  iniiltitudo 
non  vidcturcongrucre  quantnm  atl  i[)sam 
tristitiam.  .Noncnim  cjiisdcm  tiistitiu'  iiii- 
mero,  quam  tiuis  putitur,  ulius  parttMii 
sihi  assumit,  ut  ex  hoc  alterius  tristitiu 
minuutur.  1'utcst  tamen  congruere  (luuii- 
tum  ad  tristitia*  caiisum  :  putu  si  aliquis 
liislutur  cx  (lamnu,  (iiiud  pussus  cst, 
dum  umicus  purtcm  dummi  suhit,  miniii- 
tur  dumnum  ultcrius,  et  per  conseqncns 
tristitiu.  Secunda  causa  melior  est,  ct 
com[)clit  quuntum  ad  ipsam  tristitiam. 
Munifcstum  est  enim  quod  quadihct  de- 
lectutio  superveniens  tristitium  minuit  : 
amicus  uutem  pra^sens  et  condolens  dc- 
lectutionem  in/,'eFit  du[)licitcr.  Uno  modo, 
quia  ipsa  pra^sentia  amici  est  dclcc- 
tabiUs.  Alio  modo,  quia  dum  intelligit 
eum  sibi  condolere,  delectatur  in  ejus 
amicitia,  et  sic  ejus  tristitia  minoratur. 
Et  quia  hoc  est  pra?ter  principaie  propo- 
situm,  subjungit  quod  ad  praesens  tli- 
mittendum  est  inquirere,  utrum  proptcr 
lioc,  quod  dictumest,  vel  propter  aliquid 
aliud  alleviantur  liomines  tristati  ex  prae- 
sentia  amicorum  condolentium.  Mani- 
feste  tamen  apparet  accidere  hoc,  quod 
dictum  est. 

Terlio  ihi  «  videtur  autem  » 
Ostendit  quod  praeseiitia  amici  condo- 
lentis  habet  quamdam  tristitiam  admis- 
tam.  Et  primo  ostendit  propositum.  Se- 
cundo  iiifert  quoddam  corollarium  ex 
dictis,  ihi,  «  Propter  quod  viriles  etc.  » 
Dicit  ergo  primo  quod  patientia  amico- 
rum  condolentium  videtur  quamdam 
mixtionem  hahere  ex  delectahili  et  tris- 
tabili.  Ipsa  enim  visio  amicorum  est  de- 


leetaljiiis,  et  [irupter  aliam  rationemcom- 
inuncin,  et  s|)ccialitcr  hiijusmudi  infor- 
tniiatu,  (|ui  ah  ainicu  adjiivatur,  ad  hoc, 
([iiutl  iiun  cunstristetur,  iiit[iiantiiin  ami- 
CU8  consoiatiir  suiim  amicuin,  ct  ex  vi- 
siunt!,  ct  etiain  ex  siMinune,  si  sil  tqiide- 
xiiis,  idest  iduiitMis  ud  cunsoluiiilum.  (!o- 
giiuscit  (Miiin  iiiius  amiciis  miMittMU  alte- 
rius,  et  in  (luihiis  amicus  suus  deleclutur 
(!t  tristutiir  ;  ct  sic  [)otcst  ei  (tonv^Miiens 
rcm(;ilium  udhihiMt;  contra  Iristitiam. 
I*(M'  hiinc  c'rgo  inudum  patiiMitia  amici 
condoltMitis  est  delectahilis.  Sed  ex  alia 
parte  cst  tristis,  in([uuiitiim  homo  senlit 
ainicum  siiiim  cuntristari  in  suis  infur- 
tiiniis,  nuiliht;t  eniin  lit)mo  heiie  tJis[)0- 
situs  refugit  quantum  potest  csso  causa 
tristiliu!  suis  amicis. 

Dciiidc  cum  dicit  «  proptcr  quod  » 
(^uncliidit  ex  pra'missis  ([uud  humimis, 
t[ui  sunt  virilis  animi,  naturaliter  vercn- 
tur,  et  cavent  ne  amici  eorum  propter 
ipsos  contristcntiir.  Est  enim  dt;  natura 
amicitiai,  quod  amicus  vclit  hiMicfaccre 
amit;o,  non  aufem  esse  ei  causa  alicujiis 
mali.  El  niillo  modo  sustinent  viriles  lio- 
miiies,  ([iiud  amici  eoriim  jjropter  eos 
contristcntur,  nisi  superexccdat  auxi- 
lium,  quod  ah  amicis  sihi  pr*hetur  ad 
non  contristandum  tristitiam  amicorum. 
Sustinent  enim  quod  per  modicam  ami- 
corum  tristitiam  sua  trislitia  suhlevctiir. 
Et  universaliter  virilihus  hominihus  non 
complacet  habere  comploratores,  qnia 
ipsi  virilcs  homines  non  sunt  plorativi. 
Sunt  autem  quidam  viri  muliehriter  dis- 
positi,  qui  clelectantur  in  hoc,  quod  ha- 
beant  aliquos  simul  secum  angustiatos, 
et  amant  eos  qui  sibi  condolent,  quasi 
amicos.  Sed  in  hac  diversitate  hominum 
oportet  imitari  quantum  ad  omnia  melio- 
res,  videhcet  viriles. 

Deinde  cum  dicit  «  in  honis  » 
Ostendit  secundam  parfem  propositi, 
scilicet  quod  prsscntia  amicorum  in  ho- 
nis  fortunis  sit  laudahilis.  Et  dicit  quod 
in  honis  fortunis  prsesentia  amicorum  duo 
delectahilia  hahet.  Primo  quidem  convcr- 
sationem  amicorum.  Quia  delectahile  est 
cum  amicis  conversari.  Sccundo  hoc 
quod  homo  intelligit  amicos  suos  delec- 
tari  in  propriis  honis.  Quarit  enim  unus- 
quisque  esse  amicis  suis  delectationis 
causa. 

Deinde  cum  dicit  «  propter  quod  » 
Infert  quoddam  corolhirium  ex  dictis, 
continens  in     se    qua^dam     documenta 
moralia.  Et  primo  quantum  ad  eos,  qui 


MMF.R  l\. 


.19 


couvocant  aniicos.  Srciindo  i|iiaiiliiiii  .nl 
ooH,  (]ui  sponlr  atl  aniicos  Mt-ci>(|iiiil,  ilii, 
((  lr«^  aiilciii  rlc.  »  Ciicii  |iriiiiiiiii  |ioiiit 
Iria  ilociiniiMila  nioralia.  l'riiiio  i|iiiil('ni 
(•onclniUMis  «v\  pra-inissis  i|iioil  (|nia  il«<- 
l«>('lahil(^  «^sl  «pioil  lioino  inl«<HiKal  aini 
«•os  in  propiiis  lioiiis  ilrli-claii,  opnrlrl 
(]Uoil  lioino  pionipli'  vorcl  aniicos  ail  sii.is 
lionas  roiliiiias,  iil  cas  sciliccl  aini«^is  coiii 
uninic«'l.  (>|)oricl  ciiiiii  ipioil  lionns  lioiiio 
[(«MuMacial  ainico.  Sccniiiliiiii  (iociiiiicn- 
tuuMvst,  (|Uoil  lioiuo  lartlc,  ct  «'iiiii  ijiia- 
(laiu  jiif^rilia  \()c«^l  aniiciiiu  ail  siia  in- 
rorliinia.  l)cl)ot('nim  lionio  Iradoro  auiico 
(lo  suisiualis  ipiaiiliiui  niiiiiinuiu  |tol«'sl. 
At  ad  hoc  iniliicil  |ii()vcrhiiiui  ciipisdaiu 
dicoutis  :  Sulli«'icnlcr  cr^M)  iiiroiliiiialns  : 
(juasi  «iicorol  :  siitticil  «piod  Cfio  inroitii- 
uiinu  patior :  uou  oporlcl  ipiod  cliam 
uuiici  luci  ha'c  paliaiitur.  Tcrrium  docii- 
moutiiiu  i'st,  «piod  liiuc  luaxiuu^  siint 
umici  ad  iiifortiiuia  vocandi,  ipiaiido  ciiiu 
paiicu  sua  turliatioiu^  possiiut  aiuico  nia- 
fiuuiu jiivaiucu  pra'slaro  ctc. 
J)ciii(lo  cuiu  dicit  ((irc  autom  » 
Pouit  tria  documouta  ox  parlc  spoutc 
euutium  ad  amicos.  ijuorum  primum  ost 
(]U0(1  ad  amicos  iu  inlorluuiis  oxeuutos 
oportot  aliijuaiulo  promjito  ire,  etiamuou 
vocatum  ;  ijuia  amici  proprium  est  bcue- 
facere  amicis,  et  maximc  illis,  qui  sunt 
in  neccssitate,  ot  qui  non  dig-niricaut,  id- 
est  qui  non  diguum  ducuiit  lioc  requirere 
ab  amico.  Sic  enim  dum  auxilium  prse- 
statur  non  requirenti,  ambobus,  scilicet 
praestanti  et  requirenti,  fit  melius,  idest 


ii(tiicNtius.  IJiiiact  illc  «jni  rccijiil,  virtiioHi; 
iiKil,  iiol<*udo  Riavaro  ainicuiu.  KhI  otlain 
aiiiliohiis  ilcli'cl.'ihiliiis  :  qiii.i  c|  rccipjcus 
iioii  p.ilillir  a  vcicriitidiii,  qii.im  (jliis  jiii 
tiliir  iii  nwp:in'iido  aiuicuiii  :  v.i  (>liaiii 
diiiis  iiiii^ris  dclccl.iliir,  qiiasi  ox  H(;i[iH(> 
iioii  pnivociiliis  f.icicns  ii|iiis  \irluliH. 
Scciiiidiliu  docuniciituiii  csl,  (juod  ad 
hoiias  rorlitnas  aiuici  jiroinpli;  hi;  (iobct 
iioiuii  iiilcrro  iid  (•(lopcriiuthiin  ci,ciim 
ncccssc  riiciil,  (piiii  iid  hoc  iiidip'ct  hoino 
iimicis,  iil  sciliccl  ci  coop(;ri'ntiir.  Tcr- 
liiiiii  dociimciitiiiu  cst  qiiod  aii  lioc  (juiid 
hoino  bcnc  |iiiliiiliir  ;ili  amico  bcno  for- 
liiiiiito  ,  dchcl  lionio  iicccdiTc  (jiiiclc, 
idcsl  rcmissc,  cl  iioii  dc  racili.  Non  ciiim 
«;sl  bonuiu,  (jiiod  liomo  rcddat  sc  jiromp- 
liiiuad  suscipiiuiilum  jnvamcn  ab  ainico. 
S«'(l  liomo  dchcl  vcrcri  «!t  cavcrc  o[iinio- 
iicm  dclcctiitionis ;  idcsl  ne  luinc  laniiim 
iiicurriit,  «jiiod  ij)S(;  iiou  sit  dcltictiihilis 
iimico  in  boc,  (juod  est  onerosum  esse, 
idest  jirojitcr  lioc  (jiiod  ijisc  se  reddit 
oncrosum  ;imico.  (^)uod  manircstum  cst 
(juiiudoijuc  accidcrc.  Dum  (!nim  idiijui  se 
nimis  ing-crunt,  bencficiis  recipicndis, 
reddunt  se  oncrosos,  ct  indelcctahilcs 
siiis  amicis.  Vcl  secuudiim  .iliam  Lifte- 
ratn,  dchet  bomo  revcrcri,  idcst  cavcre 
opiuionem  delectatiouis  iu  immorari, 
idest  quod  amicus  cjus  opiuetur  de  eo, 
quod  delectctiir  immorari  circa  ipsum 
propter  beucficia.  Lltimo  aut(;m  cx  prai- 
missis  concludit  quod  praisentia  amico- 
rum  in  omnibus  vidctur  esse  elitribilis. 


LECTIO  XIV. 

Duhitare  vidctur,  si  quemadmodum  dclectantur  amore  capti  seipsos 
inspicere,  ita  delcctentur  amici  convivere. 


ANTIQUA. 

Utrum  igitur  quemadmodum  in  amantibus  videre 
delectabilissimum  est,  et  magis  diliguut  habere  hunc 
sensum,  quam  alios,  ut  secundum  hunc  maxiuie  a- 
more  ente,  et  facto,  sic  et  anioris  eligibilissimum  est 
convivere. 

Communicatio  euim  amicitia. 

Et  ut  ad  seipsum  habet,  sic  et  ad  amicum;  circa 
seipsum  autem  sensus,  quoniam  est  eligibilis,  et  circa 
amicum  utique.  Operatio  autem  lit  ipsius  in  convi- 
vere  :  quare  convenieuter  hoc  appetuut. 


Et  quod  aliquando  est  in  singulis  esse,  vel  cnjus 
gratia  eliguut  vivere,  in  boc  cum  araicis  voluut  con- 
versari.  Pro[iter  quodbi  quidem  compotauf,  ii  autem 
coUudunt   ad  aleas.  Alii  autem  coexercitantur,   et 


RECE>'S. 

Nnmnam  autem  amicitia  conservationem  et  con- 
victum  requirit?  perinde  ut  amantibus  rei  amatae 
adspectus  est  jucundissimus,  ceterisque  sensibus  an- 
teponitur,  utpote  ex  quo  constet  oriaturque  maxime 
amor;  ut  scilicet  quemadmodum  bis  adspectus  ama- 
sii,  sic  etiam  amicis  vitae  societas  optabilissima  sit. 
Amicitia  quippe  societas  qua^dam  est  :  et  sicut  erga 
seipsum  animatus  quispiam  est,  ita  etiam  est  erea 
amicum.  De  seipso  autem  sentire  se  esse,  optabile 
est  :  proindeque  et  de  amico.  Sensio  porro  illa  his 
consistit  in  vitae  societate.  Jlerito  igitur  illa  gaudent 
amici. 

Ad  haec  qusecumque  in  re  cuique  suum  esse  et 
sunm  vivere  situm  est.  seu  cujus  rei  gratia  exoptat 
quis  vivere,  iu  ea  re  vult  cum  amicis  vitam  tradn- 
cere.Quocircaaliiuna  potant.aliiuna  ludunt.  alii  una 


40 


IN  \  LIIIIIUS  KTlllCOUUM  Al)  NICOMACHIJM. 


(•..ii.i.l.ii — ,.i.,.i,i.,,      .ii,.,i,i;  ;.,   i.,ii- couiijiiiuii-itdtes 
>1  iiu  <|UU5    iii    vilii  : 

i<./ii  > .  >  iTi  •-  I  11111.   ■,,.1.1.1--  .  .III  .11111,  ti     Jioc   fticilllit  tt 
his  i-uuiuiutiiLaiit  i|uiliii.s  eiiritiuiaiil  i:uu\ivere. 


l'  il  uihIu  :  iHJiH- 

uiuui  Kl  uiuii  au- 

telll  tliilU  ,   <iil  iiiviieiii. 

(.tiiii^  Hi,  ,111  iiiii  «i.inlieri  i-oauctn  (;olli>i|uii8. 

ViiJeutill'  itiilriii  r!l  iiieliure.:>  Ijt^ri  oliiTitlil»!»,  et  de- 
(jelilt:»  Hil  liiviL'eili,reri|iliilil  t^iijiii  itil  lliviielll,  ililililld 
et  ri>iii[iliireiit,iiii,.e:  liiiuai|iiiilfuiii  huiiia.  lie  uiiiii  itwi 
i|i(itiir  iutuutiiui  ilii  luui  iiit  :  Bei|iieuB  auteui  iitiijtie 
eril    piirtrauiiire  de  Ueiectuliuiiu. 


exeri-eiitiir.Hiitiinaveuaiitiir.iiiit  iiiia  iiliilosophnntur  : 
his  iii  rehii*  teiii|iiia  uiiti  e.\i{,'eiiti'.s,  i|ti;iti  les  |iru*,  oui- 
iiihiia  iii  vita  rehiiii  uiu.xiiue  Hiiitiut.  Aiiiirid  euiin 
rDiijiiinli  ei>«»e  voleiites  huM!  fiuijuiil,  ilhiruiiii|iiti  re- 
niiu  em  |iiirUci|iiuit,  quibus  coutiueri  piituut  illiul 
(  iiiia  vivere.  ) 

.MHloriiiii  i(uiileiii  if/itnr auiiiiliu  est  vitiobu;  inalaa 
('iiiiii  rea  iuviceiii  ('oiiiiiiiiiiicaiit,  ijuiiiu  t;l  ipsi  tsiiil 
Hir,tiihiles  ;  (■i»iruiii|iuiitiiriiue  iii!>ii|ii;r,  iluiii  tiiiiiileii 
iiiviceiii  liiiiil.  (^iiiitrii  vero  huiioriiiii  aiiiiciliii  hoiia 
est,  uuilu  iu  ilie.s  coiiveriialioiiihuii  :  viileiitiirque 
etiuiii  i|i>i  uieliiiri;ri  iu  dii-s  iicri,  ii^eiulo  iiimiruin 
ij|)i!riiii.ioi|iie,  el  iiiiitiiu  enutii  (orriKeiido.  Kxpriuiit 
euiui  uc  deforuiat  i*ihi  i|uisiiue  euruiii  ah  allero  ea 
(jua:  iu  eo  jirohat.  IJude  illud  facluui  : 

Nnuiiliie  buiia  adiiiiicei  ei  liia,  qni  suot  booi  at  ipii. 

Ue  auiicitia  tautuui  (Jictuni  eit  ;  eequitur  ut  de  vo- 
luptate  dicauiuB. 


Portractatis  qiiaestioiiihii.s  i\o  multitii- 
(liiie  tit  neces.sitate  amicoriim,  liic  iiujui- 
rit  do  convictti  eoriim.  Et  circa  lioc  tria 
facit.  l*rimo  iiroponit  (jiia-stionom.  Se- 
cumlo  manifestat  veritatein,  ibi,  «  Com- 
miinicatio  etc.  »  Tertio  infert  corollarium 
ex  (lictis,  ibi,  «  Kit  igitur  etc.  »  Qua-stio  ' 
ergo  prima  fiindatur  in  (juadam  assimila- 
tione  amicitia^ad  amationemlihidinosain: 
in  ([ua  ([uidem  videmus,  (jiioniam  amanti- 
l)us  est  nia.\imea|)p(!lit)ile  videreillas  ijuas 
amant.Ktmagis  clif^unt  liunc  sensum,  sci- 
licet  visus,  quam  alios  exteriores  sensus  ; 
(]uia  siciit  su[)ra  dictumest,  [ler  visionem 
inci[)it  tieri  maxime  [lassio  amoris,  et  se- 
cundum  Imnc  sensum  conservatur.  Pro- 
vocatur  enim  talis  amor  praecipue  expul- 
cliritudiiH»  quam  visus  percipit.  Esl  ergo 
^  qua^stio  quid  sit  proportionale  visioni  in 
amicitia  :  utrum  scilicet  ipsum  convivere  ; 
iit  scilicet,  sicut  amantes  maxime  delec- 
tantur  in  mutiio  visu,  sic  amici  in  mutuo 
convictu.Secundumtamenaliam/>///<?mm 
non  inducitur  hoc  per  modum  (|ueBstionis 
sed  per  modum  conclusionis  :  quae  qui- 
dem  Littcra  sic  habet  :  Jamigitur  quem- 
admodum  etc.  Et  potcst  hoc  concludi  ex 
co  quod  supra  prohatum  est,  quod  prae- 
sentia  amicorum  in  omnibus  est  delecta- 
hilis. 

Deinde  cum  dicit «  communicatio  enim  » 
Manifestat  veritatem  prsmissae,  sive 
quaestionis,  sive  conclusionis,  triplici  ra- 
tione.  Quarum  prima  est,  quia  amicitia" 
in  communicatione  consistit,  ut  patet  ex 
his  qua^  dicta  sunt  in  octavo.  Maxime  au- 
tem  seipsos  sibiinvicem  communicant 
in  convictu.  Unde  convivere  maxime  vi- 
detur  esse  proprium  et  delectabile  in 
amicitia. 


S(!cundam  rationem  ponit  Ihi  «  (!t  nt  ad  »> 
Sicut  homo  se  hahet  ad  seipsum,  ita 
se  liahet  ad  amicum,  ut  ex  siipia  dictis 
[)atet.  A(l  seipsum  autem  ita  so  hahet, 
quod  est  sihi  cligihilc  et  dclectahilc  quod 
sentiat  s(!ipsum.  Ergo  hoc  eliam  cst  ci 
(lelectahil(!  circa  amicum.  Sed  lioc  fit  in 
convivcndo.  (Juiapcr  mutuasoperationcs 
([uas  vidcnt,  scinviccm  esse  sentiunt. 
(;onveni(,'nter  ergo  amici  appctunt  ad  in- 
viccm  conviverc. 

Tcrtiam  rationem  ponit  ibi  ((ctquod» 
Qua^  sumilur  ah  experimento.  Videmus 
cnim  quod  homincsvolunt  cum  suis  ami- 
cis  convcrsari  sccundum  actionein  in  qua 
principaliter  delectantur,  quam  rcpulant 
suum  esse,  et  cujus  gratia  eligunt  suum 
vivcrc,  qiiasi  ad  hoc  totam  vitam  suam 
ordinantes.  Et  inde  cst  quod  quidam  cum 
amicis  volunt  simul  potare.  Quidam  au- 
tem  simulluderead  aleas.  Quidam  autem 
exercitari,  puta  in  torncamentis,  lucta- 
tionibus  et  aliis  hujusmodi,  vel  etiam 
simul  vcnari  vel  simul  philosophari,  ita 
quod  singuli  in  illa  actione  volunt  com- 
morari  cum  amicis,  quam  maxime  dili- 
gunt  inter  omnia  hujus  vitae.  Quasi  enim 
volcntcs  convivere  cum  amicis,  hujus- 
modi  actiones  faciunt,  inquibus  maxime 
dclectantur,  et  in  quibus  reputant  con- 
sistcrc  totam  vitam  suam.  Et  in  talibus 
actionibus  communicant  amicis,  qua- 
rum  communicationem  existimant  esse 
convivere.  Et  sic  patet  quod  convivere 
est  eligibilissimum  in  amicitia. 
Deindc  cum  dicit  «  fit  igitur  » 
Concludit  expraemissis  de  bononim  et 
pravorum  amicitia.  Primo  quidem  circa 
pravos,  quod  eorum  amicitia  est  mala. 
Delectantur  enim  maxime  in  pravis  ope- 


Al.  :  «  cfU0(3.  » 


Miikii  i\. 


41 


rihiis.    K\   ii)  liis  silii   iiivircMii  roniniiiiii 
(-aiil.    I*!l   ('iiiii   siiil   iiisliiliili>s,  sciii|M'r  (lc 
iiiiih»  iii  |»\iiis  pi'(M-riliiiil,  (|inii  iiiiiis  <<ril- 
('itur  nniliis  ncciiiiciKlo  siinililiKliiicni  iil 

l(M'illS. 

vScciiikIo  ilii  «  (in.c  iiiilcin  » 

(!oiK'lu(lil    (|iiMiitiiin    iiil    lionos,    i|iio(l 


iiiiil  opci  iiiiliir  ct  Hcinviccin  (rili^ninl. 
riiiis  ciiiiii  iili  iilio  rccijMt  c.\ciii|iliim 
virtiiosi  opcriH  iii  (|ii(i  kiIm  coin|iliic(>t. 
I  ikIc  iii  provcrliio  ilicitiir  (pi(Ml  Imxiu 
lioiiio  siiinit  ii  hotiis.  ritiiiio  iiiitcin  cpi- 
Io;;iiikIo  ('(Micliidit  ipioil  ilc  iiinicitiii  in  t;in- 
liiin  (11(111111  (^hI,  i'I  ipio(l('oiiHcipiciiti>r  di- 


iiniicitia  virtuosoriiin  cst  lioiia,  ct  scinpcr      cciKliini  (l(Mlclci-tiitioii(>.    j<]l  sic  tcriiiitiii- 
honis  colloipiiis  iii  virlntc   i-oiiiif^clnr.   l'.\       tiir  scntcntiii  iHnii  liliri. 
ipsi  iiinici  liiiiil  nu^lioros  in  Ikh'  ipiod  si- 


IJDEn    DRCIMUS 


Ml'1111%  I.IUItl.  —  l)K  V()l.I'l>TATi:,  AC  EJIS  SPKCIKItCS.  l)i:  FI'I.ICITATE,  KT  CONTKM- 
Fl.AHVA,  l.l  ACTIVA,  I*H.KPAllAH()Ul'H,  AC  SKll.MO.MS  CU.NTI.NUATIO  AlJ  KIIJUOS  UK 
UKin  bLlCA. 


LECTIO  1. 

De  voluptate  sioe  delectutioiie  aijit,  quas  manmc  secilndum  intellcctum  csse  vidctur, 
videtur,  (luarn  ad  hanc  partein  philosop/iiie  pertincre  multipUci  prohat  ratione. 


Podl  h£BC  autem  de  delectatione  forte  sequitur 
pertrau-*ire. , 

Ma.xiuie  quiilem  videtur  coappropriari  p;eneri  nos- 
tro  :  propter  qaoii  erudiunt  juveues  oraiiizoutes  de- 
lectatioue  et  tiistitia. 

Videtur  auteui  et  ad  raoris  virtutem  ma.xiinum 
e8se  ^audere  quibus  oportet,  et  odire  qua;  oporlet. 
Proteuduutur  euiui  htec  per  oiuoem  vitam,  iucliua- 
tioneiu  liaheutia,  et  prudeuliiuu  ad  virluleui,  et  leli- 
ceui  vitam  :  delectahilia  quidem  eliguut,  Iristia  au- 
tem  fu|/iuut.  Pro  talihus  autem  uequaquam  videhitur 
eligemliim  esse. 

Specialiterque  et  multam  haheutes  duhitationem  : 
ii  quidem  euim  houum  delectatiouem  diciiut,  ii  au- 
tem  e  coutrario  valde  j)ravuui,  ii  qiiidem  forte  per- 
suasi  sic  et  hahere.  ii  autem  e.xistiuianles  melius  esse 
ad  vitam  nostram  enuuciare  delectaticjuem  pravo- 
rum,  etsi  uou  est  :  inclinare  enim  multos  ad  ipsam, 
et  servire  delectationihus,  propter  in  contrarium  du- 
cere.  Veaire  enim  utique  sic  ad  medium. 


Ne  forte  autem  non  bene  hoc  dicitur.  De  his  qui- 
dem  enim  qui  in  passionibus  et  actiouibus  sermoues 
minus  sunt  credihiles  operihus.  Cum  igiturdissonent 
his  quae  secundum  sensum,  contempti,  et  verum 
cointerimunt.  Et  vituperans  enim  delectationem,  vi- 
sus  aliter  appetens,  inclinare  videtur  ad  ipsam,  ut 
talem  existentem  omnem.  Determinare  enim  non  est 
muUorum.  Videntur  igitur  veri  sermonesnon  solum 
ad  scire  utilissimum,  sed  et  ad  vitam  :  convenientes 
enim  entis  operihus  creduntur,  propter  quod  provo- 
cant  intelligentes  vivere  secundum  ipsos.  Talium 
quidem  igilur  sufficienter  dicta  sunt  :  de  delectatione 
superveaiamus. 


RECKNS. 

Dehinc  fortasse  de  voluptate  ut  dicamiis,  ordo  pos- 
tulat;  maxime  nauKjue  h.iic  nnturje  hoiuinis  propria 
esse  videtur;  ideoqiie  pueroriim  iuforiuiitoreri  vonii)- 
tatis  et  doloris  veliiU  guheruaciilo  ad  otlicium  eos 
addiicuut.  Videlur  vero  etiaiu  ad  moraleiu  virtuleui 
plurimum  referre,  ut  et  gaudeaut  rehiis  iis  quihiis 
oportet  gaiidere,  et  oderint  ea  qiiaj  odisse  oportet  ; 
duo  euim  ha;c  per  totam  vitam  exteiiduntur,  iiio- 
meutiim  [)ra;cipuuiu  tiaheiilia  ad  virtiiteui,  adeoqiie 
ad  vitaui  heataiii ;  quaiidoquideiu  omnes  jiicuiida 
sequunlur,  fugiuntque  coutraria. 

Ejusmodi  porro  (|uod  sunt,  de  iis  minime  videtiir 
taceudum  :  [)ra;sertim  quum  de  eorundem  natura 
opiuioues  multum  varient.  Quidam  eniin  voluptateiu 
honiim  dicuiit ;  nounulli  contra  magiiiim  maliim 
eam  asseruut  esse  :  atque  id  qui'lem  partiin  eoruiii, 
quod  fortasse  vere  ita  se  rem  hahere  existimant;  [lar- 
tim  vero,  quod  utilius  ad  hcne  vivendi  rationein  esse 
existimant,  voluptatem  iu  niimero  malorum  hahere, 
etiamsi  maliim  i[)sa  non  sit.  Ultro  enim  ad  eam  ferri 
homines  plerosque,  eique  servire  ;  ideoque  oportere 
ipsoo  in  coutrarium  reflect'  Sic  enim  ad  mediocri- 
tatis  statum  redisji. 

Sed  fortasse  non  satis  recte  ob  id  asseritur,  volup- 
tatern  esse  malum.  Nam  quod  attinet  ad  ea  quae 
sunt  in  affectibus  et  actionibus,  multo  minus  ad 
persuadendum  valet  oralio  quam  eventus  atque  res 
ipscE.  Itaque  quum  usurpata  de  his  oratio  discre[)at 
ab  opere  sensihus  comperto,  primum  i[)sa  ut  falsa 
repudiatur;  deinde,  si  quid  etiam  veri  complecteha- 
tur,  id  uua  evertitur.  Reprehendens  eaim  volupta- 
tem,  si  forsan  coatra  quam  docuerat,  eamdem  appe- 
tere  videatur,  facere  id  existimabitur  quasi  omnem 
quamcumque  voluptatem  ex[)etendam  haherel.  Vul- 
gus  enim  distinguere  nescit. 

E  diverso  igitur  veri  de  talibus  sermones  videntur 
non  tautum  ad  coguitiouem  prodesse,  sed  ad  vitam 
quoque  beue  transigeudam  vim  hahere  praecipuain. 
(juia  enim  factis  cousentanei  sunt,  ob  id  facile  cre- 
duntur  :  ac  proinde  exstimulaut  auditores,  ut  secua- 
dum  eos  vivaut.  Sed  de  his  quidem  hactenus.  Exa- 
minemus  jam,  quae  eib  aliis  sunt  de  voluptate  dicta. 


Postquam  Philosophus  determinavit 
de  virtutibus  moralibus  et  intellectuali- 
bus,  et  etiam  de  continentia  et  amicitia 
quae  quamdam  affinitatem  cum  virtute 
habent,  in  hoc  decimo  hbro  intendit  de- 
terminare  de  fme  virtutis.  Et  primo  qui- 


dem  de  fme  virtutis  quae  est  hominis  in 
seipso.  Secundo  autem  de  fine  virfutis 
in  respectu  ad  bonum  communo  qnod 
est  bonum  totius  civitatis,  ibi,  «  Utnmi 
igitnr  si  et  de  his  etc.  »  Circa  primum 
duo  facit.  Primo  determinat  dc  dolocta- 


LmEIl  X. 


43 


tl()iu\  (|ii;i'ii  (|Milms(lam  tvs.sc  lumitiir  vir- 
liilis  liiiis.  Scrmi(l(»  d»^  rcliciliih^  (lclcr- 
iniiial,  (|iM'  S(>ciiiiiliiiu  oiiiiics  cst  tiiiis 
virtiitis,  ilii,  <>  Diclis  niihMii  liis  (>t(*.  » 
(^irca  |iriiniiin  (hio  facil.  iMiino  pnHcinia- 
lilcr  oslciitlil  i|iio(l  (lclcniiiiiaiiiliiin  cst 
lU)  (lcl(M'tarKmc.  Scciiiido  posl  |>nHciniiim 
prosc(|nitiii'  snniii  proposilnin,  ihi,  «  V.u 
doxns  (M\i;(t  dclcclalitmcm  clc.  "  Circa 
primiim  diio  lacil.  l'i'iiiio  propoiiil  ipiod 
inlciidit.  Kt  dicit  (|iio(l  posl  pra'dicta  coii- 
so(|iions  (^st,  iit  |)(M'traiiscatiir,  idcst  brc- 
\itcr  (\o  dclcclatioiM»  tractcliir.  Tractavc- 
rut  ([nidtMii  snpra  iii  scpliino  Ao  dclccta- 
lioiio,  iiKinaiilnin  csl  matcria  contiiicn- 
tia^  Ihido  ibi  polissimc  siia  considcratio 
■versabatiir  circa  dclcclalioncs  scnsihilcs 
ot  corporales.  .Nnnc  anlcin  inlcndil  dcr- 
loriniiiaro  do  dolcctationo  sccniidnm  (jnod 
adjnnt^itiir  rclicilali.  Kt  idoo  pi\Tcipno 
dotorminal  do  dcloclaliono  intelligibili  et 
spirilnali. 

Secnndo  ibi  «  maximo  qnidom  » 

Probat  (jnod  do  delectalione  sit  agen- 
diim,  tribns  rafionibns.  Oiianim  prima 
snmitnr  cx  allinilatc  dcloclalionis  adnos. 
Yidetnr  enim  delcctatio  maximo  conna- 
tnraliter  ap[)ropriari  hnmano  generi.  Et 
ideo  oraki/.onfos,  idest  gnberiiafores  do- 
moriim,  maximo  erndinnt  pneros  per  de- 
lectationem  el  tristifiam.  Yolentes  enim 
eos  provocare  ad  bonnm  et  revocare  a 
malo,  bene  agentes  eos  stndent  delec- 
tare,  pnfa  alitiuibus  munuscnlis,  male 
autem  agentes  constristant,  pnta  verbe- 
ribus.  Et  quiamoralis  philosophia  de  re- 
bns  iiumanis  considerat,  pertinet  ad  mo- 
ralem  de  delectatione  considerare. 

Secundam  rationem  ponit  ibi  «  videtur 
autem  » 

Qu»  sumitur  per  comparafionem  ad 
virtutem.  Et  dicit  quod  maximo  videtnr 
ad  moralem  virtntem  pertinere  qnod 
homo  gaudeat  in  quibus  oportet  et  odiat 
ea  quai  oportet  et  contristefur  in  eis. 
Pra?cipue  enim  consistit  virtus  moralis 
in  ordinatione  appetitus,  qnae  cognosci- 
tur  per  ordinationem  delectationis  et 
tristitia?,  quae  consequuntnr  omnes  ap- 
petitivae  partis  motus,  ut  snpra  in  se- 
cundo  dictnm  esf.  Et  hoc  est  qnod  subdit 
quod  hac,  scilicet  delectatio  et  trisfitia, 
protendunfur  ad  omnia  qua^  sunt  hu- 
mana*  vita>,  et  habent  magnam  potesta- 
tem  ad  hoc  quod  homo  sit  virfuosus  et 
feliciter  vivat  quod  non  potest  esse  si 
inordinafe  delectetur  vel  tristetur.  Ho- 
mines  enim  frequenter  eligunt  delectabi- 


lia  ctiani  mahi,  ct  riiKinnl  tristia  cliam 
bona.  \c(|nai|iiaiii  aiitcin  vidclnr  (jiiod 
liomo  (|iii  viilt  o.tKr^  virtiioHiiH  (^t  rcli.x  do- 
hcat  clig(M'c  dclcctalioiKMii  ct  riiK<M'(i  IriH- 
tiliain  [iro  talihiis,  sciliccl  [tro  lioc  (|tio(l 
iiiciinal  ah(|iias  inalas  o[)crali(m('S  vi>l 
(|iiod  carcal  o|icrihiiH  virtiitis.  Kt  c  coii- 
M-rso  potcst  dici  i|no(l  non  chI  (digeii- 
diiin  faccrc  inala,  anl  \  ilarc  boiia  [iro  ta- 
lihiis,  idcsl  [iro  dclcctahililms  acci[iiciidis 
ot  tristihiis  rngicndis.  Kt  sic  [latct  (jiiod 
ad  moralcin  [iliilos(i[)liiiin  (icrtinct  coiisi- 
dcrarc  dc  dclccfationc,  si(Mil  ct  dc  virlntc 
niorali  cl  dc  rclicilalc. 

Torliam  rationcm  ponit  ihi  »  spcciali- 
tcr(|nc  ct  » 

tjiia*  ([iiidcm  snmitnr  cx  dnbitatione 
cxislcnlc  circa  (lclcclatioiK  ni.  Kt  circahoc 
diio  facit.  Primo  (Mininorat  diversas  opi- 
nionos  circa  delectationem,  ex  (inibiis 
dnbitatio  proc(Mlif.  Sccniido  rc[)rohat 
qnoddam  qnod  in  o[)iiiioiiihns  dictum  est, 
ibi,  ((  No  forfe  aulem  etc.  »  Dicit  ergo 
lirimo  quod  alia  rationo  determinandnm 
est  de  dolecfafionc  ot  trisfitia,  qnia  ha- 
bent  mnltam  dnbitationcm.  Qiiod  pafct  cx 
diversitate  loqnenfium  de  eis.  Oii''''inri 
enim  dicnnt  delectationem  esse  quoddam 
bonum.  Quidam  e  contrario  dicunt  de- 
lectationcm  esse  aliqnid  valde  pravnm. 
Kthoc  diversimode.  jNamqnidam  hoc  di- 
cunt,  quia  persuasum  est  eis  quod  ita  se 
habcant,  et  ita  credunt  se  vernm  dicere. 
Alii  v(M"o  licet  non  credant  quod  delecta- 
tio  sit  aliquid  pravum,  tamen  cxistimant 
melius  esse  ad  vitam  nostram  ennnciare 
quod  delectatio  sit  quoddam  pravum, 
qnamvis  non  sit,  ad  retrahendum  homi- 
nes  a  dclectatione  ad  quam  multi  incli- 
nantnr,  et  serviunt  delcctationibus.  Et 
ideo  oportet  homincs  ducere  in  contra- 
rium,  ut  scilicet  abhorreant  delectatio- 
nes,  enunciando  eas  esse  malas.  Sic 
enim  pervenitur  ad  medium,  ut  silicet 
homo  modcrate  delectationibus  ntatur. 

Deinde  cnm  dicit  «  ne  forte  autem  » 

Reprobat  id  quod  ultimo  diclum  est. 
Non  enim  videtur  esse  bene  dictum  quod 
homines  falso  enuncient  delectationes 
esse  malas ,  ad  hoc  quod  homines  re- 
trahantur  ab  eis  :  quia  circa  actiones  et 
passiones  humanas  minus  creditur  ser- 
.  monibus,  quam  operibus.  Si  enim  aliquis 
operetur  quod  dicit  esse  malum,  plus 
provocat  exemplo  quam  detcrreat  verho. 
Et  hujus  ratio  est,  quia  unusquisqne  vi- 
detur  eligere  id  quod  sibi  videfur  esse 
bonum  in  particulari,    circa   quod   sunt 


44 


I.N  \  I.IHKoS  KTIIICoRr.M  Al)  Mf:r)MArin'M. 


pugsioiieiiotoperiitioiieshiiinaiia^.OiiaiKio 
tiigu  sermoiieH  ulii-uJuH  iliH8oiiuat  ali 
operihuH  Heii^iliilitiT  iii  i[)S<i  apiiarciiti 
tiUH,  taleH  MiuiiiiiiifS  i-iiiilt'iiiiiiiiitiir.  I'.t 
per  consequeiis  interiinitur  veruin  quod 
per  eo8  ilicitur.  Kt  itu  ucciderit  in  propo- 
sito.  Si  1'iiiin  aliipiis  vitiqnTaiis  oiiiiiem 
delei'tatioii«-iii  V  iilctur  ail   aliqiiaiii   ilrlcc- 


lioc  inaliiiii;  sed  indistincto  accipit  osso 
lioiiiiiii  qiiod  iii  uno  liouuin  appuret.  Sic 
er^,'o  srrinoiies  vcri  iiuii  sitliim  videiitur 
i'sse  uliles  ud  scicutiain,  scil  cliain  ad  lio- 
nain  vitum.  (Ireditur  eiiiin  eiH  in(]nan- 
tu  11  concordunt  cum  opcribuH.  Et  ideo 
talcs  siTmuiics  jirovocant  eos,  ipii  iiitcl- 
liKniit   vcntatcm   ipsoruin  ut  scciiiuliiiu 


tutiouein  inclinuii,  duret  intellif^^cre  quod  eoH    vivunt.    Illtimo    uutem    epilo^Mudo 

omniH   delectatio  eHnet  elif,'eiidu.    .Multi-  concliiditipiod  de  talilius  siifncieuler  dic- 

tudo  eiiim  vulKaris   iioii  potest  dctciini-  tiim  cst.  O(iortct  aiilcm  proccdcio  ail  ca 

nare  distiuKuemlo  hoc   esse    hoiium    ot  «jua^  dicta  sunt  ali   aliis  (\v  doloclationo. 


LECTIO  II. 


Proseqtutur  ile  opinionibus  wjere  illorum  plnlosoj)horum,  qui  poncbaut  voluptatcm 
de  yenere  bonorum  cssc  ;  et  rnaxime  sequitur  Kudoxum,  dclectationem  sutnmum 
bonum  poncntem. 


ANTIQDA. 

Emloxus  i^itur  delectationem  per  se  bonuni  exis- 
timrthat  esse,  propter  ouiuia  viilere  desiderantin  ipsam 
ratiouabilia  ei  irrationabilia.  In  ouiuibuii  auteui  esse 
eligibile  epiiohes,  et  maxiiue  potissimuui.  (Jiuuia  au- 
teiu  ad  idem  ferri,  ut  umuibus  optimuui  uuuciat. 
Uuumquodijue  inveaire  (piemadmodum  et  cibum. 
Omuibus  igitur  buuuiii,  et  quod  omniaappetiint,  per 
se  bonum  e.*t. 

Credebautur  autem  sermones  propter  moris  vir- 
tutem  mngis,  quam  propter  ipsos.  Differeuter  euiiii 
videbatur  temperatus  esse  uou  itaque  ut  amicus 
delectationis  haBC  dicere  videbatur,  seu  sic  habere  se- 
cuadum  veritatem. 


Non  minus  autem  existimabat  esse  manifestum  ex 
contrario.  Tristitiam  enim  secundum  seipsum  omni- 
bus  fugiendum  esse  ;  similiter  igitur  contrarium 
eligibile. 

iMaxime  autem  eligibile  esse,  et  quod  non  propter 
alterum,  neque  alterius  gratia  eligimus.  Tale  autem 
confessum  est  esse  delectationem.  Nullum  enim  in- 
terrogare  cujus  gratia  delectatur,  ut  secundum  seip- 
sam  existentem  eligibilem  delectationem. 

Appositamque  cuique  bonorum,  eligibilius  facere  : 
puta  ei  quod  est  juste  agere,  et  temperatum  esse, 
augeri  utique  bonum  ipsum  suipsius. 

Videtur  autem  iste  .sermo  bonorum  ipsam  enun- 
ciare,  et  nihil  magis  altero.  Omne  enim  cum  allero 
eligibilius,  quam  solitarium. 

Tali  utique  existente  ralione,  et  Plato  interimit, 
quoniam  non  est  delectatio  per  se  bonum.  Eligibi- 
lior  est  enira  esse  cum  prudentia  delectabilem  vitam 
quam  sine.  Si  autem  mixtum  melius,  non  esse  de- 
lectationem  per  se  bonum  :  nuUo  enim  apposito  ipsi 
per  se  bonum  eligibilius  fieri. 

.Manifestum  autem  quoniam  neque  aliud  per  se 
bonum  utique  erit,  quod  cum  aliquo  secundnm  seip- 
3um  bonorum  eligibilius  sit.  Quid  igitur  est  tale, 
quo  nos  communicamus  ?  tale  enim  quaeritur. 


Instantes  autem,  quod  nou  bonum,  quod  omnia 
appetunt,  nilhi  dicunt.  Quod  enim  omnibus  videtur, 
hoc  esse  aimus;  interimens  autem  hanc  fidem,  non 
omnino  credebiliora  dicit.  Siquidem  enim  quse   sine 


RECENS. 

Eudoxus  igitur  existimabat,  summum  honum  esse 
voluptatem  :  quoniam  videmus  omuia,  tam  liruta 
quaiii  ratioue  prifidita  auimantia,  expetere  volujtta- 
tem ;  et  vero  quum  omnibus  in  rebus  id  «juod  e.\[»e- 
tendum  sit,  esse  bonum  oporleat,  et  quidem  (juod 
maximc  sit  expetendum,  id  maxinium  bonum  esse 
oporleat  :  deniipie  (pium,  ad  (piod  uiium  omuia 
feruntur,  id  jaiu  evidenter  coiistet  esse  quiddam 
ipsis  optimum.  UuuuKiuodque  enim,  id  (juod  ipsis 
sit  bouum  natiira  duce  invenire,  sicut  et  cibum  : 
quod  igiUir  omuibus  boiium  est,  et  ab  omnibus  ex- 
pelitur,  id  vere  bonum  esse.  Atr^iii  huic  assertioni 
magis  propter  mores  et  virtutem  illius  viri  credeba- 
tur,  quam  propter  sese;  singuiaris  enim  ille  tempe- 
rantise  videbatur  esse.  Itaque  nou  tamquam  pntronus 
voluptatis  existimab!»tur  haec  oicere,  sed  potius  res 
sic  se  habere  judicabatur. 

Atque  hoc  idem  ille  etiam  ex  voluptatis  contrario 
probari  putabat  ;  dolorem  enim  omnibus  videri  de- 
clinandum  per  se,  sicut  ejus  contrarium  e  diverso 
expetendum.  Maxime  prteterea  expetendum  esse, 
quod  non  alterius  gratia;  sed  per  sese  tale  est :  quod 
constanter  omnium  ore  de  voluptate  affirmatur, 
iquum  nemo  interrogare  soleat  allerum,  cur  volupla- 
tem  quis  sectetur  quod  scilicet  per  se  expetenda  illa 
sit.Eamdem  quoque  adjunctam  rei  aiicui  alteri  bonai, 
efficere  eam  magis  expetendam;  qnales  res  sunt, 
juste  agere.  temperantervivere.  Porro  bonumcrescere 
et  augeri  non  uisi  a  bono. 

Atqui  hoc  ultimum  quidem  argumentum  probare 
videtur,  voluptatem  essedenumero  rerum  bonarum; 
at  non  etiam  meliorem  re  qualibet  alia,  licet  eam 
meliorem  suo  accessu  faciat  ;  siquidem  omne  bonum 
alleri  junctum  optabilius  est  quam  ipsum  separatum 
atque  solum  relictum.  Ac  tali  argumeuto  Plato  effi- 
cere  vult,  voluptatem  non  esse  summum  bonum. 
Expetibilior  enim,  inquit,  est  vita  jucunda  cuui  nru- 
dentia  conjuncta,  quam  sine  hac  illa.  Quod  si  volup- 
tas  alteri  bono  adjuncta  melior  evadat.  non  posse 
eain  dici  summum  bonum ;  quia  hoc  sine  ullius  ad- 
ditione  fiat  magis  expetendum.  Sed  si  vera  esset  hcpc 
Platonis  ratiocinatio,  sequeretur,  nec  aliud  ullum 
genus  rei  esse  summum  bonum,  quod  altero  aliquo 
per  se  bonorum  addito  ad  ipsum,  melius  rediie- 
retur. 

Quodnam  igitur  est  illud  summum  bouum,  cujus 
homo  particeps  exsistit  ?  tale  namque  inquiritur. 
Qui  vero  Euiloxo  ita  resistunt,  ut  id  quod  ab  omni- 
bus  rebus  expetitur,  esse  bonum  infitientur,   vereor 


LIIIKli  \. 


46 


i||l0ll(<('lll    M|l|M'llllll    i|ll«UH,     Kl-lll.   lltil|IIO     alil|ll|ll,      l|llllll 

iliiiliir  :  hi  iiiilciii,  cl  i|iiii<  hi<|iiiiiil,  i|iin  ili<i'  ilicriil  ii- 
t.ii|tii<  iilti|iiiil  .'  I''iii'li<  iiiilriii,  i<l  III  |iriivirt  i'i>l  iiIiijiiimI 
iiuIiiiiiIk  Iioiiiiiii  iiicIiiix,  i|iiiiiii  ttcctiiiiliiui  Mei|>hU, 
(|iii.ul  u|i|ii]lil  iir(i|ii'iiiiii  liiiiiiiin. 


Korto  vidotiir  uiil(<in  iii<i|ii«  dc  ('iiiil.riiri()  li(<ni(  liici. 
Noii  (<iiiin  uiiiiit,  si  lii^liliu  iiiiiliiiii  ckI,  iIcIccIuIio- 
ii(<in  lioniini  (<h!4(<.  ()ii|ioiiiliii' ciiiiii  i<l  inuliini  iiiiilo,  d, 
uniulio  ci  (|ii(>il  n(<iilriiiii.  Iloc  uiilcin  noii  niiilc,  noii 
tnnicn  iii  iiii*,  (|iiii<  ilictti  tiiiiil,  vcriiiii  diccntc:*.  Ain 
liulitis  (iiiiin  ouliliiiH  iiiulis,  cl  riif^iinidu  opoitiiil.  iinilio 
e»xc  ;  iiiiiilris  uiilciii,  vd  iiltcriiiii,  v(<l  siniililcr.  Niiiic. 
aiilcin  viilciiliir  liiiiic  (|iiiilciii  rn^iciitcs  til  nialiiin, 
liuiic  uiit(<ui  cli^uulos  til  lioiuiin  :  sic  tiliiiiiu  ct  oji- 
lioiitiiiltir. 


ni*  iiiliil  ili(!niil.  (,iiioil  i<iiiiii  (iiiiniliiiit  vlilotiir,  Itn  >■  <■ 
iliiliiitiii' ;  iicc  i|iii  ciiiiiiiiiiiiciii  illaiii  |ii'r»iiaiiioiii  III 
tollil,  iiroliuliiliiira  iillaliiriiM  (•<«t.  Hl  imiIiii  illa  ralinnc 
iic  laiciilia  Holii  u|i|i(<lcrciit  illaiii,  rorti'  alnMijiiii  |iiiii' 
(lcriH  iil  i|iioil  diciiiit.  Scil  i|iiiiiii  iioii  iiiinnn  ituiii  nc- 
i|iiiiiiliir  ralioiic  iiIimiIkh,  i|iioiiiodi)  aKHnrtlo  iniii  ml 
iiiliili  .'  Ac    rorlu^^Mirt   iiicmI  diuiii  iii  viIiIhim  dc><ii(!diit- 

iiii 


lU 


llllllll   .'    AC     lorlU^^MIM     IIICMl    CllUIII    III    VlllllllM   llolKMll 

i|iii<  i|iiiiilduiii  iiuliiralc  lioniiiii,  d  id  iiiMaiii  illorii 
natiirain  Hii|icriui»  diKuilatu,  (|U()il  i|ialM  cuuvuuiiM 
liiiMiiiii  (<\|idit. 

SikI  iicc.  dii  cDiitrarii)  Kinlo.xi  ar^tiiiiciitiiiii  nntiH 
|icritii  r(<durKiiiiul,  iit  viddnr,  iliccnlcM,  iioii  rcdij 
conrliidi  u\  co,  i|lloil  diilor  llliililiu  Mit,  Vo|ii|itiitciii 
liouiiiii  cHsr,  iiro|il(<i'cn  i|iio(l  iiiuliiiii  iiialo  ()|i|iiiiiutiir, 
d  iitrtiuii|iio  uoiioriiui  v.\  i|iii)d  o.nl  uoutriiiii.  liii-c. 
i|iiidi<iu  iioii  oiiiiiiiii)  iiiiiln  (li(Miiitiir,  nt  iiuii  luiiieu 
III  priosotili  (lispiilutioiio  vcro  diciiiitiir.  Klfiiiiu  mi 
doliir  ol  volu|ilas  iiiala  aiiiln)  riirciit,  niiilio  diuin 
fiif<iciidu  oruiit,  (piiu  scilicd  iiiiila;  vid  ni  uiMitriiiii 
cssciil  (iicc  lioniiin  ii(>c.  inuiiini),  iiciilriiin  i|iioipi(j 
forol  vcl  fiiKieiiiliiiu  vci  uiiipio  xiinili  nircdii  porso- 
ipicndiiiii.  Atipii  o.\|icriiiiiir,  voliiptatciii  lioiiiiiics  iil 
lioiiiiin  o.\p(<tcrc,  dolorciii  iit  uialiiui  dcvilarc,  Kx  co 
igitur  cuutrariu  oppuui  iulur  »c  illa  purspicuuui  ciil. 


Posfquam  IMiilosDplms  osteiulit  (|iio(l 
dctcrmiiiamlum  cst  dc  clccliouc,  liic  iu- 
cipit  ilc  ca  traclaic.  Kt  priuio  prosc(|iiilin" 
opiuioucs  alioruui.  Sccuudo  dctcriuiual 
vcritatcm,  il)i,  t(  Oiiid  autcm  est,  vcl 
quale  cle.  »  (lirca  priimnu  duo  facit.  Pri- 
mo  prosc(]uitur  opiuioucui  poueutiimi 
dclectatioiuMu  iu  gciicre  bouorum.  Se- 
cuudo  prosetiuitiir  opiuiouem  coutra- 
riam,  il)i,  c(  Tali  uti^jtic  ratioue  etc.  »Circa 
priiuum  dtio  lacit.  Primo  pouit  ratio- 
nes  ex  (juil)us  probaliat  Eudo.xus  delecta- 
tiouem  esse  in  genere  bouorum.  Secundo 
poiiil  ratioucs,  ex  quibus  probabat  eam 
esse  maximum  bouum,  ibi,  «  Maxime 
autcmcHgibilc.  »  Circa  primum  duofacit. 
Primo  osteudit  quomodo  Eudoxus  pro- 
babat  delectationem  esse  de  generc  bo- 
norum  cx  parfc  ipsius  dclectationis. 
Secundo  quomodo  boc  probabat  ex  parte 
contrarii,  ibi,  ((  Non  minus  autem  etc.  » 
Circa  primum  duo  facit.  Primo  proponit 
opinioncm  et  rationem  Eudoxi.  Secundo 
ostcndit  qilare  cjus  opinioni  et  rationi 
credebatur,  ibi,  «Credcbanturautemetc.» 
Dicit  ergo  primo  quod  Eudoxus  existi- 
mabat  dclectationcm  esse  de  gcuere  bo- 
norum,  quia  videbat,  quod  omnia  deside- 
rant  ipsam,  tam  ratioualia,  scilicet  ho- 
mines,  quam  irrationabilia,  scibcet  bruta 
animalia.  Ilhid  autem  quod  cstapud omnes 
ebgibile,  videtur  esse  epiiches,  idest  bo- 
num,  et  maxime  potens  in  bonitate,  ex 
quo  potest  trahere  ad  se  omnem  appeti- 
tum.  Et  sic,  quod  omnia  fcrantur,  ad 
idem,  scihcet  ad  dclectationem,  dcnuu- 
ciat,  quod  delectalio  non  sohim  est  bo- 
num,  sed  etiam  quoddam  optimum.  Ma- 
nilcstum  cst  enim  quod   unumquodquc 


quanit  inveniro  id  quod  est  sibi  bonuin, 
sictit  cibus  cst  boiius  omuiiuis  auiiuali- 
luis,  a  (jiiibiis  coiumuuilcr  ap[)('fifur.  Sic 
ergo  [)atct  dclccfaliouciu  (juam  omuia  ap- 
pctunt  csse  aHquod  bonum. 

Dciiidc  cum  (hcit  «  crcdcl^autur  autem  » 
Ostciuht  qiiare  Eudoxo  maxime  crede- 
batur.»Et  dicit  quod  sermoucs  Eudoxi 
magis  credebantur  propter  moralem  vir- 
tutcm  dicentis,  quam  etiam  propter  eo- 
rum  cfficaciam.  Ipsc  cnim  crat  tcmpera- 
tus  circa  delectationes  ditrerentes,  quasi 
exceilentius  aliis.  Et  ideo  cum  laudabat 
delectationem,  non  videbatur  hoc  diccre 
quasi  amicus  dclcctatiouis,  scd  quia  sic 
se  haberet  secundum  rei  veritatem. 
,Deinde  cum  dicit  (t  non  minus  » 
PonitrationcmEudoxi,  quae  sumebatur 
ex  parte  coutrarii.  Et  dicit  quod  Eudoxus 
existimabat  manifestc  dclcctationem  esse 
de  genere  bouorum  non  minus  ex  con- 
trario,  scilicet  ex  parte  tristitiai,  quam 
ex  parte  iUius  delectationis.  Manifeste 
enim  apparet  quod  tristitia  secundum 
se  est  omnibus  fugienda.  Unde  contra- 
rium,  scilicet  dclectatio,  videtur  esse  om- 
nibus  eligcndum. 

Dcinde  cum  dicit  ((  maxime  autem  » 
Inducit  duas  rationes  Eudoxi,  ad  os- 
tendendum  quod  delectatio  sitmaximum 
bouum.Quarum  prima  est:  lUiid  enim  vi- 
detur  esse  maxime  ehgibile,  et  pcr  coii- 
sequens  maxime  bouum,  quod  non  eh- 
gitur  propter  aherum,  quod  ei  accidat, 
neque  gratia  ahcujus,  sicut  finis.  Hoc  au- 
tem  manifeste  conlitentur  omnes  circa 
dclectatiouem.  Nullus  enim  quaerit  ab 
alio,  cujus  gratia  veUt  delectari;  quasi 
delectatio  sit  secuudum  seipsam  ehgibi- 


4t> 


l.N   \  l.llMinS  KTIIIt  MKI!M  Al)  NICOMACmiM. 


liii.  Klgo  deleitutiu  u»t  luuxiiiie  boiiuin. 
Sei-uiiilaiu  latioiiein  {touit  ibi    '>  a[)[jo- 
bitaini|uu  Luiquu  » 

Kt  eireu  hue  duo  fueit.  1'riiito  |ionit 
ipHuiii  rutiuuuin.  lioc  (uiiin  uppurut  (iriu 
(IblectatioUfin,  i|Uoti  a(>|iosita  (-ui<-uui([u<', 
houoriiin  tai-it  i[i.suin  cli^MMlius.  Sicut  si 
a[)[»ouatur  ui  (juod  (!st  jiisto  u^(fro,  vol 
teini>erutiiin  esHu  uu^ot  horuin  honitu- 
tein.  .Melior  euiin  (jst,  ([iii  il(!l(Mtatur  iii 
o[>erutioii(;  justitiui  seii  teiu[)ei-aiitia;.  Kt 
ex  liuc  volehat  eoncludere  (juod  dehictu- 
tio  esset  o[>tiinuin,  quusi  omuihus  hoiii- 
tuteiii  auf^ens. 

Seciiudo  ihi  «  Videtur  autem  )> 
Osfeiidit  defectum  liujus  ratiouis.  Et 
dicit  ([uod  [>ra!(licta  ratio  videtiir  conclii- 
dere  ([uod  delectutio  sit  de  ^(iuere  hoiio- 
riim,  nou  aiitem  (jiiod  sit  iiia^ns  houiim 
aliquo  alio.  De  ([uo(-uiii([ue  euim  hoiio 
hoc  etium  verifh-atiir,  ([uod  alfiui  houo 
coujuuctumj  est  melius,  ([uuin  si  sit  soli- 
turium  [)or  sei[)sum. 

Deiinle  cum  dicit  «  tali  ufiijue  » 
Prosetjuitur  opinionem  poiKiiilium  dc- 
lectationem  non  esso  honum.  Et  priino 
osteiidit  (juomodo  ohvianf  [)ra'mi«is  ra- 
tiouihus.  Secuudo  ponit  rationes  eorum, 
quas  in  coutrarium  adducunt,  ihi,  «  Non 
tamen  si  non  et«.  »  Circa  [)rimum  duo 
facil.  Primo  ostendit  quomodo  rafioiio 
superius  inducfa  ad  osleiideudum  delec- 
tationem  esse  optimum  utehantur  ad  con- 
trarium.  Secundo  osfendit  quomodo  oh- 
viabant  aliis  rationibus,  ibi,  «  Insfanfcs 
autem  etc.  »  Circa  priinum  duo  facit. 
Primo  mauifesfat  quomodo  Plafo  ufcha- 
tur  praemissa  rafioue  ad  opposifnm.  Sc- 
cundo  solvit  processum  Plafonis,  ihi, 
«  Manifestum  esi  autem  cfc.  »  Dicit  ergo 
primo  quod  per  rationem  immediate 
pra»missam  Plato,  qui  erat  contrariae  opi- 
niouis,  iuterimere  conabatur,  quod  dic- 
tum  esf,  ostendendo,  quod  delectatio  non 
est  per  se  bonam.  Manifestum  est  enim 
quod  delectatio  cst  cligibilior  si  adjunga- 
fur  prudentia}.  Quia  igitardclecfafio  com- 
mixfa  alferi  melior  est,  concludcbat  quod 
delecfatio  non  sit  per  se  bonum.  Illud 
enim,  quod  est  per  se  bonum,  non  fit 
eligibilius  per  apposifionem  alferius. 
Circa  quod  sciendum  est  quod  Plato  per 
se  bonum  poncbat  id  quod  cst  ipsa  es- 
sentia  bonitatis,  sicut  per  se  hominem 
ipsam  essentiam  hominis.  Ipsi  aulem  es- 
sentiffi  bonifatis  nihil  pofest  apponi,  quod 
sit  bonum  alio  modo,  quam  parficipando 
essentiam  bonitatis.  Et  ita  quicquid  bo- 


iiitatis  in  eu  quod  addifiir  (^st  dorivutuin 
ah  i[)sa  (!SS(!ntia  honitafis.  Et  si(;  [x^r  s(! 
hoiuiin  iion  tit  ineltus  aUijuo  addito. 
Deindt!  cuin  dicit  «  inunifestiim  uutem  » 
Iin|)rol>ut  Ari8tot(!le»  processum  IMato- 
nis.  .Maitifesfum  esf  qiiod  scciiiiiluin 
haijc  rafioni-in  itihil  iit  ri;hiis  hiimauis 
erit  [)er  so  hoiiiim,  cuiu  ([iiodlihet  liuina- 
niini  boitiiin  iiat  (^ligibiliiis  addilum  ali- 
(iii  [i»;i'  se  hoiio.  Non  citiin  [)oti!st  iiivii- 
niri  aliqiiid  in  commuiiicatioitein  huitiaux 
vi'a'  v(!ni(!ns  qiioil  sit  tale,  iit  scilic(!t  iioii 
liat  melius  per  ap[)ositiouem  alleriiis. 
Tali!  autcin  aliiiuid  (|ua*rimus,  ([uod  sci- 
licet  in  coinntiiiticatioit(!in  hiimana!  vifa; 
v(!niat.  (Jui  eiiiin  dicuitt  dcleclatioitem 
esse  honuin,  intendunt  eam  essc  huma- 
niiin  boniim,  non  autem  i[)siim  diviniirn 
homim,  quod  est  i[)sa  esscitfia  hoitilalis. 
D(;iiid(!  (Miin  dicit  <(  instantes  aiilem  » 
Ostendit  quomodo  IMatonici  obviahant 
rationihus  Kiido.vi  probaiifibus  del(!cla- 
lion(!in  ess(!  houum.  Kt  [)iimo  (juomodo 
obviabant  rationi  (ju;e  suinebatur  ex  jjarle 
ipsius  delectationis.  Secundo  quomodo 
ohviabant  rationi  quai  sumehatiir  cx  partc 
contrarii,  ibi,  «  Videtur  autem  etc.  »  Ob- 
viahanf  autem  prima!  rationi  interimendo 
istam :  hoiium  cst  quod  omnia  appctunt. 
Scd  Arisfoteles  hoc  improhat,  dicens  quod 
illi  (jui  iiislant  rationi  pAidoxi  di(;oiifcs 
quod  iion  est  necessarium  cssc  bonum 
id  quod  omnia  appcfunt,  nihil  diccre  vi- 
deutur.  Illud  enim  quod  vidctur  omnihus 
dicimus  ita  sc  hahcrc  ;  et  hoc  habetur 
quasi  principium.  Ouia  non  cst  possi- 
bilc  quod  naturalc  judicium  in  omnihus 
fallatur.  Cum  autcm  appctitiis  non  sit 
cjus  quod  vidctur  bonum,  id  quod  ab  om- 
nibus  appctitur  omnibus  videtur  bonum. 
Et  sic  (ieclaratio  quae  ab  omnibus  appc- 
titur  est  hona.  Ille  autem  qui  hoc  quod 
ab  omnibus  creditur  interimtt,  non  dicit 
totalitcr  crcdibiliora.  Posset  enim  susti- 
neri  illud  quod  dicitur,  si  sola  ea  quae 
sine  intellcctu  agunt,  sicut  bruta  anima- 
lia  ct  homines  pravi,  appeterent  delecta- 
tioncs  ;  quia  sensus  non  judicat  honum 
nisi  ut  imnc  :  et  sic  non  oporteret  dclec- 
tationem  csse  honum  simpliciter,  sed  so- 
lum  quod  sit  bonum  ut  iiunc.  Sed  cum 
cfiam  habentes  sapicnfiam  appetant  ali- 
quam  delcctafionem,  omnino  non  vi<lefur 
aliquid  dicerc.  Yerumtamen  si  etiam 
omnia  qua^  agunt  sinc  iufcllccfu  appete- 
rent  delecfationcm,  adhuc  esset  jiroba- 
bilc  quod  dclecfafio  esset  quoddam  bo- 
num  :  quia  etiam  in  pravis  hominibus  est 


niiKii  X. 


47 


(|iioilil:iiM  natnnih'  honiini  (|ii()il  incliniit  in 
a|i|)('litiini  ('oiiviMiiiMitis  honi  ;  ct  lioc  iia 
liinih*  hoiimn  cst  niclins,  i|iiiiiii  pnivi  lio- 
iniiics,  iiii|iiantuin  liujnsinoili.  Siciit  ciiiin 
\irtiis  cst  |)circ(li()  natiira',  cl  |)id|ilcr 
hoc  virtiis  nioralis  o.st  iuclior  (inani  vir- 
tiis  natiiralis,  nt  iii  sivvlii  (lictniM  (>s|  ;  ila 
(11111  inalilia  sit  corniiitio  iialiira',  homiiM 
iiatiiralc  cst  iiicliiis,  siciil  intc^riini  cor 
riiplo.  ManilVstiiiM  cst  aiitcin  i|iio<l  sccnii- 
(iiiiM  i(l  (iiiod  ad  iiialitiaiM  pcrtiiict  pravi 
lioiiiiiics  (livcrsilicaiiliir.  Siiiit  cniiM  Miali- 
tia'  sihiiiivicciM  conlraria'.  Kl  idco  id  sc- 
ciindiiiM  (iiiod  h()iMiii(\s  pravi  coMvoiiiuiMt, 
scilic(^t  (h^loctatioiuMM  appclcMc,  vidcliir 
inagis  ad  iiatiiiam  (luam  ad  malitiani  pcr- 
tiiioro. 

Doiiule  cum  dicit  «  forlo  videtur  » 
Oslondit  (luoinodo  ohviahaiil  ralioiii 
qua»  siiinchalur  o\  partc  Iristilia'.  Dicc- 
bant  cniin  (luod  noii  sc^iuiliir,  si  tristitia 
est  inalum  (luod  proplor  lioc  dolcclatio 
sit  bonum.  Onia  invonitur  (]iiod  maliim 
opponilur  non  sohim  hono  sod  otiam 
malo :  sicut  auducia  iionsohim  rortitudini, 


scd  ctiaiii  tiiniditati;  ol  amho,  Krilirot 
Imiiiiimi  cI  iiialiiin,  opponnnliir  ci  iinod 
noii  (^st  hoiMiiii  ncijiK^  nialuin,  sicul  rx 
Ircina  oppoiiiiiiliir  iiicdio.  \'.s\  aiitcni  ali 
iinid  talc  scciiniliiin  .siiani  spcciiMii  coiisi 
(lcratiiiii,  siciit  lcvarc  h'slncam  dc  tcrra 
vol  aliiinid  hiijiisiiiodi.  Sod  iiillic  procoK 
siiin  Aristotclcs  improhans,  dicil  (iiiod 
noii  diiMiiil  inalc  (iiianttiin  ad  istain  oppo- 
sitioiicm  mali  ad  maluin  :  sod  tamon  iioii 
iliciinl  vorain  iii  proposito.  Non  onim 
tristitia  opponiliir  dclcctatioiii  siciit  ma- 
hiiii  inalo.  Si  cniin  ainho  cssciil  iiiala, 
()porlor(^t  (iiiod  aniho  riiKi<'nda  ossiMit. 
Sicut  onim  hoiiiim  iiii|uantiim  liiijiismo- 
di,  osl  appctihih; ;  ita  nialnin  iiiiinanttim 
hnjiismodi,  ost  lii^'ionduiM.  Si  aiilcm 
nontrum  eorum  ossot  inaliim,  ncutrum 
osset  fu^iondum ;  vel  similitor  so  iiaiio- 
rcl  circa  ulrmmiiio.  Sod  minc  omiics  vi- 
(lontiir  riif,'or(;  tristitiam  lanKiiiam  maliim, 
et  appolore  doloctatioiicin  lanKjuam  lio- 
num.  Sic  ergo  op[)onunlur  ad  invicem 
sicut  bonum  et  malum. 


LECTIO  111. 

Rationcs  ponimtu7\  quibus  ostenditur  delectationcni  non  esse  dc  gcnere  bonorum 

quse  numero  quatuor  sunt. 


ANTIQUA. 

Non  tamen,  si  non  qualitaluin  esl.  delectatio,prop- 
ter  hoc  ueque  bouoruiu.  Neque  eniui  virtulis  ope- 
raliones  qualitates  sunt,  neque  felicitas. 

Dicunt  autem  bonum  quidem  delerminatum  esse, 
delectatioueiu  auteai  iudetermiuatum  esse,  quoniam 
recipii  magis  et  minus. 

Siquidem  igitur  ex  delectari  lioc  judicant,  et  circa 
juslitiam  et  alias  virlutes,  secuudum  quas  manife.-te 
aiuut,  et  magis  et  miuus  aliquales  existere ;  et  se- 
cuudum  virtutes  erit  idem.  Justi  enim  suut  magis, 
et  fortes.  Est  autem  juste  agere  et  tcmperate  agtre 
magis  et  minus.  Si  aulem  in  delectationibus,  neque 
forle  uon  dicunt  causam,  si  sunt  hae  quidem  inimix- 
tee,  hae  autem  mixtiB.  Quid  autem  prohibet,quemad- 
modum  sanitas  determinata  existens  recipit  magis 
et  minus,  sic  et  delectationem  ?  Non  enim  eadem 
commensuralio  in  oumibus.  Neque  in  eodem  una 
semper  :  sed  remissa  permanet  usqtie  ad  quid,  et 
differt  iu  magis  et  minus. 


Perfectumque  per  se  bonum  pouentes,  niotiones 
aulem  et  generaliones  imperfectas,  delectatiouem 
motiouem    et  geuerationem  enunciare  tentaut. 

Non  bene  autem  videnlur  dicere,  neque  esse  mo- 
tionem.  Omnium  euim  proprium  esse  videtur  velo- 


RECENS. 

* 

ison  subsistit  etiam  argumentum  illud,  quod  ideo, 
quia  non  est  qualitas,  nou  sit  etiani  in  bonis  volup- 
tas.  Non  enim  virtutis  energiae  qualitates  sunt,neque 
beatitudo. 

Dicunt  etiam,  bonum  esse  finitum,  voliiptatem 
vero.  quia  recipit  magis  et  miuus,  indetermiuatum. 
Ob  id  nou  esse  hauc  in  bouis.  Atqui  ?i  ex  voluptatis 
percipiendae  cousideratione  istud  ceusent,  responde- 
mus  ipsis,  eodem  modo  rem  habere  in  justitia  et 
aliis  virlutibus,  quarum  respectu  scilicet  dicitur, 
uiagis  et  minus  esse  tales  eos,  in  quibus  illae  insunt. 
Etenim  alius  alio  justior  ac  fortiorest;  itemque  alius 
alio  opera  justiti.B  et  lemperantiae  magis  vel  minus 
edit.  Siu  autem  ipsius  voluptatis  ratione  dicunt  in- 
definitam  hauc  esse,  fortasse  veram  causam  non 
afferunt  :  quum  sint  voluptates  aliae  purae,  aliae 
mixtae. 

Et  quid  obstat  quominus,  perinde  ut  sanitas  defi- 
nita  est  et  nihilominus  recipit  magis  et  minus,  etiam 
voluptas  quamvis  definita  sit,  intendi  tamen  remit-- 
tique  possit?  nam  quod  ad  sanitatem  attinet,  non 
eadem  omnibus  est  temperatura,  neque  in  uno  ea- 
dem  semper,  sed  nonnihil  in  dies  remittendo,  ita 
aliquatenus  permanet  :  differtque  ipsa  a  se  ipsa 
certis  gradibus.  Hujusmodi  ergo  aliquid  et  circa  vo- 
luptatem  accidit. 

Quando  porro  summum  bonum  perfectum  quid- 
dam  esse  arguunt,  quum  motiones  atque  ortus  con- 
stet  esse  resimperfectas,  in  eo  argumento  posse  do- 
ceri  putant,  voluptatem  esse  motum  et  ortum.  Non 
recte  autem  id  aifirmare  videntur  :  ueque  motus  esse 


4D 


IN  \  LlllHOS  h.THiCUHUM  AU  MCUMACULM. 


cita^  et  tarditas,  et  si  dui 
quu<l   ujuuili    dd   aliuii. 


tari. 


:  rlum  itaipisuiu,  |iula 

.'lUi   iiiiltsiu   tiuruiu 

iii  ellliu  tsit 

,     clcle';ldll 

i  .   iru  aulciu    ct    ail|4t;i'i 

|iiiileiu   i({ilur   iu  ilelei:- 

1    cl    Uiile  e^il.  Uperall    ftuleui    eti- 

eluciler  uuu  ust,  illcu  ttuteuj  delec- 


£l  geueratiu  qualiter  utii{ue  eril.'  Videtur  uuu  ex 
uuucuiui|ue  i{uuiJcuiiii{ue  tieri,  «ftl  ux  quu  tit  iii  liuc 
ui«4ulvi,  et  cujud  (^euerdtiu  ilelectatiu,  tiuju^i  Iri^ti- 
tia  curru[Kiu.  El  dicuut  auleiu  tnstiliaui  ijiiuleiu  de- 
fectuiii  e^de  ejuit  quuil  Becuuiliiiu  iiiituriiui,  ilelectii- 
tiuueiu  auteui  re|ilelluiieui.  llii:  ttiileiu  curpuruled 
»uut  pasaiuuei  Si  initur  ejus,  ijuud  »ecuuduiu  ua- 
turaui,  replelii)  deleiliitii»  :  iii  ipiu  repletiu,  liuc  uti- 

auu  delectttbitur.  Ci)r|iUH  er^u.  Nuu  viilelur  auleui. 
uu  e*t  er^u  repletiu  delectatiu  .  »ed  facla  quidein 
repleliuue  delectabitur  utique  aliqui!»,  et  iucittUii  tri»- 
tabitur. 

()()iuiu  auteiii  hijHc  videtiir  facla  esse  ex  hid,  qiiaj 
circa  cibuiu,  Irislilii*  et  deleclaliuuibui.  ludi^eutei 
euiui  factui  et  piittristatus  delectari  repletiuue.  Hoc 
autem  uuu  circa  uiuuei  accidit  delecliitioues  :  «iue 
tribtitia  euim  suut  lUitlheuiaticae,  et  earuui  qua)  se- 
cuudum  seusus,  et  ijuit  (>er  olfdctuui,  sed  el  audi- 
tioueii,  et  visiouei.  .SlultiK  auteiu,  ft  uiemuriiB,  el 
»pes.  Cuju*  i^itur  geueratioues  eruul?  Nulliub  euiiu 
defeclus  facli  sunt,  cujus  lial  utique  repletiu. 


videtur  vuluptad.  (Jmni  namiiiie  inotioDi  tarditas  et 
celeritan  cuuipetit  :  bi  iiuii  tiliauliiie  buii  ud  iteite  (iit 
mutiuui  cuili),  at  reojiectu  «alteiu.  Sed  vulu(itHli 
iieutruiii  liuruiu  cuuipetit.  .Naiii  titiiielai  coiitiiigit  iit 
re[)eute  quiii(ii<iiu  vuliqitate  (lei  fiiaiirt  sit,  bicut  et  ira 
quia^iiam  c.itu  e.tttraerit  :  tuiueu  citu  iiiesse  actu  vo- 
lii(itateiii  uoii  diciiuub,  ueijue  ad  iilleriim;  iid  uuiiii 
tautum  liittc  CDUveiiiiiut,  quii!  tiiiiit  aiuhulure  et  aii- 
geri  et  umuiu  hujutiiiiodi.  Truduci  i({itur  ud  vulu()la- 
teiu  tarde  uut  celeriter  iiubMiimus  :  i<eil  vulu|ilatiii 
euer{<iuii  celeriter  uiit  turile  iieiiiu  exercet  :  niu  auteiu 
vucu  id  quod  ebt  vuluptute  afllci. 

Jiiui  qiiod  volii()tU8  dicitur  esse  ortuii,  qiiu^HO  i(uod 
hubet  rutiuuis/  .Nuu  lit  res  qiiu.'lihet  ex  qiiuiiljet  uli- 
quo  furtiiitu  uiotii  :  ued  ex  ((iiu  re  iiaiicitur  quid- 
piam,  iu  euiudem  ijuoijiie  re.^ulvitiir;  et  cujus  rei 
vuluptua  eol  geuerutio,  ejusdem  dulur  eat  curru[»- 
tiu. 

Adduut  vero  eliam,  voluptntem  esae  expletioiiem 
ejub  quod  uutiira  dertiilerahul;  duloreiu  coiitra  «Jiih- 
dem  iiidi;^eiiliuiii  :  ulqiii  exjileliu  [iun:  atque  (leiiiiriu 
«uut  utfectioiiei  cur[)uri.s.  (Juud  i-i  ergu  vuliiplin  est 
ejus  quud  secuiiduui  uuturum  est  su(ipletio  ;  utiquo 
id  qiiod  expletur,  vulii|)tiile  uflici  dicetur  Niuiiriim 
cor[ius.  At  id  quideui  falsum  ;  i|uundo  [lotius  aiiiina 
Iftturi  el  dulttre  videtur.  Nuu  igitur  vulii(itas  iudi- 
geuliiB  est  exiiletiu  :  verum  quum  lit  ex[»letiu,  |»o- 
test  aliquis  volu[)tute  uffici ;  fliciit  cunlra  dulurem 
perciriere,  quuui  secatur.  llific  uutem  o()iuio  iiide 
orta  uierit,  (^iiod  solummudu  volu[ilateiu  et  dulorem 
intuiti  sunt  illuui,  qui  ex  ulimeutis  percipitur.  iNimi- 
runi  i{uod  homiiies  his  de^tituti,  et  dolure  exinde 
allecti,  i[)sa  pustiuodum  exjilelione  didectiuilur. 

Atqui  hoc  uon  iu  ouiiiihus  vuliiptutihus  accidit. 
Multcu  euiiu  vulujitutes  oiiiuis  doloris  experles  sunt, 
ut  mutliematicije  :  ilemque  ex  sensuuui  volu()tuti- 
bus  en:  ijuixj  odoralu  [>erci[)iunlur.  et  audilu  et  visu  : 
item  voiuptates  quas  reminiscendo  vel  8[)eraudo 
percipiiuus  ;  qii<e  sane  nou  [lossiint  alicujiis  rei  orlus 
esse,  quuui  nullius  rci  {jeuuria  antegressa  sit,  cujus 
ipsse  esseut  expletio. 


Post(]iiam  IMiil(jso[)liiis  removit  ohvia- 

tionem  Platoiitcorum  ad  rationesEiidoxi, 

hic  poriit  rationes  eoriim  contra  ipsam 

positionem  Eudo.vi.  Et  circa  hoc  duo  fa- 

cit.  Primo  proponit  raliones  ad  ostenden- 

dum  quod  delectatio  non  sit  de  generc 

bonorum.  Secundo  ponit  rationes  ad  os- 

tendendum  quoii  delectatio  non  sit  per  se 

et  universaliter  honum,  ibi,    «  Maniles- 

tare  autem  videtur  etc.  »  Et  qtiia  primai 

rationes  falsum  concludunt,  ideo  Aristo- 

teles   simul  poncndo   eas,    destruit  eas. 

Proponit  ergo  circa  primum  quatuor  ra-  ■ 

tiones.  (Juarum  prima  talis  est :  Bonum 

videtur    ad  genus  qualitatis  pertinere    : 

qua^renti  enim  quale  est  hoc,  responde- 

mus,  quoiiiam  bonum.  Delecfatio  autem 

non  est  qualitas  ,  ergo  non  est  bonum. 

Sed  hoc  Arisf oteles  removet ;  dicens  quod 

non  sequitur,  si  delectatio  non  sit  de  ge- 

nere  qualitatum,  quod  propter  hoc  non 

sit  de  genere  bonorum.  Bonum  enim  di- 

citur  non  solum  in  quaUtate,  sed  etiam 

in  omnibus  generibus,  sicut  in  primodic- 

tum  est. 

Secundam  rafionem  ponit  ibi  «  dicunt 
aulem  » 


Et  primo  ponit  ipsam  rationem  Plato- 
nicorum  :  dicebant  enim  quod  esse  bo- 
num  est  determinatum,  ut  patet  cx  his 
quai  supra  iu  nono  dicta  sunt.  Delectatio 
autem,  ut  dicunt  est  indeterminata,  Quod 
probabant  per  hoc  quod  recipit  magis  et 
minus.  Et  sic  conchidebant  quod  delecta- 
tio  non  esset  de  genere  bonorum. 
Secundo  ibi  «  siquidem  igitur  » 
Destruit  hujusmodi  processum.  Circa 
quod  considerandum  est  quod  dupliciter 
ahquid  recipit  magis  etminus.  Unoinodo 
inconcreto.  Ahomodoin  abstracto.  Sem- 
per  enim  dicitur  aliquid  magis  et  minus 
per  accessumad  ahquid  unum  vel  reces- 
sum  ab  eo.  Quando  ergo  id  quod  inest 
subjecto  est  unum  et  simplex,  ipsum  qui- 
dem  in  se  non  reoipit  magis  et  minus, 
Unde  non  dicitur  magis  et  minus  in  ab- 
stracto.  Sed  potest  dici  secundum  magis 
et  minus  in  concreto,  exeo  quod  subjec- 
tummagisetminus  participat  hujusmodi 
formam.  Sicut  patet  inluce,  quaj  estuna 
et  simplex  forma.  Unde  non  dicitur  ipsa 
lux  secundum  magis  et  miuus.  Sed  cor- 
pus  dicitur  magis  vel  minus  lucidum,  eo 
quod  perfectiusvelminusperfecte  partici- 


^l 


IJIIKU  X.  V.i 

pol    liiriMn.    0>"»""'<'    aiiltMii   csl     iili(|iiii  lin  ni(i|iirii.s   iiiaKiH  <il   iniiiiiM  nil   (lot<M-- 

fonna  iiiia'  in  sui  lalioiK^  iin|KHlal  i|iMin  iniimla,  siciil  ul  sanilaM.  lliiJiiHinoili  (•iiini 

(Ijiin   propoilioncin    iniillonnn  ortlinalo-  (lclcnniiialii  dici  |tossniil,  iiH|u.iiiliini  iili 

iiiin   ad  nmnii.  lalis  loniia  cliain  S(Mmiii  (|nalil(M'  alliiiKnnl  id  atj  (|no<l  oiilinanliir, 

(Inni  propriam  ralioiKMH  rciipil  iiiaKis  kI  li(»'l  possiMil  propin(|niiis  alliiiK^Mc.  Si(Mit 

nniins.  Si(Mil  palcl  di^  sanilah»  cl  piilcliri-  (•mnini.vlio  Innnornin  lialicl  niliiunMn  na- 

IndiiK^  :  (iiKunin  nlriimipKMm|i(Mlal  pro-  nilalis  cx  co  (|ii(»d  alliiiKil  (•onv(Mii(Mili.iin 

poiMioiKMn     convtMii(MiliMn    naliir.i-    cjiis  liiimana'  naliir.c  ;  cl  (!.\  lioc  dicilnr  dcl(M-- 

(inod    diiilnr   pnlchnim    vcl   s.iiinin.    Kt  ininala,  ((nasi  pniin-inin  liMniiniiiii  allin- 

(inia  linjnsniodi  pro[iorlio  polosl  es.so  vol  Kons.  Sod  complo.xio  (|na'  nnllo  inodo  ad 

niaK'S    vol   minns  convonicns,    iiidc   csl  lioc  aMiii^'-il,  noii  (!sl  dclcrininal.i,  scd  ('Ht 

(piod  ipsa  pnlrlirilndo   vd  sanilas  iii  sc  protMil  a  ralioiic  sanilalis.  Idco  .inliMn  sa- 

considcrala    dicilnr    sccniidmn  ina^^is  ct  nilas  sotMindiiin  si;  rocipil  maKis   (it   ini- 

minns.  Kt  ox  hoc  patot  cinod  nnilas  so-  nns,  (iiiia  iion  ost  oadom  comnKMisiiratio 

cnndiim  iinam  osl  aliipiid  doUMininaliiin,  Iniintnnm  iii  omnilnis  liominilnis,  ncipio 

ost  cansa  (piod  aliipiid  non  rccipial   ina-  cliain  in  nno  ol  (M)dcm  osl  scinixM-cadcm. 

gis  ot  minns.  (Jnia  (M'}j;o  dclcclalio  rccipit  Scd  ctiain  si  rcmillaliir,  pormaiKil   nilio 

magis  ot  minns,  vidoltalnr  non  cssc  ali-  sanilatis,    nscpio  ad    arKpiom  lorminnm. 

(|ni(l   (lclonninalnm,  ol    \)cv  conso(puMis  Kt  sic  dilVcrt  sanilas  socniidiim  magis  et 

nt)n  ossc  iU'  t,'tMKM-t>  Itonornm.  Aiislotclcs  minns.  Kt  oadcm  ralio  osl  dc  dcUjclalionc 

orgo  Iniic  oliviando,  dicil  (jnod  si  IMalo-  mixla. 

nici  dicant  doloctationom  osso  qnid  inde-  Tortiam   ralionem   ponit  ihi   »    porfec- 

lenninalnm  ox  eo  quod  rccipit  inagis  ot  tnm^iuo  » 

miiius  inconcroto,  vitlclicct  pcr  lioc  (inod  Kl  circahoc  dno  facit.  Primo  ponit  ip- 

conlinj):it  aliipicm  dolcclari  mat,Ms  ct  mi-  sam  nitiouom.  Pouobant  oniin  Plalouici, 

nus,  oril  iilcm  diccro  circa  justiliam  ot  id  quod  csl  per  se  houum  esso  qiioddam 

aUas  virtntos,  secundum  quas   aliqui  di-  perfoctum.  Omnes  autcm  motioncs  etge- 

cuntur  aliqualcs  ma^is   ot  miuus.   Suiit  ncratiouos    sunt   imi^crfecta'.    Est    euim 

ouim  alicini  inay:is  et  miuus  jusli  ot  for-  motus  actus  impcrfecti,  ul  dicitur  iu  tcr- 

tos.  Kt  idom  otiamaccidit  circa  actiones.  tio  Plujdcnrum.  Unde  niillam  motionem 

Coutingit  cnim  quod  aUquis  agat  juste  seu  generatiouem  ponunt  esse  de  genere 

ot  tompcrate  magis  et  minus.  Et  socun-  bouorum.  Nituutur  autem  affirmarc  quod 

dum  hoc,  vcl  virtutes  non  eruiit  de  ge-  dolcctalio  sit  molio  vel  generatio.  Uudc 

ncro  houorum,  vel  pra^dicta  ratio  non  re-  coucluduut  quoddelectatio  uon  est  perse 

movet  deloctationem  esse  de  genere  bo-  bouum. 

norum.  Si  vcro  dicant  delectationcm  rc-  Secuudo  ibi  «  non  bene  » 

ciperc  magis   et  minus  cx  parto  ipsarum  *     Exckidit  hauc  ratiouem  dupUcitcr.  Pri- 

delectatioimm  :   considerandum  est   ne  mo  quidem  quantum  adhoc,  quod  dicunt 

forte  eorum  ratio  non  refcratur  ad  om-  dcloctationem  esse  motioncm.  Et    dicit 

ncs  delectationcs,  sed  assignent  causam  quod  nou  bene  videntur  dicere  dum  di- 

quod  quaHlamdclectatiouessuntsimplices  cuut  delectationcm  esse  motionem.  Om- 

ot  immixta^,  puta  delectatio  qua?  sequitur  nis  euim  motio  vidctur  esse  velox  aut 

contemphitionem  veri,qua?damautem  de-  tarda.  Velocitas   autem  et  tarditas  non 

loctationes  suut  mixtae,  pntaquajsequun-  conveniunt  motioni  absolute   secnndum 

tur  contemperantiam  aUquorum  sensibi-  seipsam,  sed  per  respectum  ad  aUud.  Si- 

Uum,  sicut  quae  sequitur  harmoniam  so-  cut  motio  mundi,    idest  motus  diurnus, 

nornm,  aut  commixtioncm  saporum,  seu  quo  revolvitur  totum  coelum,  dicitur   ve- 

colorum.  Mauifcstum  est  enim  quod  de-  loxper  respectum  ad  aUos  motus.  Et  hu- 

lectatio   simplox   sccundum  se  nou  rcci-  jus  ratio  cst,  quia  sicut  in  sexto  Phf/si- 

piet  magis  ct  miuus,    sed  soki  mixta  ;  conim  habeinr,  velox  est,  quod  in  pauco 

inquantum  sciUcet  contcmperautia  scnsi-  temporemultummovetur;  tardumautem, 

bilium  quae  delectationem  causat  potest  quod  in  muUo  parum.  MuUum  antem  et 

magis  vel  miuus  convenire  natura?  ejus  paucumdicuntur  ad  aUquid,  ut  habetur  in 

qni  delectatur.    Sed  tamen  neque  etiam  P/\vdicamentis.  Sed  deleciaWoninonc.om- 

delectationes  qua?  secundum  se  magis  et  petit    neque    velocitas    ncque    tarditas. 

minus  recipiunt  ratione  snse  commixtio-  Contingit  quidcm  quod  aUquis  velociter 

nis,  oporlct  nonessedeterminatas,neque  pervenit  ad  delectationem,    sicut  aUquis 

bonas.  NihU  enim  prohibet  quod  (ielecta-  velociter  provocatur  ad  iram.  Sed  quod 

XXVI.  4 


50 


IN  \  LIHUOS  KTHICUlUiM  Al)  .MCOVIACIIUM. 


aiiquiHilelectetui'  veluciter  vel  turde,  uuu 
ilicitur,  iieque  uliaui  per  re8()ectuMi  ad 
aiteruni,  bicut  veluciter  dicitur  uliquis  uut 
turde  ire,  uut  auKcri,  et  uuuiia  htijuii- 
niuili.  Sic  erh'u  liatet  (juud  cuiitiuKit  ve- 
lucitcr  et  turde,  ((uud  uli(iui.s  trauspuua- 
turiu  d('lectati(jueni,  idest  quud  [lerveuiat 
ad  ipsaui.  Kt  liuc  ideu,  ({uia  [ler  aliciueui 
mutuiii  [lotest  [(crveiiiri  ad  delectatiuuein. 
Sed  uoii  cuutiiigil  veluciter  uperari  se- 
cuuduiu  delectatiuuem,  ut  scilicet  aliiiuis 
vehjciter  delectelur.  (juia  ipsiiiu  deleclari 
inagis  est  iu  lactu  esse  quam  iu  lieri, 
Secuud(j  il)i  u  ct  gcueratiu  n 
Kxcludit  raliuuem  IMatuuicurum  quan- 
tum  ad  li(K',  (luud  puiK^baut  (lehictatiuucm 
esse  g(!iieratiuuein.  Kt  circa  Ikjc  duu  fa- 
cil.  l'rimu  usteiidit  quud  delectatiu  uon 
sit  geueratiu.  Secundo  ustendit  uriginem 
hujusopinionis,  ilii,  •  Opinio  autem  etc.  » 
Dicit  ergu  piiino  quod  (lclectatio  non  vi- 
detur  esse  generatio.  Non  enim  videtur 
quodlibet  ex  quolibet  generari  .  Sed 
uuuuKiuodque,  ex  ((uo  generatur,  inhoc 
dissolvitur.  Kt  oportet,  si  delectatio  est 
generatio,  quodejusdem  tristitia  sit  cor- 
ruptio,  cujus  deleclatio  est  generatio.  Kt 
hoc  quidem  Platonici  asserunt.  Dicunt 
euim  quod  tristilia  est  defectus  ejus,  quod 
secundum  naturam.  Videmus  eiiim  quod 
ex  separatione  ejus,  quibus  naturaliter 
unitur,  sequitur  clolor.  Kt  similiter  dicuiit 
quod  delectatio  sit  repletio  :  quia  cum 
apponitur  aliquid  alicui,  quod  ei  convenit 
secundum  naturam,  sequitur  delectatio. 
Sed  hoc  ipse  reprobat;  quia  separatio  et 
repletio  sunt  corporales  passiones.  Si  er- 
go  delectatio  est  repletio  ejus  quod  est 
secundum  naturam,  sequitur  illud  delec- 


turi,  iu  qiiu  est  repletiu.  Sequitur  erg(j 
quod  corpus  delectetur,  Sed  hoc  non  vi 
deturesso  verurn  ;  quiudelectalio  esl  pas- 
siu  aiiima'.  I'atet  ergo  (|iiu(l  (bdectatio 
iiuu  est  ipsa  rcpletio,  seu  generatio,  sod 
qutjddam  ad  lioc  consequoiis.  Factaenim 
repletione  aliquis  delectutur,  sicut  fucla  i 
incisiuiKi  ali(jiiis  (I(jlet  et  trisiatur. 
Deiiide  cuin  dicit  «  opiiii(j  aulein  )> 
Ostendit  origiiiem  bujiis  upiniuiiis.  Kl 
dicit  (juod  lia;c  o[)inio  quai  [joiiit  delec- 
tali(jiieiu  esse  repictionem,  et  tristitiam 
siibtracti(jnem,  vid(!lur  [jrovenisso  ex 
trislitiis  et  dcleclati^jnibus,  quie  siiiit 
circa  cibiim.  Illi  euim  ([iii  [irius  fucruiit 
Iristali  pr(j|jter  iudigentiam  cibi,  post-  | 
(ui  delcctantiir  iu  i^jsa  r('[)I<3tioiie.  Sed  " 
lioc  iiun  accidit  circa  uinnes  delectatiu- 
nes,  in  quibus  nuii  est  repletio  alicujus 
defectus.  Delectationes  enim  qua^  sunl 
iii  considerationibiis  matbematicis,  non 
liabent  trislitiam  oppositam,  quam  p(j- 
iiuut  in  defectu  consistere.  Kt  ita  hujus- 
modi  delectationes  non  suut  ad  repletio- 
iicm  defectus.  Kt  idem  apparet  in  delec- 
tationibus,  qua;  sunt  secundum  sensus, 
puta  per  olfactum,  auditum,  visum  prai- 
sentium  sensibilium.  Sunt  autem  multai 
spes  et  memoriai  deleclabiles;  nec  causa 
polest  assignari,  cujus  generaliones  sunt 
bujusmodi  delectationes,  quia  non  inve- 
niiintur  aliqui  defectus  praecedenles  quo- 
rum  fiat  repletio  per  hujusmodi  delecta- 
tiones.  Dictum  est  autem  supra  quod 
cujus  generatio  est  delectatio,  ejus  cor- 
ruptio  est  tristitia.  Unde,  si  aliqua  delec- 
tatio  invenitur  absque  defeclu  tristitia», 
sequitur  quod  non  omnis  delectatio  sit 
Iristitia. 


LECTIO   IV. 

Qiiia  Platonicorum  de  voluptate  positio  ,  videbatiir  ad  quasdam  delectationes  pro- 
brosas  laudandas  ,  tamquam  ad  i^itentum  scopum  dirigi^  idco  Aristotcles  probat 
in  verum  tion  esse. 


.OTIQUA. 

Ad  proferente3  autem  probrosissimas  delectationes 
dicet  quis  utique  quoniam  non  sunt  htec  delectabi- 
lia  :  non  enim  si  male  dispositis  delectabilia  haec 
sunt,  existimandum  ipsa  et  delectabilia  esse  simpli- 
citer  :  tantum  his  :  quemadmodum  neque  laboranti- 
bus  sana,  vel  dulcia,  vel  amara  :  nec  rursus  alba, 
quae  videntur  patientibus  ophtalmi;.m. 

Vel  sic  utique  dicetur,  quoniam  deleclationes  qni- 
dera  eligibiles  sunt,  non  tamen  ab  his.  Quemadmo- 


RECEN3. 

Illis  deuique,  qui  turpes  ac  probrosas  voluptates 
objiciendo  tollere  nitantur  Eudoxi  sentenliam,  oppo- 
nimus  tales  voluptates  uon  esse  jucuudas;  non  euiin 
si  qua  hominibus  male  affectis  jucuuda  suntabsoiute 
et  sua  natnra  etiam  sunt  talia;  siculi  nec  aegrotis 
salubria,  vel  dulcia,  vel  amara,  absolute  talia  suut  : 
neque  etiam  lippientibus  alba  putata,  vere  tulia 
sunt. 

Atqui  vel  sic  iisdem  respondere  posse  videmur, 
volwptates  esse  quideiu  uxpelendas,  sed  non  tameu 


IJHKK    \. 


51 


iliiiii  cil  illlan,  |iriiiliuili  iiiiluiii  iioii  :  ol  hiiiiiiiii  umtc, 
iioii  tiiiiien  i|ii(i(li-uiiii|iiu  (■(miuilvnli, 


Vul  Hpuclu  (lilTiTiiiil  il(<l('(l.ili()ii('H  :  /iHimm'  niilcin, 
qnmn  lioiiiK,  nli  liiHc|iiiim  liu|iil(ii!*.  Kl  non  uhI  cIcIcc- 
liui  uii  (|iia«  jii^*li  iiou  ciitdiii  jiiiitiiin,  iiciinu  cii  iiiiic 
niurtici  iioti  onlciii  uiiiHiciiin.  Siniililcr  aiilciii  ct  in 
Aliitt. 


Mnuifostnro  «utfini  vidolnr  el  anilcu»  nitur  unu  nli 
acliilntorc  iion  cxistcnlcni  hoiiiiui  (lolccliitioiicui,  vcl 
(lilVcrciilcs  spccic.  Ilic.  i|iiiclciii  (<iiiin  ail  lioiniiii  collo 
(Uii  vidcliir,  liic  aiil(<ii\  iid  dclccliilioiicin  :  (<l  liic  i|iii- 
(ieiu  vilu|i(<ratiir,  liic  niitcui  laiidatur,  (4  noii  ud  al- 
lera  coiluiineuleui. 


Niillnsciiu)  iiliciiio  elif^crcl  vivcr()  pii(<ri  uiciitciu 
linhciisi  acl  viliiui  dclcctaliis  iii  c|iiil)ii!*  piicri,  utoxisli- 
uiaut  uiiixiiiic.  Ncciiio  };iiiidcro  liiciciis  nliiinid  tiirpi?*- 
siiuoniin  uc((iia((iiniii  dchens  trislari. 

El  circa  uiulla  sliuliniu  lacercuiiis  nlit[uo,  etsi  iio- 
quo  unaiii  iiircranl  dclcclidioncin,  (nita  videre,  rc- 
cordari,  scirc,  virtiites  liahere.  Si  aiilcin  ex  noccssi- 
tnlo  se((uiiutiir  liis  dcliiclalioiies  ,  iiiliil  dilVcrl  : 
elisjcreiiuis  eiiim  ulic(iio  luvc,  ct  si  iiou  lierel  iilic(ii(! 
ah  his  (ieloctatio.  Onmiiaiu  (luidciu  i^ilur  noc(iie  per 
90  honiun  delecltttio,  ue^iuo  oiuiiis  clij^iliilis,  uiniii- 
festniu  videliir  esso,  ot  (luouiaiu  sinl  (iiuedaui  eligi- 
hiles  seciiuduni  sei[isns  ditTcronles  s|)Ocie  ,  vel  a 
quibus.  Qnio  quidciu  ijiiliir  dicuulur  de  delectatioiio 
el  trislitin,  sufticiouter  dicta  siinl. 


et  illaM,  ijiiiit   Hiiiil  iili  liiii   ri'liii«  iirijfitcltii   :  «lcut  tl 
divitlic  c|iiii>nt|idii(,    iiixl  iioii   tiinicii  cx    |irodit|iiiia 
Itctii  viilctiiclini  coiiitiilcndiiin,  *ud  iioii  iln  nt  i|iiull' 
hut  cihii  vuNci  vcli<«. 

(^tiiid  niilciii  nI  itn  ruiipondunmni*,  iit  iliiillnc.lliiiir 
iitiinnir,  diccndo,  nliiu  volii|ilnti'H  n  ruliiiH  li(iiiciitii> 
iiliiiH  u  tiir|iiliiii«  |icrc.l|ii?  |iliiriiiiiiiii  ciiiiii  ililTuriinl. 
i|iiim  cn|iiiniis  n  rcliiis  liiinosli><,  ct  iiinii  ux  tiirpihini . 
iii'<|uu  |ioti'>it  llcri  iit  i|iiiA  jii'<ti  lioiiiinin  voliiplnt)' 
rrunliir,  ((iii  iion  nit  inHliin;  niit  nt  iiiiixicn,  i{iii  iiiu 
ficiirt  iion  rtil ;  (|iiocl  iclciii  cst  ct  iii    co*.oriit. 

Dcclnrat  etiaui  ainiciiK,  |diiriiiiiiin  dirtcrnpnnR  nh 
nsrteiitnlorc,  illiid  c|iiod  iloccniiirt,  niit  non  c-itie  vo 
liiptiilciii  hoiiiiiii,  aiit  ccrt(!  dilVcrciitcH  oh-u  vnlup 
talirt  rt|ii<cics  ;  illc  ciiiin  ciiiii  iiiiiiiii  couvcrHntur,  ni 
ci  silhoiio;  liic.  niilciii,  iit  volii|itiiti  :  i|iioriiiii  illii'1 
Iniidniit  oiiinert,  lioc,  vitiipcrniit ;  i|iin  re  id  iiidicaiil 
nuiiciiin  alio  liiio  iiuniii  nrt.soiitiitcircni  ciiiii  nllcru  cuii 
vcrsiiri. 

Ac  iiciuo  rtihi  cxo[)tntiirns  sil  volii|)tnte8  eas,  quic 
fuiiit  letatirt  puorilirt  :  itn  qiiidoin,  iit  nieiitoin  i|iiui|n)* 
»oiu[ior  linlienl  cjiis  ictatis ;  ucino  iteiii  rcperictur, 
(jui  volu|itn'o  perriindntiir  e.x  porpotrnto  scolere,  si 
uulliiui  sit  ox  oo  duloreiii  porcopturus  Minpiinitnto 
propositn.)  Postromo  niiillii'  siint  ros,  (iiiihiis  stnde- 
roinus  pro[)tor  i[)sa3  solas,  citra  oinuein  vuln[>tnti.'» 
ttdjiiiiclioiieni,  ul  siiiil  ;  videro,  scire,  recordari,  vir 
tules  liahere.  Qnod  nutoiii  aclioiiibus  iiiodo  dicti.- 
uecossnrio  adjunct;e  siiiil  vc)lii|)la!os,  id  iiiilii  ohstal 
jnin  dictis ;  iiuaudoqiiideiu  elinm  [irorsus  orbntac 
ejiisiuo  li  volii[)lntit)iis,   niliiloiniuiis  oxpeterculur. 

Qiiod  ij^itiir  voliijitas  iiou  sil  siiininiiiu  hoiiuni, 
quod  iteui  nou  sit  ouiuis  vuliqitas  e.X|ioleii(la,  a[)[)a- 
rel  ex  hisce  nrgiiiucutis  :  iteiu  el  huc,  nouuiillas 
esse  per  se  expeteudas  dilTeroutes  specie,  vel  iis 
rehns,  ex  qnihus  orinutur.  Et  sic  ca  qiire  de  volup- 
tate  el  dolore  ab  nliis  dicuutur,  sniit  nobis  explicala. 


Poslquam  l*hilosopliiis  cxclusit  tres 
ratioues  Platouicorum  coucludcutium 
delectatioucm  nou  esse  dc  gcnere  bouo- 
rum,  hic  cxcludit  quartam,  qua»  sumitur 
ex  turpitudine  quarumdam  delcctatio- 
num.  Platouici  cuim  profercbaut  iu  mc- 
diumquasdam  opprobriosas  dclectationcs 
puta  adulteriorum  et  cbrietatum,  ut  ex 
his  ostendcrent  dclectationcs  uon  esse 
dc  geuere  bonorum.  Sed  ad  hoc  Arislo- 
teles  tripliciter  obviat.  Primo  quidem  ut 
aliquis  dicat  quod  hujusmodi  turpia  nou 
sunt  simpliciter  delectabilia.  Non  enim 
sequitur,  si  aliqua  suut  delectabilia  ho- 
minibus  male  dispositis,  quod  proptcr 
hoc  sintdelcctabiliasimplicitcr;  scdquod 
sunt  delectabilia  his,  idcst  male  dispo- 
sitis.  Sicut  etiam  neque  sunt  simpliciter 
sana,  quae  videntur  sana  infirmis  :  neque 
etiam  sunt  simpliciter  dulcia  vel  amara, 
quae  videntur  hujusmodi  habentibus  gus- 
tum  infectum;  neque  ctiani  sunt  sini- 
pliciter  alba,  quaj  videntur  talia  his,  qui 
patiuntur  ophtalmiam.  Et  hajc  quidem 
solutio  procedit  secundum  quod  delec- 
tabile  dicitur  simpliciter  homini  id  quod 
est  ei  deleetabile  secundum  rationcm. 
Quod  non  contingit  de  hujusmodi  cor- 
poralibus,  quamvis  sint  delectabilia  se- 
cundum  sensum. 


Secundam  obviatiouem  ponit  ibi  «  vcl 
sic  ') 

Potest  cnim  dici  quod  omnes  delec- 
tationes  sint  eligibilcs  non  tamen  om- 
nibus.  Sicut  et  ditari  bonum  est;  non 
tamen  cst  bonum  quod  ditctur  ille  qui 
^est  proditor  patria^  :  quia  sic  potest  ma- 
'gis  nocere.  Similiter  ctiam  esse  sanum 
bonum  est,  non  tamen  est  bonnm  ei  qui 
comedit  aliquid  nocivum.  Sicut  serpens 
comestus,  quandoquc  curat  leprosum, 
licet  pcrimat  sauum.  Et  similiter  dclecta- 
tiones  bestiales,  bestiis  quidem  sunt  ap- 
petibiles,  uou  autem  hominibus. 

Tertiam  obviationem  ponit  ibi  «  vel 
specie  » 

Et  dicit  quod  delectationes  specie  dif- 
ferunt.  Aliaj  enim  sunt  secundum  spe- 
ciem  delcctationes,  quae  causantur  a  bo- 
nis  operibus,  ab  aliis,  quae  causautur  a 
turpibus.  DifTerunt  enim  passiones  se- 
cundum  objccta.  Et  ille  qui  non  est  jus- 
tus,  non  potest  deleciari  delectatione  quae 
cst  propria  justi,  sicut  nec  ille  qui  non 
est  musicus  potest  delectari  delectatione 
musici.  Et  idem  est  de  aliis  dclectatio- 
nibus. 

Deinde  cum  dicit «  manifestare  autem  » 

Probat  quod  delcctatio  non  sit  per-  se 
et   universaliter  bonum.  Et  hoc    tribus 


3i 


I.N  X  LinilOS  KTIIKIORUM  Al)  NICOMACIirM. 


rutiuiiibuti.  Circu  quuruta  pridiuin  ilicit 
quod  tioc,  quoii  lielectutit»  uoa  Hitbuiunn, 
vel  quoii  slut  tliversa!  s[)ecies  delectulio- 
uis,  (|uaruiu  (|uj'iluiu  suiit  hoiiu',  et  iiiiu'- 
tlam  iiialu',  niauirestat  (lillereuliu,  (jiia'  est 
iuter  umicuia  et  uiiulutorem.  Aiukus 
caini  collo(|uitur  umico  propttu'  Ijoiiuiii, 
adulutor  uiitein  [)ro[)ter  dcleciuliouem. 
I!ud«;  udulutor  vitu[)erutiir,  uniicus  uuteiu 
luudutur:  ot  sic  [)utet,  i[Uod  [)ro[)ter  di- 
versa  collo([uuntur.  Kst  er^jo  uliud  delec- 
tatio,  et  aliiid  bouum. 

Secuudam    ratiouein   [)Ouit  ihi   «    nul- 
lusque  utique  » 

Kt  dicit  ([uod  iiullus  eligeret  pertotum 
vitam  siiam  hahere  meutem  |»u(!ri,  ita 
quod  seiniier  delecturetur  iu  (jiiihus  pueri 
delectuutur,  qui  tamen  a*stimautur  maxi- 
me  delecturi.  Nequo  etiam  aliquis  elige- 
ret  guudere  facicudo  tiirpissima  por  tolam 
vitam  suain,  etium  si  nuiKjiiam  deheret 
tristari.  l,)uod  dicit  coutra  Kpicureos,  qui 
ponebant,  quod  turpes  delectationes  noii 
sunt  vitanda',  nisi  propter  hoc  qiiod  iii 
ducunt  in  majores  tristilias.  Kt  sic  patel 


quod  delectutio  nun  est  per  so  bonuin, 
quiu  quolibet  modo  essot  eligenda. 

'IiMtium  rutionem  ponit  ibi  «  et  eircu 
inullu  )) 

Muuifestum  est  ouim  inultu  esse  ad 
quai  liomo  studeret,  etiam  si  nuUa  doloc- 
talio  ex  his  seqneretiir:  sicut  vidore, 
recordari,  scire,  virtiitiiin  hahcro.  Nihil 
autein  (iiirert  ud  propositum  si  ex  his  so- 
([iiuntur  delectutioncs ;  quia  cliam  prai- 
dicta  eligercntur  nulla  dclcctationc  ab 
liis  facta.  Id  aiitem,  ([uod  est  [)cr  se  bo- 
iiuin,  taleest,  sine  qiio  iiihil  est  eligibile, 
ul  [)atet  do  felicitate.  Sic  ergo  delectatio 
noii  cst  per  sc  bonum.  Ultimo  autem  epi- 
logando  concludit,  ([uod  manif(!stum  vi- 
detur  esse  ex  [)ra'inissis  quod  delectatio 
nou  sitper  sc  bonum,  et  quod  non  omnis 
delectatio  sit  eligibilis.  Kt  quia  qua^dam 
delectationcs  suiit  (digihiles,  qiia^  vel  se- 
cuuduin  sei[)sas  diireriint  specie  a  malis 
delectationihus,  vel  secundum  ea  a  qui- 
bus  causautur.  Et  sic  sufficicutcr  tracta- 
tiim  cst  dc  his,  quaj  ab  aliis  dicuntur  de 
deleclationc  et  trislitia. 


LECTIO  V. 


Ostendit  delectationem,  nec  motum  nec  generationem  esse,  cum  fiat  non  in  tempore, 

quemadmodum  et  visio. 


ASTIQUA. 

Quid  autem  est,  vel  quale  qiiid,  manifestius  fiet 
utique  a  principio  resumeutibus. 

Videtur  eniui  visio  quidem  secundura  quodcum- 
que  temporis  perfecta  esse.  Non  enim  indigens  nullo 
quod  in  posterias  factiim  perficiat  ipiius  speciem. 
Taleautem  videluretdelectatio  :  totum  quidem  enim 
est,  et  secuudum  nullum  tempus  accipiet  aliquis  uti- 
(jue  delectationem,  ciijus  in  plus  tempus  perfectae 
perficietur  species. 

Propter  quod  ueque  motus  est. 

In  tempore  enim  omnis  motus,  et  finis  alicujus, 
puta  aediticatio  perfecta,  cum  faciat  quod  appetit,  vel 
in  omni  tempore  utique,  vel  hoc.  In  parlibus  autem 
temporisomnesimperfectae  etaltisra  specie.et  ab  invi- 
cem  :  lapidum  enim  composito  altera  a  columnae  vir- 
^atione;et  haecatemplificatione.Ettempli  quidem  per- 
iacta,  nulloenim  indigensadpropositum;  fundamenti 
autem  et  trisculnti  iniperfecta,  partis  enim  utraque. 
Specie  igitur  differunt;  et  non  est  in  quocumqne 
tempore  aocipere  motum  perfectum  specie,  sed  si  qui- 
dem,  iu  omni. 


Similiter  autem  et  in  ambulalione,  et  reliquis.  Si 
enim  est  latio  motus  unde  qno,  et  hnjusmodi,  dif- 
ferre  secundum  species  volatus  ambulalio  saltatio 
et  talia.  Non  solum  autem  sic,  sed  in  ipsa  ambula- 
Uone  :  hic  enim  unde  quo  non  idem  in  stadio  et  in 
parte,  et  in  altera  et  in  altera  parte,neque  perlrans- 


RECEN8. 

Quidautem  aul  qualisressitvohiptas.clarius  appa- 
rebit,si  abinitio  rem  repetemus.  Videturenim  et  ad- 
speclns  quolibet  tempore  perfectus  esse  (  nulliusenim 
rei  iudigentia  laborat,  cujus  rei  acquisilione  post- 
modutn  ille  perUciatur ).  Et  adspectui  in  hoc  similis 
estvoluplas.  Est  namque  ea  totum  quiddam  ;  neque 
voluplateuj  percipimus  aliquo  tempore  talem,  cujus 
forma  productione  tempons  perficiatur. 

Ideoque  ne  molus  (]uidem  illa  est.  Fit  enlm  omnis 
niotus  m  tempore,  et  finis  alicujns  gratia  suscipitnr. 
Verbi  gratia,  motus  is  qui  in  aBdificando  cousistit, 
tunc  demnm  perfectus  esse  putatur,  quum  id  qnod 
desiderat  effecerit.  Aut  igitur  in  toto  tempore  motus 
omnis  est ;  aut  in  aiiquo  certo  tempore.  In  ejus  vero 
temporis  partibus  quicnmque  sunt,  ii  omnes  imper- 
fecti  sunt,  ab  specie  quum  ab  invicem  discrepautes, 
tum  et  a  toto  motu  Lapidum  eniin  compositio  alia 
estacolumnae  striatione;  et  horuni  motnuin  uteriiue 
a  templi  perfeclione.  Et  templi  qnidem  fabrica  per- 
fectum  aliqnid  est :  nibil  elenim  desideratur  ad  id  (juod 
institutnm  erat  :  fundamenti  vero  et  triglyphi  elabo- 
ratio  imperfecla.  Utraque  enim  partis  est.  Specie 
igitur  discrepant;  et  non  potest  iu  ullo  aiiquo  tem- 
pore  motus  in  sua  specie  perfectus  sumi,  prseter- 
quam  in  toto  tantum  iilius  rei  tempore. 

Idem  et  de  incessu  ac  reliquis  motibns  existiman- 
dum.  Si  enim  lalio  seu  ioci  mutntio  est  motus  ali- 
cunde  aiiqno,  saue  ejns  species  (  ut  volalus,  saitns, 
incessus )  discrepant  specie  et  ipsae  :  imo  vero  et  sin- 
gnlac  hae  spccies  a  sese  invicem  differuut ;  iucessus 
eniuip.licundeaiiqno^aiiiis  est  in  stadio  atqueiu  parte 


I.IIIKIl  \, 


»3 


ii'i<  liniMiiii  Iwtiir,  i'l  illiiiii  ;  iiuii  hiiIiiiii  niitoiii  liiiciiiii 
|iiii'lriiiiMil,  Mi'il  111  liirn  rxii4li'iili<iii,iii  iillrin iiiilfiii  liii«' 
iili  illii,  l'ori'i<rliliiiliiii<iiii|iiiili'tiii)<iliir  ili<iiiulii  ln  nliiit 
ilicliiin  «^hI,  \iili'liir  iiiilnii  iioii  iii  iiiiiiu  loiii|Hiro  |ii<r- 
l'i<i-liii<  i<it!<it  Hi<iliiiiilli  iiii|i(<i'riii'li,  t<liliiri'i'i<iili)i4  )tpi<i'ii<. 
Si  i|iii<li<in  i|ii(iil  iiiiilr  i'l  i|iiii  >*|M<i'ill('iiiii,  l)i<li<i'liitiiiiiiit 
iiiili<iii  III  (|iiii('iiiii(|iii<  li<iii|iiiri<  iirrlVcla  H|H>('i(<i«.  ,Mii- 
nHVttliiin  iuiiiir,  i|iii>(l  cl.  iilli<rii<  criiiil  iili  inviccin,  ul 
tolunmi  iuii|iii(l,  rl  |iurl'i<cl(iriiiii  il(<lccliiliii. 


Viilflbilnr  niilont  ii(ii|iio  lioc,  ct  m  iioii  coiiliiiKcrn 
iiiov«iri  iioii  iii  lciii|ioi'i<,  (tulucturi  niitciii.  t,)iioit  in 
i\>M  niiiic  totiini  iili<|iiiil. 

Ex  tiis  aiitciii  iiiiiiiil'i<sliiin,  cl  i|iioiii(iiii  iioii  li(<tio 
(liciitit  inotiiin  cl  ^(<iicnilioiiciii  csso  (l(<lci'liitioiii>tii. 
Non  cniiii  oniiiiiiin  lia<>'  (liciititiir,  t>t!il  |witiliiliiiin,  ot 
uoii  toloriun  :  noi|iio  ciiiiii  visioiii^  t;t  g(>iicr'ilis,  tic- 
i|iiti  pniicli,  noi|iio  iiiiiiali.'*,  iio(|iio  lioriiin  iiiliil 
luotua  :  ttoqiio  uliiiuo  (lelcclntioui.<<  :  toliitu  oiiiiii 
({uoildniu. 


cjiih;  i<t  iiiiiilciii  iilinit  III  iilin  nti|iin  nlln  pnrtn. 
.Siiiiilitt<r  iiliiin  otiniii  liicoNiiiiii  iint,  ciiiiiiiiliTntii«  Iti 
linc.  vol  itla  liiion.  Si  i|iii>li<in  ikiii  iiiimIo  |iii«n  trnml- 
tiir,  NOil  ct<rlii  III  tuco  c.onxiilfrntn  liiion.  Aluiit  Iwi-r. 
Iiiii<n  iii  loco  t<nt  ntio,  (|iiniii  illn;  proiinlii  iliii<-rit|int 
i<liniii  illiiiii  (rniiniliiH  n  trntiHidi  nllcriiui.  A<'  dn  iiintu 
nctiir.ito  (liHputntiir  nlio  iii  Iucd  (^ftcriiin  illiut  vliti)- 
tiir  vcriiin  t<Hi<i<.  noii  iii  oiniii  lfiiip<>rc    iiiotiiiii    por- 

rccllini    OHHO,     Hfll    plcroHipill    l<HHO    illlpf rflM: toH     Kpccll'- 

i|iii<  iliircrf iili<H  :  Hi'pii>lciii  id  (pioil  i1i.\iiiiiih  nliciiinlo 
iiliipio,  HpociiMii  illiiiH  ccrtniti  coiiHtituit. 


Sod  voliiptnti^  HpfcioHin  ipioliliitt  toiiiporis  pnncto 
porn^ctn  oHt.  I^iliir  loii^f  nliiid  ipiiilpiniii  oHt  votii|»- 
(iiH  ipiniii  iiiotiiH:  pcrrcctiiin  iiiiiiiriiiii  nc.  totiiiii  ipiid- 
daiii.  It<p'  ipsiiiii  t;liniit  iinli!  iiitclli((i  iiotfHt,  ipiod 
iifitio  iii-ti  iii  tctii|iort<  iiiovi;ri  poHHit,  HtiiJ  voluptnlcin 
ntil(<r  ipiniti  iii  tt>itiport>  pfrcijit>re  ponitutiiitH  :  uiini- 
riitn  iii  uioiU(!ulo.  l*orro  iptod  iu  toinjioriH  inotiioiito 
coiiHiHtil,  1(1  curtc  totiiiu  nliipiid  cnt  Kx  rpio  piTHiii- 
ciiittu  fsl,  volitptntoiu  uoii  fHsi!  iiiotiitn  vcl  QPnesln. 
Diio  (>iiini  hivr  nou  Hiiut  otuiiiiiiii  rcriiiu,  Hi^^rtuiitiiin 
illuriiiu  ipui>  pnr(i(i()itcti  rccipliint,  ncc  Hiiiit  (ptiodnni 
totn.  Noti  ctiiiu  viHioniH  csl  (<eucrntio,  neipie  piiiicti, 
iic(|uc  iitiitntirt:  sicitti  ntiipio  dc  lioritm  Hliipio  dlci 
jiotcst  niit  ortiis  niit  uiolus.  Rrj<o  ccrte  uciiue  vuluj)- 
tnlis,  i|iiin  tutuuKiuiddnui  c.n  e.tt. 


Post(]uam  Philosoplms  dotorminavit  lio 
ilolootatioiio  S(U'im(ltim  aliorum  o[)iuio- 
uem,  liic  detormiuat  do  ea  seouudum  vo- 
rilafem.  Et  primo  osteudit  delectalionem 
uon  esse  iu  j<ou(>ro  motus,  sou  gouora- 
tiouis,  sicut  a  Platouicis  pouobatur.  Se- 
cundo  determiiuit  uaturam  ot  proprieta- 
tem  ipsius,  ibi,  «  Sensus  autem  omuis 
etc.  »  Circa  primum  tria  facit.  Primo  di- 
cit  dequo  est  inteutio  et  modinn  ayendi. 
Et  dicit  quod  mauifestius  fiet  per  sequen- 
tia,  quid  sit  delectatio,  secundum  genus 
suum,  vel  quale  quid  sit,  idest  utrum  sit 
bona  vel  mala,  si  a  principio  resumamus 
cousideratiouem  de  ipsa. 

Secuudo  ibi  «  vidotur  euim  » 

Exequitur  propositum.  Et  circa  hoc 
tria  facit .  Primo  praemittit  quoddam 
principium  necessarium  ad  propositum 
ostendendum.  Secundo  ostendit  propo- 
situm,  ibi,  «  Propter  quod  neque  motus 
etc.  ))  Tertio  coucludit  priucipale  iuten- 
tum,  ibi,  «  Ex  his  autem  manifestum 
etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  operatio 
sensus  visus,  qua?  dicitur  visio,  est  per- 
fecta,  secundum  quodcumque  tempus. 
Non  euim  indiget  aliquo  posterius  adve- 
nieuti,  quod  peiTiciat  ejus  speciem.  Et 
hoc  ideo,  quia  visio  completur  in  primo 
instauti  temporis.  Si  autem  requireret 
tempus  ad  ejus  complementum,  non 
(luodcumque  tempus  ad  hoc  sufficeret: 
sedoporteret  esse  tempus  determinatum, 
sicut  accidit  in  ceteris,  quae  fmnt  in  tem- 
pore,  quorum  generatio  certam  temporis 
meusuram  requirii.  Sed  visio  statim  in 
momento  perficitur.  Et  idem  est  de  do- 
iectatione.  Est  enim  delectatio  quoddam 


lotum,  idost  cou])lotum  in  primo  instanli, 
(|uo  iuci])it  esso,  ita  ([uod  uon  pote.st  ac- 
cipi  aliquod  tcmpus  iu  quo  fit  (lelectatio, 
quod  roquirat  amplius  tempus  ad  speciem 
doloctaliouis  j^orlicicndam,  siciit  contin- 
git  in  Iiis  quorum  genoratio  cst  in  tem- 
pore.  Potest  enim  accipi  aliquod  tempus 
goueratiouis  humanae,  quod  requirit  am- 
plius  tompus  ad  speciem  humanam  per- 
ficiendam. 

Deinde  cum  dicit  «  propter  qr;od  > 

Ostenditpropositumduabusrationibus. 
Qnarum  prima  talis  est.  Omnis  motus 
sou  genoratio  perficitur  in  determinato 
tempore,  in  cujus  parte  nondum  est  mo- 
tus  perfectus.  Hoc  autem  non  accidit 
circa  delectationem.  Ergo  delectatio  non 
est  motus,  neque  generatio.  Circa  hauc 
autem  ratiouem  primo  ponit  conclusio- 
uem ;  concludeus  ex  prsmisso  principio 
in  quo  virtualiter  tota  ratio  continetur, 
quod  delectatio  non  est  motus. 

Secuudo  ibi  «  in  tempore  » 

Ponit  majorempraemissae  rationis;  vi- 
delicetquod  omnismotus  estin  tempore  ; 
et  omuis  motus  est  alicujus  finis,  idest 
habens  aliqucmfinem,ad  quem  ordinatur, 
ad  quem  determiuato  tompore  pervenit. 
Et  hoc  manifestat  primo  quidem  circa 
generationem.  Ars  enim  eedificativa  per- 
ficit  suam  operationem,  quaudo  perficit 
id  quod  intendit,  scilieet  domum ;  quod 
quidem  facit  in  toto  aliquo  determinato 
temporo,  in  cujus  partibus  omnes  gene- 
rationes  suut  imperfectae ,  et  differuut 
specie  a  tota  generatione  completa,  et 
etiam  ad  invicem.  Cujus  ratio  est,  quia 
generatio  speciem  recipit  secundum  for- 


34  I.N   X  LinitUS  KTIIICUKUM  Al)  MCOMACIirM. 

inam,    quije  eMt    (luiM  geueruti(iuis.    K>st  ])artoni   htailii,  quiu  uoii  Kbnt  iithtm  tur- 

uuteui  uliud  fornui  totius,  et  uliuil  Kunt  niini.  Nun  onim  eHt  idein  8(m  liudurn  spc- 

form*  siuKnlaiiuni  purtium.  l'mlo  et  ge-  iiem  iiertrunsiro  huiic  lim^um  el  illam, 

neralion«'s  (iiniMiiiit  specii!  ah    invici-m.  (piamvis  omiKiS  linea',  iii(|iiantiim  liiijiis- 

Sic  si  uii(juoil  Itnipiiiin  a-ililicclur  in  ali-  inotli,  siiiit  ('jiisdtMii  specici.  .\ain  sccun- 

ipio  determinuto  tempore,  in  uli(|ua  purte  diim  (juod  in  certo  situ  seu  loco  consti 

illius  temporis   componiintiir  lapides  ud  tiiuntur,  accipiiintui- iit  specie  ditrercntes, 

parietis  conslrucfioiicm.  Iiialia  v(M-opait(!  sccuiidnm  divcrsilatcin  locoriiin,  (jiia;  at- 

temporis  \irKiintnr  c(jluiiiiia',  i('est  in  mo-  teiulitur  seciiiKliiin  divtrsiini  ordiiiein  ud 

dum  virKurum    sculpuntur.  Sed  in  toto  primum  conlinens.  Illo  aulem  qui    per- 

tempore  construilur  ipsum  teniphim.  Kt  Iransit  lincam,  non  8(jlum  pertransit  li- 

ha'c  tiiu  diireiunt  spccie  :  scilicel  lajiidum  iKiam,  S(vl   liiK^am    iii   loco    existentem  ; 

coin|)ositio  ,    columiiarum     virKalio,    el  (juiu  iii  ulio  loco  ust  uiia  linea  ah  alia.  Kt 

templi    U'dilicatio.  Kst  tumeii   circa  hoc  ita  manireslum  est,  (jiiod  s(5(;un(lum  di- 

consideranduin,  quod  sicut  forma   tolius  vcrsitatem  terminorum,  dillert  specic  to- 

temjtli  esf  j)Cif('ctu,  foima'autem  jtarlium  tiis  motus   localis  ajtarfihiis;  itu  tamen, 

suiit  imjterfectu',  ita  efiam  ij»sa  coiisfruc-  (jiiod  fotus  motiis  hahet  jKirhsctam   spe- 

tio   feinjdi  est  Keneratio  jierfecfa,   nuUo  ciem,  parles  aut(!in  liahenl  spf^ciem  im- 

enim  exferiori  indiget  ad  jiropositum  H'-  perfectum.  Et  qiiia    ad  manifestationem 

dilicatoris  exj)lenduin;  sed  generatio  fun-  j)ia'dicfoiuin   requirc^ndur  jilenc  cognos- 

damenti  esf  iinjierlecfa,  et  similiter  gciie-  cere  naturam  motus,  suhjungit,  quodin 

latio  frisculjdi,  idest  columnariim  sculj)ta-  aliis,  idest  iii  lihro   /'/ii/sicorimi,   dictum 

rum  in  tres  ordines  dispositarum  supra  cst  dc  motu  pcr  cerfiludinem,  idcsl  suf 

fundamentum.   Kt  utninHjue  liorum  est  licienfer  ct  conijdele.  Scd  hoc  sufficit  liic 

generatio  j^artis,  qua;  hahet  rationcm  ini-  de  motii    dixissc,  (jiiod   inotus  non  est 

j)crfecfi.  Sic  ergo  j^atct,  quod   jiruMlicta^  jierlectus  in  omni    temporc ;    sed   multi 

gencrationes  tolius  et  partiuin  diirerunt  sunt  motus  impcrfecti,  ct  diffcrcntcs  in 

specic ;  et  quod  nori  est  accipcre,  quod  divcrsis  partihus  tcmporis,  cx  eo,  quod 

species  motus   perriciatur  iii  (|iiocumquc  unde  ctquo,  idest  terrnini  rnotus,   speci- 

tempore,  sed  perllcitur  iu  toto  lempore.  ficaiit  motum.  Sic  ergo  maiiifeslata.ma- 

Sccundo  ihi  «  simililer  auteni  »  jori  propositionc,    suhjungit   minorcm, 

Manifestum  facit  idcm  in  inotu  locali.  scilicct    quod    spccics    delectationis  est 

Et  dicit,  quod  id  quodest  dc  gcneralioiie,  perfecta  iii   quociimquc    temporc,   idest 

simplicitcr  videtur  esseverum  in  amhula-  lioc  manifcstum  cst  ex  supradictis.  Unde 

tionc,  ct  in  omiiihus  aliis  motihus,  Ma-  concludit  manifestum  cssc,  quod  delec- 

nifcstum  est  cnim  quod  omnis  latio,  id  tatio  ct  gcneratio,  sivc  mutatio,  sunt  al- 

cst  motus  localis,  cstmolus  uiidc  ct  quo,  terae  ad  inviccm;  ct  quod  delectatio  cst 

idest  a  termino  ct  ad  tcrminum.  Kt  sic  aliquid  de  numcro  totorum  et  pcrfecto- 

oportet,  quod  specic  diversificetur  secun-  rum,  quia  scilicet  in  qualihct  parte  ipsiiis 

dum  diversitatem  tcrminorum.  Sunt  au-  dclcctatio    hahet     complementum     suae 

tem  diversai  species  motus  localis  in  ani-  speciei. 

inalihus  volatus ,  qui    convenit    avihus,         Secundam  rationem  ponit  ihi  «  videbi- 

amhulatio,   qua;   convenit    gressihiUhiis,  fur  autem.  » 

saltatio,  qua!  convenit  locustis,  ct  aliahu-         Quae  talis  cst  :  Non  contingit  moveri 

jusmodi,   qua;  differuut  secundum  diver-  iii  non  tempore,  ut  iu  sexto  P/iysicorum 

sas    spccies    principiorum    movcntium:  probatum  est.  Delectari  autcm  contingit 

non  eiiim  sunt  ejuscJem  specici  uuimapdi-  in  non    tempore.   Sic  enim   dictum   est 

versorum  animalium.Nccsolumpraedicto  quod  delectari  est  aliquid  totum,    quia 

modo    diversificantur    specics    localium  contingit  ctiam  dclcctari  in  nunc,  ct  sta- 

motuum ;   sed    etiam  iu   una  specierum  timhabetsuumcomplemenlum.  Ergo  de- 

dictarum,  puta  ambulatione,  diversae  spc-  lectatio  noncstmotus.  Et  est  consideran- 

cies  invcniuntur.  Si  enim  accipiatur  mo-  dum  quod   diflerentia  ex   qua  procedit 

tus  quo  quis  perambulat  stadium,  ct  mo-  haec  ratio,   est  causa  differentiae  ex  qua 

tus  quo  quis  perambulat  aliquam  partem  primaratio  procedebat.  Ideo  enim  species 

ejus,  uon   est   utrobigue  idem,  undc  et  dclectationis  cst  perfecta  in  quocumque 

quo,  idest  tcrminus  aij^  quo  ct  tcrminus  tempore,  nonautcm  motus,  quia  delccta- 

ad  quem.  Et  simile  est  de  motibus,  qui-  tio  est  in  instanti,  motus  autem  omnis 

bus    ahquis  perambulat    hanc.   et  illam  in  tempore.  Et  hoc  designat  ipse  modns 


MIIKIl    .\. 


»5 


loqiKMidi  IMiilosopiii  (-iiin  (licit  o  Vitlcliitiir 
niilcin    iili(|ii('    Ikh-,    i-I  v\   noii   conlin- 
g«'ro  olc.  I» 
Dolnilo  (Mini  dicit  <(  cx  liis  aiilcm  •> 
Clonoliidit  cx   iii-;iMiiissis  principiilc    in 
'ciitnni.  Kt   (licil  nuuiilV.stinn  c\  pr^ciiiis- 
sis  (jnod  non  hiMio  (liciinl  diciMih^s   dcloc- 
lationom  osso  niotnin  vol  KoncratioinMii. 
Uatio  onim  niotns  ct  {^'ciuM-alionis  non  po 
losl  cniijiK"  altrilini,  sod  S(>liiin  divisiliili 
hns,  i\\uv  non   snnl   (ota,  idcst  qua'  nuii 


statini  lialicnt  kiiiiiii  coiiipN-niciitnin.  .No- 
i|iio  iMiiin  potost  di(-i  (|no(l  ^vuffnWtt  nil 
viHJoiiiH,  ita  Kcilicf^l  qiiod  vinio  ftiiccRHMivo 
crnTiplcatiir.  Si(-  oliam  non  [lotoHl  dici  dc 
pniicto  ct  nnilato.  Ila-c  (Miim  non  pono- 
lanlnr,  scd  consc(piniiliir  KciK-ialinncm 
ipioriimdam.  Similitcr  iion  potf^st  liifl  nt- 
tiilnii  motiis.  KikIi;  iicc  didcctationi,  «pi.c 
cliam  cst  (pioddam  lotnni,  idcst  in  indivi- 
siliili  pcrfccl idiK-in  lialim.s. 


LECTIO  VI. 


()i(3Piia))i  sit  pc)'/ecta  sc))S)(s  npc)'a:io  osfoa/ifa)- :   cj-  (piihas  (Irpotdeat  nperatimiis 
pcr/ectio :  (pio))iO(lo(ptc  dclcctatio  ipsa))i  pc)-/iciat  npcrati()))C))i. 


Sensus  auloui  oumia  ad  scusibilo  oiK^rnutis  iier- 
lecte,  Pl  bene  dispositi  ml  puklierriuuuu  sub  #eu:^n 
laceuliuui  :  tole  euim  maxiiue  esse  videtur  perfecta 
operatio. 

Ipsum  auteui  tlicere  opernri,  vel  iu  quo  est,  niliil 
tiitVerat  :  secundum  uuumquodque  optiuia  est  ope- 
ratio  optime  dispositi  adpotissimum  eorum,  quee  sub 
ipsam. 

Ha^c  autem  utique  perfcctissima  el  delectabilis- 
sima.  Secundum  ouinem  enim  seusuni  est  delecta- 
tio.  Similiter  autem  ct  intellectum,  etspeculationem. 
Deleclabilissima  autein  perfectissiuia.  Perfectissima 
autem,  quiP  benehabeutis,  ad  studiosissimum  eorum 
ipuE  sub  ipsa. 


Perficit  autem  operatiouem  delectatio  :  nou  secun- 
duui  cumdem  autem  uiodum,  et  delectatio  perficit. 
et  sensibile,  et  sensus  studiosaeutia.  Quemadmoduui 
neque  sanitas  et  medicus  similiter  causa  est  ejus, 
quod  est  sanari. 

Secuudum  unumquemque  auteui  sensum.  quoniam 
tit  delectatio,  mauifestum.  Aimus  eniin  visioues  et 
auditiones  esse  delectabiles. 

.Mauifestum  autem,  et  quouiam  maxime  cum  seu- 
sus  sil  potenlissimus,  el  ad  tale  operetur.  Talibus 
autem  eutibus.  et  sensibili  et  sensato,  semper  erit 
deleclatio  existente  faciente  quidem  et  patiente. 

Perlicit  autem  operatiouem  delectatio,  non  habltus 
(jui  iuest,  sed  ut  superveniens  quidam  Cuis,  volunt 
juvenibus  pulchriludo. 

Usquequo  aulem  seusiliile  vel  intelligibile  sit 
quale  oportet,  puta  utique  et  discerueus  vel  specu- 
lans,  erit  in  operatione  delectabilis.  Similibus  enini 
entibus,  et  ad  invicem  secundum  eumdem  modum 
habentibus  et  passivo  el  factivo,  idem  aptum  natum 
est  fieri. 

OuaUter  istitur  contiuue  nuUus  delectatur,  vel  la- 
horal?  Omnia  euim  habeulia  corpora  non  possuut 
contiiuie  operari.  Nou  til  ergo  neque  deleclatio  :  se- 
quitur  enim  operatiouem. 

Quffidam  autem  delectant  nova  eutia,  posterius 
aulem  nou  simiUter,  propter  hoc,  quia  primum  qui- 
dem  euim  perdesidena  iucUnataest  mens,  et  intense 
circa  eadem  operatur  qiiemailmodum  secundum  vi- 
sum  aspicieutes.  Postea  autem  non  fit  taUs  operatio, 
eed  neglecla.  Propter  qiiod  et  delectatio  obscura- 
tur. 

Appetere    aut«m   delectationem    existimabit    quis 


RECKN!». 

Quiiiu  veni  omiiis  seusus  agat  iii  suiini  Heusilc, 
cl  perfecte  (piidciii  is  qui  est  optiuie  afrectus  erpa 
suuui  objcctuiu,  ipsuiu  (pioque  uene  habens  :  quuui 
item  talc  quid  e.^se  videatur  perfecta  operatio,  deni- 
(jue  quiim  (quod  jam  ponere  licet)  periudc  sit  dicere. 
ipsuiu  seusumagere,  et  ilU  actionem  tribuere,  iu  quo 
seusus  ha*rct  :  sequitur  cerle,  ut  in  quolibet  genere 
actionum  iUa  pra^stantissima  sit,  (juae  editur  ab  eo 
(|uod  habet  facultatem  prajstantissimam  erga  suum 
objectum  item  optimum  :  itemque  ut  htec  actio  seu 
functio  perfcctissima  sit  atquejucundissima.  Inomui 
naiuque  sensu  inest  voluptas,  simiUterqueet  inomiii 
cogitatione  et  contemplatione  :  et  quidem  jucundis- 
sima  iUa,  qua;  et  perfectissima.  Perfectissima  deni- 
que  ea,  tpiae  erga  suum  objectum  optime  affectum 
est  bene  affecta  et  ipsa. 

Voluptas  igilur  perQcit  energiam.  Sed  non  ita 
perficit  voluptas  energiam,  ut  eam  perficit  res  sensui 
SMbjecla,  et  sensus  ipse,  quum  integra  sunt  utra- 
(jue  :  sicut  nec  simiU  modo  sanitas  et  medicus  causjc 
sunt  ut  valeat  quispiam. 

Porro  iu  omui  sensu  voluptatem  existere,  pers- 
jiicuum  est;  dicimus  enim  spectacula  et  acroamata 
jucuuda  esse  :  et  quidem  jucundissimaesse  tum  di- 
cimus,  quum  et  seusus  fuerit  optime  atfectus,  et  is 
objectum  quoque  habuerit  hujusmodi.  in  quod  agat. 
Et  quamdiu  talia  erunt,  quum  id  quod  sentitur,  tum 
id  quod  si  ntit,  semper  erit  vohiptas  :  quippe  quum 
praesto  sit  et  quod  agere  vult,  et  quod  pati. 

Perficit  autem  voluptas  euergiam,  non  ut  habitus 
insitus,  sed  ut  accedens  fiuis  quidam;  periude  ut 
juvenibus  flos  cetatis.  Quamdiu  autem  sensile  aut  in- 
teUigibUe  fuerit  quale  esse  debet,  atque  ipse  etiaui 
seusus  aut  ratio  simiUter  talia  fuerint,  erit  etiam  in 
actu  voluptas.  Quum  euim  iUic  adsint  agens  et  pa- 
tiens  inter  se  consentanea.  debitaque  ambo  ratione 
affecta,  unum  et  eumdem  effectum  produci  necesse 
est. 

Cur  igiturnemo  continenter  voluptate  afficitur,  aut 
si  id  fiat,  languescit?  QuianuUaB  res  humanae  assi- 
duam  operatiboem  perferre  possunt,  ideoque  ne.- 
perpetua  voluptas  exsistit  :  quia  muneris  functioneui 
sequitur.  Propter  eamdem  causam  res  queedaui. 
quamdiu  sunt  novae,  delectant  :  postmodum  nou 
item;  principio  enim  cogitatio  in  eas  conversa  est. 
obuixeque  circa  eas  opefatur  :  sed  postea  non  adh;- 
betur  talis  energia,  sed  alia  remissior  ;  quare  et  vo 
luptas  elanguescit. 

Quod  autem  omnes  voluptatis  cupidos  esse  yidc 
mus,  id  ex  eo  fieri  existimare  possumus,  quia  vivere 


56 


IN  \  LilJUUS  KTUJCOHUM  AD  .MCnMACHUM. 


utiqiiu  i)uuie6,  '|iiiiiii<iui  et  vivere  uiiiues  U|i|ieluut. 
Vitii  aiilKui  ii|.Kr.ttiij  i|Uif!ilaiu  eat,  f.t  iiiiii.-><iui.si|iie 
tur.  t'ir,  ijuiis  el  .lilij^it. 

Pui  illtii  rircn  II.  itiiiHlor 

auii  iialii,  oic  iiuleiu 

et  I  ,        .    '     • '  '"  aiiteiii    (lerli- 

)'it  ■UKa    :   el    viveris    ault-iii    i|uutl    U|i|ietuut. 

tlai:  iier    if^itur,    et    delei-tatiuiieiu    tt|t|ietuiit    : 

pertlcil  euiiu  uuicuiijue  eligibile  eu«. 

Utruiu  itutKiu  |iru|iter  ilelectfttiuueui  vivere  eligi- 
uiuii,  vel  |)rupter  vivere  delectHtiuueiu,  diuiittatur  iii 
(irifiiieuti.  Cuiijuugi  quiileiu  euiiu  titi^c  viileiitur,  et 
:<eparHtiuiieiii  uou  recipere  :  «iue  u|)eratiuue  eiiiui 
iiuu  Ut  ilelectatlu. 


coniiUtit  iii  eiiergia  peu  uiiiueri»  riiiictioue  :  et  uuui- 
(|uU<|iie  iii  m  uiuiiiue  opertilioiiiliuii  verHuri  viilt, 
qiiaii  |)i'tfi:i|)ue  aiiiiil;  iit  uiiibicuB  iii  uiiilitiuue  tiar- 
iiioiiiiiiuiii,  ili.M:i|ilinaruiii  nliiilioiius  iii  rel<u!i  iukuos- 
ceiiilis,  et  Biiiiiliter  alii  aliiii  iii  rehun.  Oiieratiouiiin 
porru  uiiiiiiiiiu  jKMfectiu  vuluptas  eet.  liiKu  caiieui 
et  viliii  euei-Kiiuu  (cujusouiiies  ciipi.loij  e>-iie  iJi.xiiuuu) 
iilisolvit.  ltHi|ue  iioii  xiiie  cau8H  volu|)ta8  ali  oiuuibus 
expetitiir;  quia  uuiciiiijue  vitain,  qum  uutura  opta- 
Ijilirt  ebt,  perticit. 

l  triiiu  iiorru  vuluptatin  Kratia  vitain,  an  illaiu 
tiujiis  t<ratia  ex(ietainii8,  iil  iu  |iru^seiilia  ouiittatur. 
ViiJeutiir  eniui  liuic  couiie.xa  eMise,  iiniiue  seiinra- 
tiuiieiii  ailiiiittcie.  .Nulla  uiiiiii|iie  vulii|itaH  e8lal)si|iie 
energia;  ueipie  ulli  euergiuj  uliuude  quuui  a  volup- 
tate,  tiua  eiil  perfectiu.  • 


Postquam  Philosophus  ostendit  quod 
delectatio  uon  est  in  genere  motus,  sicut 
quidam  posuerunt,  hic  ostendit  naturam 
et  [iroprietates  deloctalionis.  Kt  primo  os- 
tendit  (|uid  sit  delectatio.  Secundo  agit 
de  diHerentia  delectationum  ad  invicem, 
ibi,  «  Unde  videntur  etc.  »  Circa  primiim 
duo  facit.  I*rimo  ostendit  quid  sit  delec- 
tatio.  Secundo  ex  hoc  determinat  quas- 
dam  delectationis  proprietales,  iiii,  «  Us- 
(luequo  autcm  etc.  »  Circa  primum  duo 
facil.  Primo  ostendit  quod  delectalio  est 
(lua^dam  operis  perfectio.  Secundo  mani- 
fcstat  qua-dam  quai  dixorat,  ibi,  «  Secun- 
dum  unumquodquc  autem  etc.  »  Circa 
primum  tria  facit.  Primo  ostendit  qua?  sit 
pcrfecta  operatio.  Secundo  ostendit  quod 
perfectio  operis  sit  delectatio,  ibi,  *  lloc 
autem  ufique  etc.  »  Tertio  ostendit  qua- 
liter  delectatio  operationem  perficiat  , 
ihi,  «  Perficit  autem  operationem  etc.  » 
Circa  primum  duo  facit.  Primo  ostendit 
propositum.  Etdicitquod  cujnslibet  scn- 
sus  operatio  est  alicujus  operantis  in  res- 
pectu  ad  sensibile  quod  est  sensus  objec- 
tum.  Sic  ergo  in  operatione  sensus  duo 
considerantur  :  scilicet  ipse  sensus  qui 
est  operationis  principium,  et  sensibile 
quod  est  operationis  objectum.  Ad  hoc 
ergo  quod  operatio  sensiis  sit  perfecta, 
requiritur  optima  dispositio  ex  parte 
utriusque,  scilicet  sensus  et  objecti.  Et 
ideo  subdit  quod  tunc  perfecte  sensus 
operatur  quando  est  operatio  sensus  bene 
disposita  ad  aliquid  pulcherrimum,  idest 
convenientissimum  eorum  quae  sensui 
subjaceut.  Haecenim  maxime  videturesse 
perfecta  operatio,  quae  scilicet  a  sensu 
progreditur  in  comparatione  ad  tale  ob- 
jectum. 

Secundo  ibi  «  ipsum  autem  » 
Facit  mentionem  de   quadam  dubita- 
tione.   Quia  enim  dixerat  scnsum   esse 
operantem,  et  in  pnmo  De  anifna,  iVicium 


cst  quod  auima  non  operatur,  sed  homo 
op(!ratur  [ler  animam  ;  ideo  suljjungit 
quod  nihil  diirert  ad  propositum,  ulrum 
ipse  s(!iisus  operetur,  vel  homo  sive  ani 
mal  in  quo  est  sensus.  Quia  quicquid  lio- 
rum  dicalur,  manifeslum  est  quod  circa 
unum(|uodqueoptimaoperatioestoperan- 
tis  optime  dis[)ositi  per  respectum  ad  id 
quodest  [lotissimum  inler  ea  qua;  suiija- 
cent  virluti  lalis  operanlis.  Ex  his  enim 
duobus  videtur  maxime  dependere  opo- 
rationis  perfeclio  ;  scilicet  ex  principio 
aclivo  et  objeclo. 

Deinde  cum  dicit  «  haec  autem  » 
Ostendii  quod  delcctatiosit  operationis 
perfectio.  Yidemus  enim  quod  eadcm  opc- 
ratio  quam  diximus  essc  perfectissimam, 
est  etiam  delectabilissima.  Ubicumque 
enim  invenitur  in  aliquo  cognoscente 
operatio  perfecta,  ibi  etiam  invenitur  opc- 
ralio  deleclabihs.  Est  enim  delectatio  non 
solum  secundum  taclum  et  guslum,  sed 
cliam  secundum  omnemsensum.  Necso- 
him  secundum  sensum,  sed  eliam  secun- 
dum  speculalionem  intellectus,  inquan- 
tum  scilicet  speculatur  aliquid  verorum 
por  cerlitudinem.  Et  interhujusmodi  ope- 
rationes  sensus  et  inlellectus  illa  est  de- 
lcctabilissima  quae  est  perfectissima.  Per- 
fectissima  autem  operatio  est  quae  est 
sensus  vel  intellcctus  bene  dispositi  in 
comparatione  ad  oplimum  corum  qua^ 
subjacent  sensui  vel  intellectui.  Si  ergo 
operatio  perfecla  est  delcctabilis,  perfec- 
tissima  autem  delectabilissima,  conso- 
quens  est  quod  oporatio,  incjuantum  est 
perfecta,  sit  delectabilis.  Delectatio  ergo 
est  operationis  perfoctio. 

Deinde  cum  «  perficit  autem  » 
Oslendit  qualiter  delectatio  perficiat 
operationem.  Et  dicit  quod  non  codem 
modo  delectatio  perficit  operalionom  , 
pula  scnsus,  sicut  perficit  eam  objectum 
quod  est  sensibile  et  principium  aclivuni 


I.IHKK    \.  »7 

(|iu>(l  vsi   «(Misiis,  (|iiii'  oiiiiiia  siiiil  t|ii.i'-  |iric(nliiin  (lcIcrliilidiiiH  cx  liis  (|ii,-i>  doler- 

(laiii    Ikiiiii   (M   l)i)niliil('tn   (iiicr.itidiii    tii  iiiiiiiilii  .siiiil  dc  cjiis  (|ui(lilitiitc..  I<it  iuiino 

hiKMitiu.  Siciit  ctiiiin  cjiis  (|ii(iil  cst  saiiari  iiKit  do  (liinitioiH;  (lclcclatioiiiM.   ScciiikIo 

noii  uo(l(^ni  inodo  (>st  caiisa  i^aiiitas  ct  nuv  do  cjiis  a|)|)(Miliililalo,  ilii,  «  Appi^lcro  aii 

diciis  ;    S(mI  saiiitas   (|nidct)i  pcr  iiiodiitn  tcin  ctc.  n  Circi  |iriiniiiii  triii  racil.  1'riino 

forina',  incdii-iis  aiilciii  pcr  niodiitn  ny;r\\  ostctidit  i|iiiitnditi  dclicat   (Itirarc  dclccta- 

tis.  Siniilitcr  iiitlctn  pcrlicil  opcratioitcin  tio.  Kt  dicit  iiiiod  l.nnditi   crit  (lid<;rlalio 

porino(linn(|iiidciii  forinic  dclcclatio,  (|iia>  iii   opcratioiii>,    (jiiainditi    c.\    iina    parl«; 

ost  ipsa  pcrrcctio  cjiis,  pcr  inodimi  iiiilcin  olijcclittti  (|iiod  cst  sciisiliilc  vid  iiitclli^'i- 

ap^ctilis  pcrtlcit   ipsiun   siMistts  Iiciic  dis-  liilc  csl   iti  dcliita  dispositioiK!,  (!l  c.\  ali.i 

positus  sicttl  movciis  motttin.  Sctisihilo  piirto    ipsiiin  op(M";iits,  (|uo(l   ost  di.sciir- 

jiulcmconvciiicns,  siciil  movcns  noii  ino  nciis  p(.>r  scnstim  vcl  spcciiliuis  p(>r  iiitcl- 

tum.    Kt  oadoin  ratio   ost  circii  inlcllcc-  locluin.  i'',t  Ittijiis  nitio  csl,  (|uia  (|iiiiiiKliu 

tum.  iii  iictivo  cl  piissivo  inatict  cadcm  dispo- 

Dcindo  cum   dicit   ((  sccuiidum   iiiiutn-  sitio  ct  Italiittido  cadctn  ad  iiivi((!m,  tain- 

qucm(|uo  »  diu  mauot  idom   oirccttis.    Iliide  si  bona 

M;uiif(>stal  (jua'  di.xcral.  Kl  primo  dicit  disposifio   potciifia>  cogiiosoitiva;  ot  oli- 

manifcslum  cssc  (|uo(l  sccundiiui  uiititn-  jocti  cst  caiisa  didcctaliouis,  oa  duranto 

(jticin(|uc   sctisum   csl  dclccl;ilio,  itt   su-  nccesso  cst  deloclalioticm  durare. 

pra  diclum   cst,  pcr  hoc  (juod  dicimus  Sccundo  ibi  «  qualitor  igilur  » 

et  cxpcrimur  visioiics  osso  dclcctabilcs,  Assif^uat    r;itioiicm    qtiaro    dclectatio 

[)ufa    pulclir;irum    formarum  ;  ct   ctiiim  non  possit  essc  coiitinua.  Kt  dicit   quod 

audilioitcs,  puta  suiivitim  mclodi;irum.  idco    iiuUus    coutiiiuo    dclcctiitur,    (jui;i 

Socundo  ibi  ((  manifostum  autcm  »  laborat  in  opcratione  quam  conscquilur 

Mauifcstat  aliud  pr.Tmissorum,  diccns  delectatio.  Kt  sic   operatio  non  efficitur 

maiiifcstnm  cssc  pcr  c.xpcrimculum  quod  dclectabirts.  Hoe   aufem   idco   cst,    quiu 

visio  ct  auditio  ct  qua'libct  opcratio  scn-  omuia  (|ua;  babeiit  corpora  passibilia  non 

sus  maximo  est  doloctabilis  qnaiido   et  possunt    continue    operari    propter  hoc 

sensus  et    potentissimus,    idest  optime  quod  eorum  corpora  immutautur  a  sna 

vigeiis  iu  suavirtute,  et  qiiaudo  opcratiir  dispositione  pcr  motum  (jui  conjungitur 

respccfu  talis  objecti,  idest  maxime  con-  operationi.  Cuilibet  euim  opcralioiii  rei 

venicntis.  Et  quamdiuin  talidispositione  habentis  corpus,  ipsum  corpus  aliquali- 

manet    et    ipsum    sensibile    et    animal  ter  deservit  ;  vel  immediate,  sicut  opera- 

habcns   scnsum,  tamditi  manet  delecfa-  tioni  sensitivae  quaj  per  organum  corpo- 

tio,  sicut  et  in  aliis  apparct.  Et  quamdiu  reum  producitur  ;  velmediate,  sicut  ope- 

permaneteadem  dispositiofacientiset  pa-  *  rationi  intellectivae  quae  utitur  operatio- 

ticntis,  necesse  est  quod  permaueat  idem  nibus  virtutum  sensitivarum  quae  fiunt 

effectus.  per  organa  corporea.  Sic  igitur  ex  quo 

Tertio  ibi  ((  perficit  autem  »  non  potest  esse  continua  operatio,  neque 

Manifestat  quod  supra  dictum  est  de  etiam  delectatio    potest  esse    conlinua. 

modo    quo    delectatio    perficit  operatio-  Delectatio  enimconsequituroperationem, 

nem.    Dictum  est  enim  quod  delectatio  ut  dictum  est. 

perficit  operationem  non  efficientcr  sed  Tertio  ibi  «  quaedam  autem  » 

formaliter.    Est  autem   duplex  formalis  Assignat  rationem  quare  nova  magis 

perfectio.  Una  quidem    intrinseca,  quae  delectant.  Et  dicit  quod  quando  sunt  nova 

constituit  essentiam  rei.  Alia  autem  quae  magls    delectant ,    postea     antem    non 

supervenit  rei  in  specie  constitutae.  Dicit  a^qualiter  delectant.   Et  hujus  ratio  est, 

ergo  primo  quod  delectatio  perficit  opc-  quia  a  principio  mens  inclinatur  studiose 

rationem,  non   sicut  habitus  qui  inest,  circa  hujusmodi  propter  desiderium  et 

idest  non  sicut  forma  intrinseca  essentiae  admirationcm,  et  ita  intense,  idest  vehe- 

rci,  sed  sicut  pulchritudo  venit  juveui-  menter  circa  hujusmodi  operafur.  Et  ex 

bus,  non  quasi  existens  de  essentia  ju-  hoc  sequitur  delectatio  vehemens  :  sicut 

ventutis,   sed  quasi   consequens  bonam  patet  de  illis  qui  studiose  aspiciunt  ali- 

dispositionem  causarum  juventutis.    Kt  quid  quod  prius   non  viderunt,  propter 

similiter   delectatio    consequitur  bonam  admiratiouem.    Postca    autem     quando 

dispositionem  rausarum  operationis.  consueti  suut  videre,  non  fit  talis  opera- 

Deinde  cura  dicit  <(  usquequo  autem  »  tio,   ut  scilicet   ita  attente  videant  vel 

Determinat  rationes  quarumdam  pro-  quodlibet   aliud   opeientur  sicut  prius  ; 


5H 


l\  \  IJimoS  KTIIICnUUM  Af)  NICOMACIII  .M. 


sed  uegUflrenter  oiierantur  ;  ut  iileo  etiuin 
ileloftatioob.srurutur.idtistiniimsseiititur. 
Deiiuie  cuin  ilicit  u  appetere  uutein  » 
Assignut  rutidnrm  quaie  ilelectatio  ali 
omnibus  uitin-tulm.  Kt  circu  buc  liuo  la 
cil.  l*riino  manifestat  propositum ;  et 
tlicit  quod  jileo  uliquis  potest  ratioiiabi 
liter  exisliniare  quoii  omnc.s  aiqn-lunt 
deleetationfin,  quia  omnes  naturalitcr 
appetunt  vivere,  Vitu  uutem  secuntlum 
suam  ultimam  perfectionem  in  (juadam 
operatione  consistit,  ut  in  nono  osten- 
8um  est.  Kt  inde  est  quod  unusquis(]ue 
circu  illa  inaxime  opeiatur  et  bis  opera- 
tionibus  insistit  quai  maxime  diligit.  Si- 
cut  musicus  maxime  insistit  ad  audien- 
dum  melodias  ;  et  ille  (jui  est  amator  sa- 
pientice  maxime  insistit  ad  boc,  quod 
mente  tbeoieinata,  idest  considerationes 
speculetur.  Unde,  cum  delectatio  perfi- 
ciat  operationem,  ut  supra  diclum  est, 
consequens  ost  quod  perliciat  ijisum  vi- 
vere,  quod  oinnes  appetunt.  Kt  ita  ratio- 
nabile  est,  quod  omnes  appelanl  delec- 
tationem,  ex  eo,  quod  jierficit  vivere, 
quod  est  omnibus  eligibile. 


Secundo  ibi  u  ulrum  autem  » 
Movet  quamdam  dubitationem  ex  dic- 
ti».  I)iclum  est  enim  quod  oinnes  uppe- 
tant  d(d(!clationem,  et  similiter  omncs 
ajiiielunt  viver(!,  (juod  in  opcratione  per- 
Hcitur.  Appetibilia  autctm  babcnt  ordi- 
nem  ad  invicem,  sicut  ct  scibilia.  Potost 
ergo  dubitatio  esse,  utrnm  bomines  aj)- 
jietant  vitam  jiidptcr  delc(rtatioii(!m,  vel 
e  converso  (bdcclalionem  jirojitcr  vitam. 
Kt  dicit  quod  dubilatio  dimiltenda  est 
ad  piiesens  ;  (juia  isla  duo  ita  conjun- 
guntur  ad  inviccm,  quod  nnllo  modo  so- 
jiaranlur.  iNon  ciiiin  lit  delectatio  sine 
operatione,  ne(juc  rursus  potest  esse 
jierfecta  opcratiosincdelectatione,  ut  dic- 
liim  est  snpra.  Yidetur  autcm  prinrilpa- 
liiis  csse  ojieratio,  (juain  delcctatio.  Nam 
d(dectatio  est  quies  appetitus  in  rc  dcloc- 
tante,  qua  quis  per  operationem  potitur. 
-Nonaulem  aliquis  appctit  quietem  in  ali- 
(juo,  nisi  in  quuntum  a'stimat  sibiconve- 
iiiens.  Et  idco  ipsa  operatio,  qua3  delec- 
lat  sicut  quoddam  convenicns,  videtur 
per  prius  appetibilis,  quam  delectatio. 


LECTIO  VH. 


Ostenditur  difjercntiam  specificam  delectationem  penes  illas  opcrationes  attendi, 

qux  jier  eas  jterficiuntur. 


ANTIQUA 

L'ude  videntur  et  specie  differre  :  tiltera  euim  spe- 
cie  ab  alteris  e.xistiniamus  perfici  Sic  enim  videnlur 
et  naturalia,  et  quae  ab  arte,  puta  auimalia,  et  arbo- 
res,  et  picturae,  et  imagiues,  et  domus,  et  vas.  Simi- 
liter  autem  operatioues  differentes  specie  a  differen- 
tibus  specie  perfici.  Differunt  autem  qujE  mentis  ab 
his  qu<e  sensus,  et  bai  ipsae  secuudum  speciem.  Et 
perficientes  itaque  delectationes. 

Apparebit  autem  utique  hoc,  et  e.x  eo  appropriari 
deleclalionum  uuamquamque  operationi  quam  per- 
ficit.  Coauget  enim  operationem  propria  delectatio. 
Magis  enim  singula  judicant,  et  cerlius  exquiruut 
cum  delectatioue  operantes.  Puta  geometrici  fiunt 
gaudentes  eo,  quod  est  geometrizare,  et  intelligunt 
singula  magis  ;  similiter  autem  etamantes  musicam, 
et  amantes  aedificativam,  et  aliorum  singuli  angmen- 
tant  adproprium  opus  gaudeutes  ipso,  coaugent  au- 
tem  delectationes.  Coaugentia  autem  propria  :  alte- 
ris  autem  specie  propria,  et  altera  specie. 

Adhiic  autem  magis  hoc  utique  apparebit  ex  eo, 
quod  est  ab  alteris  delectatioues  impeditivas  opera- 
lionibus  esse.  Amautes  enim  fistulas  noa  possuut 
sermonibus  atteudere,  si  audiaut  fistulantem,  magis 
gaudeutes  fistulativa,  quam  prtBsenti  operalione.  Se- 
cundum  fistulativam  igitur  delectatio  eam  quce  circa 
sermonem  operationem  corrumpit.  Similiter  autem 
hoc  et  in  aliis  accidit,  cum  similiter  circa  duo  ope- 
rentur  :  delectabiiior  euim  alteram  e.xpellit  et  si 
naultum  differat  secundum   delectationem  magis,  ut 


RECE^S. 

Atque  hinc  etiam  sequi  videtur,  voluptates  specie 
differre.  Quae  enim  specie  discrepant,  nonnisi  a  spe- 
cie  discrepantibus  perfici  existimantur;  cujus  rei  tani 
illa  quae  natura,  quam  qufe  arte  constant,  exemplum 
esse  possunl;  verbi  gratia  auimalia,  arbores,  ileni 
taliiilae,  simulacra,  domus,  vasa.  Siuiili  igitur  modo 
et  actiones  specie  discre[iantes  jierfici  videntur  a  sjie- 
cie  differentibus  voiuptatibus. 

Porro  differunt  specie  cogitationis  et  sensionis 
energiae  :  et  iitraeque  item  inter  sese.  Ergo  certe  et 
voluptates  quae  perficiunt  easdem.  Atque  hoc  ip&um 
etiaui  ex  eo  probari  videtur,  quod  unicuilibet  actio- 
ni  quaedam  propria  atque  ipsam  perficiens  voluplas 
esse  reperitur.  Auget  euim  energiam  sua  quamque 
voluptas.  Et  judicant  enim  melius  singula  et  accu- 
ratius  admiuistraut,  qui  cum  voluptale  agunt.  Sic 
geometrtE  evadunt  qui  dclectnntur  geometricis  slu- 
diis,  singulaque  exactius  intelliguntl  :  item  in  niu- 
sicis,  in  architectonica  peritiores  evadunt  qui  ejus- 
modi  exercitiis  delectanlur.  Augent  igitur  actionem 
voluptates.  Porro  quae  adjuvant  et  augeut  rem,  sunt 
illi  propria  ac  sua.  Quae  vero  specie  differentibus 
propriasunt,  eadem  specie  quoque  discrepare  necesse 
est. 

Hujus  autem  rei  evidentius  etiam  adluic  argumen- 
tum  est,  quod  voluptates  ortae  ah  aliis  nctionibus 
impediaut  quaslihet  actioues.  It  tibiae  cantu  gau- 
dentes,  si  tibia  cauentem  aliquom  forte  audiveriut, 
non  possunt  attendere  oralioni  quap  fortc  tum  hn- 


\A\\K\\  \ 


B9 


Fero  cnim  aliciiiv  iloloolnlioncs  lacimil  (imul  jiro- 
liriii^  lrislilin\  corrunipiml  iMiim  o|ioralioncrt  ])ro|iriir 
trisliliic.  l'nln  si  luiic  scrilifri!  indciccliiliilc  cl  Iri^lc, 
ct  raliociMiiri,  iiic  i|nitlcm  n.Mi  scriliil,  liic  anlcm 
non  riiliocinalnr  Irisli  cxislcntc  opcralionc.  Accidil 
ilai|uc  circa  oiicralioncs  contrarimn  ilclcclalionilins 
ct  Iristiliis  |iroiiriis.  l*roiiria  antem  snnt,  (inic  in 
opcriUiono  secnndmn  scipsiim  linnl.  Alicna'  nnlcm 
(lclcclnUones  dictir  snnl,  (inoninm  iiroximnm  (iiiod 
trislilia  fnciunl.  Corrnnipnnt  enim,  tamen  iion  si- 
inililcr. 


Iiiitlnr  :  niui<>*  *"'lli'^<'t  K'>*<<li'i't''*  l)'>i<>  11111(11,  ((lintn 
iMi  (inod  HKiliir  ncKnlio,  ViiliiplAi  ixilnr  cn  i|iin-  f\ 
(iliiic  canlii  |icrcipitiir,  cnin  in  tioiicin  iiii|i(<ilil  <|iin 
i"!  oriitioiilii  niiHcnllniidii-. 

IdciiKpic  iii  nliin  ('onliiifril,  (piiiiii  (piin  diinliii»  nl- 
iiinl  ciirrf^lirt  vncnt ;  jnciiinlior  niiiii  i'iici|/in  1  ItiTniii 
('lidil  ;  idijiic  taiito  iiia^lit,  ipinntii  cjiih  viiiiiptn<<  iiinjnr 
liicril;  iidco  I  t  tmii  plniic  nilnl,  ipiod  iul  nlliTnin 
cncruiain  nllinct,  pnr^dnfi'  ill>-  pn^^til.  K\  ipm  illinl 
nccidil,  nl  vidiciiiiiitcm  l.clitiniii  rnpicntcii  cx  ro 
i|iia|iliim,  niliil  lcrc  iiliinl  immi  poMfiimiM  :  coiitnt- 
ipic,  nt  rc  nliipin  cnpli,  rcmiHMinH  nc  li-viiis  nlin  ntipio 
pi'rcf;rinn  trnclarc  solcnmns.  Sic  ct  in  tlicnlri^,  ipiiiiii 
mnli  riitilc.^ijne  nliijiii  iii  scciin  vcrKniitiir,  tiiiii  c\ 
-^pcctntoriliiiH  illi  i|Ui  aulent  tilii  Duecn  niamlore,  ninxi 
inc  id  ngiinl. 

Qnoninm  niilcm  proprin  ct  Hiin  nclionis  nliciijii^ 
volnptns  nctioncm  cimi  elnliorntnm  cnicit,  llriiiiorein 
ct  mcliorcm,  et  conlrn  nlienn!  volnptnles  corriini- 
piint  nclioiies  noii  siins  :  ]ialct  ex  eo,  niullnm  vdliij)- 
tatcs  inlcr  sn  diircrrc.  1'ropemodiim  eniiii  idcni.ipiod 
iiroprii  dolorcs,  nlieiiii'  (inoipie  voinptHtcs  cflicinnl. 
Illi  iiain<|nc  |iroprins  ncliones  iinpedinnt  :  verlii  ern- 
lia,  si  ciii  Bcrilicrc  nnt  rntiocinnri  sit  iMjiicniKliim 
cl  molestiim;  illc  iioii  scriliit,  liic  iioii  rnlioi  iiintnr  : 
ipiin  inolcstn  est  ci  linjnsce  ninneris  fiinctio.  Coiilra- 
riiini  i^itur  in  innnernm  fiinc.lioiiibnB  cvenit  a  ]iro- 
]iriis  nc  snis  Yolii)italil)ns  ntijue  n  iiroiiriis  et  »uig 
dolorilnis.  Snnt  antem  volnptales  et  dolores  ii  pro- 
]irii  ct  Mii,  qni  en(Tf!;iam  ]i(T  se  coniitnnlnr.  1'orro 
de  alienis  voluptntilms  di.ximns,  ens  pin  ile  (luiddani 
dolori  focere  :  comiinpuntcniin,  sed  dissiinili  modo. 


Postqiiam  IMiilosophus  oslendit  natu- 
nim  dclectatiouis  ct  proprictatcs  ipsius, 
liic  detormiuat  diirereutiam  dcleetatio- 
uum  ad  iuvicem.  Et  circa  lioc  duo  facit. 
Primo  determiuat  dc  ditrcreutia  dclccta- 
tiouum  qua»  sumitur  ex  parte  operatio- 
uum.Secuudodcditrercntiadclectatiouum 
qua^  sumitur  cx  parte  suhjccti,  ibi,  «  Yi- 
detur  autem  etc.  »  Circa  primum  duo  fa- 
cit.  Primo  ostcndit,  quo  modo  delecta- 
tioucs  difTeraut  specie,  secuudum  ditfe- 
rentiam  operationum.Secundo,  quomodo 
diirerant  iu  honitate  et  malitia,  ihi, 
({  Differeutihus  autem  etc.  »  Circa  pri- 
mum  duo  facit.  Primo  osteudit  per  ratio- 
nem,  quod  delectationes  ditrcruut  specic 
secuudum  diffcreutiam  operatiouum.  Se- 
cundo  manifcstat  idem  per  sigua,  ihi, 
«  Apparehit  autem  etc.  »  Dicit  crgo  pri- 
uio  quod  cum  delectatio  sit  operationis 
perfectio,  consequens  est  quod  sicut 
operationes  diffcrunt  specie,  ita  etiam  et 
delectationes  differre  videantur.  Ita  exis- 
timamus  communiter,  quasi  per  se  no- 
tum,  quod  ea  qua»  suut  diversa,  secun- 
dum  speciem,  perficiuntur  pcrfectionihus 
specie  ditrcreutihus.  Quod  quidem  mani- 
festum  est  circa  perfectiones  esscntia- 
les,  qua^.  constituuut  speciem.  Idem  au- 
tcm  necessc  est  esse  et  circa  alias  conse- 
qi;entes  perfcctioncs,  dummodo  siut  pro- 
|iria'.,quia  consequuutur  ex  essentialihus 
principiis  speciei.  Et  hoc  videmus  acci- 


dcrc,  tam  circa  naturalia,  quam  circa 
arlificialia.  Circa  naturalia  quidem  :  quia 
alia  cst  perfectio  animaruim,  quae  scili- 
cet  consistit  iu  pcrspicacitate  seusus,  ct 
alia  arhorum,  quae  consistit  in  earum  fe 
cunditate.Circa  artificialia  vero^  quia  alia 
est  perfectio  picturarum,  ut  scilicet  siul 
dclectahilihus  colorihus  distincta',  et  alia 
est  perfcctio  imagiuiim,  ut  scilicct  bcue 
repraeseutent  ea  quorum  sunt  imagines. 
Similiter  etiam  alia  est  perfcctio  domus, 
ut  scilicet  sit  firmum  acceptaculum, 
et  alia  vasis,  ut  scilicet  sit  bouse  capaci- 
tatis.  Unde  oportet  quod  opcratioues  spe- 
cie  difrercntes  perficiantur  a  delectatio- 
uibus  specie  diffcrentibus.  Manifestum 
est  autcm  quod  opcrationcs  meutis, 
idcst  intellectus,  differunt  specie  ah  ope- 
rationihus  sensus.  Et  similiter  operatio- 
nes  sensuum  ab  iuvicem.  Diversificantur 
cuim  secundum  ohjecta,  et  secundum 
potentias,  qua?  sunt  operationum  princi- 
pia.  Unde  relinquitur  quod  delectatio- 
nes,  quaeperficiuntoperationes,  differunt 
specie. 

Deinde  cum  dicit  «  apparehit  autem  » 
Mauifestat  idem  per  signa.  Et  primo 
per  hoc  quod  operatio  per  propriam  de- 
lectationem  confortatur^  ihi,  «  Adhuc  au- 
tem  etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  haec, 
scilicet  difTerentia  delectationum  secun- 
dum  operationes,  apparet  ex  eo  quod 
quaelibet  delectatio  quadam  affinitate  ap- 


bO 


IN  X  LIBKOS  KTHICOHIM  AU  NICOMACIIIJM. 


piopriatur  operatioiii  quam  perUcit,  quiu 
uiiUiiiia^iiuu  op(;i'uti()  [nti  |)rupriuui  ilt;li;c- 
tatiout^in  auKt'tur,  8icut  ()uo(llit)t;t  nutuin 
est  uu^cri  p(;r  iii  (piod  i^st  sit)i  siinih!  (;l 
contornu;.  VideinuH  (Miiin  (juoii  illi  (pii  du- 
le(-tul)ilit(;r  ()p(;runlur  (iiiodcuiiiipn;  opus 
rutionis  inuKi!*  possunt  singulu  dijudicurt;, 
et  p(;r  ccrfitiidinein  exquirtiro  eu  circu 
quit  dclectuljiliter  iieKotiuntur ;  sicut  y;tu)- 
nietia',  qiii  delectuntur  in  considerutio- 
nibuH  geoinetrio',  mugis  possunt  intelli- 
gure  singulu  hnjnsinodi  considerationis, 
quia  m(;ns  mu^^is  (letiii»;tur  iii  (!o  in  (pio 
(lelectulur.  Kt  euil(;iii  rutio  est  d(;  oninihu.s 
aliis,  sicut  du  his  qui  uinuiit  musiculiu, 
et  delectuntur  in  eis,  et  de  liis  (jui  delec- 
tuntiir  in  urt<;  a-dificutiva,  et  de  omnihiis 
uliis,  pcr  hoc,  (luod  f,'uudent  iii  luli  oper(;, 
mugnum  uugmentum  fuciunt  ud  [)roprium 
01)us.  Kt  sic  patet  quod  delectationes 
aiigent  operution(;s.  Munifestum  est  au- 
tem,  quod  ea  quai  augent  suiit  projiria 
his  quie  augentur.  Unde  oporlet  quod 
diversa  diversis  augeanliir.  Si  igitur 
operafioiies,  qua^  augentur  per  delectu- 
tiones,  specic  (Jinerunt,  ut  ostensum  est, 
consequens  est  (juod  et  ipsa  delectalio- 
ues  augentes  '  specie  diirerant. 
Deiiide  cum  dicit  «  adhuc  autcm  » 
Inducit  aliud  signum,  quod  sumitur  ex 
impedimcnto  quod  affertur  operationihus 
per  extraneas  operationes.  Et  primo  ex 
hoc  ostendit  diflerentiam  etiam  delecta- 
tionum.  Secundo  comparat  extraneas 
delectationes  propriis  trislitiis,  ihi,  «  Fcre 
enim  alienae.  •  Dicit  ergo  primo  quod 
dictum  est  de  diirerentia  delectationum 
secundum  operationes,  magis  apparet 
ex  eo  quod  operationes  impediuntur  per 
delectationes  ah  aliis  opcrihus  factas.  Ideo 
autem  per  hoc  magis  manifestatur  pro- 
positum,  quia  hoc,  quod  delectationcs 
augcnt  opcrationcs,  possct  attrihui  com- 
muni  rationi  dclcctationis,  non  autcm 
propriai  secundum  quam  difrerunt  de- 
lectationes  adinviccm.  Sed  manifestc  ap- 
paret,  quod  dclcctationes  spccic  differunt, 
dum  invenitur,  quod  propria  dclcctatio 
auget  operationem,  et  cxtranca  impcdit. 
Yidcmus  enim  quod  illi  qui  sunt  amato- 
rcs  sonitus  fistularum,  non  possunt  at- 
tendere  sermonibus  qui  cis  dicuntur, 
quando  audiunt  aliquem  fistulantcm,  ex 
eo  quod  magis  gaudeut  in  operatione 
fistulativse  artis,  quam  in  praescnti  ope- 
ratione,  scihcet  in  auditione  scrmonnm 


sihi  dictoruin.  Kt  sic  putet  (jiiod  delecta- 
tio,  (]ua;  llt  8e(*undiiin  op(;rafi()iiem  fUtu- 
lutivaj  urtis  corrumpit  opi^rutiones  86- 
cunduin  S(;rin()iiein.  Kt  itu  vi(l(;inu8  acci- 
(l(!r(;  in  uliis,  cuin  occiirrit  uliciii,  (|uod 
siiniil  circu  uliipiu  diio  o|)(;i(;tiir.  Muiii- 
l(;stiim  est  enim  quod  del(;clul)ilior  opo- 
rutio  excliidit  uliuin,  intuntum,  qnod  si 
sit  mugnu  ilill(;r(;nfiu  in  (;xc(;ssii  d(;lecta- 
tionis,  hoini)  fotulit(;r  oinitlit  operari  se- 
cuudnm  operationem  minus  sibi  delecta- 
bilem.  Kt  inde  est,  quod  quando  vehe- 
inenf(;r  d(!l(;ctumur  inaliquo  qnocumquo, 
nihil  uliiid  possuiniis  operari.  Sed  (iiiundo 
uliquu  ()lucent  iiobis  (jiiiete  idest  remisse, 
vel  puriim,  possumus  etiamqiia;dam  alia 
fac(;re  ;  siciit  patet  do  his  (|iii  iii  fh(;alris, 
id(;st  in  spectaculis  ludorum  delectantiir. 
Quia,  qiii  parum  ibi  delecfantur  in  his 
quai  viiJent,  possunt  intendere  comestioni 
legiimiiium,  quai  noii  cst  miiltum  delec- 
tahilis.  Kt  hoc  maxime  faciunt  homiiKJs 
(pii  inspiciunt  aliquos  non  bcnc  pugiianfes 
in  agone,  ifa,  (juod  inspectatio  lalis  pu- 
giia;  iioii  sit  ci  deleclahilis.  Quia  ergo 
[)ropria  delectatio  confirmat  opi^rafiones 
ex  quihus  coiise(jiiitiir,  iit  scilicet  homo 
vehementins  eis  intendat,  ct  facit  eas 
diulurniores,  ut  scilicet  homo  magis  in 
eis  pcrseveret,  et  facit  cas  meliores,  idest 
jierfectius  fincm  attingentes  :  et  cum  hoc 
delectafiones  aliena?,  idest  quse  conse- 
(luuntur  quasdam  alias  operationes,  offi- 
ciiint,i(Icstnoccnt,manifesteconsequitur, 
(juod  delcctationes  multum  diircrunt  ad 
inviccm;  quia  quod  uiia  delectatio  juvat, 
alia  impedit. 

DeinfJc  cum  dicit  «  fere  enim  » 
Comparat  alienas  delectationes  tristi- 
tiis,  ut  ex  hoc  magis  apparcat  delecta- 
tionum  difrerentia.  Et  dicit  quod  fere 
cumdem  effcctum  hahct  circa  aliquam 
operationem  dclcctatio  aliena,  scilicet  quae 
causatur  cx  aliqua  alia  opcratione,  et 
tristitia  propria,  secundum  quam  scilicet 
aliquis  tristatur  de  ipsa  opcratione.  Ma- 
nifestum  cst  eiiim  quod  tristitia  qiia;  est 
de  aliqua  operatione  corrumpit  ipsam. 
Sicut  si  alicui  scrihere  vel  ratiocinari  sit 
non  delcctahile,  vcl  magis  triste,  neque 
scrihet,  nequc  ratiocinahitur,  propter 
tristitiam  sihi  advenicntem  cx  tali  ope- 
rutione.  Sic  ergo  circa  opcrationes  con- 
trarium  cffectum  hahent  delectationes 
proprie  et  tristitia?  propria^  quasi  scilicet 
ex  aliis  operationihus.  Kf  dictum  est  qu(Ml 


'   Al    :  •  an?«"ntie.  » 


LIHKH  X. 


Ul 


oxlraiio;r    (IrlfclalioiK^s    raciuiil     aii(|iii(l  pr(ii)riain   (jiia'   (lircclr    v[    ncrnndnm   m 

propiiuiiiiiiii  Irislilia- propiia*.  K\  iili  iii|ii(^  (lclcclalioiii     ciiiiliaiialiir.     Aliciia     vcro 

oiiim    parlo    corniinpiliir  opiM-atio,   iioii  (lclortatio    conlrarialiir  Hociindum  uliud, 

tamoii  similitcr  ;  sod  muKis  por  Irtsliliam  scilicol  Mocundiim  opiaalionom. 


LKCTIO    VIII, 


Delectnlionva  judicfintur ,    (/mxf  bonx   vcl  nia/.v   sinf ,   cx  operntionihus 

(juas  sci/uuntur. 


KKTWiVk 

DitTcrt'iilil)iit>nulomi)iu'r(iliinubusciiiii'liiii  cliiruviln- 
te.et  liis  uuidoin  fli^itiihiiiis  e\i!«li'ulibiis,  liis  uiilciii 
riigieuili^,  liis  uuleiii  ueulri!».  siiiiiles  haboiil  el  tlelec- 
tulioiies.  Sotuiiiliiiii  eiiiiii  uiiaiui|iiiiiiii|ue  tiperulin- 
uoiii  prtipriii  iloleotulio  est.  Oiih>  iiuiileui  igitiir  stii- 
ilioi<;i!  iiropriii,  epiiohes ;  tiuaMUileui  pruva>,  iiravn. 

Ktoiiiiii  otiiifiipiscoiilia'  boiioriini  luiulaliilo!',  tiir- 
piiiuiniileui  vitiipernliilos.Majfisuiiloiiipropriie  tipoia- 
lioiiiliiis,  niui'  iii  ipsis,  tlelootalioues,  couoiipisceutiis  : 
luo  quiiloiii  ouiin  tliscrettu  suiil  teiiiporibus  et  iiutii- 
ra  :  luu  uiitoiii  prtipiuqim'u|iorutiouil>us,  el  iiitliscrelte 
810,  iit  et  liabout  tlutiitatiouom,  si  itleiii  est  oporatio 
ileloctatioui.  Nou  tnuiou  viiletur  tiuitloiu  tloloctutio 
nieus  esse  uoiiue  sousus  (iucouveuieus  eiiiiii)  seil 
prt>plcriuiiisopururivitlouluriileui  t|uibiisdaiu.Quem- 
ailiuotiiim  ijfitur  operuliouos  ulia»,  et  tlelectutioues. 
DilTerl  auleiu  visus  u  tactii  puritate,  el  auililus,  el 
olfactus  a  gustu.  Simililer  utiquo  et  delectatioues  ab 
bis  quje  circa  lueuleui.  et  iitique  ab  iuviceui. 


Videtur  auteui  esse  uniuscujusque  delectatio  pro- 
pria,  quemadmodum,  et  opus  :  iiuce  enim  secundum 
operatiouem.  Et  iu  unoquoque  autem  speculauli 
hoc  utique  apparebit.  Altera  enim  equi  delectatio, 
et  cauis,  et  bouiiuis,  queuiadmodum  Heraolitus  ait, 
asiuum  feuum  utique  eligere  luagis,  quaiu  auruui. 
Dolectabilius  euim  nutrimeutum  auro  asiuis.  Qua' 
quideiu  igilur  diversorum  specie  difleruut  specie. 
Eas  autem  quae  eorumdem,  iudiiTereutes  ratiouabiie 
esse. 

DifTerunt  auteiu  nou  parum  iu  hominibus.  Eadem 
quideui  euiin  lios  delectaut,  hos  autem  coutristaut. 
Et  his  quidem  tristia,  et  odibilia  suut,  his  aulem 
delectabilia  et  amicabilia.  Et  iu  dulcibus  autem  hoc 
accidit.  Nou  euim  eadem  videutur  et  febricitanti  et 
sauo,  ueque  calidum  esse  debili  et  bene  habeuti.  Si- 
militer  autem  et  iu  alteris  hoc  accidil. 

Videtur  autem  et  in  onmibus  talibus  esse  quod 
videtur  studioso.  Si  autem  hoc  beue  dicitur  quem- 
ndmodum  videlur,  et  est  uniuscujusque  mensura 
virlus  et  bonus  secuudum  quod  talis;  et  delectatio- 
ues  eruut  ulique  qua)  huic  videntur  et  delec  abilia 
quibus  isle  gaudet.  (^uae  autem  huic  tristia,  si  huic 
appareut  delectabilia,  uihil  admirabile.  Multae  enim 
corruptioues  et  uocumeuta  homiuum  tiunt.  Delecta- 
bilia  autem  uon  suut,  sed  his,  et  sic  disposilis.  Cou- 
fessas  quidem  igitur  turpes  manifestum,  quod  uon 
delectaliones  esse  praeter  quam  corruptis. 

Earum  autem  quffiepiiches  esse  viiJentur,  qualem, 
vel  quam  diceudum  homiuis  esse,  vel  ex  operalio- 
nibus  mauifestuin.  His  euim  sequunlur  delectatio- 
nes.  Siye  igitur  unaest,  sive  plures,  qusE  perfecti  et 
beati  viri,  has  pertit.ientes  delectationes  priucipaliter 
utique  dicuntur  nominis  delectationes  esse.  Reliqufle 


HKCF.ND. 

Jam  (|uuiii  onorgiai  bouitatc  et  prnvitute  iuter  n: 
dilloriinl,  uluri|uo  »iiit  expotendu;,  ulin>  vero  fii^ien- 
du',  nouiiiilla'  ueiilriiis  niodi  :  vuluplule»  quoque 
siiuilis  siiut  couditioiiis.  Pro  ciijuslibet  eniiii  nutura 
euergiu',  siia  tiuoque  est  ojus  iic  propria  voluptas. 
Itutiue  illa  (|uidom  voliiptus,  quu;  houestiB  actiuui 
propria  est,  boiiu  erit ;  qiia;  pruva!,  mnla.  Nam 
et  ipsa;  cupitlitales,  bonuruni  rerum  quideui  Inu- 
dabilos  sunl,  nialuruui  vert)  viluperobiles.  Porro 
inulto  propius  coujuucta;  cum  nctiouibus  sunt  sua; 
el  cum  ipsis  conjuucta'  voluplatos,  quaiu  appetilio- 
ues ;  ba;  eiiim  ab  oiieralionibus  suis  tenipore  pnriter 
etuaturu  distiucta;  suiil  :  illa;  vero  proxima;  sunliis- 
doni,  adeoque  ab  iis  iiidisliucla;,  ut  actio  el  voluptaa 
actiouis  ferme  uiuiui  et  idem  es.-ie  videautur. 

Verumtameu  iioii  potest  certe  cogitalio  aiit  sensio 
esse  voluptas  videri.  Id  euim  plaue  ubsurdum  fuerit : 
sed  propterea  quod  nou  separaulur,  videntur  ali^pii- 
bus  esse  idem.  L't  igitur  operatioues  ditTeruut,  ita 
et  voluptates.  Differt  autem  visiis  a  tactu,  puritate; 
et  auditus  siiuiliter  atque  odoratus  a  gustu.  Igilur 
ad  eumdeiu  modum  et  voluptates  illis  propriae  diffe- 
runt;et  ab  hisce  ipsis  eJE  quiE  sunt  cogitatiouis  ;  et 
utra;que  istee  inter  sese. 

Videtur  auteni  et  uuiuscujusque  animalis  esse,  ut 
muuus  proprium  ac  suum,  ita  et  voluptas.  Eteuini  ea 
voluptas  hujusmodi  est,  quae  est  couseutauea  aclio- 
m  :  idque  eliam  inductioue  ostendi  potest ;  alia 
'euim  eijuo,  alia  cani,  alia  hoiniui  voluptas  est;  sicut 
etiaiu  Heraclitus  ail,  asiuo  culmos  et  paleas  auro 
jucundiores  esse  ;  pabulum  euim  jucuudius  est  asiuis 
qraiu  auruiu.  Quae  igiuir  disparis  sunt  speciei  aui- 
uialia.  eorum  suut  otiam  diversa;  voluptaies  :  qua; 
coutra  ejusdem  speciei,  eorum  et  voluptates  easdem 
esse  specie  couseutaueum  est. 

Porro  in  homiuum  gouere  magiia  est  illarum  va- 
rielas.  Eleuim  ea;dem  res  alios  quidem  molestia  afti- 
ciuut,  alios  verodeleclant  :  his  odiosa  et  iutolerauda 
suut,  illis  amabilia  et  jucunda.  Atque  hoc  ita  et  in 
rebus  dulcibus  usu  veuit;  non  euim  eadem  dulcia 
sunt  febricitanti  et  valenli;  neque  idem  calidum  vi- 
detur  debili,  et  corpus  hrmum  habenti.  Idem  vero 
etiam  in  aliis  usu  veuit. 

Sed  in  hisce  omnibus  id  videtur  verum  esse,  quod 
viro  bouo  esse  videtur.  Quodsi  hoc  recle  dicitur,  ut 
certe  videtur,  sique  virtus  est  rei  cujusque  mensura, 
ilemque  vir  bouus,  qua  bonus  :  saue  et  voluptates 
aestimaudae  suut,  quae  huic  videulur,  illaque  item 
vere  jucuuda,  quibus  hic  delectalur  :  illa  autem, 
quae  huic  molesia  sunt,  si  cui  allera  suavia  videau- 
tur,  uon  est  mirum;  mullae  euim  sunt  homiuum 
pestes  et  corruptelae.  Vere  tamen  talia  jucuuda  non 
suut,  sed  his  solummodo  atque  sic  affectis. 

Quae  igitur  communi  omnium  hominum  consensu 
turpes  habentur,  non  debeut  voluptates,  vocari  uisi 
homiuibus  corruptis;  illarum  autem,  quae  videntur 
houestae  esse,  quaeuam  homiuis  propria  diceuda  sit, 
hoc  fortasse  iudicant  energiae  homiuis;  has  euim 
sequuutur  sufe  voluptates.  Sive  igitur  h.-ec  una,  sive 


tfi 


IN  \  i.lHUOS  KTIIICOHUM  AI)  MCO.MACIH.M. 


»Ut«in     Meondii     Kt     iiiiiltiplicitt:!  ,      queuilt(iuiuiluiii 
upMmliu 


plurea  fueriut,  |ieifecti  «t  l)euti    viri,   (|Uii)  liiiii  |.frli 
tiiiiit  volu|ittttL'it,  (•it:t  |iioiiiius  et  H(jlaii  ett^e  liuuiiui. 
recle  sluluilur;  reli(|uua  Becumlo  loco,  et  ila  muilo, 
ul  uliuMiiii  liOciuA ;  |irout  ipMii  (|UOi|ue  eiieigiiu  buiii 

CUIII|i>II'tttili. 


Pust([iiuin  Philosoplms  oslftiidit  (luoil 
delectutiones  seciiiiiliiiii  (litren^ntiani  o{)e- 
rutioiuiin  diireriint  s[)('(ie,  liic  ostentlit 
([Uod  s('(-(iii(liuno[iei'ution(iin  diltVrentiani 
(litternnt  iii  bonitate  et  mulitiu.  Kt  (iriino 
quantuinadhonitutem  inoiulein.  Setundo 
(luantuin  ad  lioiiitatcin  naturalem  ()ua! 
utteuditur  secundiun  [luiilatein  et  iin[)U- 
ritatem,  ibi,  <(  Diireiiint  autemetc.  »  Circu 
primum  duo  fucit.  Primo  proponit  ([uod 
intendit.  Secundo  [irohat  propositiiin, 
ibi,  (i  Ktenim  concu[)iscentiu.'  elc.  »  Dicil 
ergo  prinio  ([iiod  cum  operationes  dille- 
runt  secundum  epiichiam  et  pravitatem, 
idest  secundiim  virlulem  et  malitiam,  ita 
scilicet  qu(jd  qua^dam  operationes  sunt 
eligibiles,  sicut  operationes  virtuosa;, 
(jna*dam  autein  fugienda,*,  sicut  operatio- 
nes  vitiosae,  qiiaedam  uutem  secundum 
suam  speciem  neiitro  modo  se  habent, 
sed  possunt  ad  ulrumqiie  trahi,  ita  etiam 
se  habet  et  circa  delectationes.  Qnia  cum 
unicuique  operationi  sit  aliquadelectatio 
propria,  ut  supra  habitum  est,  delectatio 
qiiai  est  propria  virtuosa;  operationi,  est 
bona ;  quai  autem  est  propria  vitiosai 
operationi,  est  mala. 

Deinde  cnin  dicit  «  etenim  » 
Probat  propositum  ralione  sumpta  ex 
parte  concupiscentiarum.  Videmus  enim 
quod  concupiscenti*  qiiibus  aliquabona, 
idest  honesta  concupiscuntur,  sunt  lauda- 
biles  :  puta  si  aliquis  concupiscat  jiislc 
aut  fortiter  agere.  Concupiscentiae  autem 
rerum  turpium  sunt  vituperabiles  ;  puta 
si  aliquis  concupiscat  furari  aut  mcechari. 
Manifestumest  aulem  quod  magis  sunt  pro- 
pinqua  et  proprise  operationibus  delecta- 
tio  nes  quibus  in  ipsis  operatiouibiis  delec- 
tamur,  quam  concupiscentiee  quibus  eas 
concupiscimus.  Concupiscentiaeenim  dis- 
tinguuntur  ab  operationibus  tempore. 
Ante  enim  concupiscimusaliquid  operari 
quam  illud  opcremur.  Distinguuntur 
etiam  secundum  naturam;  quia  operatio 
est  actus  perfecti,  concupiscentiaautem 
imperfectiet  nondum  habentis.  Sed  delec- 
tationes  sunt  propinquae  operationibus, 
quia  utrumque  est  alicujus  perfecti.  Sunt 
etiam  et  incliscretSB  secundum  tempus  ; 
quia  si  nondum  aliquis  operatur,  in  tali 
operatione  non  delectatur ;  eo  quod  delec- 


tatio  est  nu    pra\sentis,   sicut  conciipis- 
ccnlia  nd  fiitiira!  :   et  in  tantum  delecta- 
tio  [)i(qtiiii[iia  est  o[)('rationi,  ([iiod  vidi;- 
tiir  es.si;    (liibitabile,    iitruin  operatio  sil 
idem    delectationi.    Nec    tamen     diceu- 
diim  est  ([uod   sit  ila.    Non   enim  potesl 
esse  delectatio  nisi   in  oporatione    scn 
siis    vel    iutellectus.    Ka    eniin   ([ua^  co 
gnitione   carent   delecluri    non  possunt. 
Nec  tamen  est  idem  quod  operatio  iiitel- 
lectus,  n<!()ue  idem  quod  op(!ratio  sensus. 
Nain    delectatio    inagis    ad    a[)petitivam 
[)artem  pertinet.  Kst  autein  inconvenicns 
si  delcctatio  aliquibiis  videaturesse  idem 
operationi,  propter  hoc  quod   ab   opera- 
tione   teinpore  non  separatur.  Sic  ergo 
palet  quod  sicut  operationes  sunt  altera? 
sccundum  virtutemet  inalitiam,  ilaetiam 
et  delectationes.  Kx  quo  patet  inconve- 
nienterenunciasse  quosdam  de  delccta- 
tionibus  quodsint  bonae  et  malae. 
Deinde  cum  dicit  «  differt  autem  » 
Ostcndit  diircrcntiam  sccundum  puri- 
tatem   et   impuritatcm.    Manifcstum    cst 
enim  quod  opcratioiics  scnsuum  secun- 
dum  puritalem  diirerunt.  Purior  est  enim 
opcralio   visus,  quam  tactus  ;  et  simili- 
teropcralioauditus  ct  olfactus,  quam  ope- 
ratio  gustus.  Diciturautem  aliqua  opera- 
tio  purior  quae  est  immatcrialior.  Kt  se- 
cundum  hoc  inter  omnes  sensitivas  ope- 
ralionespurissimaestoperatio  visus,  quia 
est   immaterialior,   veluti  minus  habens 
admixtum  dc  dispositionibus  materiae  ;  et 
ex  parte  objecti  quod  fit  sensibile  in  actii 
per  lumen,    quod    derivatiir  a  corpore 
coelesti ;  et  ex  parte  mcdii  quod  sola  spi- 
rituali    transmutatione    immutatur.     Kt 
propter  easdem   causas  operatio    tactus 
est  maxime  materialis  ;  quia  cjus  objecta 
sunt  conditiones    maleriae    passibilis    ; 
et  medium   non    est    cxtrinsecum,   sed 
conjunctum.  El  eadem  differentia  pnrita- 
tis  attenditur  inter  dclcctationes  sensuum 
ad  inviccm.  Suntctiam  opcrationes  et  de- 
lcctaliones    intellectus    puriores    opera- 
tiouibus    et    dclectationibus    sensitivis, 
ulpote  magis  immateriales. 

Deinde  cum  dicit  «  videtur  autem  » 
Ostendit  quae  sit  diirerentia  delectatio- 
num  exparte  objccti.  Et  primo  (|uantiim 
ad  animalia  divcrsarnm  speciernm.    Se- 


LIIIKIl  \, 


!>:< 


(Miiulo  (|iuiiiliiiM  ad  hniiiiiirs  (|iii  siiiit 
iiiiiiis  sp(>(*i(>i,  il)i,  ((  DinVriiiil  aiilciii  clc.» 
hinl  (M'K(>  priiiu),  (iiuid  ciiin  (hdeclutio 
coiiS(M|uatiir  oixMalioiuMii,  viilcliir  i|iioil 
iiiruMii(|iu^  rci  sil  propiia  (lclcclalio,  si 
(Mil  ct  pro[>ria  (»p(Malio.  (juod  aiil(Mii 
sit  propria  op(M'alio  iiuiiisciijiisiiiio  rci, 
apparci  ox  lioc  (luod  oporalioiics  so- 
iliniiiliir  forinas  r(M'iiiu  s(M'uiidiiin  (|uas 
rcs  spccio  (lill"(MUut.  t.)uod  aukMii  siii- 
guloruin  sit  propria  doloctatio,  appa- 
rot,  si  iiuis  volit  iu  iiiio(|uo(juo  coiisi- 
dcraro.  Mauircstiiin  cst  (Miiin  (juod  alia 
cst  dcloclalio  C(jui  ot  alia  cauis  ot  alia 
hoiniuis,  siciit  llcracliliis  dicit  (juod  asi- 
luis  ina^is  oli^it  fcuiiin  (juain  aiiruiu, 
(juia  dclcclahilihus  ost  sihi  iiuliiin^Miliuu 
(juod  oxhiliotur  ci  por  fcuiiin,  (jiiain  aii- 
riiin.  Sic  igitur  jiatot  (juod  ooriiin  (jua* 
dilVcruut  spocio  siiiit  doloctatioiios  spocio 
diiroroutos.  Sod  ooruin  (juai  iiou  didc- 
ruut  spocio.ratiouahilo  ost  (jiiod  sit  iii- 
diilorons  doloctatio  cousociuous  iiaturam 
speciei. 

Deiudo  cuin  dlcit  *  diiroiuut  aufom  » 
Ostoudit  diirorontiam  doloclatioiuim 
in  hoiniuihus.  Et  priino  ostondit  quod 
hoiniuum  suut  diversce  delcctationes.  Se- 
cundo  ostoiidit  (juod  iii  virtuoso  sit  ve- 
riordeloctatio,  ihi,  «  Videtur  autem  etc) 
Tertio  osteudit  (jiia^  sit  potior  delectatio 
inter  delectationes  virtuosi,  ibi,  t(  Earum 
autometc.))  Dicit  ergoprimo,  cjuodquam- 
vis  rationabile  videatur,  quod  iiidifTercn- 
tium  specio  sit  indilYereus  delectatio ;  et 
ita  sit  in  aliis  animalibus  ;  tamen  in  ho- 
miuihus,  qui  omues  sunt  ejusdem  spe- 
ciei,  multum  ditferuut  delectationes,  si- 
cut  et  operationes.  Cujus  ratio  est,  quia 
operationes  et  doioctationes  aliorum  ani- 
malium  consequuntur  naturalem  inclina- 
tionem,  quae  est  eadem  in  omnibus  ani- 
malibus  ejusdemspeciei.  Sedoperationes 
et  delectatioues  hominum  proveniunt  a 
ratione  quae  non  determinatur  ad  unum. 
Et  inde  est ,  quod  quaidam  quosdam 
hominis  delectant  et  quosdam  contris- 
tant.  Et  quibusdam  sunt  tristabiUa  et 
odibilia,  quibusdam  autem  et  delectabi- 
lia  et  amicabilia.  Quad  quidem  sic  con- 
sequuntur,  quia  unusquisque  delectatur 
in  60  quod   amat.    Et  accidit  hoc,  quia 


(|uidiiiu  suiil  iiKdiiis  vcl  |>(^jiiH  diH|ioflili 
scciiiidiiiii  ralioiiiMU.  I.t  idiMii  accidit 
circa  KO^^tixo  dulciiiin  ;  ijiiiu  iion  viden- 
tiir  (uidiMU  diilcia  fchricilaiili,  (jiii  liahct 
Kustuiil  iilccliiiu,  (d  saiio  (jiii  liahct 
Kustiiiu  hciie  disjxisiliiiu  ;  (juia  iioii  vi- 
dctiir  idoin  csso  calidiiin  (M  (jui  lial)i;t  do- 
hiliMn  tactum,  et  oi  (jiii  Ixmio  so  liahot. 
l{t  ita  ctiaiii  cst  iii  aliis. 

I)ciiid(>  ciiin  dicit  n  vididur  aiitiMU  » 
Ost(Midit   (jiiod   d(d(;ctali()  virltiosoriim 
sit    jiotior  iiiter  dcloctalioiies    huiuaiiaH. 
Et   dicit    (jiiod  iu  oiniiihiis   talihus,    (jiise 
jKM^IiiKMit    ad    [lassioiics    ct    oj^eratioiies 
liiiiuaiias ,    iiliid    vidotiir    csso   jVorum  , 
(juod  a[)paret  stiidioso,  (jui  liahet  reclum 
jiidiciiiin   circa    talia,    siciit  saiiiis    circa 
(hilcia.  Et    si  iioc  bciio  diciliir,  siciit  vi- 
(lotiir,  ita  qiiod    virtus   sit  meiisura  so- 
cuudum  qiiain  judicotur  do  oinuihiis  re- 
I)us    humauis,  et   houus  iiKjuaiiluin   cst 
virluosus  :  se(juitur,  (juod  iliio  siut  verap 
delectatioiies,  qine  vidciilur  virtiioso,  et 
illa  sint  vera  delcctabilia,  quihus  virtuo- 
sus  gaudet.  Si   autein  aliqua  de  quibus 
tristatur  virtuosus  appareant  aHis  delec- 
tahilia,  non  est  mirandum.  Hoc  enim  ac- 
cidit   propter   multas     corruptiones,    et 
multiplicia  hominum  nocumenta,  ex  qui- 
bus  perverlitur  ratio  et  appetitus.  Et  sic 
illa  quae  repudiat  virtuosus,    non    sunt 
simpliciter  delectabitia,  sed  solum  male 
dispositis.  Sicergo  manifestum  est.  quod 
delectationes    quas    omnes    coufitentur 
esse  turpes,   non  dicendai  sunt  delecta- 
iiones  nisi  hominibus  corruptis. 
Deindo  cum  dicit  ((  earum  autem  » 
Ostendit  quod    aliqua  est  potior  inter 
delectationes    virluosas.    Et  dicit    quod 
considerandum   est   inter    delectationes 
virtuosas   quahs  vel  quae    sit  praecipua 
delectatio  hominis.  Et  lioc  dicit  essema- 
nifestum  ex  operationibus  ad  quas  conse- 
quuntur  delectationes  ;  quia  sive  sit  una 
operatio,  sive  plures,  quae  sunt  propriae 
hominis  perfecti   et   beati,  manifestum 
est  quod  delectationes  consequentes  lias 
operationes  sunt  principaliter  delectatio- 
nes   hominis.   Reliquae  vero  secundario 
et  multipliciter  sub  principalibus  delecta- 
tionibus  sunt,  sicut  et  in  operationibus 
accidit. 


64 


IN  X  LlimoS  KTIIICOHIIM  Al)  MCOMACHIJM. 


LECTIO  IX. 


Hesumem  ea,  t^uaf  jam  de  felkitate  dicta  sutit  in  superiorihis , 
/elicitatem  omnium  esse  humanorum  /inem. 


ASTIQCA. 

I'  itein  hi«,  quas  ciren  virtuteu,  et  aiuiritias, 

et  '  i.iiie;i,  reli<{uiiiii  de  fellcitftte  typo  triiii^ire 

(^um  tiiieiii  i|>saiii  iiouiiuu:»  hiimaiioruiii.  Ke^tiiinea- 
tibud  auleui  pruiaicta  cuuiiteudioiiior  ent  utique 
seruio. 

Dixiuiud  auteiu  qiiouiaiu  oiiiiiino  uon  eat  hahitiis. 
Eleuiut  lioriuieuti  per  vitaui  exiateret  uliqiie,  plauta; 
viveuti  vitaui.et  iufortuuato  luaxiuie.  Si  iiliqiie  hd;c 
nou  [ilaieiit,  ^«eil  iiiuf<is  iu  o|)eratioueui  qiiniiiilaiu 
poueuJutu,  qiieuiuiiiuoiluui  iu  hi-t,  qiiib  prius  liic- 
tuui  : 

Operatiouuin  autem  hie  quiilem  siiut  uccessariac, 
et  propter  ultera  eligihilei^,  hos  uiiteiu  seoiiiiiiuui 
seipsud  : 

M:iMift'*tiim  quoiiiaiu  feliiitalem  eoriiin,  qiiii'  se- 
cundiiiu  aeipsat),  eli^iliiliiiiii  aliiiiiaiu  poueudiiui,  et 
uou  earuiu  i{u<i:  propter  nliud.  .Nullo  eriiin  iiniigeud 
felicitas,  sed  [ler  se  siiflicieus.  Seciiuduiii  seipsas  au- 
tem  suut  eligibiles  de  quihiis  uihil  quairitur  prdeler 
operatiouem. 

Tales  autem  esse  videntur,  quiB  secunduin  virtu- 
tem  acliones.  Bona  enim  et  studiosa  a^ere  eorum, 
qua»  propter  sci[H:i  eligihiliiim.  Sed  et  linlonim  de- 
lectabiles.  Non  euim  propter  altera  ipsos  eligiiut. 
LcBduntur  euim  ah  i|isis  magis  quam  juvautur  ue- 
glijjeutes  corpora  et  pos.sessiouem. 

Refuj<iunt  auiem  ad  tales  couversationes  felicitan- 
tiuinmulti.  Propter  quod  apud  lyraunosapprobantur 
talibus  conversalionihus  eutrapeli  :  qiiiE  eniin  appe- 
tuiit,  in  his  trihuunl  seipsos  delectabiles  ;  iudigent 
autem  talihus.  Videntur  quidem  igitur  felicitanlia 
hiEc  quidem  esse,  propter  eos  qui  in  potentalibus 
his  vacare. 


NuUum  forte  signum  tales  snnt :  nou  enim  in  po- 
tentem  esse  virlus,  neque  inlellectus,  a  quibus  stu- 
diosa;  operatioues.  Neque  si  ingustahiles  isti  exis- 
teutes  delectatiouis  sincerae  et  liberalis  ad  corpora- 
les  refugiunt,  propter  hoc  has  e.xistimandum  eligi- 
biliores  esse.  Etenim  pueri,  quie  apud  ipsos  preliosa, 
optiiua  existiuiaul  esse.  Raiionale  ulique,  quemad- 
modum  pueris,  et  viris  altera  videntui  preliosa  sic 
et  pravis,  et  his  qui  videutur  ejjiiches.  Quemadmo- 
dum  igitur  mullotiens  dictum  est,  et  pretiosa  et  de- 
lectahilia  sunt,  quae  studioso  talia  entia.  Unicuique 
autem,  quse  secundum  proprium  habitum,  eligihilis- 
sima  operatio.  Et  studioso  autem  secundum  virtutem. 
NoQ  ia  ludo  ergo  felicitas. 


Etenim  inconveniens  finem  es«e  lusum,  et  nego- 
tiari,  et  malum  pati  secundum  vitam  omuem  ludendi 
gralia.  Omuia  euim,  ut  est  dicere,  alterius  gratia 
eligimus  proeler  felicitatem  :  finis  enim  hiEC.  Studere 
autem  et  laborare  ludi  gratia  iusipiens  videtur,  et 
valde  puerile  :  Iiidere  autem,  ut  studeaut  secundum 
Anacharsim,  recte  habere  videtur.  Requiei  enim  as- 
similatur  ludus  :  impotentes  aulem  continue  laborare 
reqnie  indigent.  Non  utique  finis  requies  :  fit  enim 
gratia  operaliouis. 

Videlur  autem  felix  vita  secunilum  virtutem  esse : 
haec  autem  cum  gaudio,  sed  non  in  ludo.  Melioraque 
dicimus,  studiosa  ridiculis,  et  cum  ludo,  et  melioris 
semper  particuUe  et  hominis  studiosiorem  operatio- 
nem.  Quae  autem  melioris,  melior,  et  fecilior.  Jam 
potietur  ulique  corporalibus  delectationibus  quicum- 


RECINS. 

Kxplicatis  auteni  iiti  qiiiJB  ad  virtutes,  nd  amicitias, 
ud  voluj)tat<;s  perliiieut,  restat  ut  de  heutitudiiie,  piu- 
giii  et  pluiio  quodaui  uiodo  dicaiiius  :  qiiaudoquidein 
ulatuehauiuis,  illuui  reruiu  humanarum  fiueui  esse. 
Ac  repelitis  qud;  »uperiu8  dicta  uuul,  hrevior  est 
disputatiu. 

lii.ximu»  vero  eaiii  non  ertoe  hahitum.  Alioqui[enim 
inesset  illa  etiaui  totu  vita  doriiiieuti,  8tirpisi|iie 
niodo  vitaiu  viveuti  :  et  iteiu,  qiii  iu  luaximis  veroU- 
retur  calainitatiliiis.  Quod  ni  hiijc  noii  prohuiitiir,  po- 
tiiisque  enerKiu  qiiiiiduiii  e«se  videtur  (iit  esl  biipru 
dictuiii)  siiiitqiie  eucrgiai  ouiue»  aiit  iiece.ssaria;  et 
propter  aliud  expeteiidaj,  nut  expetendiE  propter  se 
iprias  :  per.ipicuuiii  esl  heatitudiiieiu  esse  nliqiiid  ex 
illarum  uuiiuro,  qiiiE  per  seexiietuiitur,  et  iioii  prop- 
teraliiid,  qui[ipe  qiiiE  rei  nuUiusiudiget,  sed  insemet- 
i[)sa  nohis  oiiiiiilius  aftluit. 

Siinl  aiitein  [ler  sese  exiietihiles  energiiE  illae,  ex 
qiiihus  nihil  pra;ter  ipsiim  miiueiis  fuuctiouem  quiE- 


riliir  ;  quules  videiitiir  esse  priinum  actiones  virtutis 
(  uam  nonesta  honaque  agere  de  uumero  illurum 
est,  quiE  per  se  expetuntur)  ;  deiiide  etiam  ex  ludi- 


cris  aclionihus  illac  quae  jiicunditatis  ac  recreationis 
gratia  suscipiuntur  ;  hae  eiiim  non  propter  alia  ex- 
petuntur  :  qiiippe  quum  inde  niulti  damnis  potius 
afficiantiir  quaiu  comiuodis  ijui  pra!  his  corporis  et 
rei  familiaris  curaiu  negligunt.  Ilem  quum  fere  ad 
hunc  ratiouem  vitae  couiugiunl  qui  vulgo  beatiexia- 
timantur.  Ex  qiio  et  illud  evenit,  ut  apud  tyrunnos 
in  pretio  et  houore  sint  illi,  qui  in  tali  vilae  consue- 
tudine  festivi  et  urbaui  sunt.  Nam  qiiae  ah  illis  ex- 
peluntur,  in  iis  sese  hi  suaves  exhibent  etjucundos: 
cujus  generis  hominihus  magnates  illi  indigeut.  Ta- 
lia  vulgo  videntur  ad  heatam  vitam  pertinere,  prop- 
terea  quod  iuiperio  poleslateque  priediti  talibus  lu 
rebus  otium  suum  consumunt. 

Tamen  ab  hujusmodi  hom-num  exemplo  veritatis 
argumentum  forsau  capi  nou  debel  :  non  enim  cou- 
sistit  in  priucipatu  virtiis  vel  niens,  aquibus  hones- 
t£E  actiones  perficiunlur  ;  neqiie  si  veraj  ac  liheralis 
voluptatis  ignari  ad  corporis  voliiiitates  confiigiiiut, 
idcirco  hiis  magis  secliuidas  esse  e.xistirnaudiim  est. 
Nam  et  pueri  quae  apud  ipsos  preliosa  hahentur.  pu- 
taut  opiima  esse.  Nihil  ergo  absurdi  est,  si  ut 
alia  pueris,  alia  adultis  in  pretio  sunt,  ita  etiam  bo- 
nis  alia  et  moderatis,  alia  futilibus  ac  malis  proban- 
tur. 

Quodcirca,  ut  strpe  jam  est  dictum,  et  pretiosa 
suiit  et  jucunda  ea  qu<E  viri  bouo  tnlia  videntur. 
.laiu  quum  unicuique  energia  illa  suavis  sit,  cujus 
hahilu  praeditus  est ;  viro  bono  maxime  expetenda 
illa  quae  est  secundum  virtutem  energia. 

Non  potest  certe  fieri  ut  in  ludicris  actionis  beati- 
tudo  consistat.  Etenim  absurdum  est,  finem  homi- 
uis  statuere  rem  ludicram,  negotiisque  tota  vita  dis- 
triugi  et  difficiles  labores  perpeli,  ludi  cau? a.  Cetera 
namque  paene  di.xerim  omnia  alterius  alicujus  gratia 
expetimus  :  sola  beatiludo  secusesl.  Hapc  euiui  fiuis 
ouuiium.  Porro  vehementer  uiti  defutigarique  rei 
ludicrae  gratiu,  stultum  videtur  et  aduioduni  puerile: 
ludere  vero,  ut  seria  postmodum  studiose  agas  (se- 
cundum  Anacharsin),  rectum  e.st.  Ludus  euim  quasi 
reqnies  est.  Atque  idcirco  hoiuines  requietione  egeut 
quod  non  siifficiunt  coutinuis  lahorihus.Non  est  igi- 
tur  requies  illa  fiiiis  ;  quippe  quae  admittalur  non 
uisi  operatiouis  causa.  At  vero  heata  vita  videtur 
esse  iu  actiouibus  virtutis  :  talis  aytemvita  seriaest, 
neutiquam  vero  in  joco  et  ludo  posita. 


MIIKIl  \ 


«l.% 


i|iio,  t>l  ItoiitliilU  iKHi  niiiiiiii  (i^iliiiKi.  l''))Ui-iliil<Mii  nii- 
liiii  iinlliin  licHlidli  liiliiiil,  Hi  iiiiti  <<l  viliiiii  Niiii 
«■iiiin  in  liililinH  (■(inMThiitiiiniliiirt  rrlnilMn,  xnl  in  lii>«, 
i|iiii>  HKi-iiiiilnni  viitnti>iii,  ii|iui'ntlouib(ii«,  i|(iuiiiniliiiu- 
luiiii  iiniiH  ilii  Inin  i''«l. 


Snl  )il  iiiulliirn  illn  viiiiniiin*,  i|uiii  »orln  «uiit  i|uaiii 
i|iiiii  riilicnln  i-t  i'iiiii  Jnrn  liiili»|iii*  i'iiiijiiii)'tn  ;  «i 
riili  tiiiii  |iiirti'4  iii  liiiiiiliiu  iii)'li<iri'<,  liiiii  liiiiiiinln 
ili>iii  iii)'liiiriK  iii'liiiii)'in  \iKiitilinittri utt,  lniii<|iiiiiii  »)•- 
riniii,  iliriiniH.  I'iirrii  iiiumI  inrliiM,  iili-in  iniii  iirifn- 
tniiliiiM  <|n>>i|ni>,  )'l  |i<illuiiliiiN  <<«t  ml  JH-ntniii  vitnin 
orilriiMiilnin. 

i*i)Klri>iiio,  linlii  riir|iiir(>iiii|ii<i  voliihlMliliiin  flinin 
(iniiKi|iiirti|iii<,  Mi'  vrl  innni'I|iiiiiii  )'liniii  i|iiiiillilii'l, 
iKiii  iniiiiM  <|niiiii  vir  ii|itiinni«,  potiri  |iolurit  :  iu  li<>n 
titiiilinirt  vuiii  |inrtii'ijinliiiii)'iii  iioiiio  iiinii<'i|iiiiiii  ml- 
iiiilli!t,  iiiHi  r<irlu  uliiiin  iii  vilii'  li)>ntii'  :  <|iioil  ilcri 
liuii  |i<il(>i<t.  Coii>itnt  i'niiii,  noii  iii  liniiiiiMioiH  vitif 
('oiiiiili>iii(<  li)>ntilii<liiiuiii  oniHintcr)',  muI  in  virlntuin 
ni-tioiiiliiiii,  iil  (li<:tiiiii  u>-l  iii  |iri(*i')!(luiililiiirt. 


Posttiiuun  IMiiloso[ihns  (lcltMiTiiiiavil  do 
(loloclalioiui,  liic  (lcliMiuiiuit  do  lclicitalo. 
Kl  prinio  coiiliiiiial  si^,  ad  praMMNJcMlia. 
ScciHulo  c.vc(|nitur  iiroposittiiu,  ihi,  n  l)i- 
xiiuiis  aulom  otc.  »  C.irca  piiiuuiu  Iria 
facit.  Priino  uanat  ca  ((tKc  supia  do  vir- 
tntilms  iii  sccuudo  lilifo,  us(|uc  ad  ocla- 
viiin  ;  {](}  amiciliis  iu  oclavo  ct  iu  luuio, 
«t  do  dclcclatiouo  in  prima  parto  luijus 
docimi.  Sccuiulo  dicit  do  ([uo  rcstat  di- 
ccudiim;  [uila  de  fidicilalc,  dc  ([ua  opor- 
tct  pcrlrausirc,  ct  lircvitor  diccro  typo, 
idcst  liy:uralitcr,  sicnt  ct  dc  ccteris  mora- 
libus  supra  dictum  est.  Ideo  autem  de  fo- 
licitatc  diccudiim  cst,  ([uia  comnutuilcr 
onnics  [lounut  cam  liucm  omuium  hiiiua- 
noruiu.  Fiucm  aiifcm  oportct  csse  uoii 
iguotum,  ad  lioc  qnodabsqnc  errore  ope- 
ratioues  dirig-antur  ad  fincm.  Tcrtio  do- 
terminat  modnm  tractaudi  de  felicitatc. 
Et  dicit  qnod  o[tortct  omnia  resnmcrc  ea 
qnaR  snpra  in  primo  dicta  snnt  de  ipsa. 
Sic  enim  brevior  sermo,  si  a  priucipiode 
ipsa  tractctnr. 

Deinde  cum  dicit  ((  diximus  autem  »> 
Exequitiu-  propositum.  Et  primo  ma- 
nifestat  genns  felicitatis  ,  ostendensquod 
non  est  bahilus,  sed  operatio.  Secnndo 
ostendit  quod  est  opcratio  secnndum 
virtutem,  ibi  «  Operationum  antcmetc.  » 
Tertio  investig<it  cnjns  virtntissit  opera- 
tio,  ibi,  «  Si  autem  felicitas  etc.  »  Dicit 
ergo  primo  qnod  snpra  in  primo  dictnm 
est,  quod  felicitas  non  est  babitns,  Se- 
qnerentur  enim  duo  inconvenientia : 
quorum  unnm  est  quod  cnm  habitns  re- 
maneant  in  dormiente,  sequeretur,  si 
felicitas  esse  habitus,  quod  inesset  etiam 
dormienti  per  totam  vitam  suam,  velper 
maximam  partein  ejns.  Et  hoc  est  incon- 
veniens  ;  qnia  dormiens  non  habet  per- 
fecte  operationes  vita%  nisi  eas  quse  per- 
tinent  ad  animam  vegetabilem;  qua;  inve- 
nitnr  in  plantis,  quibns  felicitas  attribui 
non  potest.  Certiim  est  enim  quod  sensus 
XXVI. 


cl  luolus  (^xtcriorcs  ccssaul  iii  dormieii- 
lu.  Interiores  aiilcm  [iliantasia>,  suut 
iuordiiiata'  ct  iui|icrfc(l.'c.  Kt  siniilitcr  si 
([iia  sit  o[)(M-atio  iMlcilcctiis  iu  dormicute, 
est  im|)crfccta.  Soke  autcm  o[icrationes 
uutrilivai  partis  perfecta'  sunt.  Aliiid  au- 
tciu  iucouvcuicus  csl,  (jiiia  in  iMfoilMu.itis 
luauciit  hahitns  virtiilum;  o[icraliones 
autem  virtutum  impcdiiiulur  incis  prop- 
tcr  iufortunia.  Si  igilur  fclicitas  sit  babi- 
lus,  scqucrcliir  ([uod  iiiforluuati  csseul 
vero  fclices.  Iloc  antcm  stoici  pro  incon- 
venieuti  non  babebaut,  [(onenles  exte- 
riora  bona  nnllo  modo  esse  bona  bomi- 
nis.  Et  ideo  pcr  iufortuuia  uibil  [lotcst  bo- 
mini  de  siia  fclicitate  (iimiiuii.  IIoc  tamen 
cst  contra  opiuiouem  commuMcm,  ([iia' 
infortuiuum  repuguare  felicitati  existi- 
mat.  Secuudum  ergo  illos,  qiiibus  ista 
incouvcuicutia  uon  [ilaccnt,  diccudnmest 
quod  fclicitas  nou  sit  hahifus,  scd  magis 
sit  inter  operatioues  ponenda,  sicnt  in 
^primo  (lictnm  est. 

Dcinde  cum  dicit  ((  operationum  an- 
tem  » 

Ostendit,  qnod  felicitas  sit  operatio  se- 
cnndum  virlutem.  Et  circa  hoc  fria  facit. 
Primo  osteudit  felicifatem  contincri  sub 
opcrationibus,  qua?  sunt  secnndum  se 
eligibiles.  Secundo  dividit  hujusmodi 
operationes  in  operationes  virtutis,  et 
operafiones  ludi,  ibi,  «  Tales  autem  ess(? 
etc.  »  Terfio  ostendit  sub  quibus  harum 
felicitas  contineatnr,  ibi ,  «  Refugium 
aufem  etc.  »  Circa  primum  duo  facif. 
Primo  proponit  qnamdam  operatiouum 
divisionem.  Et  dicit  quod  operationum 
qua^dam  sunt  necessarise  ad  aliud,  et 
ebgibiles  propter  qnadam  alia,  ut  pote 
non  appetibiles  nisi  propter  finem.  Quae- 
dam  vero  sunt  eligibiles  secundum  seip- 
sas  ;  quia,  et  si  nihil  aliud  ab  eis  prove- 
niret,  tameii  in  seipsis  habent  unde  ap- 
petanfur. 

Secnndo  ibi  ((  manife.sfum   quoniam  » 


00 


i\  X  Liimos  ktiim:oui!.m  ad  mcomaciiim 


nHtuiiilit  ((iioil  r«;li(itiis  (-()iitiu(3utiir  siili 
illiti    i)()urati(jiiil)iis    qiia-   siiiit   (jligibiles 

SUCUIKllim  HcipSUS,  IIOII    ilUtlUU  St'(MlU(iuill 

illus  ([ua;  siiut  oligihilus  [)i'o[)tei- uliiiil.  iJi; 
rutiout;  euiiu  tclicitutis  cst  ([Uotl  sit  |)er  Me 
suftWieus,  et  iioii  iiuliKiiut  ulii[uo  iilio,  ut 
putet  ex  his  ([ua>(lictu  suut  iu  [)iiiiio.  Illu^ 
aiiteiu  o[»('iutioues  (liciiutiir  secuiuliim  se 
eliKil>iles,  ex  ([iiihlis  iiiliil  iiliuil  (iiueriliu' 
pra'ter  i[)sum  operutiouem,  ([uusi  uiillo 
aliu  iiKligeute.s  ud  lioc  i[uoil  siut  eliKilji- 
les.  Ilhe  vcro  (|iue  suut  (!liKit'il»'J'  [troiitci- 
utiuil,  iiiiliK>^uit  uli([uil)us  iul  hoc  i[uo(l  siut 
eligihiles.  b!t  sic  [)iitet,  ((uod  relicitus  est 
operutio  seciiiulum  se  eligihilis. 
l)e:u(l(!  cmii  dicit  <(  tules  iiutcin  » 
Suhdividit  o[)eriitiou(!S  secuudum  so 
eligihiles.  Kt  dicit  ([uod  primo  (luideiu 
tales  vi(l(!ntui'  operuti(jnes  (|ua;  sunt  so- 
cundum  virtiitem ;  (]uiu  hoc  est  per  so 
eligihile  hoiuini,  ([uod  eligiit  eu(|iuo  suul 
per  se  hona  ot  honesta.  Liide  ot  hones- 
tum  a  (juil)usdam  dicitur,  ([uod  sua  vi 
nos  trahit,  et  sua  dignitalo  iios  allicit. 
Socundo  videntur  esso  [)or  se  oligihilos 
etiam  oporationos  doloctahilos  (|ua;  sunt 
in  ludo.  Non  enim  vidotur  ([uod  hoiniuos 
tales  operatioiies  propter  ali([uam  ulilitii- 
tem  oligant,  cum  magis  por  tahis  opoi-a- 
tiones  homines  la-dantur  (luam  juvonlur. 
Videntur  liomines  enim  propter  ludos  iie- 
gligere,  et  corpora,  qua;  laborihus  et  pe- 
riculisexponunt,  et  possessiones,  proptor 
expensas  ([ua;  in  ludis  fiunt. 

Deinde  cum  dicit  «  refugiunt  autom  » 
Ostendit  suh  (juihus  harum  continea- 
tnr  felicitas.  Et  primo  ostendit,  quare  vi- 
deatur  quibusdani  felicitatem  osse  inope- 
ratione  ludi.  Secundo  excludit  rationem 
ad  hoc  inductam,  ibi,  «  Nullum  autem 
etc.  »  Tertio  determinat  veritatem,  ibi, 
«  Etenim  inconvcniens  etc.  »  Dicit  orgo 
primo  quod  multi  eorum,  qui  apudhomi- 
nes  reputanturfehces,  confugiuntadtales 
conversationes,  volenles  scilicet  in  ludis 
conversari.  Et  inde  est  quod  tyranni  ap- 
probant  in  conversatione  ludi  eutrapelos, 
qui  scilicet  sciunt  convenienter  ludere. 
Vocat  autem  hujusmodi  potentes  tyran- 
nos,  quia  non  videntur  communi  utiUtati 
intendere,  sed  propriae  delectationi,  cjui 
in  ludis  conversantur.  Ideo  autem  tyran- 
ni  approbant  eutrapelos,  quia  tales  luso- 
res  exhibent  se  tyrannis  dolectabiles  in 
his  quae  ipsi  tyranni  appetunt;  scilicet  in 
delectationibus  ludi,  ad  quas  indigent  ta- 
libiis  hominibus.  Sic  ergo  felicitas  in  ta- 
libns  consistit,  propter  hoc  quod  hujus- 


modi   Viieiuit  illi,   qiii    suiit   iii  [xiteslati 
bus    constitiili,   ([iios   homines   ro[)iiliiiit 
felicos. 

Deinde  ciim  dicit  niilliim  forti;  » 
Kxcludit  [)raMlictiiui  riilioiicm.  Kt  di- 
cit  quod  ex  hujiismodi  [lot^Mitibus  iioii 
[lotest  accipi  suftlcieiis  Kiguuin,  ([iiod 
iirlicitas  iii  liido  consistat.  lu  liis  onim 
nou  invonitiir  oxcollcntia  [^ra;  .iliis  hoini- 
nibus,  iiisi  secundum  potunlium  munda- 
iiam,  ex  qua  non  so([iiitur  ((iiod  oporatio- 
iios  ooriim  sint  virtiiosio,  ((iiiiivirtns  ino- 
liilis  ot  intolloi-liialis,  ((ua*  sunt  [)rinci[)iii 
honurum  oi)erutioiium,  iioii  consistit  iii 
hoc  quod  uli([uis  sit  potens.  Et  ideo  non 
oportot,  ((uod  o()oratioiios  ludi,  ((uibus 
()olontos  vacunt,  sint  o[)lima*.  Kt  simili- 
tor  etiam  ([Uiintiim  iid  a()[)otitiim,  ((ui  per 
virtutem  rectincautur,  non  o()orlot,  ((iiod 
pot(!iis  biuie  s(!  Iial)(;at.  Kt  i(leo  si  poteu- 
t(!s  intoriori  giistu  iion  porcipiunt  delec- 
tationom  virtutis  acliva!  vel  spe(;ulativa;, 
((ua;  estsincera,  idest  absquc  corriiptione 
ojus  ((ui  dolectatur,  et  liberalis,  quia  est 
»ccuiidum  rationom,  secundum  quam 
lionio  ost  libor  in  oporando ;  et  propter 
hoc  confugiunt  ad  (lelcctationes  corpo- 
rales,  intcrquas  comprchenduntur  delec 
tationcs  ludicra; :  non  propter  hoc  est  exis- 
timandum,  ({uod  hujusmodi  deloctationes 
sive  operationes  sint  aliis  eligihiliores. 
Quia  vidcmus  quod  etiam  pueri,  qui  ca- 
rent  intellcclu  et  virtutc,  reputant  quae- 
dam  puerilia  in  quibus  conversantur  esse 
protiosa  ct  optima,  qua;  tamcn  non  sunt 
magni  ponderis,  neqr.c  a  viris  pcrfcctis 
aliquid  roputantur.  Rationabile  est  igitur, 
quod  sicut  pueris  ct  viris  perfcctis  alia  et 
alia  videntur  pretiosa  esse,  ita  cliam  pra- 
vis  et  virtuosis.  Ostensum  cst  autem  su- 
pra  multoties,  quod  illa  sunt  vcrc  pretio- 
sa  ct  delcctabilia,  qua;  lalia  judicantur  a 
virtuoso,  qui  est  rcgula  humarorum  ac- 
tunm.  Sicut  «lutem  unicuique  vidcturesse 
maxime  ehgibilis  opcratio,  quae  conve- 
nit  sibi  secundum  propriiim  habitum,  ita 
ctiam  virtuoso  est  maximc  eligibilis  et 
pretiosa  operatio  quae  est  secundum  vir- 
tutem.  Et  ideo  in  tali  operatione  est  po- 
nenda  felicitas,  non  autem  in  operatione 
ludi. 

Deindecumdicitweteniminconvenicns» 
Dctcrminat  veritatem  ;  probans  quod 
in  operatione  ludi  non  sit  felicitas,  dua- 
bus  rationibus.  Quarum  prima  sumitnr 
ex  hoc,  quod  felicitas  est  finis;  quia  sci- 
licet  si  consistcret  in  ludo,  seqnerotur 
hoc  inconveniens,  quod  finis  totius  hii- 


LlltKK   \. 


01 


iiiaiwn  vitiii  («8H0I  IikIiis,  ilii  Sfilirrl  i|iiimI 
hoino  lu^goliiircliir  (>l  oiiiiiia  alia  lalio 
riosa  pal(M'(>litr  Sdliiin  iil  liitlcicl.  Ivt  Ikk- 
i(l(U)  S(M|ii('i°(Mur,  (|uia  IVro  oiniiia  alia  cli- 
ginuis  all('i-ius  f,q'alia,  pra-lcr  rclicilalcm, 
<|ua>  (vst  iiltiinus  llnis.  (,MkiiI  aulcin  lioiiu) 
stinU^at  spcciilaliiuii,  cl  lalxirct  iii  acruuic 
I)ro|»l(!r  IikIuiu,  viilctur  c.ssii  slullum  cl 
valdo  piKM'ilo,  Scd  0  conviM-so  roclo  so  vi-- 
(l(>tnr  lialicro,  socnndiini  sontcntiain  Aiia- 
cliarsis,  (piod  arK[uis  Iiidal  ad  hniaiii,  cl 
ad  lioc.  (iiiod  poslca  dilif^MMitiiis  studcal. 
Ouia  in  ludo  cst  (|ua'dain  rcla.xalio  ol  rc- 
([iiics.  Iloniinos  autcm,  ciini  iion  possinl 
continuo  laI)(U'ar(>,  indif^cnt  riMiuic.  Iludo 
patct,  ([iiod  ludiis  sivo  rc([iii(\s  ntui  cst 
linis  ;  (]uia  rci[uics  est  pro[)l(M'  op(M'atio- 
iiem,  ut  scilicct  homo  postca  vclicmcn- 
tius  opcrclur.  Kt  sic  pafct  (juod  fclicitas 
iioii  cousislit  in  liulo. 

Sccnudamratioucm  ponit  ibi  ((  vidctur 
antem  » 

Idco  cnim  ponunt  ali([ui  1'clicitatcm  iu 
hulo,  proptcr  dclectatioucm,  (iiue  iu  hulo 
est.  llabcl  autem  fclicitas  dclcctatioiiem 
([uamdam,  ([uia  cst  opcratio  secuudum 


viitiitiMn,  ([ii.r  ciim  Kaudio  (>.\iHlil.  .NOu 
laiiiiMi  cnin  Kaudio  Indi.  Unia  cnni  rclici- 
tassil  suiiimiim  boiiiiiii  liomiiiis,  o|)oi'tct 
(|iioil  iii  o[)liiiiis  coiiHi.^slat.  .Nhdiora  aiiliMii 
tiicimns  viiliiosa,  iina^  Horio  a^untnr, 
i|uaiii  ridicnlosa,  (|ua-  lliinl  hiiiu.  K\  luxr 
sic  |)alct,  (|iiia  o[)(M'atio,  i|iia'  cst  iiKdioris 
[lartiiMila!  aiiima',  cl  ([ita;  cst  |iro|)ria  lio- 
miiiis,  ost  inaKiH  virlnosa.  1'alet  aiilem 
i|iit)il  o|)eratio,  (|iia>  csl  mclioris  jiartis, 
cst  mclior,  cl  |)ci' foiisc([ii('iis  rclicior.  Po- 
lcst  aiilcm  ('otitiiiKcri!,  ([iiod  t'ot'|)()raIibiis 
del(;ctati()nil)ns  {)ot(;st  potiri  i[ui('UiiK|iio 
lioino,  etiain  bcstiali.s,  nou  miiiiis,  ([uaiu 
oi^liiniis  (|uiciim(|ii(!  vir.  l''('ii('itiit(MU  au- 
lcm  niillus  allribiiil  boiniiii  bcstiali,  iie- 
([iic  etiam  [larti  aiiima'.  briiti;  sicnt  uoii 
altribuiliir  ei  vita  (juaj  cst  propria  lioiui- 
nis.  Kt  sic  patcl  (|uod  iu  talibus  convcr- 
sationibus,  sciliccl  iu  (lclectationibus  cor- 
[)oi'alibus,  intcr  (juas  computantiir  dclcc- 
fatioues  ludi,  uou  cousistit  felicitas,  scd 
sohmi  iu  opcratiouibus  quiv  siiut  secun- 
(hnn  virtutcm,  sicut  (diam  [)rius  dicliim 
esl. 


LECTIO    X. 


Aperit  fclicitatem,   secimdum   optimam  virtiitem   operationem  esse , 

quse  specu/ativa  videtur. 


ASTIQU.\ 

Si  aiiieiii  esl  felicitas,  seciuuluui  virluleui  opera- 
lio,  ralionabile  secundum  opliuiani :  hajc  auteni  erit 
optiuii.  Sive  igilur  intellectus  hoc,  sivealiud  aliquid, 
(luod  utique  secundum  uaturam  videtur  priucipari  el 
dominari,  et  intelligeuliam  habere  de  bonis  et  divi- 
nis  ;  sive  diviuuni  et  ipsum,  sive  eorum,  qua>  iu  no- 
bis  diviuissinuim  ;  hujus  operatio  secuiuium  pro- 
priam  virtutem  erit  utique  perfecta  felicitas. 


Ouoniam  autem  est  speculativa,  dictum  est.  Con- 
1'essum  autem  hoc  utique  videbitur  esse,  et  Iiis,  quae 
prius,  et  ipsi  vero. 

Optima  etenim  hBec  operatio:  etenim  intellectus 
eorum  quaj  in  nobis,  et  cognoscibilium  circa  quae 
iutellectus. 

Estautem  continuissima  :  speculari  etenim  possu- 
mus  coutinue  magis,  quani  operari  quodcumque. 

Exisiinianusque  oportere  delectationem  admixtam 
esse  felicitati.  Detectabilissima  autem  eorum  qujE 
secundum  virtutem  operationum,  quae  secundum 
sapienliam,  confesse  esl.  Videtur  enim  philosophia 
admirabiles  delectationes  habere  puritate,  et  firmi- 
late.  Ualionahile  autem  scicutibus,  quam  quaerenti- 
bus  delectabiliorem  couversationem  esse. 

El  quaj  diciturautarchia  circa  speculativa  maxime 
utique  erit.  Ad  vivere  quidem  enim  necessariis,  et 
sapiens  etjustus  etreliqui  quidem  indigent.  Talibus 
autem  .-impliciter  largitis  justus  quidem  indiget  ad 


RECEX9. 

Quod  si  bealitudo  est  actio  virtulis.cousentaneum 
est,  ejusquce  optima  est  virtutis  eam  esse.  Ea  porro 
virtus  erit  scilicet  prsestautissimae  partis  in  homine. 
Sive  igitur  mens  illud  sit,  sive  aliud  quiddam,  quod 
videatur  imperare  ac  principatum  obtinere  debere 
uatura,  rerumque  honestarum  et  divinarum  notio- 
ncui  in  sese  continere  (sive  divinum  hoc  ipsum  sit, 
sive  eorum  qwx  in  nobis  sunt  divinissimum)  :  hujus 
sane  euergia  illa,  qune  aiiropria  virtute  proticiscitur, 
perfecta  beatitudo  erit.  In  contemplando  porro  eam 
esse  positam  superius  diximus. 

Et  hoc  quideiu  quum  superius  expositis,  tum  ipsi 
veritali  conseutaueum  est.  Praestantissima  enim  pri- 
muin  est  hajc  energia;  quum  eorum  omnium  quae 
sunt  in  nobis,nienspra?slautissima  est:tum  omnuim 
cognoscibilium  illa  opiiuia  sunt,  quae  mente  compre- 
heuduntur.  Deinde  menlis  energia  etiam  maxime  est 
continua ;  contemplari  namqne  assidue  facilius  po- 
tcrimus,  quam  agere  quidvis. 

Et  vero  quum  beatitudiui  voluptatem  admixtam 
esse  debere  credamus,  omnium  virtutis  actionum  jii- 
cundissimam  esse  sapientiae  energiam,  omnium  con- 
sensu  certum  est.  Et  videatur  quidem  certe  sapientia 
mirabiles  quasdam  quum  sinceritate  tum  stabilitate 
voluptates  continere;  ad  haec  probabile  est,  eosqui 
jam  sciunt,  vitam  agere  jucundiorem  illis  qui  adhuc 
scire  quaerunt.  Praeterea  illud  quod  diciturou^arce*", 
magis  existit  in  vita  ea  qnfe  in  contemplando  ver- 
satur.  Et  res  enim  ad  \itae  cultum  necessarias  sa- 
piens  et  justus  et  reliqui  item  desiderant:   et  vero 


rtrt  IN  \  LimiUS  KTIlHom  M  .\l»  MCoMAi  III  M. 

■  '  '         '   111.       c|tiiiru  iii  Itoiiiii  jMii    oiifllcJMiilcr  iiiblrncli    siiiit,  ru- 

(liiiruiit  liiiiieii,   jiitiliiii  i|iii'lt:iii    er({H    i|iiu«     al   ciliii 

I  <|iiiliii:t  exerceal  jiisliia  iiiiiDiie:*,  i>iiiiili(L-ri|iit!  elfurtiii 

1  14        et  teiii()eriiiii,   et  ceti;ri  uiiiiie*.  At  vei'i)  sapieiis    nil 

ctuluies    kiiiijetc,  acil  l>iiijcit  (ci    eii        dtlitiii  eiiergiaui  ulieiiiiilitiii  |ier au  vitlet,  ai:  i|iihiiiIi>  eat 

r-  ■'■  <iH|ii(:iitior,  t<tiito  liiitgis  uil  illiiil  viilet.  Furliisse  nHue 

uieliiiii  i>l  efliciet,  i>i  Hiljtitures  liiiheat ;    hI  iiiliilomi- 
uiiii  tHOieu  etiaiu  m  i|irii  cuuteutiiii  enbl  pute^it. 
ViileLitur  Huteui  utique  ipita  «uIh  |>ru(iter  8ei)tsaiii  Ad    Umc  ;iieritu    furtHiite  viileiitiir  kula  [jru(iter  te 

,|.ii..;     V  i.i  eitiui  ab  i(iaa  tit   [tru^ter    «(tecuiari.  Ah       iiti^aiii  (Jilixi    illa  euer^ia,    (|ui.lI  iiiliil    ex  ea  existat 

■  t  autetii  vel  (iUm  vel  Uiiuii«  acijiiirintiu 
yi  <i-Li-i     1    ^.'iiielli 


|tru;ter  i(tsaiii  couleuiitlatioiieiii,  (quuui  e  iJiverao  ex 
iiracticH  vitd  iieiii(ier  tiliijuiil,  (tniHer  i[i4Hut  actioiieiii, 
cuui[tareiiiuii,  bivc  [iliis  illuii  ait,  ttive  uiiiiiif. 


Posti[iiuia    IMiilosopliii.s  osteiiilit  qinxl  coiifiiitiiralitatom    ail  ipsas,  divorsiinotli; 

felit;itas  est  operatio  stniiuiltim  vittiitem,  ({iiidem  sectiiKliim  (livcrsortim  scieiitias. 

hie  iaci[)it    osteadcre    ciijas    virtiitis   sit  Qiiidam      (Miiia     posiHMMiat     iatell(!Cliim 

operatio.  Kt  ptiiao  osteadit  liocia  y;o.iu'.-  esse  ali(|iiid  s(;m[)it(Maain  ot  s(![)aratiim. 

rali.  Seciiado  iii  s[)e(nali,  ibi,  «  (jiioaiam  Kt  secaadiim  hoc    ipso   iat(dlectiis   ess^^t 

autein  est  etc.  »   Dicit  ergo  primo  qaod  qaoddam  divinam.    Dicimus  eiiim  res  di- 

cum  felicitas  sit  operatio  secaadiim  vir-  viaas  esse,  ([iiu!  sunt  sem[)iterna}  et  sc- 

tutem,  sicut  el  ia  [^rimo  ostcasum  est,  [)arata?.     Alii    vero   iatellcctam     partem 

ratioaaliilitcr  se([iiitur  ([uod  sit  (q)oratio  aiiima^   posutiriiat,  siciit   .\rislolol(!S,    Kt 

seciiailam  victulem  optimam.  Ustoasum  secundum  hoc  iatelloctus  non  est  simpli 

est  enim  in  [irimo  ([uod  1'olicitas   est  op-  citer  ([uoddam  diviaam,   sed  est  diviais- 

timiim  iater  oinaia  bona  imaiaiia,   ciim  simum   iater  omiiia  ([ii.i'  siiat  ia  iiohis, 

sit  omaiuin  tiiiis.  Kt  quia  molioris  potoa-  [)roptcr  majorom    coaveaioatiam  ([uam 

tia^  melior  est  operatio,  ut  supradictum  habct  cum  substaatiis   scparatis,  secun- 

est  ;  consequons  est  quod    operatio  op-  dum  quod  ejiis  opcratio  cst  sine  organo 

tima  homiais  sit  oporatio  ejus  ([iiod  ost  cor[)oroo.    (Jiiociim([iio    aiilem    modo  so 

in  homiao  o[)timam.  Kt  hoc  i[tiidom  so-  haboal,   neccsse    ost  sccuadiim  pra'dicfa 

cundum  rei  voritatom  est  intellectus.  Sed  quod    perfccta  foUcitas   sit  oporalio   hu- 

quia   circa  hoc  divorsimodc   sunt   ali([iii  jusmodi  optimi  socundum  virtutem  pro- 

opiiuitt,  nec  est  iiunc  locus  lalia  dis(;u-  priam  sibi.  i\oa  caim  potest  esse  perfocta 

tioiidi,  sab  dubio  ad  pra^soas  roliiu[uit,  oporalio  quod  rc([uiritur  ad  folicitatem, 

utrum  optimum  hominis  sit  intcllectiis,  nisi  potentiai  pcrfoctai  per  habitiim,  qui 

vel    aliquid    aliud.    Ponit    tamcn    sigiui  cst  ipsius  virtus,  sccuiulum  quam  reddit 

qua*dam,  ex  ([iiibus  potost  cogaosci  ([uod  operatioiiom  bonam. 

intcliectiis  sit  optimiim  eorum,  qiiai  sunt  Deiiide  cum  dicit  «    quoniam  autem  » 

in  homine.  Kt  primo  quidcm  per  compa-  Ostendit  spcciali  in  cujus  virtutis  ope- 

rationemadeaquaiinfraintcUoctumsunt,  ratio  sit  perfecta  fehcitas.  Kt  cirea  hoc 

qnibus   intellectus  propter  sui  cxccUon-  duo  facit.  Primo  ostcndit  qiiod  in  opera- 

tiam  principatur  ct  dominatur.  Principa-  tionc  speculativae  virtutis  consistit  per- 

tur  quidem  respectii  irascibilis  et  concn-  fecta  foiicitas.  Sccundo  comparat  folici- 

piscibiUs,  quibus    ratio   sivc   inloUoctus  tatem  perfectam  ad  res  extcriorcs,  ibi, 

pra^sidct  quasi  politico  principatu,  quia  «  Opus  erit  autem  etc.  »  Circa  primum 

in  aUquo  resistere  possunt  rationi.  Domi-  (hio  facit.   Primo  ostendit  quod  perfecta 

natur  autem  corporalibus  membris,  quai  foUcitas  consistit  in  operatione   spccula- 

ad  nutum  obediunt  imperio  ratiouis  abs-  tionis.  Secundo  praefert  hanc  feUcitatem 

que  contradictione.  Kt  ideo  ratio  vel  in-  feUcitati  quae  consistit  in  actione  ,   ibi, 

teUectus  pra>sidet  corpori,   quasi  servo,  «   Secundo   autem   qua3  ctc.    »  Circa  pri- 

despotico  priucipatu,  ut  dicitur  primo  Po-  mum  duo  facit.  Primo  ostendit  quod  fc- 

/iticse.  Secundo  vero  ponit    signa  excel-  Ucitas  consistit  in  operatione  speculativa. 

lentiae  inteUectus  per  comparationcm  ad  Secundo   ostendit  quaUtcr   sc  habeat  ad 

superiora,  scUicet  adres  divinas,  ad  quas  hominem,  ibi,  «  Talis  autem  utique  etc.  » 

dupUciter  comparatur.  Uno  modo  secun-  Circa  piiinum  duo  facit.  Primo  proponit 

dum  habitudinem,  quasi  ad  objocta.  So-  quod  intendit.    Kt   dicit  quod  ex    supra 

lus  enim  inteUectus  habet  inteUigentiam  dictis  in  sexto  manifestum  est  quod  spe- 

de  rebus   essentiaUter  bonis,   quffi   sunt  culativa    operatio    est  inteUectus  secun- 

res  divinae.  Alio  modo  comparatur  intel-  dum  propriam  virtutem  ojus,  scilicet  se- 

lectushumanus  ad  res  divinas,  socundum  cuiulum  sapieatiam   principaliter  ,    ([uai 


l.lltMl    X. 


00 


('<)in|)r(*li*'ii(lil  iiilcllccliiiii  cl  sciiMiliiiiM. 
Kl  (|U(mI  iii  lali  ()|i(<rati(iiic  coiisiHlal  r«<- 
licilas,  iii  vidcliir  nssii  consomim  cis, 
(|iiic  iii  |)i'iiMi)  ilicl.i  siiiil  il(<  j'cliciliili>,  cl 
oliaiii   i|)si  vctilali. 

SinMiiiilo   ilii  II  oprmia  clcniiu  » 
Prolial     |)i-()|)ositimi     scx     lalionihns. 
1'riina  crgo  lalis   cst  :  Dictiiiii    csl    jirins 
(|iiO(l  lclicilas    cst  opliina  opcralio  :   o|)- 
liina   anl(Mn    o|)(<i'alio    iiilcr  o|)crati()ncs 
iiimiaiias   ost  sjMM'iilatio  Nciilatis.  Kt  Iioc 
l»atot  ox  (lii()l)ns,  »>x  (|iiil)iis  pcnsaliir  di- 
^^iiilas  opcralionis.  rno  moilo   c\   partc. 
potiMitia',  (piaMvst  opcralioiiis  principinin. 
Kt  sic  palct   liaiic   opcrationoin  osso  oj) 
liinain,  sicnt  cl   iiil(«llcctns   csl  optimnnt 
coinin  (]iKO   iii  iioi)is   snnl,    nl  prins  os- 
lciisnm  ost.  Alio  modo  cx    partc.  ohjocli 
(puxl  (iat  spociom  oporationi.  Kt  socnn 
(liim  lioc  otiainlKoc  oporatio  cst  o])liina  : 
«jnia    intor  omiiia    cof^nosciliilia    o])tima 
suiit  intclliiiihilia,  cl  jira-cijnic  divina.   Kl 
slc  in  corum  speciilatioiio  consistit   j)or- 
focta  hnmaiia  folicitas. 

Socnndam   rationoin    iioiiif    ihi    *  ost 
antom  » 

Ostonsum  est  cniin  in  primo  qnod  i'o- 
licitns  ost  maximo  conlinna  ol  j^orma- 
nens.  Intcr  oiniios  aufom  opcrationos 
liumanas  conlinuissima  est  spccnlatio 
veritatis.  I\lanilostum  est  cnim  quod  ma- 
gis  continne  potost  homo  perscverarc 
in  spoculationo  veritatis,  quam  in  qua- 
cumqne  alia  oporationc.  Cujus  ratio  est, 
quia  necessc  cst  discontinuari  opcratio- 
ncm  nostram  proi)ter  lahorcm  quem  non^ 
possumus  continuc  forrc.  Labor  autem 
et  fatigalio  accidit  in  opcralioiiihus  nos- 
tris  propter  passihilitatem  corporis  quod 
alteratur,  ct  rcmovetur  a  naturali  dispo- 
sitione  sua.  Unde,  cum  infellcctus  in  ejus 
opcratione  minimum  ufatur  corporc,  se- 
quitur  quod  minimum  cjus  operationi 
advcniat  labor  et  fatigatio.  Qmo  nuUa  es- 
sent  si  intellcctus  in  speculando  non  in- 
digeret  phantasmatihus  existentibus  in 
organiscorporis.  Etsicpatctquod  maxime 
invenitur  felicitas  in  speculatione  verita- 
tis  proptcr  ojus  facilitatem. 

Tertiam  rationcm  ponit  ibi  ((  cxisti- 
mamusque  » 

Et  dicit  quod  sicut  in  primo  dictum  est, 
communitcr  existimamus  quod  felicitati 
dclcctafio  adjungatur.  Inter  omncs  au- 
tem  operationes  virfufis  dclectabilissima 
est  contcmplatio  sapientiee,  sicut  est  ma- 
nifestum,  et  coucessum  ab  omnibus. 
Habei  cnimphilosopbia  in  sapicntiap  con- 


tcmjiliilionc   «lclci  t.ilioiics    iidiniraliiJcH 
ct  (jnaiitnin  ad  |inriliitcin,  ct  (jiianlnni  {ni 
llrmilalom.  1'iirilas  ijiiidcm  lalinm  dclcc 
liirioniim    atlciiiriliir    c.v    hoc  ijnod   himt 
circa  rcs  imiii;ilci'iali>H.    PirinitaH    aiilcm 
iMirnm    atlcndiliir   Hociiiidiim    hoc    ijitod 
siiiit   (Mtca    tcs    immntahilcH.    i}\i\    ciiim 
dclocl.ilitr  citc.i  rcs  malcrialcs  ,  incitrrif 
(|namd.'iin    im|ini'itatcm  aircctiis   (>x    hoc 
ijitod  circa  itifcriora  occn[);iliit'.    (\\u   an 
lcin  circji  ros  mntiihilcs   dclcctiitnr,    iioii 
pDtost     niniiim    dclcctiitiitiKMii    hiihcri;  , 
i|iiia  mntiitii  rc  aiit  corrnjitii,  (jna'  ihdoc- 
liiliotiom  iillcrchiil.   dclcctiitio   ccssiit,  ot 
i|it!inilo(juc    in    liislitiiim    viirtifitr.    jlicil 
iiitlcm  dclcctationcs  iihilosophiii'  oss«!  nd- 
miriihilcs    pioptcr  iiicottsitclitdincm    f;i- 
lintn   (hdocliilionum   <ipnd    iniiHilndincin 
hominnm,  (jni  in  rohiis  matorialihus  dc- 
lccfiinlnr.    Spcctthilio  iintcin  vorifiitis  ost 
diiplcx  :  iina  quidcin  (iii;c  coiisisfit  in  in- 
(|iiisitioiio   vcrifiifis;   aliii  voro  (iiia'  con- 
sisfif  iii  confomplatioiK!   vcritiifis  Jam  in- 
voiifa'  et  cognific.  Kt  lioc  ^icrfiicfins  est, 
cum  sit  foriniiius,  ot  fiiiis  iiiquisitionis. 
Unde  cf  major  est  dclccf;itio  in  considera- 
fione  veritafis  jam  cognita»,  quam  in  in- 
quisitiouc  ejus.  Kf  idoo  dicit  quod  dclcc,- 
fahiliiis  conversiintur  illi,  qui  jam  sciunt 
vcrifafem,  hahenfes  iiitellcctum  perfcc- 
fum  pcr  intellectualem  virtutcm  ipsius. 
1'ndc    pcrfccta  folicifas  non  cousisfit  in 
(luacumque  speculationo,  scd  in  ca  qiia', 
osf  secundum  propriam  virfutem  ipsius. 
Quartam  rationcm  ponit  ibi  «   ct  «jufe 
dicitur  » 

Ostcnsum  est  cnim  in  primo  quod  per 
sc  sufficientia,  quae  graece  dicitur  autar- 
chia,  rcquirifur  ad  felicitatcm.  llujus- 
modi  autcm  per  se  sufficicntia  maxime 
invenitur  circa  s])eculafivam  operatio- 
nem,  ad  quam  homo  non  indigct  nisi 
his  quee  sunt  nccessaria  omnihus  ad 
communom  vitam  :  indiget  enim  neces- 
sariis  vita?  tam  sapiens,  scilicet  specula- 
tivus,  quam  efiam  justus,  ct  reliqui  ha- 
bentcs  virtutes  morales,  quae  perficiunt 
vifam  activam.  Si  autem  alicui  dentur 
sufficienter  necessaria  vitcB,  adhuc  pliiri- 
bus  indigct  virtuosus,  sccundum  virtu- 
tem  moralem.  Indiget  enim  justus  ad 
suam  opcrationcm  aliis.  Et  primo  qui- 
dcm  illis  ad  quos  debet  juste  agcre,  qui;i 
justitia  ad  alterum  cst,  ut  dictum  est  iu 
quinto.  Sccundo  autem  indiget  aliquibus, 
cum  quibus  operetur  justitiam,  ad  quod 
indiget  homo  frcquenter  multorum  auxi- 
lio.  Et  eadem    ratio  est  de  fpmperato  et 


70 


IN  X  LlimoS  LTIIICUIUIM  Al)  MCOM  \<:iirM. 


luill,  ut  (It^  aliiK  virtuohiii  iiiDiuiitt^r.  Sed 
iiuu  esit  itu  (le  su[iieitte  8|ieculutivu^  qui 
pulest  Hpeculuri  \erilutem,  etium  si  kq- 
lus  Hecuiidum  .sripsum  existut.  (Juiucoii- 
tem|tlulii»  Nfiitalis  est  o|)eruli(j  iieuitus 
iutriusecu  ud  exterius  uon  procedeu». 
Kt  luuto  uliqui.s  mut,'is  poterit  solus  exis- 
teus  speculuri  vrritutem,  quuuto  fiu^rit 
ma{^'is  peifectus  iu  suijieutiu.  i)n\n  lulis 
})iuiu  co^uoscit,  et  miuus  iudi^et  ub  aliis 
iiistrui  uut  juvuri.  Nec  hoc  dicitur  quiu 
coiitcm[)lutiouem  iioii  juvet  societus  ; 
«juia  ut  iii  orluvo  dicluiu  est,  duo  simiil 
viveiites  iiitelligere  et  agere  magis  pos- 
suiit.  Et  ideo  subdit  ,  melius  esso  sa- 
j)ieuli  quod  habeat  c()o|)eratores  circa 
cousiderutiouem  veritulis,  ([uiu  iuterdum 
uuus  videt  (juod  alleri  licet  su[)ieutiori 
uou  occurril.  Et  quamvis  sa[)icus  uh  aliis 
juvetur,  tumen  inter  omues  ipse  per  se 
mugis  sihi  suflicit  ad  [irojtriam  operatio- 
nem.  Et  sic  [)atet  quod  maxime  in  ope- 


latioue  Ka[)i(*ntiuf  iiivenitur  felicitas. 

(Juintam  ratiouem  |)oiiit  ihi  o  videhitur 
autuin  » 

nslensum  est  enim  ui  jijnin»,  (jiiod  fe- 
licitas  est  itu[)er  se  u[)[)etil)ilis,  (jiiod  iiullo 
iiiodo  u[)[)(;litur  [)ro[>ter  aliiid.  lloc  aiitem 
apparct  in  sola  s[)eculalioii(!  sa[)ientiai, 
([Uod  [»ro[)l('i'  sel[)sam  (liliguliir,  cA  non 
propter  aliud.  .Niliil  eiiim  liomini  ac- 
crescit  ex  conteniplalione  veritalis  [iraB- 
ter  i[)sam  veritatis  speculationem.  Sed  in 
exteriorihus  o[)eral)ilil)Us  s(!in[)er  liomo 
acquirit  urKjiiid  j^ra-ler  i[)saiii  o[)cralio- 
nem,  aut  plus,  aulininus;  putu  lionorem 
et  gratiam  apud  alios,  (jua;  non  ac(juirit 
sa[)iens  ex  sua  contem[)lalione,  nisi  pcr 
accidens,  inquantum  scilicet  verilatem 
contenqdatum  uliis  enunciat,  ([uod  jam 
pertinet  ad  exleriorem  aclionem.  Sicergo 
palet,  quod  felicitas  mu.xiine  cousistat  in 
operatioric  contemplationis. 


LECTIO  XI. 


Tanfjitw  quxdnm  fdicitatis  conditio,  cujus  hactenus  noji  meminerat,  videlicet  eam 
in  (juadain  vucatione  consistcre  ;  ostciulitcjuc  (juod  hujusmodi  vacatio ,  qux  circa 
contemplationeni  veritatis  est,  melior  sit  ca  vita,  quiB  cst  sccwulum  hominem. 


ANTKJUA. 

Videliiriiue  felicitas  in  vacatione  ease  :  non  vuca- 
mus  enim  iit  vaceuius,  et  l)ellanius  ut  pacem  duca- 
mus.  Praclicaruiu  quidem  virtulum  in  politicis  et 
bcllicis  operationes  sunt.  Quie  autem  circa  hiBC  ac- 
liones  videntur  non  vacantes  esse.  BelliccE  quidem 
etpenitus.  Nullus  enini  eligit  bellare  ejus  quod  est 
bellare  gralia,  ueque  priEparare  belluin.  Videturenim 
utique  omnino  violentus  occisor  quis  esse,  si  amicos 
oppugnatores  quidem  faceret,  ut  pugnae  et  occisio- 
nes  faerent.  Est  autem,  et  qujE  politici,  non  vacans, 
el  praeter  insum  civiliter  conversari  acquirens  po- 
tentatus  et  tionores,  vel  magis,  et  felicitatem  ipsi  et 
civibusalleramexistentem  apolitica,  quam  et  quBeri- 
mus,utaUerame.xisteutem.Siutiqueea3,  quidem  quse 
secundum  virtutes,  actiones  politicae  et  bellicae,  pul- 
chritudine  etmagnitudine  praecellunt,hae  non  vacan- 
les,  et  finem  aliqueiuappelunt,  etnon  propter  seipsas 
sunt  eligibiles.Intellectus  autem  operatio  studio  diflerre 
videtur  speculativa  e.xistens,  et  praeter  ipsam  nullum 
appetere  finem,  habereque  delectationem  propriam  : 
haec  autem  coauget  operationem.  Et  per  se  sufficiens 
utique  et  vacativum,  et  illaboriosum,  et  humanum, 
et  quaecumque  alia  beato  attribuuntur,  secundum 
hanc  operationem  appareut  entia.  Perfecta  igitur  fe- 
licitas  haec  utique  erit  hominis  accipiens  longitudi- 
nem  vitte  perfectam.  Nihil  enim  imperfectum  est  eo- 
rum,  quae  felicitatis. 


RECEN». 

Quodque  insuper  beatitudo  videatur  in  quiete  at- 
que  otio  consislere.  liebus  enim  agendis  occupamur 
ob  id,  ut  iu  otio  et  quiete  vivere  posslmus  :  bella 
gerinms,  ut  pace  fruamur.  Practicje  porro  virtntes 
(quarum  encrgiae  in  negotiis  aut  politicis  aut  bellicis 
versantur)  earumque  expromptai  actiones  scilicet 
omnes  irrequieta;  sunt;  bellicae  quidem  omnino  : 
nemo  enim  expetit,  vel  ut  bellum  gerat  belli  inve- 
niendi  causa,  vel  ut  serere  bellum  liceat  :  videretur 
enim  esse  planc  quippiam  sanguinarius,  qui  ex  anii- 
cis  inimicos  faceret,  ut  pugnae  atque  caedes  fiereut. 
Porro  est  etiam  politica  administratio  negotiosa  et 
irrcquieta,  parans  scilicet  prteteripsam  quae  navatur, 
operam,  potestates  et  honores,  aut  certe  beatitudi- 
nem,  vel  sibi  vel  civibus  suis,  quae  alia  sane  exsistit 
a  civili  scientia  :  quam  etiam  nos,  ut  ab  illa  diver- 
sam  quaerimus. 

Si  itaoue  actiones  virtutis  tam  belHcae  quam  poli- 
ticae  et  nonestate  et  magnitudine  pnecellunt,  ea.'- 
demque  irrequietae  sunt,  et  finis  alicujus  gratia 
suscipiuntur,  nec  propter  se  sunt  expetendae ;  at  ve- 
ro  mentis  actio  videtur  et  studii  gravitate  prfestare 
i'quum  sit  contemplationisj  et  praeter  se  nullum  fi- 
nem  expetere,  et  m  se  voluptatem  habere  (ea  porro 
actionem  promovet  et  amplihcat,)  habetque  illa  super 
etiam  id  quod  est  se  ipso  contentum  esse,  et  quietam 
otiosamque  esse,  et  defatigationis  item  esse  exper- 
tem,  quantum  quidem  res  humanae  ferunt;  cetera 
denique  omnia  ei  adsunt,  qute  beato  tribui  solent  : 
profecto  perfecta  homiuis  beatitudo  hac  actione 
continetur  :  si  quidem  perfectam  vitae  longitudinem 
etiam  sit  nacta.  Nihil  namque,  quod  beatum  dicatur. 
imperfectum  est. 


MIIKU  \, 


7f 


'Inlir^  itlii|iH<  inoliiir  rrit  vitn  ml  liiiinMiiniii.  Niiii 
Ht<('iiiiiliiiii  i|iiiiilli>iiii(i  rHtKic  vivi  t,  Ki'(l  K)'i'iiii(liiin  (|  11(1(1 
(livinniii  nlii|iiii(l  iii  i|>^(i  ovIpIII.  (.liuinld  iiiiloiii  diircrt 
lioc.  II  (■(iin|i<)rtil(i,  iMiild  ct  (i|ii'rMtiii  iili  i'ii,  (|iiii<  t(i<- 
(Miiiilnin  Mli(|iiiun  virtiilcin.  Si  ilii<|iii<  (liviniiin  int<<l- 
Ii'('lni«  Mil  iKiiniiiKin,  «l  muiiiikIuiii  liiiin'  ilivinii  vitn 
nd  lininniinin  vilMtn. 

()|i()rti<l  nnli<iit  ikmi  npctiiKlnni  KiiMdcnlcK  lintnMiin 
sn]irru  lt(iniiii«iit  cnlcnt,  nci|iic  iiKirlnlin  inortnlcni  ; 
itcd  iit(|nMiitiiin  ('(iitliiif{it  iiniiKirlMlciii  raccrc,  ct  (iiii 
iiin  fnc(<ri<  nd  vivcrc  Hccitiidiitn  (>|itiitiiiin  ciiriint  (|iin' 
iii  i|i!*(>.  Si  ciiiin  ('t  tiKilc  |inrviiiti  csl,  |iii|{miIim  et 
iirctiii.-titntc  iiiultiiin  ttiM^is  oinnilinH  Hniicrc.xccllit. 
\'idcliitnr  nnlciti  ct  itniiitiiinoil(|ii(<  rssc  lioc,  Hii|iii- 
dciii  priiicipalc  tncliiH.  liK-oiivciiiciiA  cr^o  ti(!t  titi(|nc 
81  iioii  t«nii|)siii.i  \ilniii  cli|{iit,  scd  alicnjiis  nllcriiis. 
()uod  et  dictiiin  ]iriiis  nniic  cotiKrnil,  cl  tiiticui()iic 
]iro|)riuiu  iialura  (i)itiiiiuiii  ct  dolcclnliilissiuiuin  t!st 
iiiiicui()ii(!  :  lioniini  utii)ii(<,  ()iia' sccitttdntii  iulcllcc.- 
tiim  viln,  mtiuideiii  ma.\itne  lioc  hoiuo  isto  ergo  Ic- 
lici^situus. 


'rnlii»  nnt«iit  vitn  jir  > 
,\(iii  ciiliii  ()uii  lioino  <  III 

i)iili|ilniii  ci  iiicitt.  i.iiiniiliiiii  jiiirro  illud  <lil|crt  n 
('(iin)toMit(i,  tnntitin  «'tinin  riicrtfln  liifc.  jii.i  t.ii  ci 
i|iiii<  i!»t  nlinruin  vtrtntnin.  (^iioiixt  iKitnr  n  <i 

]inrnln  cuitt  Itoniiitx  diviiiiiin  i|iiiiji|Miii  cnt n 

()it(ii]ii«  i)itii<  rcciiiidittii  incittKiii  nt(itiir,  ilivinn  rrit, 
r«»)HM'lit  Itiiinnnii'  «t  vnlKiiriit  vilif.  Otjlfriitn  niiortct 
11(11«  iiuii,  tit  (|niilniii  liortnnlur.  rMc.i^ri!  ((ni  niiinl,  liii- 
iitnim  i«n]icrc  oiiort(!ri<  «nni,  i|iti  lioiito  Hit  iinliiK;  tioii 
niil(<in  itninorlMlin  (tftctniidn  (;i«««  inorlnlt  {Jutn  itotinn 
Htiiiiiiiu  o|(«  iiilcndnin  «Ht.  iil  i|nniitiiiii  licct  iiiortn- 
litntiH  condilKiiii  iioh  «xiniMiniis,  (iiniiin()ii«  M({(Mtdn, 
tit  (icctindntii  ('uiit  ]inrt«iti  itnHtri,  i|uii'  iitcltor  (!iit, 
vivniniiH  :  liifi:  «nitii  ('tni  iiiol«  «xigitn  «Ht,  rncitltnti! 
lMni«ii«t lioiiorc  loiiKisHiinocctcri.-i  |inrtilius  nutcicllit. 

Iino  v«ro  vidcri  poHsil  ()uisi)nc  iioHtruin  illuil  «1""«  : 
Hi  ()ni(l«m  jinrs  «n  jiriii^ijintitiii  oliliiict  nc  iiicliur  ent. 
(Jiiniiioljreiii  nlisiirilum  c«rl<;  forct,  nliijncin  iioii 
siiniii,  s(<<l  nliciiMin  (|nniii(lnm  vitniii  «x]iot«rc.  At>)uc, 
illud  qiiod  diximiiH,  Itic  ctiain  vnldiit  :  illiid  (|ii(iil 
cuii|ti«  iinturn  pr(i|iritiiii  c«t,  oplimnm  (jii0()uc  eidciit 
nc  jncttudisHintuni  cssc.  Ergo  li(imiiii  «tinni  en  vitn, 
qiiip  Hecunduin  incntoiii  dcgitiir,  o)itiinn  cst  el  jti- 
ouiulissima  :  8ii|ui(lem  Itii-c  ]inrH  inM.xiiuc  liomo  eDt. 
Iliec  ii{itur  vita  cst  eliam  ljeutis.simM. 


Positis  (|iiin(ni('  ralionilius,  ox  (|uil)us 
ostendrliatui",  (|uo(l  tVlicilas  consistit  iii 
speculatione  voiitatis  sccuiulum  convc- 
nienliam  ad  ea  qua^  supradicta  sunt,  hic 
addit  scxtam  iiua'  proccdit  ex  (luadam 
conditionc  fclicitatis,  (|uam  supra  non 
posucrat.  1'clicitas  cnim  consistit  in  qua- 
dam  vacatione.  Vacare  enim  dicitur  ali- 
quis  quando  non  restat  ei  aliquid  ag-en- 
dum  :  quod  continp:it  cumaliquis  jam  ad 
tincm  pcrvcucrit.  Kt  idco  subdit,  quod 
non  vacamus  ut  vacemus,  idest  labora- 
mus  operando,  qiiod  cst  non  vacare,  ut 
pcrvcuiamus  ad  quicsccndum  in  fine, 
quod  cst  vacarc.  Kt  boc  ostcndit  pei* 
exemphim  bcUantium,  qui  ad  hoc  bella 
gerunt  ut  ad  pacem  optatam  perveniant. 
Est  tamen  considerandum,  quod  supra 
Philosophus  dicit,  quod  requies  sit  gratia 
operationis.  Sed  ibi  locutus  fuit  de  requie, 
qua  intermittitur  operatio  ante  consecu- 
tionem  finis  propter  impossibiUtatem 
continuae  operandi,  qua?  quidem  requies 
ordinatur  ad  operationem  sicut  adfinem. 
Vacatio  autem  est  requies  in  fme  ad  quam 
operatio  ordinatur.  Et  sic  fehcitati,  quse 
est  ultimus  fmis,  maxime  competit  va- 
catio.  Quae  quidem  non  invenitur  in  ope- 
rationibus  virtutumpracticarum,  quarum 
prapcipucB  sunt  ills  quae  consistuut  in 
rebus  poUticis,  ut  pote  ordinantes  bonum 
commune,  quod  est  divinissimum;  vel 
in  rebus  beUicis,  quibus  ipsum  bonum 
commune  defenditur  contra  hostes,  et 
tamen  his  operibus  non  competit  vaca- 
tio.  Et  primo  quidem  circa  beUicas  ope- 
rationeshocestpenitus  manifestum,  quia 


nuUus  cUpit  Itclla  porcro  aut  pr.Tpararo 
iicUa  solum  frratia  bcllandi,  ipiod  esset 
^acationcm  haiicre  in  rcbus  l)cllicis.  Quia 
si  in  bellis  gerendis  fincm  suum  consti- 
tiicrct,  sequcretur,  quod  cssct  violentus 
ct  occisor,  in  tantum,  quod  etiam  de 
amicis  faceretimpugnatorcs  ad  hoc  quod 
posset  pugnare  et  occidere.  Secundoma- 
nifestumest  in  actionibus  politicis,  quod 
non  cst  in  cis  vacatio  ;  sed  pncter  ipsam 
convcrsationcm  civilem  vult  homo  acqui- 
rere  aliquid  aliud,  puta  potentatus,  et 
houores  vel  quia  in  eis  non  est  ultimus 
finis,  ut  in  primo  ostensum  cst,  magis 
est  dccens,  quod  per  civilcm  conversa- 
tionem  aliquis  velit  acquirere  felicitatem 
sibiipsi,  et  cuilibet,  ita  quod  hujusmodi 
fclicitas,  quam  intcndit  aliquis  acquirere 
per  politicam  vitam,  sit  alteraab  ipsa  vita 
politica.  Sic  enim  per  vitam  politicam, 
quserimus  eam  quasi  alteram  existentem 
ab  ipsa.  Hsec  est  enim  felicitas  specula- 
tiva,  ad  quam  tota  vita  politica  videtur 
ordinata;  dum  per  paccra,  quee  per  ordi- 
nationem  vitas  poUticap  statuitur  et  con- 
servatur,  datur  homiuibus  facultas  con- 
templandiveritatem.  Siigiturinteromnes 
actiones  virtutum  moraUum  exceUunt 
politica?  et  beUicae,  tam  pulchritudine, 
quia  sunt  maxime  honorabiles,  quam 
etiam  magnitudine,  quia  sunt  circa  ma- 
ximum  bonum,  quod  est  bonum  com- 
mune ;  cum  hujusmodi  operationes  non 
habeant  in  scipsis  vacationem,  sed  agan- 
tur  propter  appetitum  alterius  finis,  et 
noii  sunt  eligibiles  propter  seipsas,  non 
erit  iu  operationibus  virtutum  moralium 


12 


l\   X  LIHIUKS  l-.TIIKOm  M  Al)  MCMMACIIIM. 


IterCectu  felicitari.  S»d  u)iui'a(i(i  iiitellectus, 
({uu*  ent  Kpeculutivu,  videtur  a  pru^iniHsiK 
upurutiouiltus  diHcire  «fcuutiuiu  rutittu(;ui 
studii ;  (|ui;i  s»  ilicct  liniiio  vucut  liujus- 
luodi  ti|i«iatii)ui  [trti{it(U'  K(.;i|isuui,  itu 
quud  uulluiii  uliuiu  liiiciii  [)ra't(;r  i|tsuui 
appetit.  Hubct  etiuin  liujiismodi  ojterutio 
[)ro[triuiii  dflcctulioiii-iii  c.v  ijtsu  [troco- 
deiiteiii,  i[iKi'  uuK''t  ('aui.  Sic  igitur  [tuttit, 
quoil  becuiidiiiii  liujusiuodi  o[teruliou(;in 
8[teculutivuiii  iiitellectus,  inuuifeste  a[t[ia 
ret  oniiiiu  c.vistcrc  iii  lioiniin^  tjiiu  runu|ni' 
soleiit  uttriliui  licuto,  scilicet  ([iiod  sil  [ici 
8e  sufflcieus,  et  ([Uod  vucjd,  et  ([uod  noii 
luboret.  Kt  lioc  dico  ([uuutuni  [lussibile 
est  lioinini  inortaloni  vitain  ugenti,  iii 
quu  vita  iioii  [lossuiit  tules  [lerfecte  e.vis- 
tere.  Sic  igitur  iu  coiitem[ilutionc  iiit(d- 
lectus  cousistit  [terfecta  felicita.s  hnjus- 
inoili,  dummodo  ailsit  diutiuiiitas  vitu'. 
i^kiu'  ([uidcin  rc([uiritnr  ad  licne  esse  leli- 
citalis,  sccundum  ([iiod  o[iortet  iiiliil 
eorum.qua*  pertinent  ud  felicitatem,  csse 
im[ierfectnni. 

Deindc  ciim  dicit  «  talis  ntiqiie  » 
Oslendil  quuliter  liujiismodi  vita  s[tc- 
culativa  sc  habeat  ad  homincm.  Et  primo 
(tstcDdit  propusitum.  Secundo  excludit 
errorem,  ibi,  «  Oportot  autem  non  etc.  » 
JJicit  ergo  primo,  quod  talis  vita,  quui 
vacat  comtemplationi  veritatis,  estmelior 
quam  vitaqua^secnndum  hominem.  Cum 
enim  homo  sit  compositus  ex  aiiima  ct 
corpore,  habens  sensitivam  naturam  et 
intellectivam,  vita  homini  commcnsurata 
videtur  consistcrc  in  hoc,  quod  homo 
secundum  rationcm  ordinet  afrectioncs 
et  operationcs  scnsitivas  et  corporales. 
Sed  vacare  soli  operationi  intellectus  vi- 
detur  esse  profirium  superiorum  subs- 
tantiarum,  iu  quibusinvenitursolanatura 
iutellectiva,  quam  participant  secundum 
intellectum.  Et  ideo  manifestaiis  quod 
dictum  cst,  subdit  quod  homo  sic  vivens, 
scilicet  vacando  contemplationi,  non 
vivit  secundum  quod  homo,  qui  est 
compositus  ex  diversis_,  sed  secundum 
quod  aliquid  divinum  iu  ipso  existit, 
prout  scilicet  secundum  intellectum  di- 
vinam  similitudinem  participat.  Et  ideo 
quantum  intellectus  in  sua  puritate  con- 
sideratus  difTert  a  composito  ex  anima  et 
corpore,  tantum  distat  operatio  specu- 
lativa  ab  operatione  quae  fit  secundum 
virtutem  moralem,  qua  proprie  est  circa 
humana.  Sicut  ergo  intellectus  per  com- 
parationem  ad  homines  est  quoddam  di- 
vinum,  ita  et  vita  speculativa,   quae  est 


Kocuuduiii  iiit(5lle('tuiii,  conqiuratur  ad 
vitaiii  inoralein,  Kicut  divina  ud  hiiina- 
iiuin. 

Deindt;  cum  ilicit  «  oportid  aiitcm  > 
Excludit  ([iioruiuiluiii  crrorcui,  ([iiistiu- 
debuiit,  qiiod  lioino  (Udieul  intendero  ad 
supi(Miiluni  iiiiiiiuiiu,  et  inortulcH  ad  sa- 
|iieiiduin  inorluliu.  Et  fuit  hoc  dictum 
.Sinuiuidis  [locki*,  iit  [lutet  in  [iiinciiiio 
Meiujj/ii/sicie.  Qiiod  ([uidem  IMiiloHophuH 
dicit  esse  fulHum,  ([uiu  lioino  liabet  in- 
tendere  ad  iininottalitatcm,  ([uaiitiiin 
[lotest,  et  Hecuuiliiiii  loluiii  posse  suuin 
iucere  ad  hoc,  ([uod  vivat  sccuudum  in- 
tellectum,  (jui  cst  optimum  corum  qua^ 
stint  in  houiiiic,  (jiii  (|iiidcm  est  immor- 
talis  et  divinus.  Ouamvis  ciiim  hoc  o[)- 
liinum  sit  parvuin  luole,  ([iiia  est  iiicor- 
poreum  et  simplicissiimim,  ot  [ter  coii- 
s('([U('ns  caret  inaguiliidiue  molis,  lamcn 
([uuutitale  virtutiset  preliositalis  mullum 
cxcedit  oiiiuia  ([uu!  iii  homine  suut.  Vir- 
tute  quidem  excedit  iu  suis  operationibus, 
quibus  su[iorioribtis  conjtiugitur,  etinfe- 
rioribus  |irinci[)atur,  et  si(;  ([uodammodo 
oinuia  complectitur  :  [)retiositate  autem 
quantum  ad  diguitatem  suaB  naturai,  quia 
intellectus  est  immaterialis  et  simplcx, 
incorruptibilis  ctimpassibilis.  IJnumquod- 
que  autein,  idest  totus  homo  videtur  csse 
hoc,  scilicet  intcUectus,  si  ita  est,  immo 
quia  ita  est,  quod  inlcllectus  est  princi- 
palius  et  melius,  quod  sit  in  homine. 
iJictum  est  cnim  supra  in  nono,  quod 
uuumquodque  potissime  videtur  esse  id 
quod  est  principalius  in  co,  qiiia  omnia 
alia  sunt  quasi  instrumeuta  illius.  Et  sic 
dnm  homo  vivit  secundum  opcrationem 
intfUectus,  vivit secundum  vitam  maxime 
sibi  propriam.  Esset  enim  inconveniens, 
si  aliquis  eligeret  vivere  non  secundum 
vitam  propriam  suiipsius,  sed  secundum 
vitam  alicujus  altcrius.  Unde  inconve- 
nienter  dicunt,  qui  suadent,  quod  homo 
non  debeat  vacare  speculationi  intellec- 
tus.  Et  cum  hoc  dictum  sit  prius  in  nono, 
quod  illud  quod  est  secundum  iutellec- 
tum,  est  proprium  homini,  congruit 
etiam  et  nunc  in  proposito.  IUud  enim 
quod  est  optimum  secundum  naturam  in 
unoquoque  est  maxime  proprium  sibi  : 
quod  autem  est  optimum  et  proprium, 
cousequens  est  quod  sit  delectabilissi- 
mum,  quia  unusquisque  delectatur  iu 
bono  sibi  convenienli.  Sic  ergo  patet, 
quod  si  homo  maxime  est  intellectus 
tamquam  principalissimum  in  ipso,  quod 
vita   quae   est    secundum  intellectum  est 


MltKli  X. 


i:\ 


(loliH'tal)ilissiinii  liotniiii,  rl  inaxiinr  silti 
propria.  Ncc  lioc  t'sl  coiilra  id  (|ii(i(l  sii|)ia 
dictiiiii  ost,  (jiKxl  iiiiii  (^sl  s(>(Miiiiliiiii  lio- 
niiiKMU,  80(1  8n|ini  liomiinMii  ;  noii  csl 
oiiim  secnndnin  lioiniiKMn  i|naiiliiin  ad 
naliiiain  composilam,  csl  anl(Mn  pro 
priissinu^  s^MMindiim  liomiiKMii  i|iiaiiliim 
ad  id   (juod  ost  principulissinuiin    iti  lio 


miiK^  :  (piod  (|uid(Mn  p(MT('cliHHiiiK'  iiivc- 
iiihir  iii  siilisliiiiliis  HtipiMioriliiiH,  in  lio- 
iiiiiic  aiil(Mii  im|i(>rr(M>l('  ct  (|naHi  partici- 
palivi^  Kt  lannMi  islnd  parviiin  ohI  mnJiiH 
oinniliiis  aliis  (|tia'  iii  lioiniiK^  hiiiiI.  Sic 
(MK<»  palcl,  (piod  illc  ipii  vacal  spcfMila- 
tioni  viMilatis,  csl  inaximc  Tidix,  (|iiaiitiiin 
liomo  iii  liac  vitii  f(di,\  cssc  potcst. 


I.KCTIO    XII. 

Miant  fclicitatis  spccicm  iu  incdiuui  a/jcrt,  </ua'  sci/iccf  in  o/jcrafioiie  virtutum  tiio 
raiium  fjcrsisfcrc    ri<lctitr ,   ct   maximc   in   rirtutc  pruilenli.v ,    f/u^v  ihrcctrix  cst 
omniuni  moralium  virtutum. 


Secuiido  nulciu,  t|iii»'  spi-uiuium  nliaui  \iiiiiUiii. 

Spcuiuluiu  ipsaiu  ouiiu  operiitioiies  luimjiiui'.  JusIji 
ouim  .el  forliii  el  alia  iiun'  seiiiiuliiiii  virliiles  ad 
iuviceiu  agiiuus  in  commulaliouilum,  el  necessilali- 
bu#,  el  ncliouibus  onuiimoilis,  et.  in  i>assionil)u?,  iiuoil 
decel  uiiicuiiiue  cou^crvniiles.  llivc  nulem  es^e  videii- 
Inr  oniiiia  liumnna.  (,)ii.Vilaui  lioruiu  aiilem,  et  ncci- 
ilere  n  .'orpore  vitlenlnr,  el  iiuiUum  coiqiiiropriaii 
pHssiouibus  moris  virlus.  Coujngnla  est  eiiim  pru- 
aeutia  luoris  virtuli,  et  hxc  pruileulia" :  siiiuidem 
prndentiiv  (inidem  priucipia,  secumhim  iuorale.>  sunl 
virlntcs.  Reclnin  autem  uioralium  secniuluui  prudeu- 
tinin.  CoucopnlatiP  antem  et  \\x  passioniluis  circn 
coniposituui  nti(iue  erunt.  Compnsilnin  auteiu  virlu- 
tes  liumHUw,  et  vita  utiqne,  el  (inani  secundiiiu  lins 
felicitas.  Quee  autem  iulellectus,  fepiu-ata.  Taulum 
cuim  de  ipsa  (iictum  est :  certins  euim  dicere  majns 
proposito  cst. 


Videbitur  auteui  nliijue,  et  exleriori  iargitioue  in 
parum,  \el  niiuus  iudigere  uiorali.  Necessariis  qui- 
deqi  euim  ambobus  opus  ex  aeqnali  lit,  etsi  mngis 
laborjit  circa  corpus  politicns,  et  qna>cumque  talia. 
Parnm  uticuie  quidem  ditlert,  ad  operatioues  autem 
multum  differt.  Liberali  quidem  euim  opus  erit  pe- 
cuuiis  ad  agere  liberalia,  et  justo  utique  ad  redditio- 
nes.  Voluutates  euim  immauifestiB  :  simulant  euim 
et  non  justi  juste  agere  velle.  Forti  auteiu  potentia, 
siquidem  perlicit  aliquid  eorum,  quiE  secundum  vir- 
tulem.  Et  temperato  poteslate  ;  qnaliter  eniiu  mani- 
festus  erit,  vel  iste,  vel  aliorum  aliquis?  Quajritnr 
autem  quidem  utrum  principalius  virtutis  electio  vel 
actiones,  ut  iu  ambabns  existeutis.  Perfectum  uti- 
que,  mauifestum,  (luod  in  ambabus  utique  erit.  Ad 
actiones  autem  muUis  opus  est ;  et  quanto  utique 
majores  sunt,  et  meliores,  pluribus.  Speculanti  au- 
tem  uulla  taiium  ad  operationem  necessitas ;  sed  ut 
conveuit  dicere,  et  impedimeuta  suut  ad  speculatio- 
nem.  Secundum  autem  quod  homo  est,  et  pluriijus 
convivit,  eligit  secuudum  virtutein  agere.  Opus  ha- 
hebil  igitur  tuhbus  ad  humaniter  conversari. 


IICI.K.XS. 

Secuiido  loco  beata  li  iIicu.Iji  illn  vilu,  (piaG  iier 
nlins  virtutes  degitur.  naruiu  miUMinn  actioucs  hu- 
mnnu^  suut.  Justitio}  euiin  et  forliludiuis  ct  nliurum 
virtiilum  actioncs  e.xercemus  inler  uos  iu  coutracli- 
i)U8,  necessitatilms,  aclionibus  omnis  geueris,  iu  per- 
lurbalioiiibiis  item,  cuiiiue  competeus  dccorum  nllri- 
buentes  liiuc  vero  oniuin  vidcntiir  humauffi  imbecil- 
litalis  propria  esse. 

Secuuilum  nonuulla  eliam  a  corpore  videliir  profi- 
cisci  virtus  moriilis  ;  mullis^iue  iii  rel)us  endem  vi- 
dctur  conjuncta  esse  cum  perturbationibus.  Quiii 
etiam  prudcutia  conjuiicta  esse  cuiu  moruni  virtuti- 
hiis,  cl  vicissim  hae  cum  illa;  siquidem  principia  qui- 
deui  prndentiiE  habent  se  periude,  ul  virlutes  qun- 
dicuntur  mornles  :  quod  auteiu  rectum  in  moribiis 
est,  a  prndentia  desceudit. 

Porro  (luum  et  inler  sese  haec  siul  complicata,  el 
utraque  pcrturhationibus  iusuper  implicala  ;  iitiquc 
versabuntur  iu  quodam  composito.  Quae  autem  sunt 
virtutes  composili.  vere  suut  humauae.  Ergo  et  vita 
secuudum  eas  virtutes  et  beatitudo  humaua  est.  Meu- 
tis  vero  beatitudo  separata  est  et  quodammodo  abs- 
tracla.  Tautum  enini  modo  de  ea  dicatur :  suhtilior 
namque  de  his  disputatio  non  est  hujus  loci. 

Ad  hiBc  videtur  etiam  ha?c  beatitudo  externis  bo- 
nis  parum,  aut  certe  longe  minus,  indigere,  qtinm 
elhica  beatitudo.  Etenim  rebus  ad  usum  necessarii^ 
pouatur  amhas  egere  et  quidem  sequaliter  egere. 
Nam  si  maxime  politicus  magis  laborat  circa  corpori 
necessaria,  et  circa  totum  hoc  geuus  :  id  tamen  pa- 
ruiu  momeuti  hahet.  At  muneris  functiouem  certe 
(piod  attiuet,  multo  alia  est  iu  politico,  quam  in  con- 
templatore,  bonorum  externorum  ratio.  Liberali  enim 
opes  ad  hberalitatis  officia  exerceuda  necessaria' 
sunt ;  et  justo  itidein,  ad  facnltatem  remunerandi 
beneficia  (uudiE  etenim  voluntates  in  obscuro  sunt, 
multiiine  nec  justi  simulant  voluntatem  res  justas 
a^eudi  ;  )  et  forti  viro  poteutia  est  opus,  si  quidem 
euecturus  quidpiam  sit  virtuti  suae  conveniens,  et 
temporanli  facultate  peccaudi :  alioqui  sciri  non  po- 
test,  sitne  talis,  an  alius  quispiam. 

Jnm  ambigitur.  utrum  aci  virfutem  plus  in  consilio 
et  electione,  an  in  actione  positum  sit;  quippe  in 
hisce  duobus  consistat  virtus.  Sane  id  quod  perfec- 
tum  est,  ex  utrumque  consistere  perspicuum  est : 
ad  actiones  vero  multa  reqniruntur ;  et  quo  sunt  ma- 
jores  ac  pulchriores,  eo  plura. 

At  vero  illi  qui  in  coutemplatioue  versatur,  nihil 
talium  rerum  necessarium  est  ad  suas  quidem  ener- 
gias   obeundas  :  quiu    talia   pseue   dixerim   obsuut 

Eotius  coutemplationi  :  quauquam  interea  tamen  qua 
omo  est,  cumque  ahis  vitee  societate  conjungitur. 
statuet  scilicet  etiam,  quae  virtuti  cousentanea  sunt, 
agere  ;  ac  proinde  indigebit  jam  dictis  rebus,  ad  hu- 
ronnitatis  vitaiu  coleurlfim. 


7i 


I.N    \  LIHIIOS  fc/niKOHHM  Al)  MCO.MACIirM. 


Perfecta  auteiBfBHfitni,  «inoiiiaiii  siiecnlnliva  i|ua- 
il  iiiiiti 

lii  !  ■      .  Ar- 

lt(ju64  auteui  (|ualt;a  aiiritjiiere  itetiiluui  i[ibin.'  utruiii 
iii.i,..  '  \.-l  fi.li  iili  it|ipareLiuul  L-uiiiiiiutiilioiieii  el 
:,  et  iiua^cuuniue  tilid  tiilu.Seil  fur- 
icri  T..OI.III' 11"  ^  .ciriliilia,  et  |j«iriclilaulei  quuuiaiu 
buuuui.    \i-l  litit-idlea,  cui  auleui   iJat<uut  ?  liicuuve- 


uieuii  auteiii,  et  .-I  ent  i,i'i->  iiuuiisuia,  v«l  aliimid  tale. 
tfdti  iiuiileiii  uli<|ue  eruiil,  vel  oiieroba 
uou    iiatjeut   pravui   cuiicii|)i:iceiiliaii. 


81  uuteiii  teiiijieriiti  iiuii 


I  oiieroBa 

I 

i'i  iiis    auteui    uiiiiiiii     aii|iaretmiit    iitii|ue 

quti:  ciicti  vd  et  iiiili>fiia  liei.^.  Seil  taiiieu 

vivere   ou.  i  «uut    i|ious,  et  u|ieriiri   er><o. 

Nuu  upurlel  ciiiiu  (lijiiiiiie  ■jiiuiiialiiioiluiii  Kmlyuiiu- 

oa.  Viveuu  utiijue  ali  Hgere  ulihitu,  ailliuc  auteiu  iiiugiii 

afacere,i|uiil  reliiii{uiliir  (ircf  (er  Bpeculatiuiieiii?  Quure 

bei  operutio  bcatiludiue  ilitfereii^<,  )«|ieculittiva  utiiiue 

erit,  et   huiuauaruui   utique  qua:  hulc  coguall6i>iuiu 

felicidBluia. 


Sl(;uuiu  aulem,  et  uou  partlcipare  reliqua  auimalia 
felicitale,  tali  ojieratioue  privala  [lerfecte.  Diiu  i|ui- 
deui  eiiiiu  oiiiiiu  vita  beata  :  liuiiiinibiis  uuteiii  iu- 
quautum  siuiilituiio  ijuifilaiu  talid  oiienitioui:!  cxiittlt: 
alioruui  auteiii  auiinaliuiu  uulluin  teli.x  cst,  iiuia  ue- 
quaquaiu  comuiuuicaut  epeculatioiie.  Iiii|Uiiiituiii 
utitiue  speculatio,  et  felicitaa  :  et  quibus  uiagis  exis- 
tlt  speculari,  et  felicea  csoc,  iioii  Becuinluui  accideus, 
ged  secunduui  speculatiuueui :  btec  euiui  secunduiu 
8ei[i3am  honornbllii.  Quare  erlt  utiipie  lellcitaa  spe- 
culatio  qiixdaiii. 


I'ru5terea  quod  peifectu  beatitudo  couteuiplaliva 
i|iut-duiu  bit  euergia,  iiide  etiuiu  peibpicuuui  eHt, 
ijiiiid  ilHoe  felii-iiisniiuoii  ai:  beatiH^iiiios  e.vit-tiiiiauua. 
Diu  porro  iiuuleBuaiii  uctioneii  IrlbueiuuD?  iium  jut- 
titiai?  at  rldiculuui  est  uusereru,  eou  iuvlceiii  cuulra- 
liere,  de|io.-ituqiie  reddere,  et  lii:i  biuiiliii  virlutitf  of- 
ticia  colere.  Au  ergo  fortitudiiiis  ?  ut  xcilicel  rcH  for- 
uiidolosuh  Bubeant,  et  periculiii  ne  objiciuiit  propldr 
vlrtutem.  Au  liberalllutib  ?  Scd  cuiiiuiii  dubiiiil  uijiie- 
cro  ?  Abaurduiii  vero  diclu  et  illud  sit,  »1  slutualur, 
fine  illirt  iiuitiisiiiata  eju»i|ue  ^eiieriii  giiiiiliu  uliii.  At 
tHiiiperuiitiuu  qiiale.H  eriiiil  '  Alqui  piiif^iiiH  fuerit  litiic 
lius,  (juod  cureuut  vitio^.i.s  cii|)iditiilibus.  Oiiiid  si 
oiiiniuiii  uctioiium  gencrii  persequuimir,  ubjccta  esHe 
dcprelicndiiutur  et  diiii  iii  li^na.  Alqiii  neiuo  nou 
e.\i:)lliiiiit  vivere  coii  et  pruiuile  etiaiii  a^ere  uliquld. 
Nou  eniui  certc  iiiatur  Kiidyiuionin  duruiieiido  iijta- 
liuii  eos  trunsif^ere  tiiiKciidiim  e.st.  Vlveuti  i(<itur  si 
uctio  adimatiir,  multuquc  ctiam  uiagiii  etfecllo,  quid 
retitat  uliud  quaiu  ut  coiiteiiq)lulio  ci  tribuutiir  ?Quo- 
clrcu  ct  dei  uctio,  bcutitudiiic  illa  aiilccellcns,  iu 
conteiiqilatioue  coiuistat :  ct  vcro  buinuiiaruui  aclio- 
iium  illii,  qiiu!  tiuic  fttuiiliarijsiiiiii  eist,  inaxiuic  beu- 
taiii  vituui  comilitiiil. 

Kt  vero  bujiiti  rei  indicium  illud  quoaue,  quod 
bnita,  ipiia  iion  particiijant  cuiii  boniinc  tncoreticus 
actiones  iilla  ex  parte,  lelicitatis  qiioque  proindft  par- 
tici[)ia  niiuime  censentiir.  iJiis  cniui  tota  vila  bcala 
cst :  scd  hoininibus,  quateuus  talis  uclionis  simiilii- 
crum  qiioddain  i[isi  qiioque  liabent.  Heliquoruiii  vcro 
aniuialium  niilliim  bcute  vivit:  ([uoniaiu  ouinia  ca 
coiitemplatione  carcnt.  Quam  late  igilur  palct  con- 
tciiqilalio,  tani  longe  etiam  beatltudo  pese  extcndil : 
ct  ([uibus  inest  theoria,  iidem  sunt  etiam  beatiores. 
\eque  hoc  per  accidens,  scd  ex  ipsa  conteuqilalionis 
natura.  Maec  enim  ner  se  est  luaxlmi  pretii.  Ex  quo 
jam  intelli^i  potest  lieatitudinciu  esse  contemplatlo- 
ncin  quaiiniam. 


1'ostquam  Philosophus  ostoiidit  (luod 
perfecta  felicitas  est  prima  et  principalis, 
secundum  speculaliouem  intellectus,  hic 
inducit  quamdam  aliam  secundariam  fe- 
licitatem,  qua^  consistit  in  operationc  vir- 
tutum  moralium.  Et  primo  proponitquod 
intendit  ;  dicens  quod  cum  ille  qui  vacat 
speculationi  veritatis  sit  felicissimus,  se- 
cundario  est  felix  ille  qui  vivit  secundum 
aliam  virtutem,  scilicet  secundum  pru 
dentiam  ,  quai  dirigit  omnes  morales 
virtutes.  Sicut  enim  felicitas  speculativa 
attribuitur  sapientia^,  quae  comprehen- 
dit  iii  se  alios  habitus  speculativos  tam- 
quam  principalior  existens,  ita  etiam  fe- 
Ucitas  activa,  quae  est  secundum  opera- 
tiones  moralium  virtutum ,  attribuitur 
prudentise,  quaf  est  perfectiva  omnium 
moralium  virtutum,  ut  in  sexto  ostensum 
est. 
Secundo  ibi  «  secundum  ipsam  » 
Ostendit  propositum  quatuor  rationi- 
bus.  Quarumprimaest,  quia  operationes 
quse  sunt  secundum  alias  virtutes  activas 
sunt  operationes  humanae.  Sunt  enim 
circa  res  humanas.  Primo  quidem  circa 
res  exteriores,  qua;  in  usum  hominis  ve- 
niunt.  Opera  enim  justitiae  et  fortitudi- 
nis  et  aliarum  virtiitum,  quae  ad  invicem 


agimus,  existunt  in  commutationibus , 
prout  secundum  justitiam  homines  invi- 
cem  sua  bona  commutant.  Existunt  etiam 
in  necessitatibus,  proutscilicctunushomo 
alteri  subvcnit  in  sua  ncccssitate.  Exis- 
tunt  ctiam  in  quibuscumque  actionibus 
ct  passionibus  humanis,  cinta  quas  se- 
cundum  virtutcs  morales  conscrvatur  id 
quod  convenit  unicuique.  Omnia  autem 
praedicta  videntur  esse  quaedam  humana. 
Secimdo  autem  quaedam  ad  virtutes  per- 
tinentia  videntur  pcrtinere  ad  corpus  et 
ad  animae  passioncs,  quibus  virtus  mora- 
lis,  secundum  quamdam  affinitatcm,  ap- 
propriatur.  Multae  enim  moralium  virtu- 
tum  sunt  circa  passioncs,  sicut  ex  praedic- 
tis  patet.  Sic  ergo  virtus  moralis  est  circa 
bona  exteriora,  et  circa  bona  corporis  et 
circa  animae  passiones.  Morali  autemvir- 
tuti  conjungitur  prudentia  intellcctualis 
virtus  cxistens,  sccundum  quamdam  afti- 
nitatem,  et  e  convcrso,  quia  principia 
prudentiae  accipiuntur  secundum  virtutes 
morales,  quarum  fines  sunt  principia 
prudentiae.  Rectitudo  autem  moralium 
virtutum  accipitur  secundum  prudcntiam, 
quia  facit  rectam  elcctionem  eorum  qua^ 
sunt  ad  fmem,  ut  patet  ex  his  quae  in 
sexto  dicta  sunt.  Ea  etiam,  scilicet  virtus 


IJIiKll  \. 


75 


iiioralis  rl  |ii'iiiI<Mititi,  siniiil  (-n|iiiliiiiliir 
(-11111  |)iis.si()iiiliiis,  (|iiiii  s(-ili(-('l  srciiiKliiin 
iil|-iiin(|ii(^  inodiliciiiiliir  passioiH^H.  ['iis- 
sioii(*s  niiliMii  siiiil  (-(iiniiiiincs  loliiis  ooin- 
posili  »'X  iiniiim  (>l  (•orporc,  (11111  |tcili 
iiciiiit  11(1  piirlciii  s(Misili\iiiii.  I  iidc  piilc.l 
(|iio(l  liiin  \  irliis  nioralis  (|iiaiii  |irii(lciiliii 
smit  ciiTii  ('oinpositiiin.  Virliilcs  coiiiik»- 
siti,  propiic  lo(|iicii(lo,  siiiil  liiiiiiaiia>,  iii- 
i|tiaiiliiiii  lioiiio  csl  coinposilii^  c\  aniiiia 
(d  corporc.  lUido  ot  vila,  (pia*  ost  scciiii- 
(liim  lias,  i(l(>sl  s(H'iiii(liiin  pni(l(Miliiiin  cl 
virtiitiMn  ni(M"!ihMii,  (>sl  liiiiii;iii;i,  (pi;i'  di- 
citnr  vit;i  a(-tiv;i.  K\  piM"  coiisc^iikmis  rclici- 
tiis,  ijna'  iii  li;icvil;i  coiisislil,  csl  liiiinimii. 
S(3{i  vitn  ot  folicitas  spocnlativa,  (]iia»  osl 
propri;iiiil(dlccliis,  ostscp;iral;i,  cl  diviiKi. 
kt  tiiiitiiin  (li('»M'o  ;i(l  pr;i'S(Mis  dc  ipsa  siil'- 
flcial.  (,)uod  autcin  in;it4:is  por  (-crtiliidi- 
nom  oxplicotnr,  osl  nliijuid  nnijus,  (iiiain 
portincat  ad  proposilnm.  A{j:itiir  oiiim  do 
hoc  in  torlio  Dc  <ini»ir7,  nlu  oslonditiir 
(juod  iutollcclus  ost  sopar;ilus.  Sic  igitiir 
patot  (jnod  folicitas  spoculativa  ost  potior 
(jnam  activa,  qnanto  aliijnid  soparalum 
ot  diviunm  ost  polius  (|u;im  id  (jnod  ost 
compositum  ot  liuin;uium. 

Secundamrationom  ponit  ibi  «  vidobi- 
tiir  autom  » 

Et  dicit  (jiiod  spocnlativa  vitaet  folicitas 
vidolur  j)arum,  vel  saltcm  minus  (juam 
moralis,  iudigorc  quod  homini  largian- 
tur  extoriora  bona.  Yerum  estenimquod 
ambobns,  idest  tam  speculativa?  quam 
morali,  opns  est  habere  necessaria  vitae, 
puta  cibum  et  potiim,  et  alia  hujusmodi ; 
quamvis  circa  corpus  magislaboret  acti- 
vus  quam  speculativus,  quia  exteriores 
actionesper  corpus  aguiitur.  Tamen  quau- 
tum  ad  hoc  non  est  magna  differentia, 
quin  aequaliter  necessariis  uterquo  indi- 
geat.  Sed  (|uantum  ad  oporationes  utrius- 
que  magna  est  :  quia  virtuosus  multis  in- 
diget  ad  suas  operationes,  sicut  patet 
quod  Uborali  opus  est  pecuniis  ad  agen- 
dumliberaliter,  et  similiter  justus  indiget 
pecuniis  ad  hoc  quod  reddat  illa  quae  de- 
bet.  Et  si  quis  dicat  quod  actus  liberali- 
tatis  est  etiam  velle  dare,  et  actus  justi- 
tiae  velle  reddere,  quod  potest  esse  etiam 
sine  pecuniis  ;  considerandum  est  quod 
voluntates  hominum  non  sunt  manifestae 
sine  operationibus  exterioribus.  Multi 
enim  qui  non  sunt  jusli  simulant  se  velie 
jure  agere.  Sed  ad  hoc  quod  sit  manifes- 
tum  de  alirjuo  ansit  fortis,  indiget  aliquo 
exteriori.  Et  sic  debet  aliquod  opus  exte- 
rius   fortitudinis  perficere.   Et    similiter 


t(Mnporfitiis  iudiKot  proprictatn  iit»Midi  »lo- 
l(-('liili(Miibiis,  iid  Ikh-  (jiiod  iiiaiiilc.nlclur 
liMiipcrhiilia.  AlitiM'  »Miiiii,  iiiHi  udNJt  fa 
ciillas  oporandi,  noii  |)(>torit  osno  inuiii- 
lcsliis,  iic(|iic  illc  \  iiliiosiis,  H(-ili(-(!t  tciii 
pcraliis  vcl  rorlis,  ii('(|ii(;  iili(|iiis  aliiis.  l-.t 
idoo  p»)t<tst  »|ii;iM-i  i|ui(l  sit  priiicipaliiiH  in 
virliib^  morali  :  utriim  «di^clio  intoriur, 
\  (>l  aclioiics  oxlcriorcH,  (-11111  iilriiiii(|ii»*  ad 
virliilciii  ('xigiitiir.  Et  (|ii;iiiivis  cl<;ctioHil 
priiicip;ili()r  iii  virtiil(;  inor;iri,  nt  Hiipru 
(li(-liiui  cst,  t;(inon  in;iuif('stum  »!st  (|Uo»l 
iid  ()iiiiiiiii()(l;iin  porbM-lioiicin  virliilis  ino- 
i-;ilis  rc(|iiiriliir  iioii  soliiin  clcclio,  sod 
(-li;iin  ()pcr;ili()  (ixtiMior.  -\(l  ;i(-lioiios  aii- 
tom  extorioros  opusest  liomiiii,  (|uo(l  liu- 
l)c;it  iiiull;i,  ct  tanto  pliira  (|iiaiito  ac- 
lioiics  dcbiMit  osso  m;ijoros.  Scd  illo  f|ui 
vacat  speculiitioni,  iiiillo  taliuin  iiidigcl 
;i(l  siKim  oporationom.  (^luiiiiiniuo  [lolost 
dici  qiiod  cxterior;i  boiia  iinpcdiiiiit  ho- 
miuom  ;i  speculationc,  proplcr  sollicitn- 
diiioin  qu;c  ox  ois  iiig(M'ilur  lioiniui,  dis- 
trahens  animum  bomiuis  iie  totaliterpos- 
sit  speculationi  vacare.  Sed  si  homo  spe- 
culativus  indigcat  oxtorioribus  rcbus  , 
hoc  erit  iuquautum  cst  liomo  iudigeus 
iiecessariis,  et  inquantum  convivit  pluri- 
bus,  quos  intordum  oportet  juvare  ;  et 
inquantum  homo  contemplativus  oligit 
vivere  secundum  virlutcm  moralcm.  Et 
sic  iudigebit  talibus  ad  hoc  quod  liuma- 
niter  conversetur.  Sic  igitur  patet  quod 
felicitas  speculaliva  est  potior  quam  ac- 
tiva,  quae  est  secundum  virtutem  mora- 
lem. 

Tertiam  rationem  ponit  ibi  ((  perfecta 
autem  » 

Et  dicit  quod  hoc  quod  felicitas  perfecta 
consistat  in  quadam  speculativa  opera- 
tione,  ex  hoc  apparetquod  diis,  idest  sub- 
stantiis  separatis  maximo  videtur  compe- 
tere,  quodsint  felicesetbeali.  Nec  tamen 
possumus  eis  attribuere  actiones  mora- 
iium  virtutum.  Si  quisonimattribuereteis 
justitiaeoperationos,apparerentderidendi, 
utpote  commutatioucs  facientes  ,  vel 
etiam  sua  bona  apud  alios  deponentes, 
vel  qufficumque  alia  opera  facientes.  Et 
similiter  uonpotest  eis  attribui  fortitudo, 
ut  scilicet  sulrerant  terribilia  et  pericula 
propter  bonumcommune.  Similiter  etiam 
non  competit  eis  liberalitas  prout  estvir- 
tus  humana.  Non  enim  est  assiguare 
eis  cui  mortalium  dent  hujusmodi  dona, 
quae  dant  homiues  liberaliter  ;  quia  incon- 
veniens  est  si  aliquis  dicat  eos  uti  addan- 
dum  denariis,  vel  aliis  hujusmodi.  Si  au- 


7«i 


IN  \  I.MJIIOS  KTIIICOIIUM  AI)  MCOMACIirM. 


tumuli(|uiiiatlritiuitt<itileMip('ruiitiuiii,  liu 
juHniuili  luu8  iiiugiH  ostiut  (iU({r(jhu  l)»u, 
i|uuui  giatu.  Non  ciiiin  est  luuilahilu  Dco 
quuil  uou  liubfut  iiruvu.scouciipisccutia.s, 
quia  uoii  tit>[  uulu.s  n.is  haliore.  Sic  i;rg() 
pertruuHHUiulo  uinuu8  actiuue»  moraliiim 
virlutum,  a|t|»ari't  (juod  suut  iiarva,  ot  iii- 
(liKua  iliis,  iJcst  suhstaiitii.s  su|)(Mii)iil)Us. 
ScJ  tamen  upiuaulur  (juoil  vivuiit,  el[)('i 
eousu^jueus,  (juud  uj)(!ieutur.  .Nuu  eiiiin 
cunveuit  eis  (juud  nihil  oiierenlur,  »icut 
(Juriiiieiite.s,  sicut  (licitur  ilo  (luodam  |)lii 
lu8uj)liu  (jiii  diu  vixit  dormieu.s.  Si  i^'itiir 
u  vita  divina  aureramus  ugere  muralium 
virtutum  et  i>rudeiitiifi,  ot  udhuc  multu 
magis  auferamiis  a  divina  vita  lacerc 
ijuud  est  j)roi)rium  arlis,  uulla  aiiu  uj>c 
ratiu  Dei,  (juai  excellit  iii  heatitudiue,  e.sl 
nisi  speculativa.  Et  speculatioiie  sajjieii- 
titt*  sua;  omuia  facit.  Kx  (jiio  jiatct  (jiiod 
iuter  uporatioues  huinauas  illa  (jua»  est 
simillima  diviu-a;  specuhitioui  est  felicis- 
sima. 

(^uartam  ratiouem  ponit  ibi  «  signum 
autem  )) 

Kt  dicit  quud  signum  hujus  qiiod  per- 


fecta  felicitu»  eonsistut  iii  cuntemi^luliuiK^ 
Hapienliu*,  est  quud  uuiiualia  irraliuiialia, 
(jiia'  careiit  felicilate,  oinuiuu  suiit  jtri- 
vata  tali  oj^^^iatione  ;  ipiia  uoii  hahtut  iii 
lcllcctuiu,  (jiio  uos  sj)eciilauiiii  \ ci  itutciii. 
Ali(juo  aul(!m  modo  jiarlicipaiit  upera- 
tioiies  virtulum  moralium,  sicut  leo  ac(u 
hjrlitiidiiiis  ct  lihcralitatis,  ( Vfouia  aclii 
pielatis  ad  par(Mitc.s.  Kl  hoc  raliouahili- 
ter.  Diis  eBiiu,  idest  suhstaiitiis  scparatis, 
quia  haheut  sulam  intidlectiialem  vitam, 
tota  cornm  vitacst  hona.  lloniiiKis  autcm 
iutaiilum  .sunt  hcati,  iiiquautum  cxistil 
iu  eis  quaMlam  similitudo  talis  operatio- 
nis,  scilicet  speculativa».  Sed  uullum  alio 
riim  auimalium  cst  fclix,  quia  in  nullo 
commuuicant  speculationc,  l^t  sic  patcl 
(juod  quantum  sc  cxteiidit  speculatio, 
tautum  se  extcndil  felicitas.  Kt  quihus 
magis  speculari,  magis  competit  csse  fc- 
lices  ;  et  iion  sccuiidiim  accideiis,  scd 
sccuudum  spciuJalioucm,  quaicstsecuii 
dum  se  honorahilis.  Uude  scquilur  quod 
fclicitas  priucipalitcr  sit  qua^flam  .specu- 
latio. 


LECTIO  Xlli. 


Munstrat  /eliceni  bonis  exterioribus  iiidigerc,  at  no)i  fnultis. 


.\.NTIQIA. 

Opu8  erit  autem,  et  e.\teriori  prosperilate  homini 
euti.  Non  enim  per  se  sufficiens  natura  nd  specu- 
liiri.  Seil  oporlet,  et  corpus  sanum  esse,  et  cibum, 
et  reliquuui  famulatum  e.xiitere. 

Non  tamen  existimandum  multis  et  maguis  indi- 
ftere  futurum  felicem,  si  non  contingit  sine  exterio- 
ribus  bunis  beatuui  esse.  Non  enim  in  superabun- 
dantia  in  se  sufficiens,  nec  judicium,  neque  actio. 
Possibile  autem,  et  non  principes  terra;  et  raaris  agere 
bona,  etenim  a  moderatis  poterit  utique  aliqui.=(  agere 
secundum  virtutem.  Hoc  autem  est  videre  mauifeste: 
idiotse  enimpotentibus  non  minus  videntur  studiosa 
agere,  sed  et  magis.  SufBcieus  autem  tanta  existere  : 
erit  enim  vita  felix  secundum  virtutem  operanlis. 


Et  Solon  autem  felices  tore  enunciavit  beue  dicens 
moderate  his,  quce  extra,  ditatos,  agentes  autem  op- 
tima  existimabat  et  viveutes  temperale.  Coutingit 
enim  moderata  possideutes  agere,  quae  oportet. 

Videtur  autem  et  Anaxagoras  non  divitem  neque 
potentem  existimnre  felicem  :  dicens,  quoniam  non 
utique  admiratur  siquidem  inconvenieus  appareat 
niultis.  Isti  enira  judicant  his  qute  extra,  haec  sen- 
tientes  soluui. 


''^"Hisonare  ntiqne   ratiooibus  videntur  sapientum 


RECENS. 

Etsi  autem  opus  etiam  futurum  est  beato  externo- 
rum  quoque  bonorum  copia,  quippe  qui  homo  sit 
(non  enim  natura  bominis  in  semetipsa  instructa 
est  bonis  omnibus  ad  contempiaudum  necessa- 
riis  ;  sed  indiget  praeterea  corpore  sano,  item  viclu, 
et  reliquo  vitaj  cultu)  :  existimare  tamen  non  opor- 
tet,  quiim  beatus  absque  externis  bonis  esse  non 
possit,  idcircoetiam  magnis  atque  affluenlibus  ipsum 
indigere  ;  quippe  nou  est  in  excessu  quod  satis  est, 
sicuti  neque  usus  etactio. 

Fieri  namque  pojest  ut  pra;claras  res  eliam  illi 
agant,  qui  non  sunl  domini  terraj  atque  maris.  Pos- 
sunt  enim  etiara  mediocria  sufficere  ad  edendas  vir- 
tutis  actiones.  Ejusque  rei  documentum  ex  eo  capi 
potest,  quod  etiam  privatos  nihilo  impeditius  vide- 
mus  res  laude  dignas  agere,  quam  qui  sunt  cum  po- 
testate  ;  quin  eliam  expeditus  stepenumcro.  Satis 
itaque  fuerit  tantam  copiam  suppetere,  quantam 
diximus.  Beata  nanique  erit  illius  vita,  quipotestvir- 
tutis  muneribus  fungi. 

Et  fortasse  Solon  beatos  nou  absurde  pronuncia- 
vit  illos,  qui  mediocriter  bonis  externis  instructi  es- 
sent,  ct  qui  vitam  exegissent  defuncti  honestissimis 
(ut  ipsi  videbatur)  actionibus,  in  perpetuo  cultu  tem- 
perantiae.  Nihil  enim  obstat  quominus  mediocrium 
facultatum  possessoribus  in  promptu  sit  honesta  fa- 
cere.  Videtur  etiam  Anaxagorasnon  divitem  aliquem 
neque  potenlem  existimasse  esse  virum  beatum, 
quando  dixit,  miniine  se  mirari,  si  iueptus  horao 
videatur  vulgo.  Multitudo  cuim  ex  rebus  externi» 
ita  judicat,  quandoquidem  has  solum  percipit. 

Congrucrc  igitur  videntur  hisce   raliouihus  etiam 


I.IIIKK  \. 


77 


o|iluiiiiic<  ;  lliliMii  i|niiliMii  i«iliiri<l  lnliu  liiiliiuit  i|uiiiii 
(liiui.  ViTUui  iiulciii  iii  ii|ii'riitiililiiM,  i<\  ii|ii<ril>U'i,  i-t 
vitii  jii<lirMliii'  :  lii  liit  riiiiu  iliituiiiiiu'^.  Iiili<iiili<ri<  iiii  - 
ti<ui  |iriit<lii'tii  ii|iiit'li<l  iiil  tipcrii  i<l  vlliiiii  itiri<ii<iiti<4  : 
i<l  ('iiiiHiiuniililiiiH  i|iiiii(<iii  n|i«riliii>4  iii'i'i<|il.'iuiluui,  ili>«- 

HdllUUlllilH  liulcui  siM'llliilll<i«  Hll-<ri|>ii<lliluill. 

S(<i'iiuiliuii  lulcllciliiiii  niilciii  iiiicriiiH,  ct  liuiii' 
ciiriiurt,  ct  iliHiiiii<ilU'«  (i|>liuic,  «t  l)ci  aiuiiuti-iHiuiun 
viilcliir  )<!<«(<.  Si  i<iiiiii  i|iiiciliiiu  i-iira  liiiuiniioriiiii  I)iii4 
xit,  (lUKiiiniiuioiluui  viilcliir,  cril  iilii|U(<  nnuilcrc  rn- 
tiiiiinliilc  i|isi)^  i>|<liuiii  cl  ('ii^uiilixHiiiKi,  iIum'  iiiiIciu 
iili(|iio  cril  iiilcllcctii-*).  cl  iliiitfiuitc!*"  uinxiuic  lii>i',  cl 
li(iUi)rnut(<-<  liciicllciurc,  iit  ilc  niuiri-*  i|i:'irt  ciiriiiililiii-* 
»>t  rtictc  ol  lioiio  ()i>criuilo:<.  t,)uuiiiftiii  nut(>ui  liiccuiu- 
iiiii  )«n|iioiiti  iiinxiuio  oxiHliiiil,  inm  iuiuiuiiifostuiii. 
Uoo  niiiniili-isiiiius  chI  orgo  ;  cuiiKlom  niitoiii  vori-i- 
milo,  ot  rclicisaimuui.  (,)unro  et  t>i  sio,  oril  snpioui» 
iiinxiiuo  fclix. 


■•n|iioiiluiii  i>|>iiii<iiiu».  I''.t  i'cili<  liu-  i|i|iii|iip  iiil  llilriii 
ruciciKlniii  |iiiikIiiii  nlli|ii(>il  liiilioiil  ,  vitiI<i4  lniii«lj 
iirnrtiiiiriiiii  iloxiiialiiiu  ot  rnclM  ol  viti  jiiilicntnr 
Iti  lii>«  otiim  vi>«  itoriim  pr(i<ci|iii«  i<|>c(:lnliir.  hnprrlui 
iKitiir  (licln  itn  c(iii>*iilcriiiiiln  miiuI,  iil  iid  fm  ln  nl(|iH< 
vitam  lioiiiiiiiiiii  rcfcriiiitiir.  Ilu  nl  roniioiillniil,  nr- 
ccplniKla  ;  Hiii  (linnDiiDiil,  fntiulir  ot  viirhaliiAiiin  imIi 
liuiniiila  Hiiiil, 

(,)iii  vcro  iii  fiiiif^ouiii-^  vild'  uiiiiicriliiH  Koril  »c 
cniiHoiilniico  iiictili,  ol  liniic  colil  cl  rcvcroliir  ;  i-l 
roctiH«iuic  nirccliiH  vidoliir  oH^to,  ot  oiiiu  prol>nliile«i>l 
iloo  c.><Ho  iiuiKi-^.^iuium.  I'ltciiiiii  Hi  ilii  uli>|initii  iMirain 
liulioiit  rcruiii  liiiuiniinriiui  i^iit  ooh  linlioro  corli)  >'«■ 
riHiiiiilo  ohI),  illiiil  oliniii  prolinhilo  orit,  (lcloctnri  eo^ 
pnrto  liiiiiiiiiiH  loti^u  o[ilimn  niliiipii!  cogiinliHitimn 
luoc  iilii|iio  iiiciH  fiierit;,  cl  liniic.  iiinximo  (lili^onll- 
litiii  ot  liouorniitiliiiii,  vi(:iHHiiiii|iie  ol  lioiiefncorc  hi« 
tnmi|unm  (MilloriluM  enriim  roriiiii,  i|iiiii  iiiHin  cnrat 
Htitit,  ol  nlioi|ui  otiiuii  rocto  ol  lioiiOHto  vitniii  ngoDtl 
hiii>.  Ilmc.  (iiiiiiin  niitom  mnxime  in  i)n|iieiitem  cn- 
•loro,  iioii  chI  ohriMiriim  iKilur  liic  deo  cnriDHimiu 
chI  :  oiiiiiilomiMU)  voriHituilu  Ci^i  cliam  l>nnti«»imuiii 
OHJP.  yiiuro  vcl  li.TC  i]iioipio  rilioiio  Hupioiis  crit  otn 

lliuill    llOUliHHittllH. 


Post(|iiain  Pliilosoplms  ostondit  qiiid 
sit  portoola  forKMtas,  hic  ostoiidit,  qiio- 
modo  so  hahoat  ad  oxtoriora.  Kt  priino 
ostoiidit,  (iiioiiu)do  sohiil)oat  lolixad  hoiia 
inforiora.  Socuiido,  (|iiomodo  so  hahcat 
adDoiim,ihi,  t  Soouiulum  iiitolloclumotc. 
«  Circa  primum  diio  facit.  I^imo  osteu- 
dit  ([(lautum  iiuligoat  fohx  oxtcriorihus 
et  toiTouis  bouis.  Socundo  confirmat  per 
auctoritatom  sapientium,  ihi,  ((  Et  Soloii 
autom  etc.  »  Circa  primum  duo  facit. 
Primo  ostendit  qtiod  foUx  iudigot  extc- 
rioribus.  Secnudo  osteudit  quod  non  in- 
diget  mnltis  ot  magnis,  ibi,  ((  Non  tamen 
apstimaudum  otc.  »  Dicit  orgo  primoquod 
fcHx  cnm  sit  homo,  opus  hahet  extoriori 
prosperitate.  Humana  enim  nalura  no<i 
est  sutTiciens  ad  specidaiuium,  propter 
conditionem  corporis  qtiod  ad  sui  susten- 
tatiouem  indiget  exteriorihusrebus.  Sub- 
stantia  antem  intellecluahs  incorporea 
per  se  Sufficiens  est  ad  speculandum. 
Homini  autem,  ad  hoc  quod  speculetur, 
opus  est  primo  habere  corpus  sanum  ; 
quia  per  infirmitatem  debiUtantur  vires 
sensitivae,  quibus  homo  utitur  in  specu- 
lando.  Distrahitur  ctiam  iutentio  mentis 
ab  attentiono  spccukitionis.  Indigetetiam 
homo  cibo,  et  nutritione  corporis,  et  re- 
liquo  famulatu,  ut  scilicetsibi  ministren- 
tur  omuia  aUa,  quae  sunt  sibi  necessaria 
ad  vitam  humanam. 

Deinde  cum  dicit  «  non  tamen  » 
Osteudit  quod  homo  non  iudiget  mul- 
tis  exterioribus  rebiis  ad  felicitatem.  Et 
dicit  qnod  etsi  non  contingat  aUquem 
esse  beatum  beatitudiue  hujus  vita?  abs- 
que  exterioribus  rehus  necessariis  ad  vi- 
tam   hnmanam,    uou   tanien  est   existi- 


mandum  quod  ad  hoc  (luod  aVK|uis  fiat 
felix,  iiuUgoat  multis  et  maguis  divitiis. 
(Juod  ouim  ali(iuis  sit  sihi  por  sc  suffi- 
ciens  qnod  ro(iuiritur  ad  folicitatem,  non 
consislit  iu  superahundantia  divitiarnm. 
I'aucis  euim  iiuUgot  uatura.  Suporabnn- 
dantia  autom  facit  miuiis  por  se  sufficiea- 
tes.  IiuUgcl  cuim  homo  multorum  auxi' 
lio  seii  ministcrio  ad  custodicndas  et  gu- 
hcrnaudas  supcrahundautes  divitias.  Si- 
militor  otiam  roctitudo  judicii  tam  ratio- 
nis  spcculativai  quam  practica?,  ct  exte- 
rior  actio  virtuosa  potest,esse  absque  di- 
vitiarum  ahundantia.  Et  quia  hoc  mani- 
fcslum  crat  quautum  ad  judicium  ratio- 
nis,  mauifestat  hoc  consoquenter  quan- 
tum  ad  aciionem  virtutis,  qusB  pluribus 
indigere  videtur,  nt  supra  dictum  esl. 
Et  dicit  quod  possibile  est  quod  illi  qui 
non  suut  principes  terrai  et  maris,  quasi 
in  divitiis  non  superabundantes,  bene 
operari  possint.  Si  enimaliquis  moderate 
haheatde  bonisextcriorihus,  poterit  ope- 
rari  secundum  virtutem.  Quod  manifeste 
apparetexpcrimento.  Homines  enim  idio- 
ta^,  idest  populares,  et  privatam  vitam 
agentes,  videntur  agere  virtuosa  non 
minus  quam  potcntcs.  Nam  potentes  im- 
pediuntura  multis  virtuosis  actibus,  tuui 
propter  nimias  occupationes  et  sollicitu- 
dines,  tum  etiam  proptcr  superbiam,  et 
abundantiam  divitiarum.  Sufficit  autem 
ad  feUcitatem  quod  homotanlum  habeat 
de  exterioribus  bonis  quod  possit  virtuosa 
operari  :  quia  si  aliquis  operetur  secun- 
dum  virtutem,  est  vita  ejus  felix,  cum  fe- 
Ucitas  in  operatione  virtutis  consistat,  si- 
cut  prius  (iictum  est. 

Deinde  cum  dicit  «  el  Solon  » 


7H 


l\   \   UltUUS  KrillCMllllM  Al)  MCU.MACIIIM. 


(luiinniiut  (iiuul  (lictiiin  oai  [ier  (lictu 
«apiiuitiiim.  Kt  priiiiu  prupuiiit  eunim 
(liftu.  ShcuiiiIo  (i.steiulit  iu  ()ru()(jsito  cis 
eji«e  eredouilum,  ihi,  <i  (!ouriuu;iit!  itui|uu 
btc.  »  Circu  [uiinuin  iluu  fucit.  l'riinu  iu- 
truducit  (lictuiu  Suluuin,  qui  illus  euuii- 
ciavil  ess»^  reiiciis,  (|ui  mo(!(5iati!  suiit  di 
tuti  quuulum  mi  exteriuiu  houu.  Ilujus- 
modi  ouim  muxime  inveiiiuulur  a^'eru 
virtuusu,  et  vivere  temperuto  :  (juiu  ali- 
(jui  moderatas  divitia.s  ()ussideutes  pos- 
tiuut  a^ere  (juui  u()urt(!t  :  a  (juo  im()t'- 
diuutur  tam  illi  ((iii  su()('raljuii(iaMt  iu  di- 
vitiis  [)ru()ter  iiimiam  sullicitudiuem,  vel 
pro(iter  (ddtioiuiin',  ((uam  etiam  illi  ((ui 
in  tulibus  deliciuut,  ((uos  opoilet  iiimis 
sullicitari  circa  victum  ((uaireuduiu.  I)eti- 
cit  etium  eis  in  pluribus  uppurtuiiitas 
beuo  uperaudi. 

Sccurido  ibi  ((  vidctur  autem  » 
luducit  ad  idem  seutentiam  Aiiaxa- 
gura*,  cui  videhatur  ((uud  ali((uis  ue((UO 
dives  ne.iue  pulens  potuit  esso  feiix.  Nec 
mirabatur,  si  ho^;  videatur  iiicouveniens 
muitis.  Uuiu  multitudo  lioiniiium  judi- 
cat  secundum  exteriora  bona,  qua^  sola 
cognoscit.  Ignorat  autem  l)Oiia  rationis, 
quae  sunt  vera  hominis  bona,  secundum 
qua;  ali((uis  est  telix. 

Deinde  cum  dicit  «  consonare  utique  » 
Ostendit  quod  dictis  sapientum  in  hac 
materia  est  acquiescendum;  concludens 
ex  pnedictis  quod  opiniones  sapientum 
consonant  ratioiiibus.  Unde  haberc  vi- 
dentur  quamdam  fidem.  Sed  in  operabi- 
libus  magis  judicatur  vcrum  circa  dic- 
tum  alicujus  ex  operibus  et  ex  modo  vi- 
vendi  ipsius,  quam  ctiam  cx  ratione  ; 
quia  domiuans,  idest  quod  est  principale 
circa  operabilia  consistit  in  his,  scilicet 
operibus  et  modo  vivendi.  Non  enim  circa 
taha  principaliter  qua^ritur  cognitio,  sed 
opus,  ut  in  secundo  habitum  est.  Et  ideo 
ea  quae  dicta  sunt,  oportet  considerare 
per  comparationem  ad  opera  et  vitam  sa- 
pientum.  Et  ea  quibus  opera  sapientum 
consonant  sunt  acceptanda ;  puta  quod 
non  requirauturad  felicitatem  superabun- 
dantes  divitiae,  quas  sapicntes  non  qu»- 
runt.  Si  vero  dissonant  opera,  suspican- 


dum  est  ([uud  sint  Heriiioiies  viuitutem 
iion  liubentett.  Sicut  putet  do  seiitciitiu 
stoiconiiii,  ((ui  (licebaiit  extoriora  iiiilluiu 
boiiiiiii  liouiiiiis  esse  ;  ciijus  coiitiariuiii 
iu  o[)erati(jnil)US  euniiii  a()()aret.  A[)(i(! 
tiip.t  eniin  eu  et  ((uufruiit  taiii((uaiii  buiia. 

heiiulo  cum  dicit  ((  secnudum  intelloc- 
tuin  I) 

Ustendit  ([uomodo  felix  so  liabeat  ad 
superiora,  scilicot  ad  iJoum  :  ot  dicil  quod 
•felix  fidicitate  speculativa,  ([iiiu  0()erutur 
secuiulum  iiitellectum  coulem[)Iaii(lo  ve- 
ritaleiii,  et  ciiram  siiuiu  a[)[)()iiit  ad  boua 
iutollectus,  videtiir  esse  o[)timo  disposi- 
tus,  iii((uaiitum  excellit  in  oo  quod  opti- 
inum  hominis  esf,(!t  etiain  amaiitissimus 
Deo.  Sup()(jsito  eiiim,  sicut  rei  vcrilas  ha- 
bet  ((uod  Deus  liabeat  curam  ot  provideu- 
tiam  de  rebus  humaiiis,  rationabilo  esl 
([uod  delccletur  circa  homiiu^s  dc  «io  «(uod 
i;st  o[)timiim  iii  eis,  et  ((uod  est  coguatis- 
simum,  idest  similliinuni  Doo.  (juod  qui- 
dem  est  intellectus,  ut  ex  praiinissis  pa- 
tct.  Kt  per  consc([uens  rationubile  est 
([uod  Deus  muximo  beneruciat  liis  qui 
aniarit  iutclbictum,  ct  hoiiorant,  ipsum 
Ijoniim  intellectus  omiiibus  aliis  pra?fe- 
reiitcs,  ([uasi  ipsi  Dii  curant  de  his  qui 
recli!  et  l)cne  o[jcrantiir.  iMauifestiim  est 
autem  ((uod  oiniiiu  pra^dicta  conveiiiunt 
sapienti.  Sapiens  enim  diligit  et  honorat 
iutellectum,  qui  maximo  amatur  a  Doo 
inter  res  humanas.  Sapicns  ctiam  bciie 
ct  recte  operatur.  llelinquitur  ergo  quod 
ipse  sitDeo  amantissimus.  lUe  autem  est 
felicissimus,  qui  maxime  amatur  a  Deo 
qui  est  fons  omnium  bonorum.  Relinqui- 
tur  etiam  secundum  hoc  quod  quia  feli- 
citas  hominis  dicitur  esse  per  hoc  quod 
amatiir  a  Deo  quod  sapiens  est  maxime 
felix.  £x  quo  patet,  quod  ultimam  felici- 
tatcm  humanam  ponit  Aristoteles  in  ope- 
ratione  sapientiai,  de  qua  supra  in  sexto 
determinavit,  non  autem  in  continuatione 
ad  intelligentiam  agentem,  ut  quidam 
fingunfT^ttendendum  etiam  quod  in  hac 
vita  non  ponit  perfcctam  felicitatem,  sed 
talcm  qualis  potest  competere  humana» 
et  mortali  vita^.  Unde,  et  supra  in  primo 
dixit,  beatos  autcm  ut  homines  etc. 


1  Al.   :   «  electionem.  » 


iJi(Ki;  \ 


TJ 


f.KCTIO  XIV. 


nicit  non  suf/ircrn  rirtiitcm  corynosccrc,  scd  Cftni  linhfrn  opus  cst. 


Ulriiin  JKitnr  i«i  do  lu;^,  t<l  virliitilnti*,  nilliiic  niituiu 
ilo  niniriliii  i-l  ilrlci-liiliiiiin  siitliruMilrr  iliclniii  i>Mt  iii 
lynis,  liiicin  IimIuto  oxisliniiiinliiin  i'li'r|iiiiu'ni  ? 

\'(>l,  i|iuMnailiiuiiliiin  ilicitnr,  iinii  umI  iii  ii|it>rHliili- 
Ini.^  lini!»  siifcnliiri  ^iiif^iila  t'l  co^nnscfrt',  sotl  111,1^1-. 
opfrari  ipsa.  Niliil  iniliir  tlii  virtnli^  snriifitsim  sciri'  ; 
scil  lialicrc  ct  iiti  tcnlaiuiiini,  vel  si  aliiiiialiler  ulilur 
lioni  criiciauiur. 

SiiiiiickMU  erf,'o  csstMit  sermoncs  pt>r  sn  snfliticiitcs 
ml  facciv  sliuliosos,  iiuiUa>,  iiliqiie  uitM-ceilcs.  i!t  ina- 
giin',  ct  jiisle  licreiit,  socniulniu  'riicofiiiiilein.  I'.t 
o|ioiiol)il  ulii|iic  lias  Iriliiierc.  Niiiu:  anleiu  viiliiiilnr 
provocare  (inuleiii  cl  uiovert!  juvemiiu  lilicralcs  pusst; 
seruuuies,  ct  luoicni  noliilciu,  el  nl  vero  aninnteni 
bonnm  faccre  ntii|iic  calacocliiinoii  ex  virtnle,  uiiil- 
los  nuleiu  iiou  posse  ad  liouilatcni  provocare.  Noii 
eniiuuali  siuil  verecnutliiu  oliedirc,  se.l  liiuori  ;  ne- 
quo  receilero  a  pravis  jiroplcr  lurpc,  scil  [iropler 
pcvuas  :  passioue  oiiiiu  viveutes  prt>|irias  tlolectatio- 
ues  perseiinnutiir  pc"  i[iins  ipsa>  crnut,  fiigiiint  au- 
leui  opposilas  trislitias  ;  lioui  niiteiu  et  vero  ilelecla- 
bilis,  noiinc  iutellcctniu  liahent,  iiou  gnstativi  exis- 
lentes.  Tales  anlcin  nnis  ntiijne  scriuo  trausforma- 
ref?  uon  eiiiiu  possibilo  vel  uon  facile,  qufc  ex  nu- 
liipio  cunsuoluiliuibus  comprelieasa  sermoue  traus- 
uuitare. 

Anialiile  autem  forle  est,  si  omnibus  e.xistentibus 
pert|U{E  epiiches  vitlonlnr  lieri,  accipiauius  virtutem. 
Fieri  auteiu  bouos  e.xislimaut  hi  qniilem  nalura,  hi 
autem  cousuotutline,  hi  antem  doctriua.  Quod  qui- 
dem  igitnr  nalnra,  mauifestum,  quod  uou  in  nobis 
existit,  sed  seenuiluiu  aliquam  divinam  causam  et 
vere  beno  forluuatus  exislit.  Sermo  antem  et  doc- 
triua  uequantlo  nou  in  omnibus  potest,  sed  opus  est 
prBfparalam  esse  consuetudinibus  anditoris  animaiu 
ad  Doue  gaudero  et  odire,  quemadmodum  terram 
nutrieutemsemen.  Noueniin  ulique  audietsennonem 
convenientem,  ueque  intelliget,  qui  secundum  pas-' 
sionem  vivit.  Sic  autein  habenteni  qnaliler  possibile 

Sersuaderi  ?  Totaliter  autem  non  videtur  sermoni  ce- 
ere  passio,  sed  violeutia'.  Oportet  utique  morem 
Erseexistere  aliqualiter  proprium  virlutis,  diligentem 
onum  et  asperuantem  turpe. 
Ex  juvene  autem  dnctione  recta  sortiri  ad  virlu- 
tem,  difficile  nou  talibus  nutritum  legibus  :  tempe- 
rate  eniui  vivere  et  perseverauter  non  delectabile 
multis,  speciaHterque  juvenibus.  Propter  quod  legi- 
bus  oportet  ordinatam  esse  nutritionem  ipsorum,  et 
adinveutiones.  Nou  eruut  enim  tristia  cousuetudi- 
narie  facta. 


Non  sufficiens  autem  forte  juvenes  e-\isteutes  nu- 
tritione  et  cura  potiri  recta,  sed  oportet  viruni  fac- 
tum  adiiivenire  ipsa  el  assuoBeri.  Et  circa  heec  indi- 
gemus  legibus,  et  totaliter  utique  circaomnemvitam. 
Multi  enim  necessilati  magis  quam  sermo  ohediunt, 
el  jacturfe,  quam  bono. 

Propter  quod  exislimant  legis  positores  oportere 


NilCB!<ll. 

Numi|uiil  iKiliir  iti  ol  ilo  liiii,  ol  do  virtutiliui,  «l  ili- 

niuiciliii  et  di)  viiliiptati)  itatit  caI  dinpiitiiluin,  foriiii' 
eiiriiiii  oiniiliiiu  iinivor.-ti!  ailiiiiibniti!*,  iiulitiili  iiuitlii 
liiieni  ciiiiseciili  viilfiiiur  /  aii  potiiirf,  siciili  diciliir, 
iii  practici»)  disciplini.-i  iiuii  Oiiito  liiieiii,  cerin-rc  uc 
uu!<.-tc  siiigiila,  suil  illa  ngcrc. 

Sic  purru  oliaiii  virlulis  uon  nola  nuliu  rtiifflcit, 
sotl  aclioiioiu  ii.niiiuqna  acccderc  opurtel,  nut  aliqiiiJ 
uliiiil,  si  qiiiil  e:it  lalt>,  cnjiis  ratioiic  boiii  ovadninnn? 

Siino  qiiidtMu  si  niliil  pr.ctcr  di.-tpulnlioiieit  (ilqiie 
vorba  reqiiiroretur  nd  buintatoiu  virtnteiiiijiic  coni- 
piirandain,  lungiiuni  i'a  iiiorito  luultniiiqne  merccdciii 
rcporlaront  socuuilniu  riieugiiideiu  :  oporleretqiie 
luoc  sibi  qiioinqno  pnrnre.  Niiiic  veru  itacuiiipnrntuui 
est,  ul  pussiut  illa  tpiiiloni  libernlin  ingeiiin  eicilnre, 
et  beiie  iinln  et  nmnnlia  lionestntis  ingeiiin  nmore 
virliitis  iullainmare  :  at  roliqiius,  qiii  suiil  mnllo  pin 
riiui,  uoii  possiut  ad  virtnloin  impclloro. 

iloruiu  oiiiiii  ualnra  osl,  nt  iiuii  iiiiilure  pnreaiil 
logibus  sed  uiotii  ;  ueque  a  pravis  abstiiiennt  iirup- 
ter  dcticcus,  sed  luetii  pnMinrnni.  Pertiirbationibiij 
enim  quniu  rogaiilnr,  sibi  nutis  vohiptates  seqiiuu- 
tnr,  et  illa,  quibus  luec  parantur;  fiiginnt  vero  con- 
trarias  his  mole^tias  :  vera  honestarum  autem  ve- 
requc  jucundarum  rerum  ne  cogilatio  (luideiu  ipsis 
ulhi  subit :  nlpoto  quod  earnm  nunquam  qnidquam 
guslarint. 

Tales  igitur  homines  quaj  ratio  possit  corrigere  el 
a  vitiis  ad  virtulis  respectnm  traducere  ?  uuuquaiu 
til  euiiu,  aut  iit  cerle  diriicilliiue,  nt  longo  teinpore 
iuvelerai,i  mores  oratioueexstirpenliir,  bonique  coa- 
sulendnm  est,  si  vel  omnibus  adhibitis,  quibus  exis- 
tiinamns  bonos  nos  fieri  posse,  virtutis  participes 
evadamus. 

Bonos  autem  fieri  putantalii  uatura,  uonnulli  con- 
suetudiue,  quidamdoctrina.  Quod  ad  natnra?  donum 
atlinet,  non  est  id  penes  nos,  sed  diviua  quaedam 
ex  causa  inest  vere  felicibus.  Ratio  autem  et  tloctrina 
fortasse  non  satis  vaUd;«  sunt  ad  virtutem  iadu- 
cendam  causae  :  oporletque  prius  animuin  auditoris 
excoli  luoribus,  ut  recte  gaudere  ac  dolere  possit : 
uou  aliter  quam  terram,  qua)  proferendi  semini.- 
facuUatem  habitura  sit,  prius  probe  excultam  esse 
oportet. 

iXam  qui  affectibus  ducitur,  nnnquam  auJiturus 
est  dehortautem  a  vitiis,  neque  etiain  ralionum  ac 
pra?ceptorum  momenta  intelligit.  Talis  porro  habitus 
in  quo  est,  eum  quomodo  a  proposito  suo  abJucere 
ullis  rationibus  valeas?  in  summa,  perturbatio  nou 
paret  ralioui,  sed  vi  coercenda  est. 

Quocirca  moribusaccommodaiis  virtntiimbnendus 
animus  prius  est ;  iis,  inquam,  moribus,  quibus  am- 
plectatur  houestum  et  turpitudinem  aversetur.  A  te- 
neris  porro  rectam  ad  virtutem  inslitutionem  aJipisci 
difficile  est,  nisi  quis  illic,  ubi  sub  hujusmodi  legi- 
hus  vivitur,  fuerit  educatus  ;  teuiperanter  enim  et 
patienter  vivere,  insuave  est  vulgo  homiuum,  prae- 
serlim  juveuibus.  Ideoque  educationem  et  exercita- 
tiones  legibus  ordinatas  esse  necesse  est.  Usu  enim 
et  consuetudiue  id  assequentur,  ut  talia  sint  eis  mi- 
nime  molesta. 

Ac  fortasse  non  satis  est  pueros  recte  educari  :  sed 
quod  adultos  etiam  oporteat  exerceri  et  corroborari 
in  iis  qnse  didicerunt ;  quum  ob  haec,  tum  prseterea 
per  totam  adeo  vitani  legum  opus  est  adminiculis. 
Vulgus  namque  hominum  nece^sitati  potius  paret, 
qaam  rationibus  et  verbis;  item  ilamnis  et  ptEuis 
potius,  quam  pulchro  et  hcnesto. 

Proinde  sunt  quiexistiiuent,  legumlatores  primura 


N(l 


l\   \   LIHKnS  KHIhOlllM   Al»   NKOM  \(  IIIM 


quideiu  itilvucaic  ait  vllluteuj,  et  liluvumic  liolii 
gr-itin,  iit  ••h«<ili«;iiliti)M  hi^  iiui  ei)iii'lie4  i-uu^tuetinli- 
I  '  liuilieiitiltuii  uuleiii,    et  tle- 

it  >     el    |iil-liH^     el   |jiiultli>lie:i 

t  auleiii    tuttttiler  e.iieriuiuiire. 
1  .  Mi    Hil  liouniii   viveuteui    eeriuu 

ued  ubeilire,  pmvuiu  auteiii  Jelectaliuueiu  <i|i|ieteu- 
teui  tristitia  (luuiri  quemaJuiuiluiu  «uliJuKule. 
Prupter  quuil  et  aiuut  unurliMe  tale^  tieri  triBtitiaii, 
<|iitts  iiidAiiiie  i'uulriiriuu(iir  Hiiifitit  ilelei  tfatiuuiliU''. 


8i  iKitiir,  i|ueuiailiiiotluin  ilictuiu  ent,  riituruui  Lo- 
iiuiu  uporlet  uulriri  bene  et  a»aiielieri,  tleiuile  »ic,  tt 
ailiuveutiuuilMU  BtuiJiu«i4  vivere,  et  iie<|ue  iiuleutei 
nei|ue  vuleiite^  agere  |travH,  Im-c  aiitfiu  uti<|ue  lieiit 
viveutitjiH  «eciiiiiJiiiu  i{ueuiiliiui  iiitellecluui,  et  ur- 
itiiieiii  rectiiiii  li>itjeuleiu  rurliluiliueiii.  l*aterua  i|iii- 
ileiii  ixitiir  [)rit;<'t'iiliu  uuii  liiihet  rorte  iiei^ue  cuacti- 
vuiii,  uetiue  tutaliter  <|Uitt  uuiu»  viii,  uiai  regi^t  exis- 
teuti«,  vel  ali<Hijii:i  taliit.  Lex  auteiu  coactivaiu  lialjft 
ij<tteutiaui,  Deruio  eus  ah  alii|ua  |jrudeutia  et  iutel- 
lectu. 

El  hoiiiiniiui  qiiiilani  oiJiuut  coutrariari  inoribu>«, 
et  i)i  recte  oh  ipiiuui  (>|)erentur.  Le.K  autem  iion  en* 
oueroAa  (tra'ci|tieiu»  e|iiiche!i. 


i|iiiileiu  uituiteie  hoiijiuca  iot  viihiteui  cohorlnri 
atijiie  iuipellere  hrxuiiieuto  liuue»li  :  (|U<j  ^it  ruturniii 
ut  hoiii  viri  ^>ni;i'ii)iie  ohttiii|ii  reut  «il  ut  riu  ieuiliiui 
aii^ueracti  :  luoheilieutihiu  ilciiuli;  it  iintiira  iiieitti» 
flil  virtutciu,  auiiuaitverBioiies  et  |i<i'iiiiii  etihe  coutiti 
tiieiKla»;  iii  auahilei»  Neio  |ieuitUH  eAteriiiiuauiloi'. 
Viriiiii  eiiiiu  houiiiii  et  virtuli  couseiitaiD-Miii  vitiuu 
aui()k'cteuteiu,  vtrhis  oht»-iii|nr«tiiruiu  ;  uiiiliiiii  vero 
voluittatiii  cii|>iitiiui  dolore  iiillicto  veliiti  jiiiiieiituiii 
coerciliiiii  iri.  (Juocirca  liileui  et  lioc  ceiuieut,  liolo- 
reiii  illiiui  dehiTe  ejusinodi  etife,  ut  iiiaxiuie  hit  vo- 
linttatihiiii,  i(iiihiH  i»ti  ca(>iiiiitur,  coiitriiriiiH. 

Jaiu  ci,  iit  ilicliiiii  eet,  i|iii  bit  vir  huiuu  ruturu», 
euiu  u(iurtet  heue  eduiiituui  eBbe,  huhiiic|ue  iiiorihuti 
iiiihutuiii ;  fi  iteiii  rei  tu;  vitiu  i-tiidii8  bediilu  e8t>e 
occU|)atiiiiJ,  bi  ()rii't(n;a  iie<iue  H|)0iite  uetjue  iuvite 
ad  HUM  :i|iieu<tuiii  lliii^itiuiii  (^rulahi ;  hac  cuiitiiigeie 
illia  Hutiiiii  (tOMiiiut,  <(iii  iiieiiteiii  idiiiiiaiii  at(|iic  ordi 
uein  «eijuuutur  prtiM)  ri(>tiiiu  cuiii  ali<(ua  auduritate 
coKeudi. 

i>alriu!  quidem  pole^tati  non  incHt  hu;c  viu  uul 
neceiihitan,  n('(|ue  uiiinino  viri  niiiuti  (.rufceiito  illiiift, 
nit-i  rex  ille  rui  rit  aut  rei^i  KiniiliH  <(iiis[iiani.  Lex 
vero  hahet  viiu  ad  c(j(?enduiu  vatiiileiii,  quiiui 
fiit  latio  a  (.rudeutia  el  ineute  prufei  la.  IMufterea 
hoiuines  quidein  ilto»,  <(iii  cu()i(tiliiiihu8  i()Horuin 
(((uauliiniviii  i.l  recte  lial)  rei>istuiil,  graviler  odiHiie 
!<oleut  :  tex  aulcui  ((iiii'  ordinnl  ((uod  ;i'((uum  ei»t. 
Kraviii  eene  non  eotet. 


Postquam  IMiilosofihii.s  dclerminavit 
do  flne  virlutis,  considcrato  in  ipso  ho- 
mine  virluoso,  (ini  cst  delectatio  vcl  feli- 
citas,  hic  detcrminat  in  alium  finem, 
qui  accipitur  per  comparationem  ad  bo- 
num  commune,  ostendens  quod  praeter 
praedictam  doctrinam  moralium,  necessc 
est  esse  aliam  legis  positivam,  qufc  in- 
teiidit  ad  honum  commune.  Et  circa  hoc 
tria  facit.  Primo  ostendit  necessariiim 
esse  legis  positionem.  Secundo  neces- 
sarium  esse,  quod  aliquis  fiat  legis  po- 
sitivus  ,  ibi,  «  In  sola  autem  etc.  » 
Tertio  ostendit  qualiter  possit  fieri  legis 
positivus,  ihi,  «  Igitur  post  hoc  etc.  » 
Circa  primum  duo  facit.  Primo  movet 
qua?stionem,  utrum  scilicet  sufficienter 
dictum  est  in  typis,  idest  inquantum  ty- 
pice  et  figuraliter  dici  debuit,  de  his  sci- 
licet  quai  perlinent  ad  fclicitatem,  et  de 
virtutibus,  et  de  amicitia  et  de  delecta- 
tione  existimandum  sit  quod  electio  ve- 
nim  habeat  finem  et  complementum, 
qua  scilicet  eligimus  tractare  de  bono 
humano  ;  vel  adhuc  etiam  aliquid  super- 
addendum. 

Secundo  il)!  «  vel  qucmadmodum  » 

Determinatveritatem  ;  ostendens  quod 

adhuc  aliquid  aliud  requiiitor.  Et  primo 

ostendit    quod   requiritur  aliquem    ficri 

bonum.   Secundo  ostendit  quod    ad  hoc 


quod  aliqtiis  fiat  bonus,  requiritur  con- 
suetudo  vita;  bonae,  ibi,  «  Siquidem  igi- 
lur  cssent  etc.  «  Tcrtio  ostcndit  quod  ad 
hanc  consucludincm  habendam  requiri- 
tur  lcgis  positio,  ibi  «  Ex  juvene  autem 
etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  flnis  scien- 
tiai  quai  est  circa  opcrabilia,  non  est  co- 
gnoscere  ct  spcculari  singula,  sicut  in 
scientiis  speculativis,  scd  magis  facere 
ipsa.  Et  quia  secundum  virtutem  su- 
mus  boni  et  operatores  bonorum,  non 
siifficit  ad  scientiam,  quffi  intendit  bo- 
num  humanum,  quod  aliquis  cognoscat 
virtutem.  Sed  tentandum  est  quod  ali- 
quis  habeat  eam,  scilicet  secundum  ha- 
bitum,  et  utatur  ea,  scilicet  secundumac- 
tum  :  vel  si  aliquis  a^stimet,  quod  per 
alium  modum  possit  homo  fieri  bonus, 
quam  per  virtutem,  tentandum  est  illud 
habere. 

Deinde  cum  dicit  «  siquidem  ergo  » 
Ostendit,  quod  ad  hoc,  quod  aliquis 
fiat  bonus,  requiritur  consuetudo.  Et 
primo  ostendit  quod  ad  hoc  non  sufficit 
solus  sermo  persuasivus.  Secundoosten- 
dit  quod  nccessaria  est  consuetudo,  ibi, 
«  Amabile  autcm  etc.  »  Dicit  ergo  primo 
quod  si  sermones  persuasivi  per  se  suf- 
ficerent  ad  faciendum  homines  studiosos, 
multae  et  magnae  mercedes  deberentur 
alicui  secundum  technim  \  idest  propter 


'  Apparet  iectioneinendosansiiin  fni.<;seS.  Doc-      esse  putavit ;  et  tamen  novissima,  suo  tempore, 
torem,  dum  loco   Theognidem ,  fcchmn  scriptiiin      translatione  Elhicornm  nstis  est. 


MUKIi    \. 


Hl 


ailnu  |ior.Hiiiiil(>ii(li  inl    li(itiiiiii.    Kt  c.shhI 
oiiiuiiio  n(U'(*HHni'iitiii,  (|ii(mI  iiiii^ii.i'  iiici- 
iHidos  roti'ilm(M'(Uilur  iKWsmisoiiluiH.  Scd 
iioii  itii  (<st  iiiiiv(U'salit(>r.  Vidciuiis   cuiut 
(|U()d  scriiiKiics    [icrsuasivi  |)(issuiil  pio- 
vocaro,  ct  inovuic  ad  homiui  jiivcucH  li- 
borali^s,  (|ui    suul  siihjccli  vitiis   ol  [iiiH- 
sionil)iis,    cl    (|iii   lialxMil    iioMlcs   uiorcs, 
iiu|iiaiiluiii  siiiil  apli    ad  o|ici'ali()iics  vir - 
tuliini.  Kt  (|ui  vcr(^    aiuaul  liouiiiu,  pos- 
siiiit     licri    catocochiiuoii,     i(l(!st   rcplcti 
MiluU^  cl  lioii()i(\    Talcs  cniiu  (|ui   siiiil 
l)(Mio  (lisposili  ad  virliilein  c\  hoiiis  siia- 
siouihus    provocantiir    ad     pcrrcc.tioucui 
virtnlis.    Sod  innlli    hoininuin   non   pos- 
suiit  pcr  scrinoncs   provocari  ad  honila- 
t(<in,   (piia    iioii     ohcdiniit     vcrccniidia', 
i\niv  tiinct  tui'|)iludiiicn),  sod  niajj^ls  coor- 
contnr  timor^^   p(cnarnui.    Non  cnim    r(!- 
ccdniil  a  pravis  ()[)(H'ihus-|)roplci'  cornni 
lnr[)itndiiicm,   s(m1   |)ro|)tcr    ixcuas    ([uas 
timont  :    (inia    cnim     vivnnl    socundiim 
passionos,  ot  non  socundnin   rationom, 
por  (juas  |)assioiios  |)ro|)ria'  inaj^is  iu  ois 
accroscnnt,    ol  rn^^Mnnl  tristitias    contra- 
rias    (iinositis   doloctatiouihns,  qna*    [)or 
poenas  ois  inroruntnr,  non  antom  intolU- 
gnnt  id  {[iiod  ost  vorc  bonnm   ct  dcloc- 
tahilo,     noqno   otiam    dulcedincm    ojus 
gnslii    porcipcro    possunt.    Tales  antom 
homincs  nullo  sormonc  transmutari  pos- 
sunt.  Ad  hoc  cnim  qnod  aliquis  sormouc 
transmutotur,  re(|niritur,  quod  propona- 
tur  homini    aliquid,    quod    acccptot.   Illc 
aiitcm,  cni  nou  sapit  bonum  honestum, 
scd"inclinatur  ad  passioncs,  non  accci)tat 
quicquid  proponatur  scrmoue  induccnte* 
ad  virtutom.  Uude  non  est  possihilc,  vel 
saltcm  non  est  facile,   qnod  aliquis  pcr 
sermouem  possit  hominem  transmutare 
ab  his  qua^  pcr  antiquam  consuctudiuem 
comprcheudit.  Sicut  etiam  in  speculativis 
non  posset  reduci  ad  veritatem  ille  qui 
tu'miter  adhaeret  contrariis  principiorum, 
([uibus  in  operabilibus    proportionantur 
iiues,  ut  supra  dictum  est. 

Deinde  cum  dicit  «  amabilc  autem  » 
Osteudit,  quod  requiritur  consuefudo, 
ad  hoc  qyod  aliquis  iiat  bouiis.  Et  dicit 
quod  non  dcbcinus  esse  coutenti  solis 
sermonibus  ad  ^acquireudiim  virtutem. 
Sed  multum  debet  esse  earum  nobis,  si 
ctiam  habitis  omuibus  pcr  quaj  homines 
videntur  fieri  viriuosi,  couscquamur  vir- 
tutem.  Circa  quce  triplexest  opinio.  Qui- 
dam  enim  dicunt  quod  homines  fiuut 
boni    per    naturam  :    puta    ex   naturali 


('oui()lc.\ioiic  (  uiii  iiii|)icH.sioiit!  (•orjjoniiii 
c<i'IcmIiuiii  ;    i|uidaiii    vcnj    dicniit    i|uo(| 
lioiiiiiics  liunt  hoiii  pcr  e.\on-i(iiMn  :  iilii 
vcro    diciiiil    ([iiod    homiiics     Ihiul    boiii 
|»cr  doctriiiani.  l-.t    hac  ([uidcui   Iria  ali- 
(|iialilor  vora  Hunl,  Nain  ot  iiatnraliH  dis- 
{(osilio    jtrollcit  ad  virlntcni  ;  sccuiidiiiii 
([Uod    ili    scxlo  dicllliii  csl,  (|iio(l  ([uidaui 
nio.\  a  iialivilatc,  vidciiliir  forhrs  vcllciii 
[lorati,   .s(Miinduiu   i|uaiii(lam    natnralcni 
inclinationcni.    Scd  liiijiisiuodi  naturalis 
virliis  csl  iiii|(ci'h!cta,  iit    ihidcin   dictiiin 
cst.    Kt    ad  cjns    |)orh'cfioucm   (!\ip,'ilur, 
(|Uoil    su|)orv(!iiiat    |)orlo''lio     inlclloctus 
son  rationis.  Kt  |)ro()t('r  hoc.  o.\iKilnr  doc- 
triiia.  (jiia'  surnccrct  si  iu  sojo  intiilhictu 
scii  ratiouo  virtiis  consistorcl  scciindiim 
oiiinioncm  Socratis,  (|ui   poiKibat   virtii- 
lcm  osso  scientiam.  Sod  (|uia  re([uiritur 
ad  virlutcm    rccliludo  a(i[)(!titus,    ii(!(;os- 
saria    ctiain   cst    c^jusiictudo   pv.v   ([uam 
a|)[)clitus   incrmotnr   ad    honuin.  Scd  il- 
lud,  qnod  ad  iiatiiram  pcrtinot,  manifos- 
tum  cst,  ([iiod   non    oxistit    in  potostatc 
nostra,  scd    provonit  liominibus    ox  ali- 
qua  divina   causa  ;  puta  cx  imprcssioue 
coelestium  corporum,    quautum  ad    cor- 
poris  humaui  dispositioncm,  et  ab  ipso 
Doo,    qui     solus  ost    siqira   intcllectum, 
quantum   ad    hoc,  quod   mens    hominis 
moveatur  ad  boaum.  Et  ex  hochomines 
vorc     sunt    bcne    fortuuafi,    quod     por 
divinam   causam  inclincntur  ad   bonum, 
ut   [)aict  iu  capiiulo,    dc    boua    fortuua. 
iJictum  est  autem  supra,  quod  sermo  ot 
doctrina  non   hahet  efiicaciam  in  omni- 
bns  ;  sed  oporfci  ad  hoc,  quod  habeai  cf- 
licuciam  iii  aliqiio,  quod  audiioris  anima 
exmultis  bonis  consuctudinibus  sit  [irae- 
paraia    ad    s-audendum  de    bouis  ei  ad 
odiendum  mala  ;  sicut  oportei  efiam  ter- 
ram  osse  bene  culiam  ad  hoc  quod  nu- 
triat  beno  semen.  Sic  euim  se  habel  sermo 
audiius    in  anima,  sicut  semen  in  terra. 
Ilie  enim  qui  vivit   secuudum  passiones, 
non  libenfcraudiet  sermonem  monenfis, 
neque  etiam  intelligei,  iia  scilicet  qnod 
judicet  illudesse  bonum.  ad  quod  induci- 
iur.   rnde  non  poicsi  ab  aliquo  persua- 
deri.  Et  ut  univcrsaliter  loquamur,  pas- 
sio    quaj    per  consueiudinem  firmaia  in 
homine   dominaiur,   non  cedit  soli  ser- 
moni,   scd  oporiet  adhibcre  violcnfiam, 
ui  scilicei  homo   compellaiur  ad  bonum. 
Ei  sic  paiet  quod  ad  hoc    quod    sermo 
moneniis   iu    aliquo    efficaciam    habeat, 
oportet  praiexistere  consueiudinem,  per 


XXYI. 


83 


IN  X  LIHIIOS  KTIIIC<)IU'M  Al)  MCOMACIirM. 


quuiii  houio  u'-quirut  inoreui  proiiriuiu 
virtutiH,  ut  Hiriiic-ut  ililigut  houuui  ho- 
ueHtuiu,  «U  ul)ouiiut;t(U'  turpe. 
Ueiutl»?  fuiu  tliiif  (i  t!X  juvciio  » 
Ostuuilit  t|uijd  uil  ht)uuin  cousutitii- 
diuttui  rui|uiritur  lt;^Ms  ptisitio.  Kt  [^riino 
o8teuilit,  tjuotl  [)tu'  lfgt;ui  t)Uiuus  liuut 
boui.  Sefuuilt)  usttMiilit  «|uoil  ho<-  .>iu*;  lt;;^u 
i'ongrut;lliMiut)U|>ot»vsl,ilti,<iSiiKituict«'. » 
Cirea  priiuuin  duo  fucit.  1'riino  o.steutlit 
prupositum.  Sttcuudo  iudut-it  ud  hoi'(|ut)d- 
ilain  siguuui  ihi,  «  ('ro[)tiM-  quod  idc.  » 
Cirt'u  [iriiuiiiu  diio  larit.  1'riiuo  t)st(5iidil 
[)ro[)osituiu  ([iiuutiiin  ud  Juveii(;s.  So- 
euudo  ([uuutuiu  ud  ulios,  ihi,  <(  Non  suf- 
tl-itMis  etc.  I)  l)ii'it  tM"go  [)rinio  ([uod 
diflicUe  est  ([uod  ali([uis  ah  i[)sa  juveu- 
tuto  luauuducatur  ad  virtutein  secuu- 
diim  hoiias  cuiisuetudiucs,  nisi  nutria- 
tiir  siih  houis  le^ihus,  [xu*  (|uas  (jiia^- 
dain  uecessitas  iudiicatur  hoiiiiiii  atl  htj- 
iiuin.  tjuod  euim  aliquis  vival  tein[)erate, 
ahstineudo  scilicet  a  delectahilihus,  et 
perseveraiiter,  ut  scilicet  iioii  recedat 
a  houo  propter  lahores  et  tristitias,  non 
est  delectahile  multis  homiuihus,  et  spe- 
cialiter  juveiiihus,  qiii  suiit  [)roui  ad  de- 
lectatioues,  ut  iu  septimo  dictum  est.  Et 
ideo  oportct  qiiod  uulritioues  puerorum 
ot  adiiiveutioues  corum  sint  ordinata^ 
per  honas  lej^es,  ex  quibus  quodammodo 
vi  eompellantur  consuescere  hona,  quae 
quando  jam  in  consuotudinem  venenint, 
nou  eruut  tristia,  sed  magis  delcctahi- 
lia. 

Deinde  cum  dicit  <(  non  .sufficiens  » 
Osteudit  quod  etiamalii  indigentlegis- 
latione.  Kt  tlicit  quod  non  sufficit,  quod 
homines  sohim  dum  sunt  Juvencs  bene 
nntriantur  secundum  lcges,ct  bona  cura 
de  his  habcatur,  sed  etiam  plus  quando 
aliquis  factus  est  vir,  oportet  quod  ad- 
inveniat  vias  honestas  ad  operandum,  et 
quod  in  talibus  consuescat.  Et  ad  hoc  in- 
digemus  legibus  ;  et  non  solum  a  princi- 
pio,  quando  scilicet  aliquis  incipit  fieri 
vir,  sed  etiam  universaliler  per  totam 
vitam  hominis,  Multi  enim  sunt,  qui 
magis  obediunt  necessitati,  idcst  coac- 
tioni,  quam  sermoni.  Et  magis  obediunt 
jactura»,  idest  damno,  quod  incurrunt 
pro  poenis,  quam  bono  honesto. 
Deinde  cum  dicit  ((  propter  quod  » 
Inducil  qnoddam  sigimm  ad  proposi- 
tum.  Et  dicit  quod  quia  ad  bonam  vitam 
hominis  requiritur  necessitas  inducta 
per  legem,  inde  est,  quod  quidam  legis 
positores  existimant,  quod  oportet  homi- 


iies  advocaro  ad  virtutein,  ita  scilicet  ut 
virtuosi,  ([iii  [)i-o|)riu  sponte  ohediiint  ro- 
hus  ht)uestis,  [)er  [)i-a'C(!d(!iites  coiisuetu- 
diiKis  [irovoctuitiirad  houiiin,  [iiita,  osten- 
iltMido  t;is  lioiiestateiu  ejus  (uiod  [iro- 
Sod  liis  (|ui  suiit  iuohe(lieiite8,^.|)oiiitur. 
td  inores  degcneres  hahiMit,  ap|)oiiirni  {n^- 
iias  (-or|)orales,  puta  llagella  el  diversas 
piiuitiuiies,  vitiiperando  eos,  et  in  [)ro- 
priisrehus  dainnillcando.  Illos  aiiliun,  qui 
suiit  totalit(!r  insanahiles,  exteriniuaut, 
siciit  ciim  siis|)t!ndiiiit  lalronem.  Et  hoc 
ideo,  ([uia  viitiiosiis,  i[iii  siiam  vitain  or- 
diiiat  ad  hoiium,  soli  sermoui  ol)(;dit  quo 
hoiiiim  [)ro[)Ouitur.  Scd  homo  pravus, 
([iii  a[)[)(!tit  delectiitioriem,  dehiit  juiriiri 
j)er  ti-islitiaiu,  seii  doloreni,  ([iieuiadmo- 
dumsiihjugale,  idest  siciit  asiiius  diicitur 
fiagellis.  Et  inde  est,  (jiiod  sicut  dicunt, 
oportet  tal(;s  Iristitias  adhihere,  ([iia;  ma- 
xime  contrariautiir  ainafis  dtdetttationi- 
biis  ;  puta  si  ali([uis  inehriavit  so,  quod 
dctur  ei  aqua  ad  hihendum. 

l)(;iiide  cum  dicil  ((  si  igitur  » 

Osteiidit  ([liod  lex  est  ncccssaria  ad 
lioc  quod  liomo  fiat  boiius.  Et  hoc  dua- 
hus  rationihus.  Quarum  prima  est,  quia 
oportct  cum,  qui  est  futurus  bonus,  bcnc 
nutriri,  ct  consiiescerc,  ct  quod  postea 
vivat  secundum  adinvcntiones  rtjctarum 
viarum,  ita  quod  abstineat  a  pravis,  sive 
propriavoiuntate,  siveetiam  confra  suam 
voluritatcm  coactus.  Quod  quidem  non 
contingit  nisi  vita  hominis  dirigatur  pcr 
aliquem  intellectum,  qui  habeat  et  rec- 
tum  ordinem,  ad  hoc  quod  ducat  ad  bo- 
num,  et  habcat  fortitudinem,  idest  vim 
coactivam,  quam  non  habet  praeceptum 
paternum,  neque  cujuscumque  alterius 
liominis  persuadentis,  qui  non  sit  rex, 
vel  in  aliquo  alio  principatu  constitutus. 
Sed  lex  habct  coactivam  potestatcm,  in- 
quantum  est  promulgata  a  rege  vel  prin- 
cipe.  Et  est  scrmo  proccdcns  ab  aliqua 
prudentia  et  intellectu  dirigeutc  ad  bo- 
num.  Unde  patet  quod  lcx  neccssaria 
est  ad  faciendum  homines  honos. 

Secundam  rationem  ponit  ihi  «  et  ho- 
minum  » 

Et  dicit  qiiod  homincs  qui  volunt  con- 
trariari  moribus  alicujus,  habentur  odio 
ab  eo  cui  coutrariantur,  etsi  recte  hoc 
faciant.  ^Estimantur  cnim  quod  faciant 
hoc  ex  aliquo  malo  zelo.  Sed  lex  quse 
praicepit  honesta,  nonest  onerosa,  idest 
gravis  vel  odiosa,  quia  communiter  pro- 
ponitur.  Unde  rchuquitur  quod  lex  est 
necessariaad  faciendum  homines  bonos. 


LlltKK  \. 


HJ 


LKCTIO    \V. 

DiKilnis  prohdt  rdlinnihiis  ntrrssdriinn  rssr  hotninrni  In/is  positinon  firri ;   ft  tjitoil 
roniniiincs  Iri/cs  niayis  ijiuini  /n'iriif,v,  ml  niorrs  nnnjionrnilos  vini  lidhmt. 


Axrn.iii.1. 

Iii  solii  mittMii  l..iu'(>ilaMuciMioi'iini  civiliili)  riiin 
|»Vi>*'>^  lt<>?is  |iii!tili)r  fiiriiiii  vidi-liir  rorisi*!',  (»1  iiiilri 
lii)iiis,  (<l  iiiliiivuiilioiiiiiii.  Iii  |itiiril)iis  iiiiIimii  rivilaliim 
neKliicUiiii  o^i.  (Ic  lalilms,  ul.  vivit  iimisi[iiisi|iii>  iil 
vull,  cyi'lo|ii<'0  ilis|)oiioii!i  ol  do  iniiMis  oL  iixoiihiirt. 
0|)tiiiiiiin  iiiiiiloiii  i){itiir  llcri  ('oininiiiiciii  ('111-11111  nl 
rcctiiin,  ot  ()|)cr(U'i  i^iriiini  po.^^sc.  ('.oiiiiiuiiiilcr  luitciii 
uo^ligciililiiis,  iiiiiciiii[iii>  viilcliitiir  iilii|iic  couvcnin' 
suis  liliis  ot  aiiiicis  iul  virlutiMU  confcirc  vcl  cli^^crc 
(|iU(lciii.  iMii\iiii(<  iiiiloiii  utii|iio  lioc  poase  viiiuliitur 
0.\  liiclis  l(>gis  posiliviis  ructiis. 

(lomiiiiiiics  i|iiiil(>m  ciiim  cnra>,  luiiuifoslnni  i|iio- 
niaiii  pcr  l(>^cs  liiiiit  :  opiiclios  autoiii  iiiiio  por  stii- 
iliosas.  Scripliis  aiit(>m  vcl  uoii  scriplas  niliil  iilii|iio 
vliloliitur  (lilVcrro;  iicniio  por  i|ims  iinns  vol  pliiros 
cniilioutur.  (Jnoinailmoilmn  iicc,  in  niusic.i  ol  oxor- 
citaliva,  cl  aliis  riiilimciilis.  (Jiiomailinoiluin  ouiiu  in 
civitatibus  pol(>statom  liahont  loxalia  ot  uioros,  sic 
et  in  iloiuihns  [lalorui  scrmouos  ot  inoros.  Et  iiilliuc 
ma^is  [)ro[)tor  co>j;n'iliouom,  ot  hoiielicia.  KLoiiim 
pra>o\isluiil  diiij^eutos  el  fucile  obeJieutes  ua- 
tunr. 


Adhuc  nutem  el  differnut  secundnni  uumuquod- 

aue  (lisci[diiia>  communium  :  quemadinoiUun  iu  lue- 
iciua  uuiversaliter  (]uidem  eaiiu  fehricitanli  con- 
fert  ahstineulia  et  quies,  nlicui  aulem  forle  uou.  El 
piigil  forte,  uec  omuibus  eaiudem  pugiiaiu  circuiu- 
pouit.  Certius  auteiu  agere  videbitur  utique  uuiim- 
quodque  propria  cura  facta.  Maais  euini  coaveuiente 
politur  uunsquisque.  Sed  curabit  quideiu  optiine, 
secuunum  quod  medicns  et  exercitativus,  et  omnis 
alius,  uuiversale  scieiis,  qnod  comiuuuiter  omuibus, 
vel  talihus.  Coiuiuuuis  onim  scieuliiB  et  dicuntur,  et 
fiunt.  Nou  soUuu,  scd  et  uuins  aliciijus.  Et  niliil* 
forte  urohibet  heue  curare,  et  uon  scieuteui  entem, 
cousi  lerantem  autem  diligouter  accideutia  in  imo- 
quoque  propter  experieutiam,  queiuadmodum  et 
luedici  quiilaui  videutur  suii[)sormu  optimi  esse,  al- 
leri  rihil  iitique  poteutes  suflicere.  Nihil  autem  lui- 
nus  forte  voleuti  artitici  et  speculativo  fieri  ad  uui- 
versale  eundum  esse  videbitur,  utique  et  illud  co- 
gnoscendum,  ut  contingit.  Dictum  esteuim,quouiam 
circa  hoc  scieuliaj.  Forte  auteiu  utique.  et  volrfuti 
per  curaiu  lueliores  facere  sive  multos  sive  paucos 
legis  positivum  teutandum  fieri,  si  per  leges  boui 
tiamus  utiquc.  Quamcuiuque  euim  et  appositanl  dis- 
pouere  beue  uou  est  cujuscumque,  sed  siquidem  ali- 
cujus  scientis,  quemadmodum  iu  mediciuali,  et  re- 
liquis  quorum  est  cura  aliqua,  et  prudentia. 


IIB(.K!<I». 

Iii  solu  uiitom  Liicoiiiiiii  civilulo  punliiliiin  vidctur 
lc^iimlalor  rutioii(>iii  iiiilitiiKHo  odiicutioiiii*  ot  .itiidio- 
riiiii  :  iii  lonKi)  ^iliirimitf  uiitoin  civilMlihiM  liii>c  no- 
^lcctu -«iinl,  iilii  vivilqiiisqiio  ()nt  lihidine,  Cyclopinn 
nioro  lihorirt  ut  iixori  iin|ioruudo. 

Siiiio  coiHultissiiniiin  ost  iil  i;oiiimiinitcr  hiijii4  rei 
[■rociirntio  siiscipiuliir,  ouqiio  rcctu ;  atqiic  iit  ou  |»or- 
llci  qiioqiio  poxsil.  Cittoriim  qiiiiin  [iiihlico  rutio  on 
iii>!.clif^aliir,  oxistimuri  scilicot  |)().s...it,  niiiiisiMijiisqiio 
[irivutim  es^o,  iit  lili(>ris  utqiio  amicis  «iiis  ad  virlii- 
tcm  consoquoiidiim  udjiimiMiliiin  huc  iii  purto  uirornt, 
iiiil  ullorro  ((^rto  volit.  1'orro  nt  priiMlurn  i...tud  possil 
aliiiuis,  onorlol  i|)suin  sci(Mitiu  foroiiduriim  lo^iim 
[ii)llori>,  idqiio  ox  iis.  ijiia!  proiiositu  »iinl,  intolligi- 
tiir.  (»ui|)[)(>  iiistitiilioiios  qiiidom  |)iihlicu->  [iluiinm 
ost  [)or  l(,'(<os  liori.  ot  qiiiilom  honus,  (juii!  e\  boiiis  le- 
gihiis  liuiit.  Noqiie  rcfort,  scri[)l;c  siiit,  neciio  :  ut 
iioquo  illiid  rofort.  iilruiu  ii.sdem  (irivatim  iiistitiinn- 
lur  singiiii,  au  puhlice  niulti,  sicut  uoc  in  miisicn  et 
fjymnastica  et  iii  coteris  di^ciiiliiiis.  Ul  euim  iii  civi- 
tatibus  lej^es  et  instituta  valeut,  ita  in  privatis  do- 
luibns  verha  nioresqne  paterni  :  et  quidoin  inagis 
valent,  ([uum  propter  cofiuatiouem,  Inm  oh  varin  ia 
lilios  coUata  heneticia.  Pareiites  euim  filii  per  natu- 
ram  jaui  ante  et  diliguDt,  et  eorumdeai  auctoritate 
facile  moventur. 

Est  vero  et  aUud,  quo  privata  institntio  diffcrt  a 
[luhlica;  illo  scilicct,  qiiod  de  artis  niedic;e  coiu[)a- 
ratione  iutelligitur.  Uuiverse  namque  fehricitunti 
prodest  media  et  quies  :  sed  huic  ant  illi  forsan 
obest.  Iteiu  [lUgil  uou  omues  disci[)uIos  eodem  f,'c- 
nere  puguae  exercet.  E.xactius  videiur  porro  eflici 
aliquod  singnlare,  in  qiiod  specialiter  iiicnmhitur; 
ita  uamque  magis  uuaquaeque  res  consequitur  illud 
([uod  ipsi  couveuit.  Verumtamen  et  medicus  et  gyin- 
uastes  et  quivis  alius  melius  curahit  singulos,  iiitel- 
ligeus  quid  uuiverse  prosit  vel  omnibiis  vel  huic  aut 
ilii  :  scientiae  euim  et  dicuutur  esse  et  sunt  univer- 
salium. 

Verumtamen  nibil  fortasse  obstat  quominns  uui 
alicui  recte  cousulat  is  qui  inscius  quidem  sit ;  ce- 
terum  qui  experiendo  accurate  perspexerit  illa  qua; 
singulatim  uui  illi  eveuiuut,  periude  ut  et  medici 
nonuulli  videutur  sibi  ipsis  peritissime  consulere, 
quum  alteri  opitiilari  nequeant.  Sed  nihilominus  ta- 
men  si  velit  artificis  ac  scientis  nomeu  tueri.  ad 
uuiversalium  tbeorematum  consideralionem  progre- 
diendum  est,  eorumque,  quantum  conceditur,  gua- 
ruiu  esse  oportet.  Nam,  ut  dictum  est,  scieutia  circa 
universalia  versatur. 

Fortasse  vero  etiara  conanti  aliquos  sive  paucos 
sive  plures  institutione  meliores  reddere,  danda  erit 
opera,  ut  habitu  hoc  nomothetico  sese  iustruat,  si 
quidem  facultas  inest  legihus  ea,  ut  ab  iis  meliores 
cives  efficiantur.  Quippe  non  cujusUbet  est,  oblaluiu 
aliquem  recte  insUtuere  :  sed,  si  alicujus  illud  est, 
tantuiu  illius  est  quem  vocamus  scientem;  sicut  in 
medicina  et  aliis  artibus,  quae  constaat  diligeatia  et 
prudentia,  contingit. 


Postquam  Philosophus  ostendit  quod  Secundoprobat  propositum,  ibi,  ((  Omnes 

legis  positio  necessaria  est  ad  hoc  quod  quidemetc»  Dicit  ergo  primo  quod  quam- 

homines  fiant  boni,  hic  ostendit  quod  ne-  vis,  sicut  prgedictum  est,  necessaria  sit 

cessarium  sit  hominem  esse  legis  posi-  legis  positio  ad  nutritiones  et  operationes 

tivum.  Et  primo  proponit  quod  inteudit.  hominum,  tamen  in  sola  civitate  Laee- 


84  IN  X  Limios  KTllhlUHlM  AI)  MCUMACIIl  M. 

d(f luoiiioruiu  cuui  puuii:»  uliit»  lugislattji'  (juoil  puturuuH  tieruio  iioii  lialiut  pluuariu 

videtur  haliuisso  i-uraiii,  ut  l^-gihuH  ordi-  viiii  coactivain,  Hicut  sermo  rc^is,  ut  su- 

uarot  iiutritiouus   puui-i^ruin,  ct  vias  iii-  pra  dictuiu  est.  CoiiHuqueiiter  aiitein  os- 

veiitas  ad  o()crauduiii.  Sed  iii  ptiiriltus  ci-  tciidit  (|Uod  (iiiaiitiiiu  ad  ali(]iiid  lioc  ma- 

vitatil)US   talia  suut  ueglecta,  iii   (juilms  gis  (oiiipelit  privata;  |)ersoiia',  (]iiaiu  ]m- 

uuus(juis(iue  vivit   sicut  viilt,  disijouciis  hlica',  cx  coguatiom!  et  hcuiilWtiis,  scilicet 

de  tiliiii  et  uxore  secuiiduiu  suam  voliiii-  ])ro])ter  (jiiaj  fllii  diliKuiit  jtareufes,  et  de 

tatem  ad   modiim  cyclojuim,   idest  ijua-  tacili  ohcdiuiit  uatuiali  amii-ilia',  (jua;  (;st 

riimdam  ^eutium  barharariim,  i)ua'  \v,^\  (ilioiiimad  j^atrcm.  Sic  igitiir,  lici^t  sermo 

l)us    iiou    utuulur.    (>i)liuium    igilur   est  rcf^Mus  maf^is  jiossit  jter  viaiu  fimoris,  ta- 

tiuod  halieatur  recta  curade  uutritioiiil)US  ineii   seriiio  ])ateriius    magis    j^otest  |)er 

puerorum,  et  virtuosis  actioiiibuscivium,  viam  ainoris,  qu««  (juidem  via  (;st  etfl(;a- 

secuudiiiii])iil)licamau(-fori(ateiii  ;et  (jiiod  cior  iu  his  (jui  iiou  suut  totaliler  maU; 

houio   iusfiuatur,   ut  j)ossit   hoc    idoiiee  disi^ositi. 

operari.  Sed  ciiui  hoiuiiies  uegli{,'uut  hoc  Secuudam  ratiouem  poiiit  ihi  «  adhuc 

in  commuiii,  quiu  scilicet  uoii  exhiheut  autem  » 

ad  hoc  jmbrK-am  curain,  videtur  esse  coii-  K(  dicit  (jiiod  disciplina,  ([iv.p  ost  utilis 

veuicus  uuicuiqui!  privata*  persoiia^,   ut  iii  commuui,  liahel  ali(juam  didereiiliam 

liliis  et   amicis  aliquod  conterat  ad  hoc  circa  aliquod  particulare;  sicut  patet  iii 

quod  siut  virtuosi ;  vel  si  non  potest  coii-  artc  mediciuali;  quia  in  universali  fehri- 

ferro  (piod  saltcm  (digat  ea  {)er  (lua*  ])os-  (-ifautil)us  iifilis  est  ahstiueiitia  el  quies, 

sit  (ieri.  (Juod  (juid(;m   maxime  videtur  ut  ualura  iioii  gravetur  ])er  abuudautiam 

posse  iieri,  secundiim  i)ra'dicta,  si  aliquis  cihi,  ct  calor  non  excitetur  per  mofum. 

liat  legis  positivus,  idcst  si  aciiuirat  ido-  Sed  forto  alicui  liomini  febricifaiiti  hoc 

iieifatem,  qua  jtossit  condere  rectas  le-  iioii  expedit,  qiiia  alistiiieiifia  iiimis  de- 

ges.  Kt  sic  esse  legis  positivum  principa-  hilituret  virfutcn)  ;  et  forte  aliquis  fehri- 

hter  competit  puhlicae  persouai,  secuuda-  citans  motu  iiidigct  ad  hoc  quod  resol- 

rio  tamen  compctit  etiam  privata^  vantur  grossi  humores.   Et  idem  etiam 

Deiiidc  cum  dicit '(  communesquidem  »  patet  iu  agoiiistis,  quia  pugil  iion  ufifur 

Probat  pro])osifum  per  duas  rationes.  eodcm  modo    pugiiaudi    coiitra    uuuin- 

Dicit  ergo  primo  manifestum  esse  quod  (juemque.  Kt  secundum  hoc  certius  vide- 

communes  cura.*,  scilicet  quaj  fiunt  per  hitur  procedi  in  operafioue  uniuscujus- 

puhlicas   personas,    quantum   est  leges  (jue  artis  activa^,  si  adliiheatur  propria 

coiidcro,  fiunt  pcrleges.  Sic  ciiim  vidcii-  cura  circa  umimqiHxhjnc.  Sic  cnim  uniis- 

tur  dc  aliquihus  cura',  inquantum  supcr  (luiscjue  magis  polictur  co  quod  si!>i  coii- 

his    leges  statuuut.    Roiiai   autem  curai  venit.  Sedfamcn  optime  idhihchitur  cura 

sunt  qua'  fiunt  per  bonas  leges.  Nec  dif-  ad  aliquid  facieudum,  si  medicus  et  exer- 

fert  ad  propositum,  utrum  hoc  fiat  per  citativus,  ct  quilibct  alius  artifex  opera- 

leges  scriptas,  vel  per  leges  quibus  uuus  tivus  cognoscat  universalifer,  puta  quid 

instruatur  aut  plures.  Sicut  etiam  patet  communiteromnibushominihusconferat, 

in  musica  et  exercitafiva,  et  in  aliis  eru-  velaUquidconfcratomnibus  talihus,  puta 

ditionihus  quod  uon  ditrert  quautum  ad  cholericis.  Et  hoc  idco  (juia  scicntiai,  et 

pra^sens  opus  ufrum  documentum  profe-  dicuutur  esse,  et  suut  de  commuuihus  : , 

ratur  cum  scripto,  vcl  sinc  scripto.  Nam  optime  ergo  curare  poterit  qui  ex  scien- 

scriptura    adhihetur  ad  conservationem  tia  universali  procedit  ad  curandum  in 

memoriffi    iii  futuruin.    Simihter    etiam  aliquo  particulari.  Non  tamen  solum  hoc 

nou  differt  utrum  iu  talibus  documentum  modo  medicus  pofest  curare,  sed  ctiam 

proponafur  uui,  aut  pluribiis.  Et  ita  vide-  quantum  ad  curationcm  alicujus  particu- 

tur  ejusdem  rationis  esse  quod  aliquis  laris  hominis  nihil  prohibet  quod  bcne 

paterfamilias  instruat  filium  suum,  vel  curet  eum,  efiam  si  nesciat  communia, 

pauco  scrmonc  admonitorio  sive  scriptu-  dum  tamen  proptcr  experientiam  consi- 

ra,  et  quod  aliquis  princcps  ferat  legem  deret  diligentcr  accidentia  cujuscumquc 

scriptam  ad  ordinandum  totam  muhitu-  parti(iularis  hominis  :  sicut  et  quidam  vi- 

diiiem  civitatis.  Sicut  enim  sc  habent  le-  dentnr  essc  optimi  medici  sui  ipsorum, 

ges  puhlica*,  et  morcs  per  cos  introdncti  propter  hoc  quod  sunt  cxpcrti  accidontia 

in  civitafibus,  sic  se  habent  in  domihus  propria,  non  tamcn  sufficiunt  ad  adjinaii- 

paterni  scrmones,  et  mores  per  eos  in-  dum  alios.  Quamvis  autem  arujuis  sino 

ducti.  Ilaec  autem  sola  differcntia  est  :  scientia  universali  possit   beiie  opcrari 


IJMKK   \. 


B» 


cirra  aliipioil  pnrticularo,  niliiloiniiniK  illo 
(|ni  vnll  llcri  aililVx  (lcln'!  IcikIcic  jkI  ro- 
^nitioiKMii  iiiiiNcrsiiicin,  nt  iilii|ii(>  inodo 
iiliiil  co^^iioscat  ;  siciil  linc  cliani  iicccssa- 
linin  csl  ci  (|ni  \iill  css»^  spccnlativii.H, 
pnla  ^MMiinctra  vcl  iialiiralis.  Dicttini  csl 
(Miiin  (pioil  sci(Milia'  siiiil  cina  linc,  scili 
ccl  ciica  imiviMsaiia.  Kl  ila  ctiain  sc  lia- 
hol  iii  liis  (|ui  ciirain  ailliih(Mil  iil  raciaiil 
lioiios,  Possihiic  (Mrnii  (  sl  (piod  siiic  sci(Mi 
tia,  (ina  co^Mioscaliir  nni\(M'salc,  aliipris 
|»ossil  liiinc  vcl  illiiin  lioinir.iMii  laciMc 
ii(niuin,  propt(M' oxp(M"i(nitiam,  (iiiaiii  lia- 
bot  do  ipso.  Tainon  si  aliipiis  vclit  [km- 
siiani  cnrani  aliipios  faciM-i^  incliorcs,  sivc 
innltos,  si\o  jiaucos,  (lchcl  l(Mi!aro,  ut 
porvoiiiat  ad  scioiitiani  univorsalom  oo- 
rum,  por  qna*  (juis  lit  lionus,  idost  nt  (iat 


lcKis  positivtin,  nt  Mciiit  artom,  (|iiu  Iokoh 
Ikmii^  ponanliir,  cnni  p(M'  Iokch  Itdni  |la- 
niiis,  iit  siipra  liahiliini  ost.  (hiia  (pnKl 
iirKpiis  possit  Ihmic  dispiiniMc  (piaiiiiiiin- 
(pic  honain  hahitiidiiKMii  lioininiH  indii- 
('(Mido  i|isaiii.  ct  o|ipositaiil  nMiioviMido 
ipsain.  |iiila  sanilahMii  ct  a^Kriliidinciii, 
virliilcni  cl  nialiliain,  iioti  cst  cnjiisi-iiin- 
(pic,  scd  soliim  aliiMiJiis  sci^Mitis  cnniniu- 
iiia;  si(Mit  pal(d  iii  arlc  incdicinali,  ct  in 
(Miinihns  aliis  ndiiis  (piihiis  adhihcliir 
(Mira  cl  priiiliMitia  hiiiiiaiia.  In  (Kiinilitis 
(Miim  oportct  (piod  ali(piis  noii  soliiin  co- 
pfiioscat  siiif^iilaria,  s(!d  otiain  (piod  lia- 
hcal  sci(Miliain  coininiiiiiiiin ;  (piia  hM'lc 
occiirr(Mil  alitpia,  (pia;  c(iinpr«dKMi(liiiiliir 
snh  sciontin  communi,  n(m  autem  siih 
co{j:nitiono  sin^iilarinm  accidontiiim. 


LECTIO  XVI. 

Docct  quomodo  quispiam  ad  lcgca  fercndaa  idojicaa  ficri  possit ;  qux  diffcrentia  sit 
iutcr  politicani ,  ct  cctcras  artcs :  et  qux  st//na  sint,  quod  civiliter  tantum  conver- 
santcs  non  sint  lcgis  positivi. 


Igitur  post  h.TC  intendendimi  uude  vel  qiiaiiter  le- 
gis  positivus  tiet  utique  quis. 

Vel  i|ueuiadiuodum  iu  aliis,  a  politicis?  Particula 
enim  vuieliitur  politicae  esse. 

Vel  nuu  simile  in  jiolitica,  et  rcliquis  et  scientiis 
et  poteutiis".'  iu  aliis  quidem  enim  videntur  ideiu  et 
potentias  tradentes,  et  operaute  nb  ipsis  puta  me- 
dici  et  pictores.  Politica  autem  repromittunt  quideui. 
docere  sopliistR" ;  agit  autem  ipsorum  nullus,  sed 
civiliter  couversantes. 

Qui  videliuntur  utique  potentiaquadam  hsec  agere, 
et  experientia  magis  quam  meute. 

Neque  etjiin  scnbentes,  neque  dicentes  de  talibus 
videutur  :  quamvis  meliuserat  forte,  quam  sermones 
judicativos  et  concionativos.  Neque  rursus  politicos 
facientes  suos  tilios,  vel  aliquos  alios  amicoruni. 
Rationabile  autem  erat  docere  eos,  si  quidem  pote- 
rant.  Neque  euim  civitatibus  melius  uiliil  relinque- 
rent  utique;  neque  sibi  ipsis  existere  eligerent  uti- 
que  magis  tali  potentia,  neque  utique  amicissimis. 

Non  tamen  parum  videtur  cxperientia  couferre  : 
neque  euim  utique  lierent  per  politicam  consuetudi- 
nem  magis  polilici.  Propter  quod  considerautibus 
de  politica  scire,  opus  esse  videtur  et  experientia. 


Sophistarum  autem  repromittentes  valde  videntur 
louge  esse  a  docere.  Totaliter  autem  neque  quale 
quid  est,  neque  qualia,  sciunt. 

Non  enim  utique  eamdem  rhetoricae,  neque  dete- 
riorem  ponerent,  nequc  utique  existimarenl  facile 
esse  leges  ponere  congregauti  approbatas  legum, 
eligere  enim  optimas.  Quemadmodum  neque  electio- 
nem  existentem  intellectus,  et  judicare  rectum  maxi- 
mum,  quemadmodum  et  in  his  quae  secundum 
musica.    Experti  enim  circa  singula  judicant  recte 


KECESS. 

Numquid  igitur  deinceps  videndum,  unde  et  quo- 
modo  facultas  ilia  nomothelica  paranda  sit?  an  iii- 
quam,  ex  illis  discenda,  qui  perhibentur  politici, 
sicut  accidit  in  aliis  discipliuis?  conficiebatiir  eniin 
in  uomothetica  politic<E  partem  quamdam  esse.  Au 
potius  diversa  ratio  sit  politicse  et  aliarum  scientia- 
rum  ac  facullatum?  nam  in  ceteris  quidem  videmus 
eosdem  scieutias  ac  facultates  et  tradere  et  exercere, 
juxta  ejusdem  artis  decreta,  ut  medicos  et  pictores  : 
doctriuam  vero  rerum  civilium  profitentur  quidem 
illam  ii  qui  vocantnr  sophista^,  administrat  vero  rem- 
publicam  nemo  illorum,  sed  ii  modo  qui  versantur 
in  republica,  qui  existimari  possiut  facultate  poLius 
quadam  id  agere  et  experientia  atque  usu,  quam 
scientia  aut  artis  lege.  Non  enim  compieriuntur  vel 
scribere  vel  disserere  de  ratione  regendi  rem  com- 
muuem;  quum  utique  multopraeclarius  esset  de  hac 
re  praecepta  dare,  quam  forensibus  concionibus  et 
orationibus  scribendis  occupari.  Non  etiam  uuquam 
compertum  est,  quod  vel  filios  suos  vel  ullos  alios  ex 
amicis  suis  eEfecerint  politicos  viros  : 

Quod  utique  eos  facturos  fuisse,  si  potiiissent, 
probabile  est.  Nihil  enim  hac  facultate  meliits  civi- 
tatibus  reliquissent;  nihil  item  nec  sibi  ipsis  neque 
sane  amicis  etiam  suis  potius  contingere  velleut  aut 
studerent.  Haud  parum  tamen  etiam  usus  et  expe- 
rientia  confert  ad  hanc  rem.  Alioijui  enim  non  effice- 
rentur  homines  aptiores  societatum  rectores  usu  po- 
litice.  Quamobrem  videtur  politicae  scientia^  cupido, 
consuetudine  agendi  insuper  opus  esse. 

Jam  vero  ex  sophistis  ii  quid  politicam  se  doc- 
turos  profitentur,  lougissime  ab  eo  priEstando  absunt 
quod  promittunt.  lu  uuiversum  enim  illi,  quiduam 
ista  scieniia  sit,  autquibus  in  rebus  occupetur,  igno- 
raut.  Alioqui  enim  uon  dicerent  modo,  esse  eam 
idem  cum  rhetorica,  modo,  aliquid  ea  deterius  :  non 
item  opinarentur  leges  condere  facile  esse  ei  qui 
optimas  leges  collegerit,  quod  scilicet  inde  prsecipiie 
conducibiles  desuuiere  liceat  :  quasi  vero  ipsa  electio 
non  sit  intelligentife  res  magnte ;  quasi  item    recte 


8ft 


I.N  X  IJimoS  KTIIICORIIM  Al)  NICOMACHUM. 


u(M;ra,  «t   p«r  ijuas  vel  qualiter  [)«rHeiuutui'  iuttilli- 

Kuut    i|Uii;  ojKJilet,      '  '   t     ;      '  ',u4  cuucurtlaut. 

lueXpcrtua    aulcui    i  ,    Vel    tMSUU    vel 

iii    ari°i|iluru.   Le^eii 

iitiir   i.)uiiiitfr  i|.;itur 

'  lUrla  ju- 

iiivi    ex 

llcll,     qUiiUlVla    ItUleUl    ihi.:eru     UuU 

.  .  :    j^eil  iii  -niiMiit  iitii|ue,  el  iit  u|iortet 

I  urare  miteui  e.\- 

iiurtl^  >['  '    ititiuo  iiuteui 

luutilid. 

Kurte  ii^itur,  et  le^uiu  et  iiuliliitruui  cimfnrtmnlUMtiii 
potelltltiUri  quideiu  .■^pei-uluri  ct  juili<.'firu,  <iUii;  litsliU 
vel  cuutrariuiu,  vei  i|ualiii  •|uulil>ua  cuii^ruuut,  uti- 
lid  utique  eruut  :  hi6  auleiit  qui  «iue  liiitiitu  tnlia 
|iertruuseuut,  Judicare  i|iiiiui  lieiie  uoii  utiijue  cxistit, 
nt  uuit  ijuouiaiii  uecuiuluiii  casuiti.  Iii  eli^iljiliureii 
auteiu  aJ  hifc  furte  utique  tieitt. 


Heliuqueutihuis  igitur  priorihun  imperacruluhile 
iluoii  de  leKi^*  |io3itioue,  ipaus  iuteiuiere  luagis  uielius 
turte,  et  totuliter  iitiiiue  de  iiolitiu,  ut  ad  politicuiii, 
qiiifi  circu  huiuuuu,  pliilusophia  perticiutur. 

Hriiuuni  quidem  igitur  ei  quid  Becuudum  partem 
dictuiu  eat  heue  aproyeiiitorihus,  teuleuiiis  pertrans- 
ire.  Deiuile  ex  cuuj^regittis  politiii  speciilari  qualiu 
salvuut  et  coituiuiiuuI  civilutes,  et  i|uuliu  siuf?ulus 
iioliliaruiu,  et  propter  qiiasi  causas  hiK  quideiu  heue, 
uaj  uuteui  coutrariuui  civiliter  uguut.  Coiibiderutis 
euim  his,  forte  utique  lungid  couspicieuius,  et  qualis 
[lolitia  optiuia,  et  qualiter  uu.iquijeque  ordinala,  et 
i|uihus  le|^ihus  et  consuetudiuihus  uteas.  Dicuuius 
igitur  iucipieutes. 


de  hujuAWodi  rehuii  judicare  nou  Hit  opus  lonue 
uiuxiuiuui,  niciit  de  utuaiciii  iuteliigitur.  I'eriti  euiui 
illiu8  qiiodcuiiique  opua  eju.-i  urtia  recle  dijudicuut, 
et  iiiiiuper  perquu;  quihii.sque  iiiodia  etlii  iitiiliir,  qum 
deheiit  eftici,  teiieiit  :  bciiiiil  iteiii,  qiiie  quihnsquo 
coiit^ruuul.  iuiperitia  veru  hoiii  Butid  eat,  si  judicure 
uoriut,  rectuiuiie,  uii  iiravuiu  opus  ail ,  ut  tit  iii  pic- 
tura.  I.e^ed  porro  videutur  e.sse  opera  quu;ilaiu  ci- 
vilid  fuiultatiti.  'lales  erxo  quuiu  siitt  iati  Hophislu), 
quoiuoilo,  quiiiitu,  ipsoruuiupera  potebl  efllcere  virum 
politicuui? 

8aue  vero  lectiu  couiiiientarioruiii  uuiiquuiii  efticit 
luedi  :os  quuutuiiivid  couiiiieuiurure  trailereque  cu- 
iiautur  curatiunuui  geueru,  iteuiqne  ratiriniiiu  et  nio- 
duui  ciiruudi,  insuper  et  quoiuodo  iiiedicinu  bit  fu- 
cieuda,  ile  cujiii>lihet  corporis  hithiluilinc  distincte 
diHsereiiilo.  (Juod  qiiidiMii  viiletiir  fieritis  [iroilesse, 
inutilia  vcroessi!  scientia  destiliitis.  Siuiiliter  fortusse 
leguiii  uc  reruuiiiuhlicaruin  foriiiu;  collectie,  jieritis 
ac  dijiidicure  vulentihiis,  qiiid  lecte  aut  secus  ha- 
heut,  iteni  quii;  quihus  aptu  siiit,  uliipiid  pruderiint  : 
tuli  vero  facultate  dc-titiitis  uuni|uani  coutinget  ut 
recle  dijiidicare  possint  lej^es,  ni.-ii  forte  cusu  et  le- 
niere.  luteriiu  ad  hoc  tuiiien  fortusse  confereut  tnle» 
collectiones,  ut,  si  uliquando  ud  reiupuhlicaiu  ucces- 
seriut,  ea  facilius  a|ipieheiidant. 

(.^uuin  igitiir  veteres  le^uiii  ferendarum  rationew 
uoii  tradideriiit,  uon  ahs  re  fuerit  forlasse,  uon  ipsos 
de  ea  re,  et  de  oiiini  adeo  rcipuhlicu!  foriiia  ntleuliiia 
coniinenluri,  ut,  (piitiitiiiu  iu  nohis  est,  philosophiu; 
pars  ea,  ipiii;  (icrtiuet  ud  res  liuiuunaf,   perfei^ta  sit. 

Conahiiuur  erKo,  si  quid  linc  de  re  siuf{iilatiin  lecte 
dictuiii  est  a  (iiiorihus,  id  (lersequi  :  deiiule  ex  col- 
lectis  iiuiiique  rerumpuhlicitruni  foriiiis  videre  (|uid 
siugiilis  societatihiis  iiiteritiiui  atlrutint,  quid  saluteni 
iisdein  (lariat  :  denique  quihiis  de  caiisis  uliu'  civi- 
tates  hene,  aliu!  niule  nilininistreutur  alteudcre.  llis 
eniui  ouinihus  discussis,  fort;isse  reclius  cof^noveri- 
nius,  qiiifcuam  fonna  rei[)uhlica>  sit  optiina,  et  ((uihus 
iustitutis,  lef?ihus  nc  niorihus  utenles  inaxiine  llo- 
reant.  Exordiamur  igilur  de  his  dicere. 


Postquam  Philosophus  ostendit  quod 
necessarium  est  homiiii  quod  fiat  legis 
positivus,  hic  iiiquirit  quahter  ahquisle- 
gis  positivus  fieri  possit.  Kt  primo  dicit 
de  quo  est  inteiitio;  concludens  ex  pra'- 
missis  quod  cum  ostensum  sit  expedire 
homini  quod  fiat  legis  positivus,  oportet 
post  pra?dicta  intendere  unde  aliquis  fiet 
legis  positivus  :  utrum  ex  consuetudine 
vei  ex  doctrina  :  et  qualiter  per  hunc  vel 
per  illum  modum. 

Secundo  ibi  «  vel  quemadmodum  » 
Exequitur  propositum.  Et  primo  os- 
tendit  quod  ea  quibus  priores  utebantur, 
non  sufficiebant  ad  hoc  quod  aliquis  fie- 
ret  legis  positivus.  Secundo  concludit 
hoc  sibi  tractandum  esse,  ibi,  «  Rehn- 
quentibus  igitur  etc.  »  Circa  primum  duo 
facil.  Primo  ostendit  quaUter  oporteat 
ahquem  fieri  legis  positivum.  Secundo 
ostendit  lioc  non  observari,  ibi,  «  Yelnon 
simile  etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  vide- 
tur  esse  couveniens  quod  inde  et  taliter 
aliqnis  fiat  legis  positivus,  sicut  accidit 
in  aliis  operativis  scientiis ,  quaB  sunt 
propter  politicam.  Nec  est  inconveniens, 


si  dum  intendo  de  legis  positiva,  loquor 
de  politica  :  quia,  ut  in  sexto  dictum  est, 
legis  positiva  est  qua^dam  pars  politics 
prudenti*.  Est  enim  legis  positiva  qusn- 
dam  architectonica  politica. 

Deinde  cum  dicit  «  vel  non  simile  » 
Ostendit  hoc  non  observari  quod  vide- 
lur  convcniens  ,  propter  diversitatem 
eornm_,  qui  se  intromittunt  do  legis  po- 
sitiva.  Et  primo  proponit  eorum  diversi- 
tatem.  Secundo  ostendit  eorum  sufficien- 
tiam,  ibi,  «  Videbuntur  etc.  »  Dicit  ergo 
primo  quod  quamvis  rationabile  videre- 
tur  quod  similiter  csset  in  hoc  sicut  in 
aliis,  tamen  non  videtur  simile  observari 
circapoliticam  et  circa  ahas  artes  opera- 
tivas,  qua3  dicuntur  scientiw  quantum  ad 
id  quod  habent  cognitionis ,  potentiai 
vero  inquantum  sunt  operationis  princi- 
cipia.  in  ahis  enim  artil)us  operativis 
iidem  videntur  csse,.  qui  tradunt  hujus- 
modi  artes  scilicet  docendo  eas,  et  qni 
operantur  secundum  ipsas  :  sicutmedici, 
et  medicinam  docent,  et  secundum  me- 
dicinam  opcranlur.  Et  cadcm  ratio  est 
de  scriptoribus,  et  quibusoumquo   aliis. 


i.niKii  \. 


H7 


sorMii(1iiin  iirltMii  0|)(M'niilil)tis.  Srd  cirra 
|)()lili<'aiM  Jililci'  (^s.si^  Nidcttir.  ^.iMiiiaiM 
cMitM,  scilifcl  sopliislii',  pfolllciilMi'  S(<  (Id- 
('ci'(^  l(\!^is  |)(isili\  aiM,  ctiiM  laiMcii  tittlltis 
(M)rtiiu  sccmikImim  caiM  a^^al.  Scd  i|iii(laiii 
alii  vidtMiliit' ca  itli,  illi  scirtccl    i|tti  ci\ili 

|(M'   C(MI\(M'.saMtttf. 

|)()iii(lc  cMin  (licil  ((  (iui  \  idclMiiiliir  » 
OsUMidil  iiistirilcitMiliain  iilr()i'iiiM(|M(>. 
Ef  pritno  ci\ilil(M'  coitV(M'saMliMiti.  Sc 
ciiiido  sopitislarMin,  ilii,  ><  So|diislat'ttiii 
anltMn  otc.  »  dirca  primnin  Iria  lacil. 
l*rini()  pr()|)()nil  (piod  inl^Midil  (Ui  dcrccln 
civilitcr  ('()ii\(M'saMrmin  :  (inia  scilicel 
oi)tM'a  ci\ilia,  (iiia'  c\(M'C(MiI,  iiiai;is  vi- 
(ItMilur  1'ar.ore  ex  (luadain  pot^Mitia,  idost 
ex  t]Uodani  liabilu  [)cv  consuoludinoni 
ac(]nisito  ,  ol  o\  (iiiadain  o\p(Mi(Milia  , 
(Itiani  o.\  nienlo  ,  idosl  inlolloclii  vcl 
soiontia. 

Secniult)  ibi  '(  ne(]no  enim  » 
l^rt^hat  pr()p(^siliini  [xm'  diio  siprna. 
Ouoruin  primum  osl  tiuod  illi  (lui  af,Miut 
socuudum  scioiitiam  iiossunl  tradere 
scripto  vel  vcrbo  rationos  eornm  (itia' 
aprunt.  Sod  illi  ([ui  civilifor  oouvorsautitr 
iiou  vidoiilur  no(iuo  scriplo  iiotjuo  vorlto 
alitjuid  tradorc  circa  polilicam,  tiuamvis 
esset  multo  molius  scribcre,  quam  ser- 
moiios  judicafivos,  socuudum  tiuos  sci- 
licot  alit]ui  iustriiuiitur  por  (]iiasdam  le- 
ges  positas  qualitor  dobeaut  judicare,  et 
concionafivos,  per  quos  scilicet  aliqui 
iiisfrimnfnr  concioiiari  socuudiim  rlieto- 
ricam.  Socundum  sit^uum  est,  quia  illi 
qui  operaiitiir  sccnnilum  scientiam  pos» 
sunt  facere  alios  operatores  iiistruendo 
eos.  Hujusmodi  autom  homines,  qui  po- 
lifice  conversantur,  uonfaciuiit  pohticos, 
iieqne  fihos  suos  uoqiie  ahqiios  amico- 
rum  suonim.  Et  tamen  rationabile  est 
quod  facerent  si  possent.  iNihil  cnim  me- 
hus  possent  pra^stare  suis  civitatibus 
quod  rehnqueretur  post  eos,  qiiam  si  fa- 
cerent  aliquos  esse  honos  pohticos.  Si- 
mihter  etiam  nihil  esset  magis  ehgibile 
quantum  ad  ipsos,  quam  liabere  poten- 
tiam  facicndi  alios  esse  politicos  ;  iiequc 
etiam  amicissimis  suis  possent  aliquid 
utilius  conlerre. 

Tertio  ibi  <(  non  tamen  » 
Excludit  errorem.  Posset  enim  aliquis 
ex  praemissis  existimare  quod  experien- 
tia  conversationis  civihs  non  esset  ufihs. 
Sed  ipse  dicitquod  quamvis  non  sufficiat, 
non  tamen  parvum  ahquid  confort  adhoc 
quod  homo  fiat  pohticus.  Ahoquin  non 
fierent  ahtjui  magis  pohtici  per  consue- 


iMiliiicin  |iolili<'.'o  \ila>.  j.l  hiH  (|ui  dnHi- 
dtMaiit  scirc  ali(]ui(l  dc  polilica,  vidoliir 
«•ss(?  n«?c(^HSiiriii  o.xpiMitMilia  vit;o  |Hdi- 
tic.i'. 

Ilcilidc  ciiiii  dicil  •  sopliistaruni  aii- 
t(Mn  * 

()st(Midit  dorocliim  i]Mciii  jtalinntur  Mo- 
))liista'.  Kt  circa  iioc.  tria  racit.  i'rimo 
IMoponit  (iiiod  iiiloiiilil.  l<'.t  (hcit  (]iiod  mo- 
pliisla',  iini  proiMilltiiit  so  dociMo  ))olili- 
caiM,  vidcMliir  valdc  csso  loii^'o  ab  lioc 
(]ti()d  (loceaiit.  Vidoiiltir  oitiiii  totalitiM' 
i^niorare,  ot  (]iialis  sci(Mitia  sit  jioliticti,  ot 
circa  (]iialia  coiisistat. 

Socundo  ibi  «  tion  iMiiiii  » 

OsltMidit  pro))Osituiii  pcr  si^^iia.  Kt 
prinio  quaiilum  ad  iioc  t]uo(i  di.verat  eos 
Mcscirc  (jtialo  (iiiiil  osl.  Si  onini  lioc,  sci- 
roiil,  iit)U  ponoronl  qiiod  politica  ossot 
eadem  cuni  rhctorica.  lUiotorica  enim  jio- 
test  persuaderc  tam  circalaudcs  et  vitii- 
poria  alicMJtis  p(M'soiin',  tain  iii  conciliis, 
(]uam  oliam  in  jiidiciis,  sccundum  trijjlex 
genus  causa; ;  demonstrativum,  delibe- 
rafivum  et  judiciale.  Sed  secundum  isfos, 
l)olifica  persuasiva  ost  solum  iiijudiciis. 
Hopiifaiit  enim  illos  esse  bouos  polificos, 
qiii  sciunt  inducere  leges  ad  aliiiuod  jii- 
ilicium.  Secundum  signum  ponit  quan- 
fiim  ad  hoc  (]nod  dixcrat  eos  nescire 
circa  quaha  sit  pohfica.  Si  enim  hoc 
scirent,  nou  exisfimarent  quod  facile  es- 
set  ponere  leges,  secundum  legis  positi- 
vam  quaj  est  principahs  pars  polificae , 
per  hoc  scilicet  quod  ad  ponendum  leges 
sufficit  quod  ahquis  congrcget  diversas 
leges  approbatas,  et  ehgat  optimas  ea- 
rum,  et  illas  instituat.  In  quo  quidem 
quantum  ad  duo  peccant.  Uno  modo 
quantum  ad  hoc  quod  ponunt  quod  con- 
gregare  leges,  et  optimas  earum  ehgere, 
sit  sufficiens  ad  lioc  quod  fiat  legis  posi- 
tivus ;  cum  per  legis  positivam  ahquis 
non  solum  debeat  jutlicare  de  inventis 
legibus,  sed  etiam  novas  adinvenire  ad 
simihtudinem  aharum  artiiim  operativa- 
rum.  Medicus  enim  noii  sohim  habet  ju- 
dicium  de  remediis  adinventis  ad  sanan- 
dum,  sed  etiam  nova  remedia  adinvenire 
potest.  Alio  modo  quem  tangit  primo 
proetermisso.  Quiahocnoiiestfacile  quod 
quis  ehgatoptimas  leges^  sicut  electione 
non  pertinente  ad  solum  intellectum,  et 
judicio  recto  existente  quodam  maximo, 
sicut  patet  etiam  iii  musica.  llh  enimqni 
sunt  experti  circa  singula,  habentrectum 
judicium  de  operibus,  et  intelhgunt  per 
quas    vias  et  qualiter  hujusmodi  opera 


8» 


IN  X  IJnilOS  KTHiroKIM  Al>  MCnMACIllJM. 


perllii  |>usHuiit,  et  qualia  opura  (|ualiliUH 
perniuuiii    vel   ueKutiiti    roucurdaut.    S«!il 
rutit)ual)iU^  t*st   quod    iui^xpiirlos  lat»'at , 
ulruiu  lit-ur  vrl  uialt!  liat  opus  MM-iiuthnu 
((uoil    iuviuiiuiit    tra<lituiu   iu   8criiitura. 
Latut  euim  uu8  u|i[)li(-atio  ejuH  iiuod  iu 
siri[»tura   iuvcuiiiui,   ad  opus.  I.«'K«!S  aii- 
tt^iu    iuhtilucuda*    as.siiiiilautur   o()(rril)iis 
politii-is.  lustituiiulur  cuiiu  (|uasi  ritguiat 
pulilicuruni  oiuuum.  l'ude  ilii,   qui  uus- 
riiiiit  iiiialiasiiiil  oprra  couvrirMMitia,  iiou 
possiiiil  sciii!    qiiaics  siiiit    lcgcs   coiivo- 
iiicutcs.  Sic  if,'itur  cx  lcf^ihus  cougrcgali» 
uoii   potcst   iieri  ali(|uiH  lcgis  posilivus, 
vel  judicaie   ([ualcs  lcgcs  siiil    optiuia', 
iiisi    liabcat    cx[icricutiaiu.    Sicut   ctiam 
iioii  vidcutiir  liouiiues  [losse  fleri    beue 
medicautes    por    sola    scripta    rcmcdia; 
([uaiuvis   illi  (|ui   traduiit   iii  scri[)tis  illa 
remcdia,  coiKnitur  |)oucr(;  iiou  soliim  cu- 
ras,  scd  cliam  inodos   saiiaiidi,   ([iialilcr 
opurtcat  dislrlluiere  remedia  ad  siiigiilas 
liabiludiiics  homiiium.  Scd  tamou  omnia 
lia^c  vidcutur   esse   utilia   solis  cxi)crlis. 
lUis    autcm    qui    iicsciuut    siii^Mjhuia  , 
propter  iuexperientiam  vidcntur  esse  inu- 
t  lia. 

Tcrtio  ihi  <(  forte  ip:itur  » 

Coiicludit  ex  pra*missis  exclusiouem 
cujusdam  crroris,  quo  aliquis  possit  opi- 
nari  ([uod  congregatio  logum  scriptarum 
essot  omuiuo  inutilis.  Kt  dicit  quod  si- 
cut  dictum  cst  se  hahcro  circa  romedia 
mediciuaiia  couscripla,  ita  etiam  sehaliet 
in  proposito  ;  scilicet  quod  congregare  le- 
gos  ol  politias,  idest  ordinaliones  civita- 
tum  diversarum,  utilo  ost  illis,  qui  prop- 
tcr  consuetudiiicm  possunt  considerare 
ot  judicare,  qua'  opera  aut  leges  bene  vel 
malo  se  haheant,  et  qualia  qualihus  con- 
veniant.  Sod  illi  qui  non  hahcnt  hahitum 
per  cousuotudinem  acquisitum,  ot  voluut 
talcs  conscriptioucs  pertransire,  non  pos- 
sunt  de  talihus  henc  judicaro  nisi  casua- 
litor.  Fiunt  tamen  magis  dispositi  ad  in- 


tclligiuidiim  talia,  [ler  lioc,   quod  Iraiis 
curriiut  lege»,  et  [lolitias  conscriptas. 

Oeiiidc  (-iim  dicit  <(  ndiiKjuiMitihiis  igi- 
tiir  » 

l'ro[)Ouit  80  dicturiiiii  ([iialitcr  aliquis 
fiat  legis  [lositivus.  Kt  |)riiuo  ostciidit  hoc 
sihi  immiiicrc.  Kt  dicil  ([iiod  cx  (|iK)|)iio- 
riis,  idest  sa|)icut(!S,  ([iii  aiitc'  i[)siiiii  liie- 
ruiit,  i-eli(|ii(!ruiit  iioii  bene  pertraclaliim 
illiid  ([uod  |)crtiiiot  ad  logis  [lOKitioncm  : 
mcliiis  cst  (juod  iios  i[)si  iut(Midamus  ad 
tractaiidum  do  icgis  [^ositioiic,  el  iiuivor- 
saliter  do  lota  politia,  cujiis  par»  cst  le- 
gis  [lositiva,  ut  sic  [icrnciamiis  (jhiloso- 
[)liicaiu  doctrinam  ad  [)oliti(-ani,  idost 
scicntiam  opiuativam,  ([lui'  (;sl  ciica  bu- 
maiia,  ([iiam  secuiidum  boc  ultiniu  tradi- 
disse  videtiir. 

Socundo  ibi  «  primum  quidom  » 

Ostciidit  qiio  ordiuo  h(»c  (!X(M-ulurus 
sil.  Kt  dicit  quod  primo  bmlahitpcrlraus- 
eunter  tangere  si  qiiid  in  parle  bene  dic- 
tiim  ost  circa  polificam  aprogonitorihus, 
idost  a  [)iiorihiis  sa[)iontihus.  (juod  fa(!i(;t 
iii  sccuiido  l*olilicie.  J)(!iud(!  cx  divorsis 
politiisconsiderahit  qualos  pohtiaesalvant 
civitates,  scilicet  politia*  rocita*,  qua*  sunt 
rogmim,  aristocratia,  ot  politica  ;  ot  qua- 
lcs  coirijm[)unt,  scihcetporvorsa^  politia*, 
qua*  sunt  tyrannis,  unius  scilicct,  oligar- 
chiaotdemocratia.  Et  iterum  considoran- 
dum  osl  quaUa  consorvaiit  vol  corrum- 
punt  singulas  politias,  ot  propter  quas 
causas  qua*dam  civitatos  heue  agunt  ci- 
vihlcr,  qua?dam  autom  malo.  Kt  hoc  do- 
torminabit  a  tortio  libro  Volitirx  usque 
ad  soptimum  :  uhi  post  pra'dicta  coiisi- 
derata  iucipit  conspicere,  qualis  sil  op- 
tima  politia,  et  qualiter  dobcat  esse  ordi- 
naia,  et  quihus  logihus  ot  consiietudini- 
hus  utalur.  Sed  ante  omnia  haec  ponit 
quaedam  principia  politicae  in  lihro  primo  a 
quihus  dicit  se  inccpturum.  Quod  quidem 
est  continuatio  adni)riim  Polilicx,  et  tcr- 
minatio  summae  totius  lihri  Ethicornm. 


POIJTTCOIUIM 


si':r    Di:   t^1':i!i;s   (:i\ilii;us 


LlliEH    PRIMIIS 


!il.lil!IIA  l.llllll.  —  CIVITAS  KX  Vir.IS.  VICHS  FA  DOMinUS  COAMIT.  DO.MIS  AITKM  VII. 
EX  VIHO  KT  liXOHK.  VKL  PATUK  KT  I.liJKHlS.  VKI.  KX  DOMINO  KT  SKHVIS  COMPO.MTIH, 
HARrM  PUIMA  KT  SKCIiNDA  NATIH.M.IS  KST  ,  TKHTIA  OIANDOOIK  NATrHAI.IS  KST  , 
QllAN'DOUl  K  NON.  SINT  KNIM  Ul'll>AM  NATI  HA  SKHVI  KT  DOMINI,  0IT1>AM  I.K^.IHLS 
ACOIIISITI.  ACOl  ISITIONIS  KTIAM  SPKCIKS  Ml  LT/K  NATIHALES^  LT  CAPTIHA,  PASTIO, 
ET  AGHICLLTUHA,  NON  NATLHALES  LT  MKHCATUHA,  EOIvNLS,  ET  MKHCKNAHIA,  POHHO 
IN  HIS  OMNiniS,  OIOD  SKCl  NDIM  NATIHAM,  T-XPKTENDIIM  KT  PH.EFKHENDLM  EST : 
QUOD  ALJTEM  PH.ETKH  iNATUHAM,  l>OSTi»ONKNDUM  ET  FUGIENDUM. 


PROLOGUS    S.    THOM^ 


Sicut  Philosophus  (locct  in  sccuiulo 
P/il/sicoruni,  ars  imitatur  naturam.  Cu- 
Jus  ratio  est,  quia  sicut  so  liabout  prin- 
cipia  ad  inviccm,  ila  [)rop()rlional)ililer  sc 
liahent  opcrationeseteflectus.  Principium 
autem  corum  quae  secundum  artem  fiunt 
est  intcllcctus  humanus,  qui  sccundum 
artem  fiunt  est  intellectus  humanus,  qui 
seeundum  similitudinem  quamdam  deri- 
vatur  ab  intellectu  divino,  qui  est  princi- 
pium  rorum  naturalium.  rndc  nooessc 
est  quod  et  operationes  artis  imitcntur 
operationesnatura^. ;  et  ea  quaesunt  secun- 
dum  artem,  imiteuturea  quai  sunt  in  na- 
tura.  Sicnim  aUquis  instructorahcujus  ar- 
tis  opus  artis  efficeret,  oporteret  discipu- 
him_,  qui  ab  eo  artem  suscepisset,  ad  opus 
ihius  attendere,  ut  ad  ejus  simihtudinem 
et  ipse  operotur.  Et  ideo  inteUectus  hu- 
manus  ad  quem  intchigibile  lumen  ab 
intehectu  divino  derhatur,  necesse  habet 
in  his  quae  facit  informari  ex  inspectione 
eorum  quse  sunt  naturahter  facta,  ut  si- 
mihter  operetur.  ¥A  indc  est  quod  Philo- 
sophus  dicit  quod  si  ars  faceret  ea  quaB 
sunt  naturce,  simihter  operaretur  sicut  et 
natura  :  et  e  converso,  si  natura  faceret 


ea  qua^  sunt  artis,  simlhter  faceret  sicut 
ars  facit.  Sed  natura  quidem  non  perficit 
oa  quae  sunt  artis.  Sed  solum  quaidam 
prinoipia  praeparat,  et  exemplar  operandi 
quodam  modo  artificibus  praebet.  Ars 
vero  inspicerequidem  potest  eaquae  sunt 
naturae,  et  eis  uti  ad  opus  proprium  per- 
fici^ndum;  perficere  vero  ea  non  potest. 
Ex  quo  patet  quod  ratio  humana  eorum 
quae  sunt  secundum  uaturam  est  cognos- 
citiva  tantum  :  eorum  vero  quae  sunt  se- 
cundum  artem,  est  et  cognoscitiva  et 
factiva  :  unde  oportet  quod  scientiie  hu- 
mana^  qua?  sunt  de  rebus  uaturahbus, 
sint  speculativai ;  (juae  vero  sunt  de  re- 
bus  ab  homine  factis^  sint  practicae,  sive 
operativae  secundum  imitationemnaturae. 
Procedit  autem  natura  in  sua  operatione 
ex  simphcibus  ad  composita ;  ita  quod  in 
eis  quae  per  operationem  naturae  fiunt 
quod  est  maxime  compositum  est  perfec- 
tum  et  totum  et  finis  ahorum,  sicut  ap- 
paret  in  omnibus  totis  respectu  suarum 
partium.  Fnde  et  ratio  hominis  opcrativa 
ex  simphcibus  ad  composita  procedit 
tamquam  ex  imperfectis  ad  perfecta.  Cum 
autem  ratio  humana   disponere  habeat 


•0 


I'()L1T1C0IUIM. 


non  sohim  Uu  liis  qua*  in  msuiu  hoiniiiirt 
vuniuut,  8Uil  otiain  du  ipsiH  lioininitiUH 
qui  rutionu  itsKuntur,  in  utrisqut!  pro- 
(-eilit  t'\  siiii[)liritiu.s  iitl  (■oiiiposititin.  In 
ilUs  quidiiii  iclius  (luuMu  umiiu  lioiiiiiiis 
veuiunt,  liicut  (uin  t^v  liKuis  (■onstitiiit 
nuvuin  et  ux  lignis  et  lapiilitius  (loiiiiiiii. 
In  ipsis  uiitcin  hoiiiiiiitius,  siciit  (Uiii  iiiiil 
tos  honiiiiibus,  siciit  <iiui  iiiiiltcjs  lioini- 
ut)H  onlinat  in  uuaiu  (|uaiiiilaiu  ('oiiiiniini- 
hitt;in.  (^hiaruin  ([iiitlciu  coiiiiuuuitatuin 
fuin  divcrsi  sint  h'''"lus  ct  onliiifs,  iil- 
tiina  tist  coimniiiiilas  civitatis  ordiuala 
ad  [»t'r  se  suftlciciitia  vita*  liuiiiaiia*.  l.iidti 
iutur  omiies  coniinuuitat(;s  huinanas  ijisa 
est  [>crr('ctissiiua.  Kt([uia»'a  ([iia*  in  usuin 
honiiiiis  vciiiuiit  ordinautiir  ad  lioiniiiein 
sicut  ad  tiiieiu,  (]ui  est  priuci^jalior  liis 
qucesunt  adlinem,  ideo  neces.se  est  quod 
hoc  totuui  quod  est  civitas  sit  [)riiici[)alius 
omnibus  totis,  ([ua.'  ratione  liiiniaiia  co- 
giiosci  et  coiistitui  [lossuut.  Kx  liis  igilur 
quie  dicta  suiit  circa  doctrinam  politicam, 
quam  Aristoteles  in  hoc  libro  tradit,  ([iia- 
tuor  accipere  possumus.  I*rimo  ([uidem 
necessitatem  liujus  .^«cieutiie.  Umuium 
enim  qiiae  latione  cognosci  possunt,  ne- 
cesse  est  aliqiiam  doctriuam  tradi  ad  per- 
fectiouem  humana*  sapi(nitia!  qua*  philo- 
sophia  vocatur.  Cum  igitur  hoc  totum 
quod  est  civilas,  sit  cuidam  rationis  ju- 
dicio  subjectum,  necesse  fuit  ad  comple- 
mentum  philosopliia^  dc  civitate  doctrinam 
tradere. qua?  politica  nominatur,  idest  civi- 
lis  scientia.  Secundo  possumus  accipere 
genus  hujus  scieutiae.  Cumenim  scien- 
tiae  practicai  a  speculativis  distinguan- 
tur  in  hocquod  speculativaeordinantur  so- 
lum  ad  scientiam  veritatis,  practica;  vero 
ad  opus;  necesse  est  hanc  scientiam  sub 
practicaphilosophiacontineri,cum  civitas 
sit  quoddam  totum,  cujus  humana  ratio 
nonsolumest  cognoscitiva,  sed  etiamope- 
rativa.  Rursumque  cum  ratio  quaedam 
operetur  per  modum  factionis  operatione 


iii  (i.vteriorein  inateriam  transeuiitequod 
proprie  ud  urles  [jertiiKit,  ([ua^  meclianicce 
vocuntur,  ut|iote  labrilis  et  navifactivu  et 
siiuil(;s  :  ([iia'dani  vcro  o[)i'retur  [ler  ino- 
diiiii  actioiiis  o[)iM'ati(jue  uiaiii;iil(;  in  eo 
([ui  o[)eratur,  sicut  est  consiliari,  eligore, 
velle  et  hujiismodiqua'  ud  moralem  scion- 
tiam  |)ertiiiciit :  inauifestiim  est  |)oIiticam 
sciiuiliain,  ([ua'  de  hominuiu  cousiderat 
ordinatione,  non  contineri  Kuh  factivis 
scientiis,  qiia*  siiiit  artes  meidiunicsB,  sed 
siib  uctivis  ([uaj  siiul  sci(;nlia;  uioiales. 
Tertio  [lossuinus  acci[)ere  dignilalein  et 
ordiiiciii  [lolitica^ad  omnes  alias  scieiitias 
pructicus.  Kst  enim  civitus  [irinci^ialissi- 
nium  (M)ruiu  ([iia*  huinaua  ratione  cons- 
titiii  possuut.  Nam  ad  i[)sani  oiniKss  com- 
iiiiiiiilal(!s  hiiinana',  referuntur.  Utirsum- 
(]tte  omiiia  totu  quaj  [ler  artes  mechani- 
cas  coiistiluiiulur  ex  rebus  iii  usum  ho- 
minum  vetiicutibus,  ad  homines  ordi- 
iiantur,  sicut  ad  flnem.  Si  igitur  ])rinci- 
palior  scientia  est  quae  est  tle  nobiUori 
et  perfectiori,  neccsse  est  politicam  inter 
omiies  scieutias  pracficas  esse  principa- 
liorem  et  architecfonicam  oinnium  alia- 
rum,  utpote  considerans  ultimum  etper- 
fectum  bonum  inrebtis  hnmanis.  Kt  pro[)- 
ter  hoc  Philosophus  dicit  iu  finc  decimi 
EUdcorurn  quodad  ])olilica  perficiturphi- 
losophia,  quae  est  circa  res  humanas. 
Quarto  e.x  pra^dictis  accipere  possumus 
modum  ct  ordinem  hujusmodi  scientiae. 
Sicut  enim  scientiae  speculativae  quae  de 
aliquototo  considerant,ex  consideratione 
partium  et  principiorum  notitiam  de  toto 
perficiunt,  passionesetoperationes  totius 
manifeslando  ;  sic  et  hfec  scientia  prin- 
cipia  et  partes  civitatis  considerans  de 
ipsa  notifiam  tradit,  partes  et  passiones 
et  operationes  ejus  manifestans  :  et  quia 
practica  est,  manifestatinsuper  quomodo 
singula  perfici  possunt  :  quod  est  neces- 
sarium  in  omni  practica  scientia. 


LECTIO  I. 

Civitatum  origo  ;  quidque  civitas  sit :  et  quod  homo  civile  sit  animal,  civitatemque 
natura  priorem  esse  suis  partibus,  vico  et  domo. 


ANTIQUA. 

Quoniam  omnem  ci\itatem  videirus  communita- 
tem  quamdam  existentem,  et  omnemcommuuitatem 
boui  alicujus  institutam  ;  ejus  enim  quod  videtur 
boui  gratia,  omuia  operantur  omnes  :  manifestum 
quod  omnis  bonum  aliquod  conjecturat. 


RECENS. 


Quandoquidem  videmus  omnem  civitatem  socie- 
tateui  quandam  esse,  ouineuique  socieiatem  boni 
alicujus  gratia  coiri;  ^ejus  euim,  quod  boni  speciem 
prae  se  lert,  causa  aguut  omues  oiunia:)  apparet 
omnes  quidem  societatesbonum  aliquod  sibi  propo- 


i.iitKn  I. 


04 


Maxiiiin  iinloin  |iriiici|iMliMHiiiMini  (nnninni  initxiiini 
nrin('i|mliH,  ol  (iinncx  nliiiH  circiiiniilncliMiH.  Ilii<c  nii- 
lcin  i<hI  (|iia<  Vdcalnr  civilaH,  i<l  ('(Mniiiiiiiicalio  |i(ill 
tica. 

Oiiicnin(|no  iKilnr  c.xirttiniaiil  politicnin  i<l  n<Kali'in 
ul  (rcouoiniciini  cl  ili<N|i()liciini,  iilcin  iion   li(<iic  di 

Clllll. 

MnlliiiiiliiK^  iMiiin  (<l  |iaiicilali>  |inlaiil  ilillcno,  xcil 
iioii  H|iiici(<,  liiiriiin  iiiuiiiii|iiii<li|iic  :  |iiila,  Hii|iiiili<in 
|iaucoi'iiiii,  |iali'ciii  ruiiiiliaM  :  ^'i  aulcin  |iliii'iuin  irco- 
Moinuin.  Si  aiitcin  miIIiuc  |i|iii'iiiiii,  |ioliliciini  anl  ri< 
fiiiU'  :  laini|iiaui  iiiliil  liillcrculcin  iiia^iiain  iloniiin  cl 
{larvaui  civital(<ni.  I''.l  |ii>lilicuin  (<l  i'(<)<alc,  i|uanilo- 
niiiilcni  ipsc  |n'a<(<st,  i'(<^al(<,  (piainto  antiuii  ii(<cnii- 
(Inin  ralioncni  ili.-^cipliiia^  tuli.i  Hcciiiulnni  purt(<ni 
priiicipuns  »1  Buhjeclns,  polilicnui. 


Ha<c  nnlein  iiou  snnl  vern.  Mniiifcstnni  nnlciu  (>ril, 
(inoil  (licilni',  inlciiiii^ntihns  sci^niulniu  snlijcclain 
urMIioiIiiui.  Siciit  eniin  in  aliis  coin|iosituin  iisipie 
ail  iiicoinposita  necess(<  diviilcrc  ;  lia;  ciiiin  iniiiiinu; 
nurtes  totins  :  sic  cl  civitatein  c\  ipiihiis  coinpouitnr. 
Considerunles  videhiinus  et  dn  iis,  iiuihus  ipiideiii 
ditlerunl  uh  iiivicem,  el  si  ipiid  urlilicialc  contiiiffil 
accipere  circu  unnui(piod(|iie  dictorniu.  8i  (piis  euiiu 
e."t  priucipio  res  nnsceutes  vitlerit,(pieinndinoduui  et 
iu  uliis,   et  iu  iis  optiine  uliipiu  couleiupluhitur. 


Necesse  itaque  prinium  comhinare  sine  invicem 
nou  possihile  esse,  puta  femiuam  et  masculum  ge- 
ueruliouis  j^rutin  :  et  hoc  uou  e.\  electioue.  .scd  si- 
cnt  iu  uliis  nuiinalihus  et  iilaulis,  uaturale  appetere 
quule  ipsnni,  tale  dereliuquere  alteruni. 

Principaus  nnteiu  et  suhjectum  uatura  propter  sa- 
lulem.  Oiiod  (|uidem  eniui  potest  uicute  pnwvidere. 
priucipaus  natura  et  dominans  nntura.  Qnod  autem 
potest  hoc  corpore  facere,  suhjectum  et  natnra  ser- 
vum.  Propter  quod  domino  et  servo  idem  expedil. 


Natura  (juideiu  igitur  distinguuntur  femina  et 
servus  :  niliil  enim  uatura  fucit  tale.  quale  aeris  ti- 
guratores  delphicum  gladinm  pauperie,  sed  uuum  : 
sic  euim  utique  perticiet  optime  organorum  unum- 
quodque,  non  uniltis  operihus.  sed  uui  servieus. 

Inter  barharos  autem  femiua  et  servus  eumdem 
hahent  ordinem. 

Cansa  auteui  quia  natura  principaus  nou  haheut, 
sed  tit  coumuiuicalio  ipsorum  servae  etservi,  propter 
quod  dicuut  Poela;  harharis  quidem  Grsccos  priuci- 
pari  cougrue,  tamquam  sit  idem  uatura  tjarharum  et 
servum. 

E.\  his  quidem  igitur  duahus  communitntibus  do- 
mus  priuia.  Et  recte  llesiodus  dixit  poetizans.domum 
quidem  priuiuiu  enteui  mulierem,  et  bovem  arato- 
rem  :  bos  euim  pro  miuistro  pauperihus. 

In  omuem  quideiu  igitur  diem  constituta  commu- 
nitas  secuudum  uaturnm  domus  est,  quos  scilicet 
Charondas  quidem  vocat  liomositios,  Epimeuides  au- 
tem  Creteusis,  homocapuos. 


Ex  pluribus  autem  domibus,  communicatio  prima, 
usus  uon  diurnalis  gratia,  vicus. 

Maxime  autem  videlur  secundum  naturam  vicus 
vicinia  domusesse,  quo  quidam  vocant  collactaneos 
pueros,  et  puerorum  pueros. 

Propter  (luod  etprimum  rege  regebantur  civitates, 
et  nunc  adhuc  geutes,  ex  suhjectis  enim  regi.  Omnis 
enim  domus  regitur  a  senissimo.  Quare  et  viciniae 
propter  coguatiouem.  Et  hoc  est,  quod  dicit  Home- 
rus  :  leges  statuit  uuusquisque  pueris,  et  uxorihus  : 
et  dispersum  euim  :  et  sic  antiquitus  hahitabant. 

Et  Deos  autem  propler   hoc  omnes  dicuut  regi  ; 


ii(<rn  iil  lliinni;  nnin  vi)r.i,i|iiat  ritt  omniiini  prinrrpi, 
(piii<(pit*  ('.eluraii  cotitlnet,  id  nilii  hoiiiiin  |iriipon(*rfl, 
ipidd  idl  (iinniniii  Hiiiniiiiiiii  iic  iirji-HtniiliHniiiiiiin  iliiM: 
aiiti<iii  ent  i<a,  ipiii<  civitiiH  iippclliitiir,i<l  HiicictnH  civihs, 

lli  igiliir  (iiiineH,  ipii  i<\ii-liiiiiiiil,  liouiinciii  pnlili- 
ciiiii,  (iid  civitatciii  niodcniiiihiiii  iiIiiiikiiiii)  i<t  luui- 
liciiin  lad  i°i<gHl(<iii  piitcHlulcin  a|iliiin>,  «l  ifcoiioiiti- 
c.iiiii  (ri<i  raiiiiliiii  in  liiciiihi'  rariiltntc  pni<ilitiiiii),  nt 
(li<Hp(iticniii  (iiiii  HcrviH  iiiipcrarc  hcwiI  .  imiikIciii  «'HKe, 
iiiiiiUH  r(<cti!  iliciinl.  1'iilaiii  (<iiiiii  iiniiiiiqiicinipii'  lio- 
riiiii  itiiillitiiilin(<  i<t  iiaiicilatc,  iiun  gciicrc  aiil  Hiiecie, 
dillcrre:  vitrhi  grntia,  Hi  |innciH  prii<i!KHi;  ntipnt  iinpc- 
rnri^  pOHHit,  chhc  hcniiii;  ni  pliirilniH,  (fcoiioinniit : 
Kl  iiliipiaiito  pluriliiih,  vcl  politicuin  (nil  civiUitem 
inoderanilain  npliiin,)  vcl  hn.^^ilicniii,  i  ad  r«>guleiii 
potestnteni  idoiieuiin :  iptuHi  vero  iiiliil  iiiti<rHil  iiiter 
iniignnm  doniuin  et  pnrvuin  civitulein.  Kt  iioliliciiiii 
ipiidein  cl  huHiiiiMitn  itu  iiiter  ne  diilcrre  |iiitnitt  : 
(|iiniii  ipsi<  ipiidcni  hoIiih  et  Hiunpcr  civiluti  pruteHl, 
nd  rcgulcin  polii.stuteiii  iiloitnuiii ;  ithi  vent  ex  rntio- 
nihiis  Inlis  si  ieiitia-  vii-isitiin  intpernl  nc  paret,  polili- 
cuiii  ap|iellniit. 

S(mI  liii<c  iioit  siiiit  vern :  atipiit  id  (piod  a  itohiii 
dicilnr,  iis  plHunin  liel,  (pii  hoc  8pectahuiil  ex  ea 
insliliilione  nc  docendi  rntione,  (pinin  iios  niiten  xe- 
ciili  uhpie  ingressi  siiutus.  (Jiiemudinodum  eitim  in 
uliis  rehus  comiiosilniu  nsipie  ml  simplicin  dividere 
necesse  esl(lia<  euiiit  suiit  particnlie  tolins  miiiiinue), 
sic  et  si,  iiuihiis  ex  partihiis  c.oiistet  civiln-,  videa- 
utus,  eadeut  opera  et  quid  hn;c  inler  se  dineraut.co- 
guosceinns,  et  lierine  possit,  nt  quippiam  eorum 
qun>  dicta  sunt  arle  Iractari  atque  explicari  possit, 
intelligemus. 

Itaipte  si  ipiis  a  iiriucipio  res  orientesac  naacentes 
inspexerit,  quemadinodum  iit  ceteris,  sicet  in  his  hoc 
modo  optime  rei  veritalent  perspexerit. 

Necesse  igilur  est  primiim  eos  coitjungi  et  copu- 
lari,  quoruni  alter  sine  altero  esse  non  potest,  ul 
mareui  et  femiuam  procreatiouis  causa  ;  ahpie  hoc 
nou  ex  cousilio  proficiscilur,  sed,  quemndmodum  et 
iu  celeris  aniinautihus  et  slirpihus  uaturnle  est,  tale 
alteriini,  (piale  ipsum  sit,  cupere  relinquere.  Co- 
pulautur  iteui  natnra  id,  (piod  imperat,  et  id  quod 
imperio  paret,  propter  salutem.  Nam  quod  mentis 
agitaiioue  providere  potest,  imperaudi  jus  hahet 
natura,  et  dominatur  natura  :  quod  aulem  potest 
corpore  imperata  facere,  id  imperio  alterius  parere 
et  servire  debet  uatura.  Qnapropter  domino  et  servo 
idem  expedit. 

Feuiina  igitur  et  servus  distincta  sunt  natura.  Ni- 
hil  euim  tnle  efficit  natura,  quale  fabri  ferrarii  gla- 
diuiu  Del[ihicuin,  parce  et  tenuiter  ;  sed  singula  ad 
siiigulos  usus  :  sic  euim  ahsolutissimuiu  et  perfectis- 
simum  fuerit  unumquodque  iustrumeiitum,  si  non 
multis  operibus  sed  uni  serviat.  Apud  barbaros  au- 
tem  feuiiua  et  servus  eodeui  suut  ordiue  et  loco. 
Cujus  rei  causa  est,  quod  uou  habeut  quod  imperet 
uatura,  sed  eorum  societas  ex  servo  et  ancilla  cou- 
stat.  Quocirca  par  esse  aiuntpoetae,  «  Barbaris  Grae- 
cos  imperare  ;  »  proinde  quasi  idem  sit  harbaius  et 
servus  natura. 

Ex  his  igitur  duahus  soeietatibus  prima  domus 
conslituitur ;  recteque  Hesiodus  scripsit  :  «  Esto  do- 
mus  primum,  et  mulier  tihi,  bos  et  arator  :  »  bos 
euim  pauperibus  pro  servo  est.  Societas  igitur  in 
oiuues  vitae  dies  coustituta  uaturae  convenieus,  do- 
nius  est  :  cujus  societatisparticipes  et  consortes  omo- 
sipHOus  Charondas  appellat  (id  est,  eodem  panario 
victum  sumeutes)  ;  Epimenides  autem  Creteusis  omo- 
capous  (id  est,  uuo  et  commuui  praesepi  vel  mensa 
utentes). 

Sucietas  autem  priina  ex  pluribus  domihus  con- 
flata,  uon  diurui  usus  gratia,  vicus  et  seu  vicinitas. 
Maxime  vero  videtur  esse  naturae  consentanea  vici- 
nitas,  veluti  quoedam  domus  colonia,  quos  uonnuUi 
collactaneos  appellant,  et  iilios  et  liliorum  filios.  Ita- 
que  et  principio  civitates  sub  reguiu  imperio  eraut, 
et  uunc  etiam  populi ;  qiiia  ex  iis,  qui  sub  regno  vi- 
vebant,  conveueruul.  Omues  enim  domus  ejus,  qui 
ajtate  antecedit,  reguo  subjecta  est  ;  ergo  et  coloniae 
(id  est  familite  plures,  qiUB  ab  uua  domo  tluxeruut}, 
propter  cognationem.  Atque  hoc  illud  est,  quod  ait 
Homerus  :  •<  Jura  autem  uxoribus  unusquiscjue    dat 


l'()LITICORrM. 


qui«  «t  i|Nii,  ii  i|uideui  aJtiue  et  uunc,  ii  aulem  auti- 
i^uitu*  reuebaiitur.  Sic  uuteui  ete|ifcitf4  eihiipbiii  m- 
ttiuiildut  (luujiiicD,  sii  el  vilHd  lijuruuj. 


Ou«  au».  -  (lerrerU 

CivitllS,      j  •  ,      af.    Mlfli 

€!■  lircli:.   l-iiila  ■liinlelll  ini- 

tiii  .  ui    tiiiteiii    gialiii    beiit!  vi- 

veuiJi. 

Hruijter  qiiod  uniuitf  civitas  untura  eiit,  i>ii|uiileiuet 
|iriiiiiti  rijuiiiiiiuitated  ;  Iiiii6  eiiiiii  i|ina  illiiriiiii  ;  iia- 
tura  ttuleui  tliiib  eiil.  Oual>5  eiiiiu  uuuui<{UiHli(ue  ent 
geiieratioue  («erreutii,  liaiic  iliciuius  iiatiiraiii  e.iae 
uiiiuaciijiiaijue,  tiicut  huuiiiiii),  ei|ui,  liuiuiu.  A<liiiic 
(juud  I  ij^u.i  xiiitia  etlliiiii,  o{itimuui.  l'er  lie  tfuflicieutia 
auteui  liuiii,  et  uptimuui. 

E.\  iii)  i^itur  iiiaiiirestiiui,  i|Uud  eorum  qua»  natura, 
civilas  est,  et  i|iiod  hniiio  uritiira  civile  aiiiiiml  ent, 
et  qui  lucivili^t  |iru{tter  uatiiraui,  et  iioii  |iro|iter 
furtuuaui,  aiit  {iruviiA  est,  nut  iiielior  ouaui  liuuio, 
(|ueiiiiiiliiiudiiiu  et  iMii  iili  Hoiin-rii  iiiiileiliclus,  iii8o- 
cialin,  illet^atiia,  iiceleratiis  ;  uiiiiul  eiiini  iiaturn  tuiiii 
affeclitiur  belli,  veluti  «ine  jugo  exi^teud,  sicut  in  vo- 
latibilibuii. 


Quod  autem  civile  animal  honio,  oaini  apc  et 
ouiui  (i^regali  auinmli  luaKis,  {lalniii.  Nihil  enini,  iit 
aiiiut,  frustra  uatura  facit  ;  i>eruioiieui  iiiiteiii  soliis 
habet  hoiuo  sujier  aiiiuialia.  Vox  ijuideui  i;/itur  de- 
lec  abilid  et  tristabilis  est  si^nuui,  {inqiler  i(uud  et 
alii.s  e.xistit  aiiiuiiililius  :  iiHque  nd  lioc  eiiiiii  iiiitura 
eorum  jierveiiit  iit  liiibcaut  ^^euguui  tristabilis  et  de- 
lectabiliii ;  et  hoe  liiguiHcaut  iiiviceni.  Seruio  auteiu 
est  in  osteudeudo  confereiis  et  nocivuiii.  Quare  et 
juntuiu  et  injustiuii.  Moc  enim  ad  nlia  auinialia  ha- 
Lent,  honiiiiibus  pru(irie  soluui,  boni  et  innli,  justi  et 
injusli,  etalioruiu  seusunihabere.  Horuinauleiucom- 
niunicntio  facit  domum  et  civitatem. 

Et  prius  itaqiie  civitns  qiiam  donnis,  et  unusquis- 
que  nostrum  est  :  totum  euim  (irius  necessarium  esse 
per  se.  Inlerempto  euiiu  toto,  uec  erit  (les  neque 
manus  nisi  .Tequivoce,  veliit  si  quis  dicat  Inpideaiu  : 
corrupta  euim  erit  talis.  Oinnia  eniui  0(>ere  detiuita 
suiit  et  virtute.  Qiiare  vero  jam  talia  e.xi^tentia,  non 
dicendiiiu  eadem  esse,  sed  aequivoca.  Qiiod  ({uidem 
igitur  civita  s  natnr  prior  quam  uuusquisque,  iiiani- 
festum.  Si  enim  non  per  se  sufticiens  uiius({nisque 
segregatus,  siiniliter  aliis  parlibiis  se  habcbit  ad  to- 
luiu.  Nou  (loteus  autem  communicare,  niil  nullo  in- 
digens  propler  (ler  se  sufticieutiain,  uuUa  pars  estci- 
vitalis  :  quare  aul  heslia,  aut  Deus. 

Natura  quidem  igitur  impetus  in  omnibus  ad  ta- 
lem  communilateui.  Qui  autem  priinus  inslituit, 
maximoruiu  bonorum  causa.  Sicut  euim  perfectuni, 
opliuium  aiiimalium  homo  est,  sic  et  separatum  a 
lege  et  justilia,  pessiiuum  omuium.  Saevissima  eniui 
injustitia  habens  arma  :  homo  autem  hnbens  anna 
nascitur,  prudentia  el  virtute,  quibus  ad  contraria 
est  uti  maxime,  propter  quod  scelestissimum  et  syl- 
vestrissimum  sine  virtute,  et  ad  veuerea  et  voracita- 
tem  pessimum  :  justitia  autem  civile.  Diki  enim  ci- 
vilis  communitatis  ordo  est.  Diki  autem  jiisti  judi- 
cium. 


«t  uatiii.  M  Naiu  por  ttgroa  din^ierbi  eraut,  el  sie  iiri- 
iiiii)  illis  teiii(.oribu6  vitiiiu  culetiaiit.  Atque  idcirco 
oiiiiies  uiiiiit  deuo  (•ub  legiiu  ii-taleiii  agere  ;  iiiiia 
(lartiiii  ipiii  qiiuque  etiaiii  iiuiic,  (mrtiiii  (iriiiiiii  illin 
et  (iriBciii  leiiqtoribu»  sub  leKibu»  eiiiiit.  Queuuid- 
uioiluiii  euiui  foriiiii»,  ita  et  viveudi  geuera  deuruiii 
ttilii  siiiiilia  rnciiiiit  hoiiiiiies. 

I*erfcrtn  ttutcui  sociein.^,  «.<  (iluribiis  viciii  couflata, 
civittts  eiit,  quiK  ad  buiiiuiuiii  jniii,  ut  ita  dicaiii,  uui- 
ui6  co(iiiiJ  ciiliuen  (lervasit,  »«ibi  (ilaiie  sufhcions  : 
orta  quideiii  viveiidi  causa,  coiislaus  auteiii  beue  vi- 
veinli  grntin.  Qiia(iro()ter  civitaii  oiiiuis  natiira  con- 
Ktttt,  siquideii  et  (iniiiu!  sucietnten  coustaiit  UHtiirH. 
Fiuis  euiiii  illnruui  li!i'cest.  At  iinturn  hiiis  est.  Qiiale 
euim  qiiidque  est  ortii  ejiis  nhsolulo  atque  perfecto, 
liaiic  ciijiisque  iinturiiui  esKe  diciiiiiis,  ut  tioiiiiiiiH, 
eqiii,  doiiius.  l*rtt)terea  id  ciijus  gratin  res  lit,  et  cu- 
jiisque  rei  tliiis,  optiiiiuiu  quidilnm  est.  At  co(iia  i(isa 
Huis  o{iiltus  (tolleiis  et  coiiteiitn,  et  uiliil  extra  se  desi- 
deraiiii,  Hiiis  est,  et  ojtliiiium. 

E\  hin  igitiir  (ierii{iicuuiii  est,  civitntemin  iis  rebiis, 
<{Ui«  unliiitt  coiiatniit,  e.s»e  nuiiierniidniii  :  et  lioiiii- 
iieiii  civile  aniiiinl  esse  iiaturn  :  et  cuui,  qui  iiiiturii; 
iiiipu|.iu,  iiou  fortuntB  cul(tn,  civitntis  nit  ex^ters,  aiit 
esse  iiiqirobuiii,  nut  lioiiiine  iiielioreui  :  iit  is,  in 
qiiem  iil)  lluiiiero  hoc  luiiledicluiuconjectumcst,  «  Gui 
iieque  ciirin,  nec  lex  est,  ueiiiie  Vesta  Laresqiie.  » 
Noii  eiiiiii  (lotest  quisquam  lalis  esse,  quiu  uno  eo- 
denique  teuipore  sit  etiaui  belli  cupidus,  laiiii{Uiiiii  so- 
litarin  InquilaJ  iii  cacuiuiiiibus. 

Hominem  auteiu  eHse  nuiuial  civilc  raagis,  quam 
apeni  et  quodvis  aniiunl  congregnbile,  (lers^iicuiim 
est.  Nitiil  eniiii  fruslrii  facit  iintura,  iit  diciiuus.  Ho- 
Uiiiii  autem  soli  ex  aniiiiiiutibus  sermo  tributus  est. 
Vox  quidein  igitur  Jucuudi  et  molesti  Higniini  est. 
Qun()ropler  etiain  nliis  nnimantibu»  su^qietit.  Nam 
liucusque  (irogressa  est  eoruni  natura,  ut  iiiolestuui 
et  Jucuiidum  seutiaiit,  et  inter  se  hasc  signiticent. 
Senno  auteiu  ad  id  quod  prodest,  et  id  quod  nocet, 
declarandiim,  valet  :  ergo  etiam  ad  idquod  justum 
atque  injusium  est. 

Hoc  enim  praeter  ceteras  animantes  hominis  est 
pro()rium,  ut  solus  boni  et  mnii,  Justi  cl  injusti,  et 
reliquorum  siiniliiim  sensum  hnljeat.  At  horum  so- 
cietas  et  coinmunio  donium  facit  etcivitatem.  Prius 
igitur  natiira  est  civitas,  quain  doiniis  et  unusquis- 
que  nostrum.  Totum  eiiiin  parte  prius  esse  necesse 
est.  Nam  si  homo,  qui  totum  quiddnm  est,  iutereat, 
neque  (les  neque  manus  crit,  nisi  forte  ex  commu- 
nione  nominis,  queinadiuodum  si  quis  manum  la[ii- 
deain  niauum  esse  dicat  :  corru.jtn  enim  raanus,  ta- 
lis  erit.  Omnia  aiitera  opere  denuita  sunt  et  potes- 
l.ite.  Quare  posteaquf^n  talia  esse  desierunt,  uon 
jnm  sunt  eadem  dicenda,  sed  homonyma,  id  est, 
uomiuis  communitate  tantum  similia. 

Civitatem  igitur  et  uatura  esse,  et  singulis  horai- 
nibus  esse  priorem,  perspicuum  est.  Si  euim  singuli 
sejuncti  non  sunt  instructi  copia  ad  bene  vivendum 
sufficiente,  similiter  «itque  aliae  partes  a  suo  toto  se- 
parataj,  ad  civitatem,  qu.ne  est  totum,  erunt  affecti. 
Qui  autem  non  potest  res  suas  comraunicare  aut 
societatem  contrahere  cuiu  aliis,  aut  qui  non  eget 
couimunicatione,  propterea  quod  ipse  sibi  sufHciet, 
nuUa  pars  civitatis  est  :  itaque  autfern  aut  deus  est. 
Omnes  igitur  ad  hanc  societatera  animi  impetu  fe- 
runtur  natura.  Qui  autem  primus  eara  instituit- 
maximorum  bonorum  auctor  etcausa  fuit.  Quemad, 
modum  enim  homo  suis  omnibus  nnmeris  absolutus, 
animal  est  animalium  optiiuum  :  ita  a  lege  et  jure 
semotus,  omnium  deternmum.  Saevissima  enira  in- 
justitia  est  armis  instructa.  At  homo  armis  instruc- 
tus  nascitur,  prudentia  et  virtute  :  quibus  ad  res 
contrarias  maxime  uti  licet.  Quapropter  sceleratissi- 
mum  et  immanissimum  animal  est  sine  virtute,  et 
ad  res  venereas  cibumque  protligatissimura.  Justilia 
vero  civilis  res  est.  Nam  judiciura  societatis  civilis 
ordo  est.  Jurisautem  disceptatio  judicium  est. 


His   igitur    praelibatis,    scienrlum    est      quoddam  prooemium,  in  quo  manifostat 
quod  Aristoteles  in  hoc  libro   praimittit     intentionem  hujus  scientia* :  deinde  acce- 


IJitKll    I 


93 


(lil  Jiil  |iri)|i(>sihiin  luaiiilcslaiiiliiiii,  il>i, 
((  (.hioliiaiii  aiiliMii  iiiaiiirr.stiiiii  i>\  i|itil>iis 
paililtiis  olc.  I)  C.irca  |ii'iiiuiiii  (lun  r.icil. 
Piiuio  oslciiilit  (liKiiilal(MU  civilalis,  dn 
(|ua  csl  polilica,  o\  rjiis  liiio  :  hcciiikIo 
ostiMulit  coiiiparatiiUKMU  civitatlH  ad  ulias 
coiuuuiuitatns,  ilii,  n  OuiciiuupK^  iKiluc 
(piiil(Mu  (dc.  I)  (lirca  priiuiiiii  duo  iiihMidil 
|U'()iiai'c.  (Jiioiuiu  priiuiiiu  csl,  (piod  ci 
vilas  ordiiKdiir  ad  aii^piiid  lioiiuiii,  siciil 
ad  lliuMii.  StuMiiido,  (piod  lioiiuuiad  ipiod 
ordiuatiir  civitas,  sit  |iriiicipalissiiuum 
iutiM'  Ixuia  liiiiuaiia,  ilii,  <  Maxiiuc  aiil(MU 
priiici|)alissiiuuiu  oinuiiiiu  clc.  »  (lirca 
priinuin  poiiit  taliMii  ratioiuMU.  Oiunis 
(■(UUiuiiuitas  cst  iiislilula  f^ralia  aruiiiiis 
lioiii.  Scd  oiuiiis  ci\itas  csl  couuuuiiilas 
(]na'(lani,  ut  nianitVsto  viiUMiuis.  Krgo 
oninis  civitas  ost  iiistituta  f;ralia  arKMijus 
boiii.  (Jiiia  it,Mtur  luiuor  luaiiifVsta  cst, 
iuaJ(U'(MU  sic  probal.  (Muir^s  lioiuiucs 
oniuia  (iiia>  raciunl  oporaiitiir  gratia  ojus 
qnod  vidoliirlu)iinni;sivo  sitvero  bounni, 
sivo  iiou.  Scd  oiuuis  coiniunuilas  ost  ins- 
iitnta  aliijuo  oiuMaiilo.  Krf;'o  oniuos  coiu- 
inuuitatos  oonjoctaut  ali^piod  boiiuni, 
idost  intonduiil  uli^inod  boiium,  sicnt  11- 
iicin. 

Dcindo  cniu  dicit  « maximo  antoni  » 
Ostondit  (juod  illnd  boiium  ad  quod 
ordinatnr  civitas,  cst  principalissimnm 
iutor  boua  biimaua,  tali  rafioiio.  Si  om- 
iiis  commnnifas  ordiuafur  ad  bonum,  no- 
cosse  est  qnod  illa  communifas  qiicO  ost 
maximo  principalis,  maximo  sit  conjocta- 
trix  boni  qiiod  ost  iutor  omuia  humana 
boiia  priiicipalissimum.  Oportct  eiiim' 
quod  proporfio  eorum  qua?  suiit  ad  riiicm, 
sit  secundnm  proportionem  finium.  Qu* 
autem  commuuitas  sit  maximo  priiicipa- 
lis,  mauiroslat  per  lioc  quod  addit,  ((  Et 
omnes  alias  circumplectens.  »  Est  eiiim 
commuuitas  quoddam  totiim :  in  omiii- 
bus  autom  totis,  talis  ordoiuvenitur  quod 
illudtotum(]uodinseincludit  aliud  totum 
sit  principalius  :  sicut  paries  ost  quoddam 
totum:  et  qnia  includitur  in  hoc  toto 
quod  est  domus,  manifostum  ost  quod 
domus  est  jirincipalius  totum  :  et  simili- 
tor  commuuitas  ([UO:!  includit  alias  com- 
munitates  est  priucipalior.  Manifestum 
est  autem  quod  civitas  iuclndit  omnes 
alias  communitates.  Nametdomus  et  vici 
sub  civitato  comprehcnduntur ;  et  sic 
ipsa  communitas  politica  est  commuuitas 
principalissima.  Est  ergo  conjectatrix 
priucipalissimi  boni  inter  omnia  boua 
liumana :    iiitendit    enim    boiium    com- 


iiiniic  (piod  oHt  inojjiiH  ol  (ijviiiiiiN  i|iiaiii 
boniiiii  nniiis,  iit  dicitnr  in  priiKipid  h.tUi- 
(1)111111. 

Doilldc  cuiii  dicil  «  ipiicuiiiqiK'  iKilur  » 
C.oinparat  civilatoin  ad  alias  coiiimiiiii' 
lalos  :  ol  ciroa  lioo  fticil  Iria.  l'rimo  ponit 
(ptoriiiudaui  falsam  opinionciii.  .Sim-iiikIo 
ostciidit  iptoiuodoposita-opiiiioiiis  falHilas 
iuiiotcs((M'(' possil,  ibi,  «  lla-c  aiiliMii  vcra 
iinii  siiiil  (dc.  »  Torlio  S(;ciiii(liim  iiKsiKua- 
fuiii  luoditin  poiiit  voraiit  coinparatioiicin 
civilalis  ad  alias  couituiiuitalcs,  ibi,  <(  .\o- 
cosso  itaipn;  iirinuiiii  coiubiiiaro  clc.  » 
(iirca  priinnin  diio  fuiMt.  J'rimo  poitit  ful- 
sam  opiuioiKMii.  Socnndo  iiidiicit  ooriiin 
rationoin,  ibi,  «  .MulfititdiiK;  ouitii  ('t  paii- 
citati!  otc.  »  (iirca  primuiu  c(iusid(M'an- 
dnm  ost  (piod  (liiplox  ust  cominniiitas 
oniiiibus  manifosta  :  scilicot  civitatis  ct 
doiuiis.  Civitas  aiitom  diiplici  roKimiric 
roL;ifur:  scilicot  jiolifico  cl  roKali.  HoKalo 
(]ui(l(Mn  est  regimen,  (jiiaiido  illo  qni  ci- 
vitati  prjoest  liabet  plenariam  potosta- 
t(Mii.  PoliticumaiifoinroKimou  cst  (iiiaiido 
illo  (]ni  [irioosl  liabot  polostatom  coarc- 
tatam  secundnm  aUqnas  leges  civitatis. 
Et  similiter  du[)lex  est  regimen  domus  ; 
scilicot  teconomicum  et  despoti(Mim.  Dos- 
potos  ([uidem  vocatnr  omnis  habons  ser- 
vos.  (DEconomus  antem  vocatur  iirocu- 
rator  vol  dispensator  alicujus  familiai. 
Uiide  despoticum  regimenest  qnoali^piis 
domiuns  servis  pra3sidet :  fficonomicum 
aiitem  regimcn  est  quo  aliquis  dispensat 
ea  quai  pertinent  atl  totam  familiam,  in 
qua  coutiuoutur  non  solum  servi,  sed 
etiam  liberi  inulti.  Posuerunt  ergo  qui- 
dam,  sed  non  bene,  quod  ista  regimiua 
nou  difTerunt,  sed  suiit  omnino  idem. 
Deinde  cum  dicit  «  multitudiuc  enim» 
Pouit  ratiouem  eorum  ;  qua3  talis  est. 
Quaecumque  diirerunt  solum  multitudine 
et  paucitate  non  differunt  specie  ;  quia 
differentia  quae  est  secuudum  magis  et 
miuus  nou  diversificat  speciem.  Sed  prai- 
dicta  rogimiua  diflerunt  solum  multitu- 
dine  et  paucitate;  quodsicmanifestabaut. 
Si  enimcommunitas,  quae  regitur,  sit  pau- 
corum,  sicut  in  aliqua  parva  domo,  ille  qui 
pra?estdiciturpaterfamilias  ad  quemperti- 
net  despoticus principatus.  Si  autem  sit  ad- 
hucplurimum,  ita  quod  non  solum  coiiti- 
neat  servos,  sedetiam  multitudinem  libe- 
roriim,  dicitur  illequi  pra?est,  oeconomus. 
Si  antom  sit  adhnc  plurium,  puta  non 
solum  eorum  qui  sunt  uuias  domus,  sed 
unius  civitatis,  tunc  dicitur  regimen  po- 
licilum  aut  regale.  Quod  quidam  dicebant 


U4 


l'i»l.rilCUHl  M. 


tuinquam  uitiil  diirunut  lioiuuH  a  civitatu 
uiiii  uiuKiiitudiuo  t)t  iiarvitutu  ;  itu  quod 
uiuguu  duuius  sit  puivu  civitus,  et  .;  t;ou- 
Vi^rHo  ;  i|Uod  e\  se(|Utuitilius  pattdtit  chsu 
futsuui.  Siuulitfr  ftiiiiu  polilKiiui  ut  rt)- 
gutu  reKiiui5U  poutdjuut  diirfrro  sotiiui 
luidtitudiiiu  ut  puucitatu.  IJuuntto  vuru 
uiiiui  ipsi;  tioiiio  priffst  siiuplicitfr  ul  su- 
cuiitluiii  ttiuiiiu,  tliiiliir  lu^iiiifu  ruK'>l*'- 
Quuiido  vuru  sucuiiiluiu  ratioiuMU  tali.s 
Heiuiitia^  iu  purtu  pra^sidtd,  ittust  hucuii- 
duin  tff^f s  posilas  ptu"  dis<i[diuum  poli- 
ticaui,  fst  rf^iiutru  ptilitituiii  ;  (piasi  Sf - 
cuiiduiu  purtuin  priiiciputur,  quautiiiu  ad 
ea  Hciticut  quu;  ujus  potustuti  Hutisiiut; 
utHuciiutliiui  [lartfin  sit  siilijfctus,  i|ua!i- 
tuiu  ad  fa  iu  (|uitius  sulijicitur  iii'^\.  i-s. 
quituis  ouiiiibus  t:oucludftiaut  tiuod  oiii- 
uiu  pru^dictu  regimina,  quonim  quunlam 
pfrtiufut  utt  t;ivitatem  (|UiHdain  ad  d(>- 
muin,  non  diirfrant  s[)fcie. 

I)f  indtj  cum  dicit  <i  tuec  autem  » 
Ostundit  inodum  maniffstandi  alsita- 
tein  prcedictte  o[)inionis  :  et  dicit  quod  f  a 
quu*dicta  sunt  noii  sunt  vera  :  et  tioc  erit 
manitestum  si  tpiis  vtdit  inte udere  secun- 
duin  sutjjectum  metliottum,  idest  secun- 
dum  artem  considerandi  talia  (juaj  infra 
poufutur.  Modus  autem  liujusartisest  ta- 
lis  :  Quod  siciit  in  aliis  relius  ad  cog^iii- 
tionem  totius  necesse  est  dividere  com- 
positum  usque  ad  incomposita,  idest  us- 
que  ad  indivisiliilia  qua;  sunt  minima! 
partes  totius  (puta  ad  coguoscendum 
oialiouem,  uecesse  est  dividere  usque 
ad  litteras,  et  ad  cognoscendum  corpus 
naturale  mixtum,  necesse  est  dividerc 
usque  ad  elemcnta) :  sic,  si  considercmus 
ex  tiuibus  civitas  componatur,  magis  po- 
teriinus  videre  ex  praemissis  regiminil)us 
quid  unumquodque  sit  secundum  se  et 
quid  difterant  ad  iiivicem,  et  utrum  ali- 
quid  secundum  unumquodque  eorum 
possit  artificialiter  considerari.  In  omni- 
bus  enim  ita  videmus  quod  si  quis  inspi- 
ciat  res  secundum  quod  oriuutur  ex  suo 
principio,  optime  poterit  in  eis  contcm- 
plari  veritatem.  Et  boc  sicut  est  verum 
in  aliis  rebus,  ita  etiam  est  verum  in  bis 
de  quibus  intendimus.  In  bis  autem  ver- 
bis  Philosophi  considerandum  est  quod 
ad  cognitionem  compositorum  primo 
opus  est  via  resolutionis,  ut  scilicet  divi- 
damus  compositum  usque  ad  individua. 
Postmodum  vero  uecessaria  est  via  com- 


{loHitiouis,  ut  ux  principiis  iudiviHibilitiUs 
jaiu  iiotiH  ilijiitticemuH  du  rubuH  qu£e  ex 
[irin(-i[iiis  caiisauliir. 

Dfindf,  cuiii  dicil  n  uticosse  ila(|ue  » 
SutMiiiduin  [iraiuiisssiiui  uioiluui   [loiiit 
viuaiii  com[)aratioueiu  aliariiin  comiiiiini- 
tatuui  ud  civitat(;m:et  circalioc  duo  fucit. 
Priino  a^'it  dt;  aliis  (•oiniuuuil.itibus  quaj 
ordiiiantiir  a<l  civitatc iii.  Sf cuiulo  de  coui- 
uiuiiitato  civitatis,  ibi,    «  Quai  autem  ex 
(duribiis  [lagis  etc.  »  Circa  primuin   tria 
facit.  Piimo  pidpouit  coiiuuiiiiitatfm  pcr- 
souu'  ad  [)('isoiuiin.   Seciiii<lo  [xuiit  coin- 
muuitatein(lomus(|uaM;oni()Iectitur  diver- 
Hus   persouariim  cominunicatioueH,   ilii, 
«  l'lx  tiis  diiabus  igitur  etc.  »  Tertio  [)Oiiit 
commiiuitalfui  vici,  (|iia'  (!st  t!\  pluiibus 
iniiltitudiuibus,  ibi,  «  Sed   qiia;  ex  [iluri- 
t)us  dtimibus  etc.  »  Circa  [)rimum  diio  fa- 
cit.  Primo  [xmit  duas  commuiiicatioues 
[lersoualtis.  S(!cuii<lo  comjiarat  fas  adin- 
vicem,  ibi,  «  .\atiiia  (|ui<lfin  igitur  elc.  » 
Duaruin  autem  communicationum  perso- 
naliiim,  [irinio  ponit  eam  quai  est  maris 
et  femlna; :  et  dicit,  ([uod  quia   oporlet 
uos  divi<lere  civilatein  usque  ad  partes 
ininimas,  necesse  est  dicere  quod  prima 
combiuatio  est  personarum  qua»  siuo  sc 
iuviccm  (;ss(!  non  possuut,  scilicet  maris 
et  feiniuy.  Ilujusmodi  enim   combinalio 
est  propter  generationem  per  quam  pro- 
ducuiitur  et  mares  et  femina;.  Et  ex  hoc 
patet  quod   sine   iuvic(;m  starc  vcl  esse 
nou  possunt.  Sed  (|iialiter  isla  combinatio 
sit  prima,  ostendit  per  hoc  quod  subdit, 
«  Quod  uon  ex  electione.  »  Ubi  conside- 
randum  est  quod  in  liomine  est  ali([uid 
quod  cst  proprium  ejus,  scilicet  ratio,  se- 
cundum  quam  ei  competit  quod  ex  con- 
silio  ct  etectione  agat.  Invenitur  etiam 
aliquid  in  homine  quod  est  commune  ei 
et  aliis,  et  hujusmodi  ^  est  gencrare.  tloc 
igiturnoncompetiteicx  electione,idestse- 
cundum  quod  habet  rationem  eligentcm, 
scd  compctit  ei  sccundumralionem  com- 
munem  sibi  ct  animalibus  ct  ctiam  plau- 
tis.Omnibusenimliisinestnaturalis  appc- 
titus,  ut  post  se  derelinquat  alterum  tale 
qualeipsumest;  ut  sic  per  generationem 
conscrvetur  in  specic  quod  idem  numero 
conservari  non  potcst.  Est  quidem  igitur 
hu  ju  smodi  naturalis  appetitus  etiam  in  om- 
nibus  aliis  rebus  naturalibiis  corruptibili- 
bus.  Scd  quia  et  vivcntia,  scilicet  planta; 
et  animalia  -  liabcnt  spccialem  modum 


*  Al.:  «  scilicet  ratio,  secundum  quam  ei  com- 
petit  quod  est  commune  ei  et  aliis,  et  liujus  est 


generare.  » 

2  Al.  :  «  et  alia.  » 


MIIKIl  I.  U6 

g(Mirraii(li,  (it  [scirKM^l  K*^i>*'i''ii>t    *'>^  Ncip'  |t(M'('H  i|(ii  iiini  |)()|«M-aiil  pldru  iiiHtniinfiita 

sis,  iilcio  Np(M'ialit(M' (1(^  plaiitis  (<l  aiiiniali-  lialifrr.NatiiraaiitciiiNic  iiuii  racit  iit  iiiniin 

liiis  iii(>iilionciii  lacit.   Naiiirliaiii  iii  plaii  iiiiliiicl  ad  divri  siiorilciii;sci|  iniiiiii(|c|)iil.il 

lis  in\(Miiliir  vis  inascnliiia  ct  rcniiniiia,  ad  ninini  oniciiiin.  Kt  pri)|diM'  lioc  lcniina 

S(mI  conjnncta  iii  coihMii  iinlividno,   licid.  iidii  dcpnlalnr  a   natnra   ad  KcrviiMidiini, 

in  iino  ahnndct  plns  iina,  in    alio  alliM-a  ;  scd    ad    K''>><'<'<i>i<I>>>>>  :    Nic   (Miini  optiino 

ila  scilicid,  nt  iinaf.rincinni'  planlani  nnini  linnl  ninnia,  ipiaiidi)  niiniii  inslt-nnicnlnni 

liMiiporo    (vss(^  laliMn   ipialia  snnl   iiias    ct.  iioii    dcscrvil    innllis    npiMihns,   .si;d    iini 

rcniina  tiMnpon^  coitiis.  tanlnin.  Scd  lioc  i^sl  inl(dliK<'ndiini  (|nan- 

l)(Mii(l(^  CMiu  dicil  «  principans  anlcin  »  do  U('('i(l(M'ct    iinpcdiiiKMitiiin    in    iitroi|n(! 

I'onit  sccnndain  connnnnii-alioniMii  p(M'-  vcl  altcro  diiornin  opcrnin,  (piiltiis  idiMii 

sonariini,  scilicct  pi-incip,inlis(>l  snltjccti  :  iiislrnni(Mitnin  atlriliiKMclnr  ;  iit   jnita  si 

ct  Iwrc    ctiain  coininnni(-alio   cst  a    na-  o|)oi-|(M'('t  ntriiiiKpn^  opns  fnMiiKMitcr  si- 

tura  proptiMsaliilcin.Natura  (Miiin  non  so-  iniil  cxprcer^^.  Si  unliMn  [icr  vicos  divor.sa 

hnnintcndit  t^cncralioncin^scdcliainipioil  opcra   ('xcrccanlnr,    nnilinn  iinpcdinnMi- 

ji^(Micrala  salNcnlnr.  h",l  ipiod  lioc  (ini(l(Mn  Inin  sciinitnr,  si  nnnni  inslrnmiMitnin  plii- 

conliiii^al  in  lioiniiiihns  pcr  coinnninicu-  lihiis  opcrihiis  ai-connnoihdnr.    I  inh;   (;t 

tionom  principuntis  ct  snhjccli,  oslondit  liiif^nu    conf.,'-rnit    in  ihio  opcra    nalnra'  ; 

per  hoc  (piod  illc  cst  nalnralilcr  princi-  scilic(>l  in  ^Mislnin  cl  locnlioiK^in,   nt   di- 

pans  ot  (Unninans  ipii  sno   inlcllcctn   |)o-  citnr  iii  sccnndo  l)r  partihiis  anininliiim. 

tost  pra'vidcrc  ca  (pia'  conj^rminl  saliili,  Non  (Miim  lia'(-(lno  opcra  sccnndum  idom 

pulu  cuusuudo  prolicua  ot  ropollondo  no-  toinpus  sihiiuvicom  coiin-idnut. 

civa  :  ille  uutoin  (pii  iiotost  por  rortitudi-  DoiiKhu-um  dicit  «  iiitor  hurharos  » 

uom  corjMM-is  imiiloroopcro  ([nod  sapions  Kxclndit  (Mrorom  conlrarinm.  Kt  [)rimo 

mouto  pra'vidorit,  osl  naluralilcr  snhjoc-  ponit  orrorom.  Sccnndo  oslondit  causam 

tus  ot  servus.  Ex  (juo  pulet  quod  idem  erroris,    ihi,  «  Cuusu  uutom  quia  ctc.  » 

expodit  ^    utriquc    ad  sulntom,    scilicot  Dicit    orgo   primo    quod    apud  hurharos 

qiiod  isto   priiicipolur  ot  illo   snhjicialur.  fomina  ot  sorvus  hahontur  ([uasi  ojiisdem 

\\\\.^.  ouim  qui  [iroptiM'  supioulium  polost  ordinis;  ulunlur  enim  lominis  qnasi  ser- 

mento  pra'vidorc,  interdum  salvari  nou  vis.  Potcst  autom  hic  esse  duhium  qui 

possctdoliciontihus  virihnscorporis,  uisi  dicautur  barhari.    Dicunt  onim    qnidam 

huhcrct  sorvnm    ([ui    cxoquoretur ;   noc  omnom  hominom  barharum  ossc  ei  qui 

ihc  qui  ubnndut  virihns  corporis,  posset  linguum  ejns   non  intclligit.   Tndc  ct  A- 

salvuri,   nisi  ahcrius  prudcnlia  rcgere-  postolus  dicit  (  I  Cor.  xiv.  ) :  Si  nesciero 

tur.  virtiitcm   vocis,  ero  ei  cui  Loquar  barba- 

Deiudo  cumdicit  ((  natnru  qiiidcm  »  rus,  ct  qui  Incjuitur  mihi  barbarus.   Qui- 

Comparat  pra'diclas  communicutioncs  '  busdum  autom  videturillos  barbaros  dici, 

ad  inviccm.  Et  primo  secundnm  vcrita-  qui  non  hubcnthbcrulemlocntionem  sub 

tem.  Sccundo  excludit  errorem,  ibi,  «  In-  legahidiomatorespondentcm.Unde  etBe- 

ter  barbaros  anlcm  ctc.  »  Conchuht  crg-o  du  dicitur  iu  linguam  Anglicam  liberalos 

primo  ex  praedictis,  quod  fcminu  ct  scr-  urtestrunstulisse,ne  Anglici  barbarircpu- 

vus    naturuliter    distinguuntur.   Femiuu  tarentur.  Quibusdam  autem  videtur  bar- 

enim  naturaliter  est  disposita  ad  g-enc-  baros  esse  eos  qui  ab  aliquibus  civihbus- 

randum  ex  uho  ;  non  cst  aulcm  rohustu  legibus  non  rcguntur.  Et  quidem  omnia 

corpore,  quod  rcquiritur  in  servo.  Et  sic  aliquulitcr  ad  vcritatcm  acccdunt:  iii  no- 

prsedicta^  duae  communicationes  ab  invi-  mine  enim  barbari  cxtraneum  aliquod  iu- 

cem  differunt.  Causas  autem  pramissa^  telligitur.  Potest  enim  ahquis  homo  ex- 

distinctionis  assignat  cx   hoc  quod  na-  truncus  dici  vel   simphciter  vel  quo    ad 

tura  non  facit  aliquod  tale,  sicut  illi  qui  aliqucm.   Simpheiter  quidem  extrancus 

fabricant  ex  aere,  idest  ex  metaho,  Del-  vidctur  ab  humano  genere  qui  deficit  ra- 

phicum    gladium    pro    aliquo    pauperc.  tionc,  sccundum  quam  homo  dicitur;  et 

Apud  Delpbos  enim  fiebunt  quidam  gla-  idco  simpliciter  barbari  nominantur  illi 

dii,   quorum  munus  ad  plura  miuisteria  qui  rutione  deficiunt  vel  propter  pla^am 

depntabatur:  putu  si  unus  gladius  csset  coeli  quani  intemperatam  sortiuntur,   ut 

ad  incidendum,  udlimandnmet  ad  aliqua  cx  ipsa  dispositione  regionis  hebctes  ut 

aliahujusmodi.Ethocfiebat  propter  pau-  plurimum  inveniantur:  vel  etiam^propter 

*  Al.  :  «  expetit.  »  «  Al.  :  «  cujuslibet.  » 


\H} 


l'(i|.ITlC()lirM. 


uliiiuam  maluia  rousiietuiliiiem  iu  uliqui- 
t)us  teiris  u\i^teuU;ui ;  ux.  qua  i)t°ovi;uit, 
ut  h(tiuiuL'!i  ii ratiouaUiS  al  (luasi  l)iiitalt;.s 
rut.liiautui-.  Mauitcstum  t;st  uuttuu  tiuoil 
0&  virtute  rutiuuis  lirociulit  ijuod  litttuiiius 
rutiutial)ili  jun;  ri;K'iutur,  et  tiuoil  iii  littti- 
rib  t;\t;M:ilL;utur.  l  Iitlt)  |)url)UriL'S  touvt;- 
uit?iitt;r  lit)(-.  si^uo  tlutlurutur,  ijuoil  lioitii 
ues  vul  uuti  utuutiir  le^ilius  vul  irrutiuuu- 
bilit)us  utuittur  :  ut  similittn-  (iitod  apuil 
aliiiuus  j<(;MltiS  iiou  siut  t;xt'f(-itia  littcra- 
ruiu.  Sfil  (luo  uil  aliiiueiu  ilit-itur  essc 
uxtruuuus  (|ui  c-um  eo  iioii  commuuit-ut. 
.Muxime  uutem  liomiues  iiuti  suiit  sibi 
i-oiiitiiuiiit-ai-e  pt^r  st:rmouem  :  el  secuii- 
duiu  lioc,  illi  ijui  suumiuvicem  seriuoiiem 
uuii  iiitelli^uut,  burburi  ud  seipsos  dici 
pussuiit.  IMiilosophus  aut(;m  lo(iuilur  hic 
de  his  (lui  siiut  sim[)liciter  barhari. 
Deitido  cuiu  dii;it  k  causa  uutem  » 
Assij^uut  cuusuin  pra-dicti  erroris.  Et 
dicit  (]Uod  cuusu  ejus  est,  (iiiia  ajjud  bar- 
barus  iioii  esl  priuciiiatits  secuudum  ua- 
turam.  Dictum  est  euim  supra,  (luod 
priucipaiis  secuudiim  uaturam  est,  ({ui 
potest  meute  piu'videre  :  servus  auteni 
qui  potest  oi)i;re  exequi.  Harhari  autem 
ut  plurimum  iuveitiuutur  curpoio  rohusti 
et  meute  deficieutes.  Et  ideo  apud  eos 
nou  potest  esse  uaturalis  ordo  priucipa- 
tus  et  suhjectionis.  Sed  upud  ipsos  fit 
quiedum  commuuicatio  servai  et  servi ; 
idest  cummuuiter  utuutur  serva,  scilicet 
muliere,  et  servo.  Et  quia  naturaliter 
non  est  principatiis  in  harharis,  sed  in 
liis  qui  mente  ahuudant,  propter  hoc  di- 
cuiitpoeta^(|Uodcougruumestquod  (irceci 
qui  sapientia  prsedili  crunt,  principeu- 
tur  barharis  :  ac  si  idem  sit  naturalifer 
esse  barharum  et  esse  servum.  Cum  au- 
tcm  econverso  cst,  scquitur  pervcrsio  et 
iuordiualio  iu  inuudo,  sccuudum  illud  Sa- 
lomonis,  Eccl.  x  :  Vidi  servos  in  er/tiis, 
et  princijjes  umbulantes  sicut  servos  su- 
per  terrani . 

Leinde  cum  dicit  a  ex  his  quidem  » 
Determinat  de  communitate  domus 
quaj  constituitur  ex  plurihus  communi- 
cationihus  personalihus.  Et  circa  hoc  tria 
facit.  Primo  ostendit  ex  quihus  consistit 
ista  communitas.  Secundo  ostendit  ad 
quid  sit,  ihi,  «  lu  omnem  etc.  »  Tertio 
ostcndit  quomodo  dominantur  qui  iu  hac 
communitatc  sunt,  ihi,  «  Quos  (>harun- 
das  etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  ex  prse- 
dictis  duabus  commuuitalihus  pcrsonali- 
bus,  quarum  una  est  ad  gcueratioucm, 
alia  ad  salutem,  constituitur  prima  do- 


iiius.  Oportot  enim  iii  domo  esse  virum 
(;t  teiuiuam,  ftdomiuum  et  serviitu.  Idei) 
autt;tu  diritur  doiuus  priiua,  qiiiu  est  ot 
aliu  t;oiiuuuuicutio  pt;rst)ualis  (|UU!  invo- 
iiitur  iit  domo,  sciiicet  |)atris  et  filii,  qui^ 
ex  prima  causutiir.  1,'iide  j^rimaidua;  siint 
piiuiordiules.  Et  ad  liot;  iiidiicit  vt;rhiiin 
llesiodi  poeta',(|uiili\it  ipiod  doinus  Itabet 
lia;c  tria:  tlominum  qui  pru*emiiietet  mu- 
lit;reui  ethovematl  uraitdum.  Iii  pauptuo 
euiiii  doiuo  bos  est  loio  tuiuistri.  Iitifur 
euim  houio  hove  ad  exi;(iueuduiti  aii^iuod 
oi)US,  sicut  et  miitistro. 

Di'iuil(!  cum  dicit  u  in  omiiein  » 
Osteudit  adijitod  ordiuctur  commiiiiitas 
doiiius.  l.bi  cutisideraudum  esl  (juud  , 
uinitis  humaiia  commuuicatiu  est  secun-  ' 
dum  aliquos  actus.  Actuum  autemhuma- 
uorum  (juidam  suiit  i|uotidiaui,  sicut  co- 
luedcre,  calefieri  adigueiu,  et  alia  hujiis- 
modi.  Ou&dam  autem  noii  suitt  quofidia- 
ita,  sicut  mercari,  pugnarc,  et  aliahiijus- 
modi.  Natuialc  est ;  utein  hoiuiuibiis,  ut 
iu  ufroijuc  gtuiere  oi)cniiu  sibi  commu- 
uiceut  seinvi(;(;m  juvautes.  Et  idco  dicit 
quod  iiihil  aliudestdomus  quam  quaulam 
commuuitas  secuudum  natiiram  cousti- 
tuta  iu  omuem  dicm,  idest  ad  actus,  qui 
occurnint  quotidie  agendi.  Et  hoc  mani- 
lestat  conscqiienfer  per  noiniua.  (Juidam 
enim  Charondas  uoniiue  nominat  eos  qui 
commuuicant  iii  doiuo,  liomositios,  (juasi 
iiuius  puliueufi,  quia  cotnmunicant  in 
cibo.  Quidam  aiitem  alius  nomine  Epime- 
uidcs,  natioue  Crctcnsis,  vocat  eos  ho- 
mocapnos  (juasi  uiiius  fumi,  quia  sedeitt 
ad  eumdem  igucm. 

Deindc  cum  dicit  «  ex  piurihus  » 
i*onit  tertiam  communitatem,  scilicet 
vici.  Kt  primo  ostendit  ex  quif)us  sit  ista 
commuuitas  et  propter  quid.  Secundo  os- 
tendit  quod  sit  naturalis,  ibi,  «  Maxime 
vero  secundum  naturam  etc.  »  Dicit  ergo 
primo  quodprima  commuuicatio  quai  est 
ex  pluribus  domibus,  vocatur  vicus:  et 
di(iit?ir  prima  ad  ditrerentiam  secundaj 
quae  est  civitas  :  haec  autcm  commuuitas 
non  est  constifuta  in  diem  sicut  dicit  de 
domo,  sed  est  iustitufa  gratia  usus  non 
diurnalis.  illi  enim  qui  sunt  convicanei, 
non  communicant  sihi  iu  actibus  quoti- 
diauis  iu  quihus  commuuicant  sibi  illi 
qui  suut  unius  domus,  sicut  est  comc- 
dcrc,  sedere  ad  iguem  ct  hujusmodi :  sed 
communicant  sibi  in  aliquihus  exteriori- 
hus  actibus  non   quotidiauis. 

Dcindc  cum  dicit  «  maxime  autem  » 
Ostendit  quod  commuuitas  vici  sit  na- 


I.IIIIU  I.  97 

tniiilis.    VA    iiiinio    (i.stciniit     |ii(i|i()siliiiii  rcKnnliir,  iiiiti(|iiiliis    iiiitcni   Ick;   omuon 

])(<■'    nitioiKMn.    S(M-nii(li)  |i(>r  i|iui>(linn  si-  rc).-cli.'iiitiit'  i-cKilins.    Iloc  anlcin  fiiit  pri- 

Kiia,  ilii,  «  l'i-()|)tor  (|n(i(l  cl  piiinnnuMc.  •  iiinin  ri*Kinicii,  iit  inrra  ilicittiii-.  lloiniiM^H 

hicit  (M'K<>  piiiiio  (|iiotl  viiiiiia  (loniorntn,  iiiitcin  siciil  .'issiinilaiit  sihi    s|)C(-icH  dco- 

(ina'  (»sl    vi(-ns,  niii\iiii(>  vidcliir  cssc    sc-  riiin,   idcsl,    roiiniis   coriitn,    a-stinianlcH 

ciindnin  natnriiin.    Niliil  cnini   i>st  inaKis  dcosi^Ksc  iii  flKni':i 'inoinindain  hotniiinin, 

iiiitnralo  (|iiiun  propaKoli**  iniilloiiiin  c\  ila  ct  assitnilaiit  sihi  vitas  dcoriini,  idcst 

ntio  iii  animidihiis  ;   ct  hoc  riicit  viciiiiiiiii  coiivcrsatioiics,  a'stiniatitcs  cos   convcr- 

doinoriini.    Ilos  cniin  (|ni    hiilxMit  doinos  sari    scciindiiin   (|ii()(l    \i(lciit   conv)M'saii 

N  iciiiiis,  (|iii(liiiii  vocant  ('ollaclaiicos,  piic-  hoiniiics.   Ilic  Aristotclcs  notninat  tnon^ 

ros(|n(\  idost  lilios,  ct  pnorornni  piKMos,  IMiitonicoriiin  snhstanlias  Rcpjiralasn  ma- 

idcst  ncpolcs,   iit    iiiicili.^-ainiis  (|iiod  hii-  t(M'ia,  ah  niio  laiiliitii  siiiniiio  llco  crcatas, 

jnsniodi  vi(-inia  iloinoriiin  (>x  lioc  ]»i'imo  (|iiihiis  fcciililcs  (Mfoiicc  cl  fornias  cl  coii- 

proccssit  (|iiod  lilii  (>l  iicpotcs  iniilliplicii-  viMsalioiics  hoininiiin  allrihnchiiiit,  nl  hic. 

ti  institiKMMinl  divorsns  (lotiios  jnxta  s(^  Philosophiis  dicit. 
Iiahilant(>s.  riidc  cnni    niiillipliciitio  pro-  Mcin(l(M-nin  di(-il   <i  qiia*  nulom  » 

lis   sil  iiiitiiralis,  s(M|ni!iir  (luod    (•(Miimn-  Post^iiinm  l'hi'osopliiis  (lct(M"iTiiiiavil  dc 

nitas  vici  sit   iiiiliiriilis.  commiinilalihiis   ordiiialis  ad  civit;il(Mn, 

Doindo  ciim  dicil  «  prophM' (iiiod  »  liic  dcUM-niiiiat  do  ipsii  commiinitiito  civi- 

ManilVslat    iihMii   jior  siKtiii.    Kt  piimo  talis.  Kt  dividiliir  in  partos  tros.  Primo  os- 

sociindiim  oii  (pKv  vidiMuus  in  homiuihus.  t(Midit  (|iiidis  sit  civitiitis  comniiiuitas.  So- 

Socuudo  socuudum  (>a  (|Uio  dicohiuitiM' do  cuiido   ost(Mi(lit   (iiiod   ost  iiiiliiiiilis,    ihi, 

diis,  il)i,  ((  Kt  Doos  antom  oto.  »  Dicit  orpo  «  Proptor  (luod  omnis  civitas  oto.  »  Tortio 

primo  quod  quia  ox  muilipiicatiiuio  prolis  af::it,  do  itistilutinuo  civitatis,  ihi,  ((  Kxliis 

coustituta  ost  viciiiia,  ox  hoc  proccssit,  i{j:itur   miuiifcstiim  otc.    »  Circii  primnm 

qnod  a  jiriucipio  (ituolihot  civitas  rogcha-  ostciidit   couditiouom  civitalis   (juaiituui 

tur  n  repe  :  otadhuc  nliqua^  gentcs  lia-  nd  trin.  Primo  ostendit  cx  quihus  sit  ci- 

bont  reg-om,  ctsi  siugula'  civitatcs  siugu-  vitas.    Quia  sicut  vicus    constituitur   ex 

los  rop:os  uon  hahoaut ;  ot  hoc  idco,  quod  plurihus  domihus,  ita  civitas  ox  plurihus 

civitalos  ot   gcutes  constituuutiir  ox  his  vicis.     Secuudo    dicit    quod   civitas   ost 

qui  sunl  snhjecti  regi.  Qnomodo  antom  communitns  pcrfocta:  qnod  ox  hoc  pro- 

signum  hoc  respondoat  pra»missis,  ostcn-  hat,  quia  cum  omnis  commuuicatio  om- 

dit  por  hoc,  quod   suhditur :  Quia  omnis  ninmiiominumordineturadaliciuidnccos- 

domns  regitnr  ah  aliquo   antiquissimo,  sarium  vita^,  illa  erit  perfecta  commnui- 

sicut  a  patrefamilias   reguntur  filii.    Et  tns,  qnap  ordinatur  ad  hoc  quodhomo  ha- 

exinde  contingit,  quod  otiam  tota  vicinia,  beat    sufncientcr  quicquid    est  necessa- 

qua^  erat  institnta  ox  consangninois,  re-*  rium  ad  vitam:  talis  nufem  communitas 

gehatur  propter  cognationom  ah  aliqno  ost  civitas.  Kst  euim  de  ratione  civitatis, 

qui  erat  principalis  in  cognatione,  sicut  qnod  in  oa  inveniantnr  omnia  qna^  snffi- 

civitas   regitur  a  rego.    Uride    Ilomorus  cinnt  ad  vitam  humanam,  sicut  contingit 

dixit,  quod  unusqnisquc  nxori  ot  puoris  osse.  Et  propter  hoc  componltur  ex  plu- 

snis  institnit  legcs,  sicut  rox  iii  civitate.  ribas  vicis,  in  qnorum  nno  exercetur  ars 

Ideo   autem  hoc  rcgimen  a  domibns  et  fahrilis,  in  aUo   ars   textoria,    et  sic  de 

vicis  processit  ad  civitatcs,  quia  divcrsi  aliis.  Unde  manlfestnm  est  qnod  civitas 

vici  siint  sicut  civitas  dispersa  in  divcr-  cst  communitas  porfocta.  Tertio  ostendit 

sas  partes;  et  ideo  antiquitus  habitabant  ad  quid  civitas  ordinata  sit :  est  enim  pri- 

homines  dispersi  per  vicos,  non  tamen  mitus  facta  gratia  vivendi,  ut  scilicet  ho- 

congregati  iii  unam   civitatem.  Sic  ergo  mines  sufficienter  invenirentunde  vivere 

patet  qnod  regimen  regis  super  civita-  possent :  scd  ex  ojus  csse  provenit,  quod 

tem    vel   gentem    processit  a   regimino  hominesnonsolumvivant,  sed  qnod  bene 

antiquioris  in    domo  vel  vico.  vivant,  inqnantum  perleges  civitatis  or- 

Deinde  cnm  dicit  ((  et  deo.s  antem  »  dinatur  vita  hominum  ad  virtutes. 
Ponit  alind  signnm  per  ea  qnai  de  diis         Doinde  cum  dicit  «  propter  quod  » 
dicebantur.    Et    dicit  qnod  propter   pra^-  Ostendit     quod    communitas  civitatis 

missa    omnes    gentiles    dicebant    qnod  est  natnralis.  Etcirca  hoctria  facit.  Primo 

eorum  dii  regcbantur  ab  aliquo  rege  di-  ostendit   quod  civitas  est  naturalis.  Se- 

centes  Jovem  esseregem  deorum.  Et  hoc  cundo,  (juod  homo  est  natnraliter  animal 

ideo,  quia  homines  adhuc  nliqui  regibus  civile,  ibi,   <(  Ex  his  igitur   patet  etc.  » 
XXYI.  7 


POLITICOHUM. 


Tertio  ostemlit,  «iirhl  Hit  [)i-ius  seciiiKlum 
uuturuin,  utruui  uuuh  houio,  uut  ilouuis, 
vel  civituii,  ibi,  u  Kt  certe  Hecuuduui  uutu- 
ram  etc.  »  Cin-u  priiuuui  [)ouit  (luu.s  ru- 
tioiies  :  (luuruiu  [)iiuiu  talis  est;  Kiuis  m- 
ruiu  uutuialiuin  (.'st  uuturu  i[)suruin.  Sed 
civituii  est  tiuis  [ira;ilicturuin  cuiuinuuitu- 
tuin,  ile  ([uil)us  ostensuui  est  ([uod  suut 
nutuiules:  (^^0  civitus  est  uaturulis. 
i)mn[  uutiiin  uuturu  sit  fiuis  reruiii  uutu- 
ruliuin,  [jrobut,  it>i,  <  Ouale  enim  etc.  i> 
tuli  ratione  :  illu<l  dicimus  esse  nuturuin 
iiiiiusi:ujus([ue  rei,  ([uod  foiiv(!uit  ci 
quuudu  csl  cjus  Keiicrutio  [^eileclu :  si- 
cut  nuturu  lioniinis  est  quum  hubet  post 
perfectionem  generationis  ipsius :  et  si- 
militer  et  de  equo,  et  de  doinu  :  iit  tameii 
nuluru  domus  lutelligatur  formu  ipsius. 
Sed  dispositio  rei  quam  habet  perfecta 
sua  generatione,  est  finis  omiiiumeorum 
quae  sunt  uute  generatiouem  i[)sius  :  ergo 
illud  quod  est  fiiiis  natiiialium  princi- 
piorum  e.x^  quibus  aliquid  geueratur,  est 
uatura  rei.  Et  sic  cum  civitas  generctur 
ex  pra»missis  commiinitatibus,  qua;  suiit 
naturales,  ipsa  erit  iiaturalis.  Sccuudam 
rationem  ponit,  ibi,  u  Insupcr  cujus  gra- 
tiaetc.  n  Quae  talisest  :  lllud  quodestop- 
timum  in  unoquoque,  est  flnis,  et  cujus 
gratia  aliquid  fit :  sed  habere  sufficien- 
tiam  est  optimum:  crgo  habct  ratiouem 
finis.  Et  sic,  cum  civitas  sit  communitas 
habens  per  so  sufficientiam  vitae,  ipsa  est 
finis  prcemissarum  commuiiitatum.  Unde 
palet  quod  haec  secuuda  ratio  inducitur 
ut  probatio  miuoris  pra?ccdentis  rationis. 
Beinde  cum  dicit  ((  ex  iis  igilur  » 
Ostendit  quod  homo  sit  naturaliter  ci- 
vile  animal.  Et  primo  concludit  hoc  cx 
naturalitate  civitatis,  Sccundo  probat 
hoc  per  operationem  propriam  ipsius, 
ibi,  «  Ex  quo  patet  sociale  animal  etc.  » 
Circa  primum  duo  facit.  Primo  ostendit 
propositum.  Secundo  cxcludit  dubitatio- 
nem,  ibi,  «  Et  qui  absque  civitate  est  etc.» 
Concluditergo  primo  cx  praemissis,  quod 
civitas  est  eorum  quae  sunt  secundum 
naturam.  Et  cum  civitas  non  sit  nisi  con- 
gregatio  homiuum,  sequitur  quod  homo 
sit  animal  naturalitercivile.  Possetautem 
hoc  alicui  venire  iii  dubium  ex  hoc,  quod 
ea  quae  sunt  secundum  naturam  omnibus 
insunt.  Non  autemomncs  homines  inve- 
niuntur  esse  habitatores  civitatum.  Et 
ideo  ad  hanc  dubitationem  excludendam 
consequenter  dicit  quod  aliqui  sunt  non 
civiles  propterfortunam,  utpote  quia  sunt 
expulsi  de  civitate,  velpropter  pauperta- 


tem  iKicesso  habeiit  excobue  agros,  aiit 
aiiiiiiuliu  custodire.  Et  hoc  putet  quod 
iion  est  contruriuin  ei  ([uod  dictum  est, 
(juud  hoino  sit  iiatiiralitcr  civilis:  ([iiia  et 
alia  uaturalia  ali(|uaiido  d(;ficiuiit  j)ii)[)t(;r 
furliiuaui:  [)Uta,  ciiiu  aliciii  itiu[)iilatur 
iiiauus,  vel  cuiu  [irivatiir  oculo.  Sod  si 
ali([uis  homo  tiabeat  ([uod  iion  sit  civilis, 
pr()[)t(!r  iiaturain,  aut  ii(;i|uam  (!st,  utpote 
(11111  hof  iMiiliiigit  ex  cuniiijliuiK;  iialura; 
humauaj ;  aiit  est  melior  ijiiain  lionio,  in- 
quantum  scilicet  habet  natuiam  perfectio- 
rein  aliis  hoininibiis  coininiiiiit(;r,  ita 
qiiud  [)cr  se  sibi  p(jssit  sullic(;re  absque 
hominum  societate  ;  sicut  fiiit  in  Joanne 
J{a[)tista,  et  beato  Antonio  heremita.  Ad- 
ducit  ad  hoc  dictiiin  llom(!ri  inaledicen- 
tis  ([ueindam,  ([uiiKjiierat  civiiis  propter 
pravilatcm,  Dicit  enim  de  ipso  ([uod  erat 
siiie  tribii,  quia  non  poterat  contineri 
viuculo  ainicitiai,  et  siiiejure,  quia  noii 
poterat  coiitineri  siib  jugo  legis,  et  scele- 
ratiis,  qiiia  iioii  pol(;rat  contineri  sub 
regula  rationis,  Qui  autem  est  talis  se- 
cuudum  iiaturain,  simiil  cum  hoc  opor- 
tet  (juod  habeat  quod  sit  cupidus  belli, 
quasi  litigiosus  et  sine  jugo  existens, 
Sicut  videmus  quod  volatilia,  quae  non 
suiit  socialia,  sunt  rapacia. 

Deindc  cum  dicit  «  qiiod  autem  .) 
i'robat  ex  pro[jria  operationc  hominis 
quod  sitanimal  civile,  magis  ctiam  quam 
apis,  et  quam  quodcumque  grcgale  ani- 
mal,  tali  ratione  :  Dicimus  enim  quod  na^ 
tura  nihilfacit  frustra,  quia  sempcr  ope- 
ratur  ad  finem  determinatum.  Unde,  si 
natura  attribuit  alicui  rei  aliquid  quod 
est  de  se  ordinatum  ad  aliquem  finem, 
scquitur  quod  ille  finis  detur  illi  rci  a 
natura.  Yidemus  enim  ([uod  cum  quae- 
dam  alia  animalia  habeaut  vocem,  solus 
homo  supra  alia  animalia  habet  loquu- 
tioncm.  Nam  ctsi  quaedam  animalia  lo- 
quutionem  humanam  proferant,  non  ta- 
mcn  proprie  loquuntur,  quia  non  intelli- 
gunt  quid  dicunt,  sed  ex  usu  quodam, 
tales  voces  proferunt.  Est  autcm  dilFe- 
rentia  intcr  scrmoncm  ct  simplicem  vo- 
cem.  Nam  vox  est  signum  tristitiae  et 
delectatiouis,  ct  pcr  consequens  aliarum 
passionum,  ut  irae  et  timoris,  quae  omnes 
ordinanturad  delectationem  ettristitiam, 
ut  in  secundo  Ethicorum  dicitnr.  Et  ideo 
vox  datur  aliis  animalibus,  quorum  na- 
tura  usque  ad  hoc  pervenit,  quod  sen- 
tiant  suas  delectationes  et  tristitias,  et 
hoc  sibi  invicem  significent  per  ahquas 
naturales  voces,  sicut  leo  per  rugitum,  et 


UltKll  !.  OW 

cuiiiH  \nn'  Intraliiiu,  loru  i|imii'iiiii  iiohIiu-  |t<iiiiiiiliii' iiMlclliiilioiin  toliiiH,  Hiciil  liiini^ 

IxMiuiH  iiiliM-jiM-tioiirs.  Sr.l    li)(|iiiilii)    liii  poiiiiiiliir  iii  ilclliiitioiiM  triuiiKnli.  Sir  i^i- 

lUMiiii  si^Miillcat  i|iii(l (>st  iitil(M'l  (|iiiil  iio  tiii'  p.itct,   (|iioil  tottiin  csl  priiiH   iiatiini- 

ciMiiii.    I''.\  (iiio  sc(iiiitiir  (|iio(l   siKiiillccl  litcr    (|iiaiii     paitcH    iiiatcria',      (|iiaiiiviA 

jiistimi  (>l    iiijiislmn.  (loiisistil  ciiiiii  jiiH-  pnrtos  Hiiif  piiorns  onliiio    K<'"''i'iilioiiiH. 

tilin  ol  injiislilin  i«\  hor  (|no(l  aliipii  udn'-  Scd  HiiiKnIi  lioiniiM^H  coinpaiuiiliir  ad  to- 

(piciiliii' \ cl  iioii  a(la'(|iicntiir  iii  rchiis  iiti  tani  civitalcin,  siciit  p.irlcs  lioniinis  ad  lio- 

liliiis  cl  iiocivis.  Kl    idco  l()(|iiiili()  csl  pro-  inincin.  Uiiia  siciit   in.-inns  aiil  pcs  noii 

priu  lioniinilnis  ;  (|niu  lioc  (^st  pi-oprinin  ixdost  csso  sino   ii(nninc,    itu   ni>c  iiiiiih 

uis  iu   ('oinpuralioiu^   ad    aliu    aniinalia,  lioino  ost  por  so  sihi  HnniiMtniH  ud  vivcn- 

ipiod  halicanl  co^iiitioiKMn  lioni  cl  iiiali,  diiin  sc|)iiralns  .1  (-ivitah?.  Si  aiilcin   con- 

ilu    ol    iiijiisti,    ct   alioriim    liiijiisinodi,  tiiiKal,  (juod  ali(|iiis  non   possit  coinniii- 

qiw    sormom^  sip^nillcari    possiiiil.  ('.iim  nican^   sociotalo  civilatis   proplcr    sii.iin 

ergo  liomini  datns    sit  scrmo   a  iiatiira,  pravilattnn,    ost  p(\jor   (|nain    lioino,    id 

et  scrmo  ordinclur  ad  lioc,  (piod  Iiomiiics  (piasi  hcstia.   Si  \vn\  iiiillo   indi^^isit,   (;t 

sihi  invioom  comnuiniccnt  in  iilili  ct  110-  (|iiasi    liahcns    jicr    so    snlll(-icnti;im,    ct 

civo,  Jiisto  ot  iiijiisto,  ot  aliis  liiijnsmodi;  pro|»tor   hoc    iion  sit   pars  civitatis,    cst 

socinitur,  ox  ciuo  natiira  nihil  lacit  frns-  nu^lior  (|nain  homo.  Kst  (niiin  (|uasi  (jiii- 

tra,  (pmd  nalnralilcr  liomincs  iii  his  sihi  dam  d(Mis.  lUdimpiilnrcrf^o  c.\  inaMnissis, 

communiocnt.  Sod  commnnicatio  in  istis  (|iiod  civitas  cst  [irius  sociindiim  natnroin 

facit   tUnnum  ot  civitatcm.   If;i(ur   homo  ([uam  iinus  homo. 

,est  naturalitor  auimal  domosticum  et  ci-  Doindo  cum  dicit  ((  uatura  (piidom  » 

^vilo.  Agit  do  iustiluliouo  civitatis  ;    conclu- 

Doindo  cum  dicit  u  ot  prius  ita(|UO  »  dcns  ox  praunissis,  (|uod  in  omnihus  ho- 

Ostondil  c\  pruMnissis  ([uod  civitas  sit  minihus  ost  (juidam  naluralis  impolus  ad 

prior  secundum  naluram  quam  domus,  commuuitatcm  civitatis  sicut  et  ad  virtn- 

vol  quam  unus  homo  singularis,  tali  ra-  tcst  Scd  tamen,  sicut  virtules  acquiruntur 

tiono:  Necessc  cst  totumosso  priusparlo,  pcr  exercitium  humanum,   ut  dicitur  in 

ordine  scilicct  naturioct  perfcctionis.  Scd  sccundo    Et/iicorian,  ita    civitates    suut 

hoc  intelligendum  est  do  parte  materia?,  institutae  Immana   industria.    Ille  autem 

nou  do  parto    spcciei,    ut   ostenditur  in  qui  primo  instituit  civitatem,  fuit  causa 

soptimo  Mctap/ii/siccV.  Et  hoc  sic  prohat :  homiuihus  maximorum  hononini.  ITomo 

quiadestructo  toto  hominc,  uon  remauot  cnimestoptijnumauimaliumsipcrliciatur 

pes  nequc  manus  nisijequivoce,  eo  modo  in  eo  virtus,  ad  quam  habet  inchnationem 

quo  manus  lapidca  posset  dici  mauus.  naturalem.  Sed  si  sit  sinelegc  et  Justilia, 

Et  hoc  idco,  quia  talis  pars  corrumpitur  homo  estpcssimum  omnium  animalium. 

corruptototo.  Illud  autem,  tjuod  cst  cor-  Quod  sic  probat.  Quia  injustitia  tanto  est 

ruptum,  non  rcliuet  speciem,  a  qua  su-  sffivior',  quauto  plurahabeat  arma,  idest 

mitur  ratio  definitiva.  Unde  patet,  quod  adjumenta  ad   male  faciendum.  Homini 

non  remanct  eadem  ratio  nominis,  ctsic  autcm  sccundum  suamnaturam  convenit 

nomen   aequivoce  pra?dicatur.    Et   quod  prudentia  et  virtus  ([uae  de  se  sunt  ordi- 

pars  corrumpatur  corrupto  toto,  ostendit  nata  ad  bonum  :  sed    quando   homo   est 

per  hoc,  quod  omnis  pars  definitur  per  malus,  utitur  eis  quasi  ([uibusdam  armis 

suam  oporationem,  et  per  virtutem  qua  ad  male   faciendum  :  sicut  per  astutiam 

operatur.  Sicut  defmitio  pedis  est^  quod  cogitat  diversas  fraudes,  et  per  abstinen- 

sit  membrum  organicum  habens   virtu-  tiam  pjtens  fit  ad  tolerandum  famem  et 

tem  ad  ambulandum.   Et  ideo,   ex   quo  sitim,  nt  magis  in  malitia  pcrseveret,  et 

jam  non  habet  talem  virtutem  et  operatio-  similiter  de  aliis  ;  et  inde  est,  quod  homo 

nem,  non  est  idem  secundum  speciem,  sine  virtute  quantum    ad  corruptionem 

sed  «quivocc  diciturpcs.  Et  eadem  ratio  irascibilis  est  maxime  scclcstus  et  silves- 

est  de  aliis  hujusmodi  partibus,  quae  di-  tris,  utpote    crudelis  et  sine    affectione. 

cuntur  parles  materia?,  in   quarum  defi-  Et  quantum  ad  corruptionem  cpncupisci- 

nitione  ponitur  totum,  sicut  et  in  defmi-  bilis  est  pessimus  quantum  ad  venerea, 

tione    semicirculi  ponitur   circulus.  Est  et  quantum  ad  voracitatem  ciborum.  Setl 

enim  semicirculus  media  pars  circuli.  Se-  homo  reducitur  ad  justitiam  per  ordinem 

cus  autem  est  de   partibns  speciei,  quae  civilem  :  quod  patet  ex  hoc,   quod    eo- 

*  Al.  :  «  severior.  »  .# 


100 


|M)LITIC0HIIM. 


dem  uomiiio   iipiul    (ira*co»    mmrmatiir  stiilit  li(»mliiiltus  (iiiotl  esstiiit  possimi,  ol 

ordo  oivili»    commuiiitutis,   et    judiriuia  rnduxit  cos  ad  lio(;    ([uod    (!ss(!iit  oitlimi 

justitia*,  sc-ilicet  dilii.  I  iido    maiiircstum  siMuiidiim  jusliliam  el  virliiUJS. 
est,  quod  illc  (iiii  civituttim  iustituit,  ali- 


LKCTIO  II, 


Ue  tribus  fanutiunini  ijeneribiis :  (/unruni  una  ex  domino  et  servo,  seainda  ex 
riro  et  uxore,  (rrtia  rc  jtatre  et  liberis  constat. 


A!<TIQt)A. 

QuuDiaiii  auteiii  uiaiiifestuui  ex  quibiiii  parlihus 
civilaa  cou»tal,  iiecerfsuiiuiii  priinniii  de  <H(jOHi)iiiia 
dicere.  Oinui:*  euiiii  cuuipouitur  civilui*  ex  domibuii. 
Duuius  aiiteui  iiartei,  e.\  i|uibiiit  auteiii  rursua  iubli- 
lutu  iluiuus  est. 

DouiuH  auteui  perfeota  ex  servis  et  liberis.  Qun- 
niaui  uuteui  e.\  luiiiiuiiii  priuiuiu  uuiiiiuiiioiliiue  qua;- 
rtiuiluui,  priiucn  auleui  et  uiiuiuiie  iiartett  domu.-A, 
domitius  et  servua,  et  maritud  et  u.xor,  et  |)ater  et 
tilii  ;  de  tribus  iis  cousideraudum  utujue  ent,  iiuld 
uuumtiuodiiue,  et  nuale  opurtet  esse.  lia-c  auteiii 
auut  despotica,  et  liuptialis  (iuuomiiiata  euiin  femi- 
me  et  viri  cuujunalio),  et  tertiuui  tecitofacliva,  et- 
euiui  baic  uuii  et>t  iiomiuatu  [iroprio  noiuiue.  Suiit 
autein  Ire^,  qua«  diximu:!. 

Est  autem  quaeilam  pars  qiiai  videtur  iis  (juidein 
esse  cpcouomia,  bis  autem  ma.xima  par.s  ip«ud  : 
quomodo  aiitem  babel  se,  cunsideraudum.  Dico  au- 
teui  de  vocata  cbrematica. 

Frimum  aulem  de  des(iotica  el  servo  dicamus,  ut 
et  qua;  ad  necesdariam  opporluuitatem  videiiiuus,  et 
ututiijue  si  iiuid  ad  scire  de  ipsispoterimus  accipere, 
nielius  dudc  opiDalis. 


lis  quidem  euim  videlurscieuliii  (|ua!dain  esse  des- 
polica,  eteadem  uicuuomicaet  despolica  et  politica, 
et  regnativa,  sicut  di.ximus  incipientes  :  iis  auteni 
pnfiter  uaturam  despolizare.  Lege  enim,  bunc  qui- 
dem  servum  esse,  bunc  aulem  liberum  :  natura  autem 
nihil  differre  :  propter  quod  neque  justum,  sed  vio- 
lentum. 

Quoniam  igitur  possessio  pars  domus,  et  posses- 
siva,  pars  (KConomiEe.  Sine  enim  necessariis  impos- 
eibile  est  vivere.  Quemadmodum  autem  deterniina- 
tis  artibus,  necessarium  utique  erit  e.xistere  conve- 
nientia  organa,  si  debeat  pertici  opus,  sic  et  (Econo- 
niico.  Organorum  autem  baec  quidem  inauimata,  ve- 
lut  gubernatori  gubernaculum  quidem  inanimaluni, 
prorarius  autem  animatus,  minister  enim  ^n  organi 
specie  artibus.  Sic  et  res  possessa  organum  ad  vi- 
tam  est,  et  possessio  niullitudo  organorum  est,  et 
servus  res  possessa  animata,  et  sicut  organum  ante 
organa  omnis  minister.  Si  enim  posset  unumquod- 
que  organum  jussum  et  praesentiens  perficere  suunt 
opus,  quemadmodum  qure  Dijedali  aiuut,  aut  Vul- 
caui  tripodas  quos  ait  Poela  spoulaueos,  divinum 
subinduere  agonem,  sic  si  pectines  pectinarent  per 
se,  et  plectra  citharizarent,  nihil  utique  opus  esset 
architectoribus  instrumentorum,  nec  dominis  servo- 
rum.  Quae  quidem  dicuntur  organa,  factiva  organa 
sunt,  res  possessa  autem  activum.  Ex  pectine  qui- 
dem  enim  alterum  aliquid  fit  praeter  usum  ipsius  ; 
ex  vestitu  autem  et  lecto  usus  solum.  Adhuc  quo- 
niam  differunt  factio,  specie,  et  actio,  et  indigent 
ambae  organis,  necesse  et  banc  eamdem  habere  dif- 
ferentiam.  Vita  autem  actio,  non  faclio  est  :  propter 


HECKNH. 

Quaudo  aiitem  [terspicuum  est,  (|uiliuu  ex  parti- 
bU4  coiistet  civitiis  ueces.sario  de  doiitiiii  adiiiiiii»- 
traudif;  ratiorte  prius  diceiidiiiii  cxt  Oiniiis  eiiiiti  ci- 
vita:i  ex  duiiiiburi  et  fiiiiiiliis  cuuipoiiitur.  Duiiiuti 
autein  partes  liabet,  ex  (luibus  riir=ui*  doiitUH  coits- 
titnitur.  At  douius  pt;rf(!ctii  at(|U()  iiitt-gra  ex  «tjrvi!» 
et  liberis  coustat.  Quuiiiiiiu  antetii  itriiniiin  ({ni'li|ne 
iu  nna(|Uii(|ue  ru  e\|ilicauila  iii  iiiininii.s  pariiitiis 
qua;ren(Juiit  est,  ab  ii.->([ue  iiiitiiiiii  (luceudum  :  pri- 
uifij  Huteiii  et  luiniinu;  donius  partes  suiit  doiitiiins 
ct  servus,  vir  et  nxor,  |)iiter  et  liberi  :  de  bis  tribu'* 
qiiid  et  (|uale  uiiuiitiiuid(|ue  e^^scdebeat,  coiisidcrai:- 
dnnt  videtur. 

Suiit  autem  baec  :  licrilis  ratio,  seu  disciplina  scr- 
vis  pra;cipicudi  ;  et  unptialis  (  uominc  eiiim  vacat 
uxoris  et  viri  conjiigalio),  el  ea  quae  ad  iuqtcrium 
palris  in  lil)ero8  a  se  procreatos  perliuet  :  aam  ue- 
que  buic  propriuiu  uomeii  iin|)0silum  est.  Alipic 
liic  tres  ratiuues  sunto,  (jnas  diximus.  Rsl  quindiim 
pnuterea  pars,  (lua;  videtur  aliis  (luideiu  rei  fami- 
liaris  administralio  ;  aliis  vero  pars  ejus  maxiiita. 
Quomodo  autem  res  se  babeat,  deinceps  erit  dispi- 
ciendum.  Dico  autem  de  ea,  quae  appellatur  rei  uu- 
merariae  paranda;  ratio,  gra;ce  Chrematistica.  Sed 
priinum  (Je  domino  et  servo  dicamus  :  ut  et  (|uae 
ad  neccssarium  usum  pertinent,  videamus,  et  ad 
'scientiam,  si  quid  de  iis  melius  quam  quai  uuuc  iu 
communi  hominam  opinione  versautur,  concipere 
possimus. 

Quibusdaiu  enim  scientia  quaedam  videtur  esse 
domini  imperium  seu  berilis  potestas,  eademtpie  do- 
mus  admiitistrandae  ratio  et  heriiis  potestas,  et  civi- 
lis  et  regia,  quemadmodum  initio  diximus  :  aliis 
prseter  naturam  esse,  iu  alterum  dominari.  Lege 
enim  aliuiu  esse  servum,  alium  liberum  :  natura  au- 
tem  nibil  intercsse.  Quo  circa  neque  justum  esse 
quia  sit  violeutum. 

Quoniam  igitur  rerum  partarum  possessio,  pars 
domus  est  :  ergo  et  ratio  rei  qua;rondae,  rationis 
rei  familiaris  administrandae  pars  est.  Nam  sine  re- 
bus  ad  victum  necessariis  neque  vivere  neque  bene 
vivere  fas  est. 

Quemadmodum  autem  artibus  definitis  inslru- 
menta  accommodata  suppetere  necesse  est,  si  futu- 
rum  est  ut  opus  ab  arlifice  absolvatur  :  ita  et  rei 
familiaris  administrandae  rationi  sua  praesto  debent 
esse  instrumenta.  Jam  instrumentorum  alia  siint 
inanima,  alia  animata  :  verbi  gratia,  navis  guber- 
natori  clavus  quidem  instrumeutum  est  inauimum, 
prorae  prajfectus  vero  animatum.  Miuister  enim  ar- 
tibus  est  pro  instrumento.  Sic  et  rcs  parta  instru- 
mentum  est  ad  vilsm  degendam  comparatum.  Re- 
rum  autem  partarum  possessio,  multitudo  instru- 
mentorum  est  :  et  servus,  res  quajdam  possessa 
animata  est  :  miuister  omnis  veluti  instrumentum 
est  instrumenta  cetera  antecellens. 

Nam  si,  ut  feniut  Daedali  simulacra,  aut  Vulcaui 
Iripodas  quos  iiit  poela  «  (liviuum  vel  sponte  sua 
coUegium  inisse,  »  ila  et  unumquodque  inslrumen- 
tornm  vel  artilicis  dominive  jussu,  vel  presentiens 
domini  voluutatem  el  tillro,  sunm  opus  posstt  ab- 
solvere;  et  si  radii  lextoris  per  se  texerent,  el  plec- 


l.lltKll 


101 


(|iiiul  ol  itorviiH  niiiiiitlcr  roniiii  i|iiii'  iu\  niUdtictii 
IIcM  |i(iHi«(<i*i«ii  niiliiiii  (liciliir  (|iii'iiiH(liiii>(lniii  rl  |inrii; 
i|iiii<  (|iiiili'iii  |iiirM  ttiiti  Hiiliiin  iillrriiiH  cHt  |inrii,  «oil 
rl  iiitii|ili('ili'r  iillcrinH  :  Hiiinlilcr  niilciii  cl  r<>it  |i(ii«- 
HOHNn.  I'r(>|ilcr  (|ii(iil  (IchikiIcx  hoIiiiii,  illiiiA  nntinti 
non  01*1  :  HcrvnH  niitcin  nnii  hiiIiiiii  (liiii|i«iti«  Hurvn* 
C(*l,  wcd  csl  oiiiiiino  illiiiH. 


yiiii'  i|iii.lciii  igitiir  iintnni  pcrvii!>,  ol  (|iiii'  virtiis, 
o\  ii.t  iiiniiirc^tiiin.  (Jiii  ciiini  noti  siiii|isins  iintnrn, 
sed  uUoriii.-*,  liotiio,  islc  iinliirn  Bcrvns,  niilciii  ost 
lioino  :  niii  ciitn  ro.H  possossn  sil,  sorviis  osl ;  res 
jiosscssn  niilcm  orgiimiin  ncliviiiii  ol  scjmrnliiiii. 


Irn  rUliniiiiii  imUnrciil,  iioii  ii|iiii  i>>«i't  ii><<|iin  (tpiH 
1'iliiiN  o|ii'rn  tiiliinttroriiiii,  ii(<i|ni<  iliiiiiiiiiii  ■iTviiriiiii, 
!iiMlriinii<nl'i  iKilnr  i|ii<i>  n|i|ii-llniiliir,  itiatriiiiinitA 
Kiiiil  nil  (■flliiciiiliiiii  vnlciilin  :  ro*  imrln  ■•l  |i(iiiiipii«n 
voio  inl  n^oiidiiiii  vnlct,  Nniii  n  rnilio  nliii<l  •|iiii|(lniii 
crilcitiir  |iiiirlor  iiitniii  ojnii  ;  ox  vuiilii  aiiloiii  ol  iiictd 
iisiiM  (liinilnxnl  |iriilicii<ritiir. 

Prirlorcn  i|iiiiiiiniii  ol^Mrtii)  ot  nclii)  iiilor  »n  ii|ifl- 
ciu  (liirorniil,  ot  iiirii|no  iiiHtrntiioiitiit  (i|iiiit  o*t  :  nn- 
cossi»  osl  oliiiiii  lin>c  coilcni  iiiinlo  iiilJT  itc  ililTcrri!. 
Vitn  |iorro  nctio,  iiini  oiriictio  liHt.  <.^iiorir>'n  r.l  kit- 
viis  uoriiin  (|iiii>  n<l  nc.Uoticiti  iicrliiioiit,  tiiiiitiitcr  oiit. 
.Inin  ros  possoitsn  sic,  diiiliir,  iil  ot  jinrn.  .Nnin  i>t|inri 
iioti  Holntii  nlloriiiH  ost  pnrs,  hoiI  cttnni  niiniilicitor  nl- 
toriits  ost.  Kl  r(!s  possirssn  siiiiililor.  Onnpioplfir  do- 
iiiitiiis  sorvi  i|niiliMti  doiiiiniis  chI  tiitilntii,  scd  illiuit 
iioii  ost.  Sorviis  voro  iioii  niodo  doiiiini  ncrviis  ai, 
sod  otinin  nlisoliito  el  oiiiiiiitu  illiint  csl. 

(,)iiiii  sil  igitiir  sorvi  iintnrn,  (|n.-i>i|iio  vis  ac  iioles- 
Ins,  flx  liis  porspicniiiit  ost.  Nniii  (|iit  noii  esl  hiiur 
iinliirn,  sed  nlloriiis,  iiriotoron  voro  lioino  esl,  hic 
sorviis  cst  iintura.  Alloriiis  porro  lioiiiii  est,  (jiii 
i|iiiiiii  liotiio  sit,  ros  jiosscssa  ost.  .I.iiti  vero  ri;»  pos- 
sossn,  inslriiniciiluiii  cst  nd  ageiidiiin  aocoiuiuoda- 
tiitii  ot  HC|inrnliik>. 


Posito  proaMiilo  iii  (]uo  osloiuiit  con- 
ditionom  oivitati.s  c[  parliiim  t\jns,  hic 
acoodil  ad  tradeiKlnm  scicnliampdliticam. 
Kt  primo  sccniulnm  pr.Tassi^Mialnm  mo- 
dtim  dotorminat  ca  (iiia>  pcrlincnt  ad 
primas  parlcs  civitatis.  Secundo  dctcr- 
minat  ca  qua'  pcrfincnt  ad  ipsam  civita- 
lcm,  in  sccundo  libro;  (jni  incipit  ihi, 
((  Quia  considerare  vohiimus,  etc.  »  Ciroa 
primum  dno  facit.  Primo  dicit  de  tjno  est 
intentio.  Sccundo  exequitur  propositnm, 
ibi,  «  De  his  utique  etc.  »  Circa  primum 
duo  facit.  Primo  dicit  de  quibns  intendit 
dctcrmiuare.  Secundo  quo  ordine,  ibi, 
«  At  primnm  dc  servo  et  domino  ctc.  » 
Circa  primum  dno  facit.  Primo  dicit  quod 
est  determinandum  de  his  quae  pertinent 
ad  domum.  Sccundo  numerat  ea  quaj 
pertincnt  addomum,  ibi,  «  Domus  autem 
perfccta  etc.  »  Dicit  ergo  primo,  qnod 
manifcstnm  est  per  pramiissa,  ex  quibus 
partibus  civitas  constat  :  et  oportet  ad 
cog^nosccndnm  totnm  pi\ecognoscerc 
partes,  ut  snpra  habitum  est.  Necesse 
est  ergo  ut  primum  dicamus  de  oeconomia 
qn»  est  dispcnsativa  vel  guhernativa 
domus,  quia  omnis  civitas  componitur 
ex  domibns  sicut  ex  parlihus. 

Deinde  cum  dicit  «  domus  autem  » 
Enumerat  ea  qna^  pertinent  ad  domnm. 
Et  primo  ea  qua?  pcrtincnt  ad  ipsam  sicut 
partes.  Secundo  ca  qua?  pertinent  sicut 
necessaria  partibns,  ibi,  «  Est  autem 
quffidam  pars  etc.  »  Dicit  ergo  primo, 
quod  partes  domus  sunt  ex  qnibus  domus 
constituitur.  Omnis  antcm  domns,  idest 
domesticafamiha,  si  sit  perfecta,  constat 
ex  servis  etUberis.  Dicit  autem,  perfecta, 


quia  in  domo  paupcris  est  hos  pro  minis- 
tro,  ut  supra  diclnm  cst.  Kt  quia  unnm- 
(piod(inc  qnod  in  mnllis  considcrari  po- 
tcst,  jirimo  (jna^rcndnm  csl  in  paucioribiis 
cl  simplicioribus,  iit  facilior  sit  (ioctrina  ; 
idco  dicendum  est,  quod  prima  et  mini- 
ma'  parles  domus  snnt  ha;  tres  comhina- 
tioncs  :  scilicel  domini  et  servi,  maritiel 
uxoris,  palris  et  filii  :  quae  quidem  tertia 
ex  secundaoritur,  et  ideo  snpra  eam  praj- 
termisit.  Kt  ideo  de  istis  tribus  conside- 
randum  est  quid  unumquodque  sit.  Et 
consequenter  ponit  nomina  harnm  com- 
binalionum ;  et  dicit,  quod  combinatio 
domini  et  servi  vocatur  despotica,  idest 
dominativa.  Combinatio  autem  viri  et 
feminae  non  erat  nominata  suo  tempore, 
sed  ipse  nominat  eam  conjugalem,  quam 
nos  matrimonium  vocamus.  Similiter  et 
tertia  combinatio  patris  et  filii  non  habe- 
hat  proprium  nomen,  sed  ipse  vocat  eam 
patcrnam. 

Deinde  cum  dicit  «  est  aiitem  » 
Ponit  quartum  quod  pertinetad  neces- 
saria  domus  :  et  dicit,  quod  est  quaedam 
aha  pars  oeconomiae  quae  vocatur  pecu- 
nialis,  quai  quihusdam  videtur  esse  tota 
oeconomia,  quibnsdam  vero  maxima  pars 
ejus  est,  eo  quod  dispensatio  domus  ma- 
xime  consistit  in  acquisitione  et  conser- 
vatione  pecuniae.  Et  de  hac  etiam  parte 
considerandum  est  qnomodo  se  habeat. 
Deinde  ciim  dicit  «  primum  autem  » 
Dicit  quo  ordine  de  his  sit  agendum  : 
et  dicit  quod  primo  dicendnm  est  de  do- 
mino  ct  servo  :  et  liaec  consideratio  ad 
duo  erit  utihs.  Primo  quidem  ut  possimus 
cognoscere    ea  quae  sunt  opportuna   in 


102  l'()iJTi(:niu'M. 

tulihuii ;  Hcilieet  u(l  cxercomhim  (loininium  saiium   est   hahoro  convcnioutiu  iustru- 

iu  servo».   Seouuiltj  vulet    aii    KciiMitiam,  nicuta,    si  (lch^uil   ixrrliccn!   opus  suum; 

ut  per  liuf  [josiiuuis  atcii)cre  uli(]uitl  nio-  situt  labrtj  uece!!i.s(!  »!st  l»a|j(!rc  uuiitclliiui^ 

liu8  his  (lua*  autiiiui  suut  opiuuti  do  do-  si  (lel)out  facero  cultcllum.  El  lioc  modo 

miuio  ut  servitute.  gulieruutori  douuis   uocosso  ost  hahoro 

Deiuile  cum  dicit  u  iis  (luidcm  -)  r(!S    pttssessas  ail   proprium   (»pus   sicut 

Deteiiuiuat  ea  (|UU'  proposuit  :  et  divi-  (iiia;daiu      iustruiu(;ula.    S(!cuutio,       ilti, 

ditur  iii  [jartes  duas.  lu  [iriiua  determiiiut  n  Orp^auorum   aut(!m  otc.    »   I'ouit   uiiam 

do  combiiiatiouo  domini  ot  sorvi.  lu  so-  divisioneminslrumeutorum^diceus, (juod 

ciiuila  de  aliis  iluabus  coiuhiiiatiouihus,  iiistniiuciitoniiu  ipia^ilaiu    siiiit   auimata 

ibi,  u  tjuouiaiu  autem  tres  partcs  lecouo-  ct  i|iiu'daiu  iiianiiuata.  Siiiit  f,'iil)eruatori 

micf,  etc.  »    l'rima  dividitur  iii  duus.  lu  uavis     iiiauiiuatuiu     iustnimt^utum    ost 

[jrimudetcrmiiiatde  combiuationedomiui  f<iil)(!riiaculum,  iuslrumoiitum  aut(!m(!JU8 

et  servi.  Et  (]uia  servus  est  ([ua-dam  [los-  auiiuatiim    (!st    ])rorarius,    id(!sl  illo   qui 

sessio,  ideo  iu  socuiida  [larte  determinat  cuslodit   aiiterioreiu   jiartcm  iiavis,  quai 

de  aliu  parte  o'conomia',  (lua*   cst   [)0cu-  vocatur  [irora,  et  ohtiilit  giihcriialori.  Mi- 

niutivu    vel  possiissiva,    ibi,  «    Totalitor  nisler   euim  iu  arlibus   babet  rationcm 

autem  de    universa    possessioiie    etc.  »  inslruiueiiti ;    (]uia   sicul   iustruiiKMilum 

(lirca   [)rimum   diio   fucit.    Primo   narrat  mov(!tiir  ab  artilice,  ita  cliam  iuslniiueu- 

opiniones    quorumdam   de    domiuio    ct  tuin  movelur  ad  imperium  pra-cipiciitis. 

servituto.  Secundo  determinat  verilatem  Et  sicut  ost  iii  opcribus  artis  duplex  ins- 

de  cis,  ibi,   «  Ouoniain   igitur  posscssio  Irumeiitiim,  itu  cliam  iu  domo  cst  ins- 

etc.  »   Girca  i)iimuiu  poiiit  iluas  o[)inio-  Iruuuiutum  inauimatumi[)saresposscssa, 

ucs  :   quaruni  uua  est,   ([uod  des[)otica,  [uila,   leclus   vei  vcslis,   quai  cst   instru- 

idcst  dominativa,  est  quaidam  scientia,  meiitum  quoddam   descrvicns   vitae  hu- 

qua  ali(iuis  scit  dominari  servis;  et  ([uo(l  man*.  Et  miiltitudo  talium  instrumcnto-     y 

cst  idem  cum  (jeconomiu  (]ua  aliquis  scit  rum  cst  lota  jiosscssio  domus.  Cum  autcm 

guberuare   domum,    et  cum   politica    et  serviis  sit  qua'ilam  rcs  posscssa  animata, 

regnativa  qua  ahquis  scit   gubernare  ci-  sequitur   quod    sit    orgauum  aiiimatiim 

vitatem,  sicut  in  profpmio  dictum  cst.  deservicns   vita;    domesticai.   Est  autem 

Alia  opinio  est,  quod  habcre  servum  sit  liujusmodi  orgauum  animatura  quod  est 

pra^ter  naturam,    cl  quod  s(jla  legc  sil  miiiistcrin  artibus  ;  et  servus  in  dorao  est 

ordinatum    quod   quidam  sunt  servi    et  instrumentum,   quia  scilicet  ipse    utilur 

quidam  hberi,  et  quod  iiulla  difrerentia  aliis    instrumentis,   ct  movet  ea;   et  ad 

sit   inter  cos  secuudum  naturam.    Unde  hoc  indigeraus  rainistris  '^t  scrvis.  Prin- 

ulterius  inducunt  qiiod  cst  injustura  cssc  cipales  enira  arfifices,   qui  architectorcs 

ahquos  servos.  Exquadamenimviolentia  dicuutur,    non  indigereut  ininistris,  ne- 

provenit  quod  quidara  alios    sibi   subjc-  que  doraini  doraorura  indigerent  servis, 

cerit  in  servos.  si   unuraquodque    instruraentura    iuani- 

Deinde    cuni  dicit  «  quoniam  igitur  »  raatura     posset  ad   imperiura     doraini, 

Delerminat  veritatem   de    domiuio   et  agnoscens  ipsura,  perficere  opus  suum; 

servitute.  Et  prirao  determinat  rationem  puta,  quod  pectines  pcr  sc  pcctinarent, 

servitutis.  Secundo  inquirit  de  opinioni-  et  plcctra  per  se  cytharizarent,  sicut  di- 

bus  prseraissis,  ibi,  «  Utrura  vero  sit  ah-  citur  de  statua  quara  fccit  Da^dalus,  quod 

quis  natura  tahs  etc.  »  Circa  priraura  duo  per    ingeniura    argenti   vivi,     movcbat 

facit.  Primo  pra^raitfit  queedara  necessaria  seipsara.  Et  sirailiter  quidara  Poeta  dicit, 

ad  cognoscendura  rationem    servitutis.  quod  in  quodam  teraplo  Vulcani,  qui  di- 

Secundo  concludit  ex  pra^raissis   difini-  cebaturDeus  ignis,  fripodesquidaracraiit 

tionem  servi,  ibi,  «  Qua  quidara  igitur  sic  prsparati,  ([uod  per  artificium  huma- 

sit  natura  etc.  »  Circa   priraum  quatuor  num,    vel  per  artem  necromantiae,  per 

ponit  :    quorum  priraura  est,  quod  pos-  seipsos,  quasi  spontanei  videbantur  sub- 

sessio  sit  quaedam  pars   doraus,  et  quod  induere  divinum  agonem  quasi  concer- 

ars  possessiva  sit  quaedara  pars  oecono-  tando  adserviendurainmiuisterio  teraph. 

miae.  Et  hoc  ideo,   quia  irapossibile  est  Tertio,  ibi,  «  Quae  igitur  dicuntur  organa 

vivere  in  dorao  sine  necessariis  ad  vitara,  ctc.  »  ponit  secundara  divisionera  orga- 

quae,  per  possessiones  habentur  :  et  hoc  norura.    Organa   enim  artium    dicuntur 

probat  per  similitudinem  in  artibus.  Vi-  organa   factiva;   sed  res  posscssa,    qua* 

demus  enim  quod  unicuique  arti  neces-  est  organum  doraus,  est  organum  acti- 


I.IHKIl    I. 


lo.i 


viini.  h.t  liniK-  (livisiiiiirni  (liiplici  nitioiiu 
|)|-oli)il.  PiiiiKi  i|trMl('iii,  (|uiii  iit-Kiiiiii  liir- 
Jiva  ilicttiilttr,  (v\  (|tiilitts  III  .'ilii|iiiil  |ii-.'i>- 
l(>t'  i|i»titii  ttsttitt  iii.slt  iitinitli.  Kl  Ikic  vi 
(liMiiiis  iii  ipsis  iiislt-iiiiKMili.s  iirlis;  sicitt 
(•\  pcclitic,  i|iiii  ttltttilitf  l(>xlii|-cs,  lil  ali 
(|itiil  nllcnitii  |if;i'lct-  ti.siitn  i[isitis,  sciliccl 
imiiniKs.  .Scd  cx  fclins  |i(isst5ssis,  (|ii;i' siii.l 
instfniiKMita  (loniiis,  noii  tlt  iilii|tii(l  aliiid 
pfa'tcf  nsiiin  ipsins;  sicitt  cx  vi^stilii  ct 
lccto,  noit  lit  iiisi  itsiis  cofitin.  Kf^o  islii 
oi-ffaiui  non  snnl  factiva  sicnt  off^iinn  jii-- 
tiiiin.  Sociindam  fiilioiictn  iioitit  ilii, 
((  Pfa'lofCii,  ciitn  sj)tM-ic  dillcfiml,  i^tc.  » 
{)niv  talis  csl  :  J)i\cfsi)fttm  diNCfsa  sitiit 
instfumonta.  Scd  nclio  i»l  faclio  diirofimt 
spocio  :  nam  tactio  ost  ()|)Ofatio,  por 
(Itt.im  aliiiuid  lit  iuoxloriot-i  m;ilcfiii,  sicul 
soc;ifo  ol  uroro  :  aclio  aulcm  osl  oporiilio 
pormauons  in  oporanto,  ot  portinous  ad 
vitam  ipsius,  ut  dicitur  nono  Mctnp/n/- 
sicoriini.  .\ml);o  attlom  luv  opcritlioiK^s 
iudigout  iiistrimu'ulis.  Krp:o  inslrumouta 
oarum  dilVoruut  spocio.  Sed  vita,  idost 
couversatio  (iomostica,  uou  est  factio; 
or^osorvnsostmiuisterotorgauumoornm 
(jiuo  portiuout  ad  actionom,  nou  aulom 
oorumt]u;eportiiiontadfactiouom.Quarto, 
ibi,  «  Id  autem  quod  possidotur  otc.  » 
osteudit  qualitor  sorvus  se  liabet  ad  do- 
minum  :  et  dicit  quod  eadom  est  compa- 
ratio  rei  ad  possessorom  et  partis  ad  to- 
tum,  quantum  ad  hoc  quod  pars  non  di- 
citur  solum  parstotius,  sod  ctiam  dicitur 
simplicitor  esse  totius,  sicut  dicimus  ma- 
uum  homiuis  etuonsohim  dicimus  quod 
sit  pars  homiuis  :  et  simihterrespossessa, 
puta  veslis,  non  sohim  dicitur  quod  sit 
possessio  homiuis,  sed  quod  simphciler 
esthujusmodi  homiuis.  Uude  cum  servus 
sit  quaedam  possessio,  servus  non  sohmi 


csl  sorviis  doinini,  Mod  esl  simplicilor 
illiiiH.  tllc  niilciii  iioti  vhI  siinplicilcr  htuvi, 
scd  Holnm  csl  iliiiiiinti.H  ojiis. 

Moinilo  cum  dii-it  «  (puo  i|iiidiMn  • 
(ioucliidil  ox  pfn^niiHHis  dclliiitiiiitom 
sofvi  :  ot  dicil  (|tiiiil  ninnifcHliiiii  (!hI  (;x 
pficdiclis  (pi;i'  sit  itiititfii  scrvi  cA  poltt.stnn 
cjns  (piod  OHt  ofllcium  i|isins  :  nam  vii-li)s 
ad  actioiKMU  rcfortnr,  ofllciiim  niilcni  <;Ht 
coiiKnittsitctitsnlictijtis.  (liiiucitiitt  scrviia 
sil  liiic  ipsitiu  (piod  cst  iiltcfiiis,  til  dic,- 
Inm  (>st  ;  (piictiiiKpic  lionio  iion  ost  natii- 
raliliu'  sniipsiiis,  sed  alt(!riiis,  iiiso  ost 
iiiiliii-iililcr  scrviis.  IIU^  niitom  liomo  non 
cst  ii;ilitr;ditor  suii|)sius,  sod  itiliMitis,  ijtii 
tion  potest  rogi  nisi  ab  alio.  IIoc  aut(Mn 
convortitur,  scilicot  (juod  quicumqnc  cst 
r(\s  possossa  vol  sorviis  nltcriiis  est  liomo 
allorius.  i)v  ralioue  aulom  rei  possessaB 
est  quod  sit  organnm  acfiviim  et  sepa- 
ratum.  Unde  potest  tahs  dctlnitio  servi 
coucludi  :  servus  est  orgamim  auimiilum 
;iotivum  separatum  altorius  homo  oxis- 
tcus.  luqiuujuidemdofiiiitione,  orgauum 
ponitur  tamquam  geuus,  et  adduulur 
quiuque  difrorentiae.  Per  hoc  enim  quod 
(licitur  animatum,  distinguitur  ab  ins- 
trumeutis  inanimatis  :  per  hoc  autem 
quod  dicitur  activum  distinguitur  a  mi- 
nistro  artificis,  qui  est  organum  animatum 
factivum  :  perhoc  autem  quod  dicitur  al- 
terius  existcns,  distinguitur  ahbero,  qui 
quandoque  ministratin  domo,  non  sicut 
res  possessa,  sed  sponte  vel  mercede  cou- 
ductus.  Per  hoc  autem  quod  dicitur  sepa- 
ratum,  distinguitur  a  parte  qua*.  est  alte- 
rius  nonseparata;  sicut  manus,  Per  hoc 
quod  dicitur  homo  existens,  distinguitur 
a  brutisanimahbus,qu8e  suutres  posses- 
sa?  separatae. 


LECTIO  III. 


Qiiod  aliquibus  natura  servire  conveniat,  aliquibus  autem  dominari. 


AKTIQUA. 

Ulrum  autem  est  aliquis  uatura  talis  aut  non,  et 
utrum  diguiuset  justius  alicui  servire  quam  uon,  seci 
omnis  servitus  prseter  naturam  est,  post  Loc  consi- 
derandum. 

Non  difficile  autem  ratione  conteniplari,  et  ex  his 
quee  iiunt  addiscere.  Principari  enim  et  suhjici,  non 
solum  necessariorum  sed  etiam  expedientium  est  : 
et  statim  ex  nativitate  queedam  segregata  sunt,  htec 
quidem  ad  subjici,  haec  auteni  ad  principari  :  et 
species  mullfe  et  subjectorum  sunt,  et  principan- 
tium.  Et  semper  melior  priucipatus,  qui  meliorum 


RECEN3. 

Utrum  autem  sit  aliquis  talis  natura,  necne,  et 
utrum  prsestet  et  justum  sit  alicui  servire,  necne, 
sed  potius  omnis  servitus  sit  praeter  naturam,  pos- 
lerius  erit  considerandum. 

Verumtamen  non  est  diffioile  et  ratioue  hoc  con- 
sequl,  et  ex  iis  quse  fiunt  intelligere.  Imperare  enim 
et  Imperio  parere  non  solum  cx  numero  rerum  ne- 
cessariarum  suut,  veruui  etiam  ex  utilium.  El  sta- 
tiui  ab  ortu  primo  nonuulla  sic  inter  se  distant,  alia 
ut  pareaut  imperio,  alia  ut  imperent.  Tum  plura 
suut  et   imperautium  et  imperio    subjectorum   ge- 


ll)t 


l-OMTICOUIIM 


blc 


<Jil>)d  elillli 

dUltflll    tiic 

quiklcui  sutijicilur,    eliiiui 


0  >iui|ue  euiui  ex  pluribu*  cuuatiluttt  tiutil, 

et  11.....  ....uiu  uli<jiiu<l  couuuuue,  liive  ex  cDUJuucti^, 

«1V0  ui  divitia,  iu  ouiuihue  videtur  |iriuci{mui  ei 
«uitjectum. 

Et  tioc  ei  uuiuium  uatura  iuent  auimati»  :  eteuitu 
iu  uuii  ;  tutihuii  vita  est  ({uiileui  |ii'irici|iatu«, 

iiiiti  li  <  Scil   \ubc  iiuiiJeiu  furte    uiugiii    ex* 

niisieiiir  iiinl  Jiieculiitiuuiii. 
Auiiuul  auti-iii   |iriuiuiu   con^tat  ex  auima  el  cor- 

Itore  :   i|uiti  i|iiiileiii  |ii-iuci|iitUii  etit  iiutiira, 

luc  auteiii  -  111.  ()[iurtet    duteiu  iiiteu>lere  ex 

becuuiiuiii  lULliiruiii  lril)i-iititiu:t,  iiia^i:»  qiiiiiii  iiiitiiru, 
et  iiuu  lu  corru|itii.  l'riniltr  ijuuii,  el  oi>liuie  ili-iuo- 
liitum  et  «eciiiiihiui  cur[)iis  ct  siecuuduiii  uuiiiiHui  lio- 
iiiiueui  cousiilerciuiluiu,  iu  i|iio  bu-c  |)iiliiui.  ferilileu- 
tiuiii  eiiiui  et  (rave  ae  tiabeutiuui  viilebitur  |iriiici- 
pari  uiultutie^  curputi  aniiiid',  prupter  pruve  et  iira;- 
ler  uaturaui  biiliere.  Ent  quiiieiu  »iciil  iliciiuuii  |iri- 
luum  iu  auiuiali  cuutem|ilari  et  ilespoticiim  (iriuci- 
|)dtuiii  et  |i<ililicuiii.  Auiiiia  ijuideiii  cor|iuri  euiiu 
douiiiiatiir  iies|)Olico  jiiiiu-ipiilu,  iiitcilectus  euiiu 
appetitiii  [luliliio  et  re^iili.  In  quibiis  luiuiifestuui 
eit,  quoil  «ecmiiliim  unturaiii  et  e.iiieiiieiis  curpuri 
re;;i  ab  auiiiia,  et  iiusdibili  parti  ab  iulellectu,  et  parte 
riitiuueiu  babeute;  ex  u;quo  autem  aut  e  coulruriu, 
uocivum  omuibui^. 


Ueruui  iu  boniiue  ct  iu  aliis  aniiualibus  himilitcr 
86  habet  :  mausueta  qiiitJem  eniiu  sylvestribua  di- 
goiora  aecuiidum  uatnram  :  lin  auleui  omuibus 
inelius  regi  ab  bomine  :  adi{)i8cuntur  euim  &alulem 
sic. 

Adbuc  autemet  ma.^culiuum  et  femiiiiuuin,  natura 
hoc  quidem  melius,  boc  aulem  deteriiis ;  el  lioc  uu- 
tem  |)rincipaus  et  haec  autem  [irincipala. 

Eudem  autem  modo  necessarium  esse  el  in  homi- 
nibus. 

Quicumque  quidem  igiturtantum  distant  qunntum 
auima  a  corpore,  et  homo  ;i  bestia,  (di^ipunuutur  au- 
tem  hoc  modo  quorumcumquc  est  opus  corporis 
usus,  et  hoc  est  ab  ipsis  oiitimum),  isli  (piidemsuut 
natura  servi,  quibus  nielius  est  regi  hoc  priiicipatu, 
siquidem  et  dictis  creditur.  Natura  enim  servns  qui 
potest  alterius  esse,  propter  quod  et  alteriiis  est. 

Et  communicans  ralione  tantum  quanlum  ad  seu- 
6um  recipere,  sed  non  haberc.  Alia  enim  aniuialia 
non  ralionem  sententia,  sed  passionibus  serviunt. 
Opportunitas  variatur  modicum  :  ad  necessaria  enim 
corpori  auxilium  lit  ambobus,  et  a  servis,  et  a  do- 
mesticis  auimalibus. 

Vult  quidem  igilur  natura,  et  corpora  differentia 
facere,  qute  liberorum,  et  servorum  :  haec  quidein 
fortia  ad  necessarium  usum,  hajc  autem  recta  et 
inutilia  ad  tales  ojierationes,  sed  utilia  ad  talem  vi- 
tam  :  iste  autem  sit  divisus  ad  bellicam  opportuni- 
tatem,  etpaoiticam.  Acciditautem  luultoties,  et  con- 
trarium,  hos  quidem  corpora  habere  liberorum,  hos 
autem  animas. 


Quoniam  et  hoc  manifestum,  quod  si  tantumfiunt 
differentes  corpore  solum  quantum  deorum  imagi- 
nes,  subdeficientes  omnes  diceut  ulique  dignos  esse 
his  servire. 

Si  autem  in  corpore  hoc  verum,  multo  justiiis  in 
anima  definiri.  Se(i  non  similiter  facile  videre  ani- 
mae,  et  corporis.  Qnod  quidem  igitur  sunt  uatura 
quidam,  hi  quidem  liberi,  ii  autem  servi,  manifes- 
tum,  quibus  et  expedit  servire,  et  justnm  est. 


iieitt  :  feeuiperquu  id  nieliiia  iiiqieriiiiii  est,  iiiio  iiii)- 
liiiit  ttc  prii!.-laiitiiis  ttliqiiiil  regitiii  :  veibi  gralia, 
meliuii  eet  iiiiperium  iu  liuiuiuem,  ipiaiii  iu  leram. 
Nuui  quu  uiiuiiiquudnue  opus  e\  iiieliunbus  al»»ul- 
yitur,  eo  est  melius.  Ibi  auteui  aliud  iiiiperut,  ttliud 
luijieriu  (laret,  ttlii|iiod  horum  o|)U8  exhtat. 

«Jua!ciiuii|ue  euiui  e.\  pluribii*  cuiit«tttut  et  unum 
(jui  idaui  cuiiiiiiuue  Hiiiit,  nive  ex  cuiitiiiiiis  sive  ex 
(li.ijunctiis,  iii  ii<  oiiinibiH  elucet  id  qinid  imjierat,  ct 
id  qiiod  iiiiperio  «iibjectuiii  nil.  Alijiie  liuc  ex  omiii 
Uttturtt  iu  ttuiiiiatis  iuest.  Nam  etiaiii  iu  iis,  qiiii;  Huiit 
vittti  expertia,  aliqiiud  iiiipeniim  e.st,  veliilliarmouiiu 
Beu  coiicentUH.  Hed  lia»c,  fDilasge  iiiiiiiis  hiiiit  IiiiJiih 
ipiieiitiuiiib  prujiriu  atijiie  alii|Uttiidu  alieuiuru. 

Auiiiial  aiiteiii  |)riiiiiiiii  ex  iiiiiiiiu  et  curpure  cons- 
tut  :  (|iiuniiii  nltcr  ini|)eriiiiii  (/erit  iiatiira,  allcniiii 
imperiu  paret.  ()|)i)rlct  aiiteiii  b|)ecliire  vim  naturuj 
iii  iis,  qiiije  iiatura  nuiit  uptiiua,  iiou  iii  corruiiUj*  uc 
depruvati^.  Quare  cuiiteiiijilari  (icheiiiuii  huminem  cl 
uiiniio  et  curjiure  opliiiie  aneclum  :  iii  (|uo  hocai)|)a- 
rel.  Nuiii  viiiusoruiu  aut  viliube  ullecluniiu  su'j)eiiu- 
iiiero  vi  letiir  curpus  aiiimo  jiruiesse  ntque  iiiipe- 
rare,  propterea  quod  mule  et  jirajter  naturttin  allecli 

8UUl. 

Licet  igitur,  queniadiiiudum  di.ximu»,  iu  aiiiiunli 
primiiiii  ccrn«;re  et  lierile  iiiipcriuiii  et  civile.  Aiiiiiius 
eniui  iu  curjius  iiujieriuiii  bcrili;  obtiiict,  niens  imtciii 
in  ai)j)etituiii  civilc  el  regiiiiii.  iii  ijiiibiis  jier.spiiuiuui 
est,  cousentaiieuin  esfie  natune,  nlqiie  expcdiie 
etiam  corpori,  uiiiuio  servire,  et  ei  nniuii  pnrticula;, 
qua;  ad  iuotiis  BUscij)ieudo8  valet,  iiieiitis  ejusque 
piirticulii;  (iiiaj  rntione  priedila  est,  imperio  parere  : 
Juris  a;qualitatem  auteui,  aul  coutrarium  eju8  qiiod 
dixiuitis,  omiiibus  esse  delrimentusum. 

niirsum  in  homiiie  et  in  ceteris  animantibus  ei- 
mililer  se  res  habet.  Cicures  eniin  bestifB  feris  sunt 
iiieliores  natura.  His  autem  omiiibu»  meliug  est,  lio- 
iiiinis  inijierio  subjectn  ease  :  itn  cniiii  salutein  adi 
lascuntur.  Pnctercn  iiins  ciim  femiiia  coniiiarnlus, 
iuciior  est,  ha;c  nutein  deterior  :  et  ille  qiiidem  iin- 
pernre,  ha;c  nutem  imperio  parere  debet.  Eodem 
luudo  se  rcs  habeat  etiam  in  omuibus  homiuibus 
uecesse  est. 

Quicumque  igitur  tanto  ceteris  houiinibus  sunl  in- 
feriores  ac  deleriures,  qunnlo  aiiiinus  corpori,  et 
hoino  fera;  pra;stnt,  (tales  autem  sunt  ii,  quorum 
opera  usu  corfioris  constat,  quorumque  hoc  unum 
e.st,  quod  ab  iis  optimiim  jiroficisci  polesl,)  hi  suut 
servi  natura;  quibus  melius  est  huic  imperio  parere  : 
siquideiii  etiam  suiirn  dictis.  Natura  enim  servus  est 
is,  qui  nlterius  esse  polest  :  ideoqiie  et  alterius  est  : 
et  qui  eo  usqne  ralionis  esl  pnrticeps,  quond  eam 
senliat  quidem,  sed  ijise  non  hnbeat.  Nam  cetera  nni- 
malia  rationis  scnsum  non  habent,  sed  affeclibus 
serviunt. 

Et  vero  servorum  et  animantium  mutorum  usus 
parum  inter  se  differt;  ab  utrisque  enim,  a  servis  el 
a  l)estii.scicuribus,  ad  res  necessnrias  adjumenla  cor- 
pore  afferiintur.  Vult  autem  natura  qiiidem  etiain 
corjiorn  liijerorum  et  servorum  dissimilin  efficere  : 
haec  qiiidein  ad  usum  necessnrium  vnlidn,  ilia  autein 
crecta  et  nd  tales  ojieras  inutilia,  sed  ad  vitam  civi- 
lem  utilia;  (haec  autem  divisa  est  in  usiim  pacis  el 
belii;)  accidit  autem  sa^penumero  etiam  contrarium, 
nempe  alios  quidem  corporn,  alios  autem  aniuios 
habere  liberorum. 

Nam  hoc  (juidem  in  promptu  est,  si  qui  nascantur 
tanto  aliis  corjiore  excelientiores,  quanto  antecellunt 
deorum  iinagiues  :  reliqnos  nb  omnibus  dignos  pro- 
nuncialum  iri,  qiii  his  servinut.  Quod  si  in  corpore 
hoc  x'eruni,  multojustius  est  hoc  in  nnimo  definituin 
esse.  Sed  non  ajijue  facile  est,  animi  pulchritudinem 
atque  corporis  ceruere.  Esse  igitur  nalura  alios  li- 
beros,  idios  servos,  quibus  expediat  quosque  justum 
sit  servire,  perspicimm  hinc  est. 


Postquam  Philosophus  ostendit  ratio-     investigandum  de  opinionibns  suprapo- 
nem  et  virtutem  servi,  hic  procedit  ad     sitis.  Et  primo  inquirit,   utrum  servitus 


l.lilKH 


105 


sit  iialiiralis.  SociiikIo  iilniiu  «liiininnliva 
sit  idrin  i|ii()(l  polilica,  ilii,  ((  l'at(*t  antcin 
('\  liis  clc.  "  (!ir('a  |irimnin  liia  facit. 
1'riino  inovct  (Inhilalioiicin.  Sccniido  dc- 
tcnninal  oain  approhando  iinain  parlcin, 
ilij,  «  iNon  dinicilo  ntc.  *  Tcrtio  ostcndit 
(|noinod(i  cli.iin  ali;i  pars  diiliitalionis  lia- 
lict  ali(inalilcr  virltilcni,  ilii,  «  tjnod  aii- 
lcin  et  contraria  ctc.  »  Dicit  (M>ro  |>riino 
(|iiO(l  post  praMlicta  consid^Mandiiin  csl 
ntrnin  arKinis  .sil  ii.ilnralilcr  scrvns  vcl 
iKin  :  ct  ilcrnin  nlriMH  alicni  inaf^'is  sil 
dignnin  ct  jnstnin  ipiod  sorviat  (piain 
(jiiod  non  st»rviat,  aii  iioii,  scd  oiiinls 
st<rvilns  pra>lcr  nalnrain  sit.  (Jiiod  (|ni- 
(l(Mn  rtMnitlit  ad  diias  jiraMnissas  (pia's- 
lioncs.  Si  cniin  (unnis  sorvitns  cst  pra'ter 
naturani,  tuuc  nullus  est  uaturaliter  scr- 
viis,  ct  ilcriim  non  orit  jiistnm  no(pic 
diinuim  (piod  ali(piis  sorviat  :  (juod  (Miim 
ost  j)i;otor  naturaiu  iiou  cst  dignuiu  nc- 
(luo  justiim. 

Doindo  cnm  dicit  ((  iiou  difncilc  » 
Doloriuiiiat  propositam  (jua^stiouoiu  , 
ostcndous  dno  :  sciliccl  (]Uod  aliquis 
liomo  naturaUtcr  cst  scrvus  ,  ct  ijuod 
alicui  (lip:uum  ot  cxpodlous  cst  sorvirc. 
Kt  circa  hoc  diio  facit.  Primo  cuim  pro- 
pouit  modum  quo  luvc  ostcudeuda  suul  : 
dicens  quoduoucst  difficile  quod  aliquis 
coutomplctur  praMlictarum  qua?stionum 
voritatcm  ot  ratioucm,  et  quod  ctiam  vc- 
ritatcm  addiscat  cx  his  qua?  in  rchus  ac- 
cidunt.  Secuuda,  ibi,  c  Imperare  cuim 
etc.  ))  Secundum  duos  pr»missosmodos 
ostendit  propositum.  Et  primo  cx  his* 
qua^  fiunt.  Secuudo  exratione,ibi,  c(  >am 
qucBcumque  etc.  »  Circa  primum  quatuor 
proponit.  Quorum  primum  est  quod 
principari  et  subjici  non  solum  est  de 
numoro  eorum  quaj  ex  nccessitate  vel 
violeutia  proveuiunt,  sed  etiam  est  de 
numero  eorum  quae  expediunt  ad  salu- 
tem  bominum  :  et  hoc  pertinet  ad  seciin- 
dam  quaestionem.  Quod  enim  expediens 
est  alicui,  vidctur  esse  diguum  et  jus- 
tum  ei.  Secundumest  quodin  hominibus 
cx  ipsa  nativitate  videmus  quod  est  qua?- 
dam  distinctio  :  ita  quod  quidam  sunt 
apti  ad  hoc  ut  subjiciantur,  quidam  vero 
ad  hoc  quod  principentiir  :  et  hoc  perti- 
net  ad  primam  qua?stionem.  Quod  enim 
ex  nativitate  confestim  inest  alicui,  vi- 
detur  esse  uaturale.  Tertium  est  quod 
snnt  mnltae  species  eorum  qui  subjiciun- 
tur  ct  eorum  qui  principantur  :  ahter 
cnim  principatur  vir  femin^e,  ahter  do- 
minus  servo,  ahter  rex  regno.   Et  hoc 


otiani  portinot  od  oainiUmi  i|iiii'.Htioiiom  : 
nain  oa  ipia'  natnralitcr  insnnt  rchiiH,  m* 
ciiiidiiin  ('oriiin  divorsitatiMn  (li\orMtlcan 
tiir.  (jnartnin  cst  ipiod  sciiipor  ohI  inolior 
principatiiH  qiii  osl  inoliornin  Hnhjitrto- 
niin  :  siiiit  inclior  ost  iirincipatiis  qno 
ipiis  priiicipalnr  hoinini  qiiaiii  ipio  qniH 
priiicipaliir  hcstia'  :  ol  hoc  prohal  t;ili  ra- 
tiono  :(hnnis  principatus  ot  snhjoctio  ad 
aliquod  opns  ordinatnr;  obiMlit  oniin  qni 
snhjiciliir  principanti  in  aliipio  ii|)i'ri!. 
Scd  opns  ipioil  lil  a  mclioiihiis  ost  ino- 
lins  :  or^o  ot  principatns  molior.  Et  hoc 
otiam  (piartnm  pcrlinot  ad  [iriinam  qiia's- 
lioiicm  :  iiam  ipia'  natnralilcr  insiint, 
tanto  sunt  inoliora  (pianto  sunt  mcliornm. 

Doindc  cum  dicit  «  quandocuinquo 
cnim  » 

(tstcndit  propositiiin  ox  rationc.  Kt 
primo  |ioiiil  rationcm  ad  ostcndonilnm 
qiiod  arKiui  suiil  naturaliter  scrvi  quihus 
oxpodil  sorvirc.  Sccundo  ostendit  quod 
sint  talcs,  ibi,  ((  Qnicumqno  igitnr  ctc.  )) 
Circa  primum  [)onit  talcm  rationem  : 
QuaHMimquc  sunt  ox  [iluribus  constituta, 
in  his  est  ahquid  principans  et  aliqnid 
subjectum  naluraliter,  et  hoc  expcdit. 
Scd  hominum  multitudo  esl  ex  phiribus 
constitula  :  crgo  naluraleest  et  cxpedicns 
quod  uiius  principetur  et  alius  subjiciatur. 
Hiijus  autem  rationis  minor  manifesta 
est  ex  pra^missis  :  in  quibus  oslensum 
est  quod  homo  ost  naturalitcr  animal  po- 
liticum,  et  ita  naturale  est  quod  ex  mul- 
tis  hominibus  constituaturunamultitudo. 
Unde,  ea  pra*termissa,  probat  majorem  : 
et  sic  in  hac  ratione  tria  facit.  Primo  po- 
nit  majorem.  Secundo  probat  eam,  ibi, 
«  Et  hoc  ex  omnium  natura  etc.  ))  Ter- 
tio  infcrt  conclusionem,  ibi,  «  Eodem 
modo  etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  qnae- 
cumque  sunt  constituta  ex  pluribus  quod 
ex  eis  fiatunum  commune,  sive  in  plura 
sint  conjuncta,  sicut  membra  corporis 
coujunguntur  ad  constitutionem  totius, 
sive  sint  divisa  sicut  ex  multis  mihtibus 
constituiturunusexercitus,inomnibushis 
invenitur  esse  principans  et  subjectum  : 
et  hoc  est  naturale  et  expediens,  ut  per 
siugula  patebit  exempla. 

Deinde  cum  dicit  «  et  hoc  » 

Probat  propositum  quadruphciter.  Pri- 
mo  quidem  in  rebus  inanimatis.  Secuudo 
in  partibus  liominis,  ibi,  «Animal  autem 
primum  ctc.  »  Tertio  in  genere  anima- 
lium,  ibi,  «  Rursum  in  homine  etc.  » 
Quarto  iu  difTerentia  sexuum,  ibi,  «  Est 
autem  masculus  etc.  »  Dicit  ergo  primo 


lOtf 


IMUJTICOUIIM. 


(|Uod  veritaH  praaiuHHa*  propuhitiuiiiM  iii- 
veuitur  in  rebuH  iiiuiiiiiiati8  :  iiuii  «luiu 
e»t  eis  jtru[)riuui,  siul  l'X  eo  (|U(((1  val 
cuimuuuu  tuli  iiuluia;  :  (luiuetiuiii  iu  liiis 
quit;  uuii  participaut  vita,  ent  ali(|uis  priii- 
cipatus,  puta  liariiiuiiia!.  (juud  puteht  iii- 
telligi  (lupliciler.  luu  modu  de  harmoiiia 
Buuoi  uiii ;  ()uiu  seiiiper  iu  vucituis  ({ua^ 
coiisoiiuut  aliiiuu  vo\  pru'domiuutur,  se- 
cuuduin  i]uuin  totu  liuriiiuuiu  dijudicatur. 
Putest  etiain  iulcllif^i  de  liarnioiiia  (de- 
meutoruiniu  corpore  niixto,  in  (pio  sem- 
per  uiiuiu  eleineiitoruin  est  pra-dunii- 
naus.  Sed  hujusmodi  pertransit  ,  qnia 
suut  exlriiiseca  ah  liac  cuusideratione. 
Deiude  cuin  dicit  t  animul  aiitein  <» 
Osteiidit  propusitum  iu  parlihiis  homi- 
uis,  et  dicit  quod  prima  compositio  aiii- 
malis  est  cx  anima  et  corpore.  Qua;  qui- 
dem  coin[)ositio  dicitur  [uima,  nou  se- 
cuiidum  ordinem  geueraliouis,  sed  se- 
cuudum  principulitutem,  quia  est  cx  par- 
tibus  principalissimis  :  harum  autem 
partium  una  est  iialuralitor  princii^aus, 
scilicet  auima ;  alia  vero  suhjecta,  scili- 
cet  corpus.  Posset  autem  aliquis  dicere 
(juod  hoc  non  cst  uaturale,  cum  uon  in- 
veniatur  iu  omnihus  ;  et  ideo  ad  hoc  cx- 
cludendum  suhdit  quod  ad  judicandum 
quid  sit  naturale,  oportct  considerare  ea 
qusB  se  liaheut  secundum  naturam.  non 
autem  ea  ([usb  sunt  corru[)la,  quia  hujus- 
modi  deficiunt  a  natura.  Et  ideo  ad  jmli- 
caudum  quai  pars  in  hominc  naturahter 
priucipctur,  oportct  considerare  aUquem 
hominem  qui  sit  hcne  dispositus  et  se- 
cundum  animam  et  sccundum  corpus  ;  in 
quo  cst  manifestum  quod  anima  corpori 
dominatur.  Sed  in  hominibus  pestilenti- 
bus  et  qui  malc  se  habeut,  multoties  cor- 
pus  principatur  anima»,  quia  pr«fcrunt 
commodum  corporis  commodo  animae; 
et  hoc  idco,  quia  sunt  malc  disposita  ct 
praetcr  naturam.  Ostendit  autcm  conse- 
quentcr  quod  principatus  qui  cst  in  par- 
tihus  animahs,  habetquamdam  similitu- 
dinem  extcrioris  principatus.  Possumus 
cnim  in  animali  quod  est  homo,  conside- 
rare  duplicem  principatum  ad  partcs  ejus : 
scilicet  despoticum  quo  dominus  princi- 
patur  servis,  et  politicum  quo  rector  ci- 
vitatis  principatur  liberis.  Invenitur  cnim 
inter  partes  hominis  quod  anima  domi- 
natur  corpori,  sed  hoc  est  despotico 
principatu  in  quo  servus  in  nullo  potest 
rcsisterc  domino,  eo  quod  servus,  id 
quod  est  simpliciter  est  domini,  ut  supra 
dictum  est;  ct  hoc  vidcmus  in  memhris 


coqioris,  scilicet  manihus  ri  jiedihus 
(juud  statiin  sine  cuntraiUctione  ad  im- 
jierium  aiiiina'  aj^jilicantur  ad  opus.  In- 
vcniinus  etiaiii  (|uod  inlcllcclus  seu  ratio 
dominatur  aj)j)etitui,  sed  j^rincijiatu  poli- 
tico  et  regali  qui  est  ad  iiheros,  unde 
I)Ossuiit  iii  ali(|uihus  (•oiitiadicere  :  et  si- 
iiiilit(a-  aj)[)('tilus  ali(juaiido  noii  sc^juitur 
rationem.  Kt  hujusmodi  diversitatis  ra- 
tio  est,  (juia  corjms  non  jiotest  moveri 
iiisi  ah  aiiinia,  (d  ideo  totaliter  suhjicitur 
ei ;  sed  aj^pelilus  j)otest  inoveri  non  so- 
luin  a  ratione,  sed  etiam  a  sensu ;  et  ideo 
non  totaliter  suhjicitur  rationi.  In  utro- 
que  autem  regimine  manilc-stumest  qiiod 
suhjeclio  (!st  seciindum  naturam,  oA  ex- 
j)ediens.  Kst  eiiim  ualurale  et  exjtediens 
corpori  quod  regatur  ah  aiiima  :  et  simi- 
liter  est  naturale  et  exjiediens  parti  pas- 
sihili,  idest  api)etitui  qui  suhjicitur  pas- 
sionihus,  ut  regatur  ah  intellectu  vel  ra- 
tione  :  et  utrohiquc  csset  nocivum,  si  id 
quod  dchet  suhjici  haheret  cx  aequo,  vel 
e  contrario,  ci  quod  dehet  principari  : 
corpus  enim  corruiniteretur  nisi  suhji- 
ceretur  anima;,  ct  ajipetitus  esset  inordi- 
natus  nisi  suhjiceretur  rationi. 

Deindc  cum  dicit  «  iterum  in  homine  » 
Prohat  idem  in  genere  aiiimalium,  di- 
cens  quod  similiter  se  hahet  iii  homine 
etaliis  animalihusquod  naturale  ct  expe- 
diens  cst  ut  homo  aliis  dominctur.  Vi- 
demus  enim  quod  animaha  mansuela 
quihus  homo  (Jominalur,  digniora  sunt 
secundumnaturam  silvcstrihus,  inquan- 
tum  participant  ahqualitcr  rcgiminc  ra- 
tionis;  sed  ct  omnihus  animalibus  cxpe- 
dit  quod  ab  liomine  rcgantur,  quia  sic 
in  multis  casibus  adipiscuntur  salutcm 
corporalem  quam  per  se  consequi  non 
possent;  sicut  patet,  cumeis  copiosa  pa- 
bula  ct  remedia  sanilatis  ah  hominibus 
cxhihentur. 

Dcinde  cum  dicit  ((  adhuc  autem  » 
Probat  idcm  in  difTerentia  sexuum  :  et 
dicit  quod  eodem  modo  ctiam  se  habct 
masculinum  ad  femininum,  quod  natu- 
raliter  masculinum  est  melius,  et  fcmini- 
num  dcterius;  et  masculus  principans, 
femina  autem  subjecta.  Est  autcm  atteu- 
dendum,  quod  prima  duo  cxcmpla  sunt 
de  toto  integrali,  alia  duo  de  toto  uni- 
versali,  quod  est  genus  vcl  species  :  et 
sic  patet  quod  pradicta  propositio  in  u- 
trisque  locum  habet. 

Dcinde  cum  dicit  ((  eodem  modo  n 
Concludit   propositum,    scilicet    quod 
eodem  modo  se  habet  in  hominibus  si- 


I.IMKIl   I.  Ir)7 

nil  iii  pr.ciuissis  :  srili('(M  (|ii()il  nalnnih^  iliiin.  Kl  sic  (|nantiiin  iid  modiim  Hnrviitn- 

ot  DX|i(.Mli(Mis  (^sl  (|ii()(l  (|iii(lain  |)i'iii('i|)('n  di  (^sl  (lillVrcntia,  inijiianliini  natnralili*r 

tiii',  (<t  i|niilain  snlijirianlnr.  srrviis  srrvil  ratiiiin',  linilnni  aniinal  paK- 

Deiiulu   cnni    ilicit    i>    i|iiiniini|ii('    (|ni  sinnc,  liinoiis  siilirct  vcl  aniuris,  ac^jni- 

(lom  )>  sita  pcr  mcinoriani  Ixmk;  vnl  nniid  patifni- 

Os((Mi(lit  ipii  snnt  (|ni  iiatiiiiililci'  prin  di    al)    liomiin).    Scd   opportiinitas,  iduHt 

cipaiilnr  ct  snhjicimiliir.  I'',l  priino  ipialcs  iilililas,   ipia'  cx  ntriiis(pi(!   scrvilio  pro- 

snnl   s(M'niiiliiin  aniinain.  Scniiiilo    ipia  \ciiil,    niodicnm    varialnr   :    ah     iNuicm 

lcs  sccnndnin  corpiis,  ihi,  «  Viilt  (piidcin  cniin  pra-hctiir  nohis  anxirmm,  ct  n  ner- 

ctc.  »  Circa  priiuiiin  dno  facit.  1'rimo  os-  vis,  cl    a  domcslicis  aniinalihiis,  scilicet 

tciidit  ipialcs  snnl  sccniidnin  aiiimain  ipii  ad  ncccssaria  corpori.  Non  ciiim  natiini- 

nalnralitcr  principanlnr  ct   suhjiciunlnr.  lilcr  scr\ns,  cnm  ilcliciat  ratioiur,  potcsl 

Socnndo  |)onil  coinparalioncm  intcr  lio-  aiixiliari  pcr  consilinm,   vd    ad  nliijnod 

mincs,  (|ui  initnralitcr  snnt  scrvi,  oA  hrnta  opiis  rationis  :  in  corporalihns  aiilcm  pln- 

animalia,  (puc  (Miam  nalnralilcr  s(M'viunt,  rihiis  inodis  j)otcsl  scrvirc   s(M'viis  (jiiam 

ihi,  «  li.t  connnuuicans  ctc.  »    llicit  crgo  aniinal  hriituin,  j>roj)l(M'  ratioiuMU. 

primo   (jiiod  cuiu  aniiua  naturalitcr  do-  Dciiidc  ciiiu  dicil  «  vnlt  (jnidiMU  » 

minetur  corpori,  cl   hoiuo  hcstiis;    (jni-  Ostcndit   qiialcs  siiit   scrvi   sccnndnm 

cumquc   taiitnm   dislant    ah   aliis,    sicut  corpus.  Kt  jiriiuo  proponit  (inod  intcndit. 

anima  a  cor|)orc,  iM  homo  a  hcstia,  jn'op-  Sccundo  j)rohat  jiropositum,  ihi,  <(   Nam 

tcr  ciuiiuMiliaiu   ralioiiis  in  ijnihusdaiu,  id    qiiidcm  ctc.  »  Dicit  cr^o  primo  quod 

et  defectnm  in  aliis,  isti  snnt  nalnralitcr  natnra    vult,  idcst  hahct  quemdam  im- 

domini  ali(niim,    sccuiidiim  (piod  cfiam  jictiim    sivc    inclinalioncm    nd    hoc   nt 

Salomon  dicit,   qyxod  (^ui  sfu/fus  esf,  scr-  faciat  dillcrcntiam  iiiter  corpora  lihcro- 

vief  sa/)i('nfi.   Prov.  xi,   iJ!1.  l>isponuiitiir  rum  cl  scrvonini,  ita  scilicct  quod  corpo- 

antcni  hoc  modo,  scilicct  quod  ad  eos  se  ra  servornm  siut  fortin  nd  exercendnm 

hahcant  aliqui,  siciit  homo  ad  hcslias  vel  nsnm  ncccssarium,  qui  eis  compclit,  sci- 

animaad  corpiis,  illi  quorum  opus  princi-  licot  ad  fodieudum  in  agro,  ct  alia  simi- 

palc  cst  usus  corporis,  et  quod  hoc  est  lia  ministeria  excrccnda  :  scd  corpora  li- 

optimum  quod  ah  eis  hahcri  potcst:  sunt  heroruui  debent  esse  recta,  idest  bene 

euimvalidiadcxcqncndaoperacorporalia,  disposita  secundnm  naturam,  et  inutilia 

impotcntcs  autcm  ad  opcra  rationis  :  et  ad  tales  opcrationes  scrviles  qnod  cxigit 

isti  suiit  naluraliler  servi,  quibus  melius  complexio  delicata  ;    sed  tamcn   dchent 

est  quod  regantur  a  sapieutibus,  sive  con-  esse  utilia  ad  civilem  vitam,  in  qua  liberi 
veniens  est  qnod  crcdatur  rationibus  su-  ^  liomines   conversantur.   Iste  autem   qni 

pradictis,  quia  in  hoc  sortiunturregimen  habet  membra  utilia   ad  civilem  vitam, 

rationis.  Et  quod  isti  sint  natnraliter  ser-  habet  dispositionem  divisam  in  bellicam 

vi,  patet  per  hoc  quia  ille  est  naturaliter  opportunitatem,  et  ^cificam  ;  ut  scilicet 

servus,  quihabet  aptitudinem  naturalem  tempore  belli  habeal^membra  apta  ad  pu- 

ut  sii  altcrius,   inquantum  scilicet  noii  gnandum,    et    ad   alia   militaria    opera, 

potest  regi  propria  ratione,   per  quam  tempore  vero  pacis  ad  exercendum  alia 

homo  est  dominus  sui;  sed  solum  ratione  civiha  opera.  Et  qnamvis  natura  habeat 

alterius,  propter  quod  naturaliter  alterius  inclinationem  ad  prsedictam  differentiam 

est  quasi  servus.   '  corporum  causandam,  tamen  quandoque 

Deiude  cum  dicit  «  et  communicans  »  deficit  in  hoc,    sicut  etiam  in  omnilDus 

Comparat  secundum  convenientiam  et  ahis  quae  generautur  et  corrumpuntur ; 

differentiam  liominem  naturahter  servum  consequitur  natura  efTectnm  suum  ut  in 

ad  animal  brutum  :  et  dicit  quod  ille  qui  pluribus,    deficit   vero    in    paucioribus. 

est  servus  naturahter,   communicat  ra-  Quando  ergo  inhocnatura  deficit,  accidit 

tione  solum  quantum  ad  hoc,  quod  reci-  multoties  contrarium  ei  quod  dictum  est 

pitsensumrationis^  sicutedoctus  abalio  ;  ut  scihcet  illi  qui  habent  animas  hbero- 

sed  nou  quantum  ad  hoc,  quod  habeat  rum,   habeant  corpora   servorum,  vel  e 

sensum  rationis  p(*i'  seipsum  :  sed  alia  converso.  Est  autemconsiderandnm  quod 

animalia  serviunt  liomini  non  quasi  reci-  Philosophus  liic  iuducit  concludens   ex 

pientia  aliquem  sensum  rationis  ab  ho-  praemissis,in  quibusagebat  de  dispositio- 

mine,  inquantum  scilicet  memoria  eorum  ne  animse  ;  quia  cum  corpus  sit  naturahter 

quae  suut  beue  velmale  passa  ab  homine,  propter  animam,  natura  intendit  formare 

timore  vel  amore  incitantur  ad  servien-  tale  corpus  quale  sit  conveniens  anima? ; 


lUH 


I'ULITIC01UJM. 


et  idt)u  iutumJit  tiis  (jui  tiulj(3iit  uuiinus 
litieruruiii  «luro  corpuru  liberuruui,  et  si- 
niiiitenle  Hervin.  Kt  liuc  «|uiilfni  i|uuntuiii 
aii  interioresi  (lis|M)sitii)iii;s  sein|)i;r  con- 
Hunut  :  nun  eniin  pot^^st  esse  (|uo(l  ali«|uis 
tiubeut  uniinuin  t)ene  dispusituin,  8i  ur- 
gauu  iniuKiiiutiuni»  et  uliarnin  viriuin 
nuturaliiiin  et  sensitivaruin  sint  inale 
dispositu  :  Hed  in  liKuru,  et  «luanlitatt! 
exteriuri  et  aliis  dispusitionihns  exterio- 
ribus,  potest  inveniri  dissununtiu,  ut  liic 
dicitur. 

Deiinle  cuin  dicit  u  qiiuniani  et  hoc  » 
Frubat  quud  dixerut.  Kt  primo  (juan- 
tum  ad  curpus.  Secundo  (juantuin  ud 
aniinam,  ibi,  «  Si  aiitem  in  corjjore  ctc.  » 
Difit  er^u  jirimo  quod  naturam  inclinari 
ud  huc,  quod  fuciat  diversa  curporu  ser- 
vorum  et  liberorum,  ex  lioc  est  manifes- 
tum  :  si  iiiter  all(|uos  inveniatur  tanta 
diirerentia  soliimmodo  ex  parte  corporis, 
ut  viiieatur  tantuin  alios  extollere,  ac  si 
essout  quaMlam  imaji^ines  deorum;  sicut 
solemus  coinmuiiiter  dicere,  quando  vi- 
demus  aliquos  eloffantis  formai,  quod 
videutur  esse  sicut  augeli  :  tuu<;  omues 


dicerent,  quod  illi  (jiii  di;fi(iunt  a  taiita 
eleguntiu  forma^  corporulis,  suiil  diKui 
iit  s(!rviant  eis^jni  sui)erex«elluiit,  secun- 
diiiii  iliiid  ((  Sjiecics  l*riaini  diKuu  cst  im- 
I^erio.  )i  Kt  cuiii  li«)«',  .sit  luanifesliim  iii 
inaxima  (liderentia,  idem  est  sciendiim 
(jiiaiitum  ad  iiiteutionein  uatura;,  si  iiou 
fiierit  taiita  (liMcrcutia. 

l)ein(l(;  tiiiu  dicit  <(  si  autem  iu  » 
l*robat  idem  ex  parte  auima^  :  ot  dicit 
(juo.lsi  lioc  est  verum  ex  parte  corporis, 
(jiiod  illi  (jui  «lcflciiiut  suut  digui  servire 
excellenlibus,  taut«j  justius  «isl  hoc  dcler- 
minuri  cx  parte  uiiiina',  quauto  auima 
nobilior  est  corporc.  Sed  tamen  excel- 
lcutia  pulchriludinis  aniina;,  uon  ita  de 
facili  potcsl  coKnosci,  sicut  j)ulchiitiido 
corporis  :  ct  idco  magis  vulgariter  jiidi- 
catur,  quod  aliqui  sint  digni  ad  domi- 
naudum  ex  parle  corj^oris  quam  cx  parle 
auima*.l:ltimoaufcmconcluditcpilogaudo 
(luas  couclusioucs  iiitcutas  iu  lioc  ca- 
I)itulo  :  scilicot  quod  quidum  sunt  nalu- 
lalitcr  servi,  et  quidam  naturaliterliheri  : 
ct  quod  his  qiii  sunt  naturalitcr  scrvi  ex- 
pedit  servire,  ct  justum  estquod  scrviaut. 


LECTIO    IV. 

Dominos  et  servos,  alios  essc  natura  nuibiis  expedit  dominos  et  scrvos  cssc, 
alios  autcm  legibus,  quious  contrarium  contingit.. 


A5TIQCA. 

Quod  autem,  et  qui  contraria  dicunt  secundum 
modum  aliqnem  dicunt  recte,  non  difficile  videre. 
Uujjliciter  euiui  dicitur  servire,  et  servus  :  est  euim 
aliquis  secuudum  legeni  servus  el  serviens  :  lex 
enim  promulf,'atio  quaedam  est,  in  qua  in  bello  su- 
perata  praevaleutium  esse  dicuntur. 

Hoc  itaque  justum  multi  eorum,  qui  in  legibus, 
quemadmodum  rhetora  scribunt  iniquorum,  tam- 
quam  durum  si  vim  inferre  potentis,  et  secundum 
potentiam  melioris,  erit  servum  et  subjectum  quod 
violentiam  passuui  e»t.  Et  iis  quidem  sic  videtur,  iis 
autem  illo  modo,  etiam  sapientium. 

Causa  autem  bujus  dubitationis,  et  quod  facit 
verba  variari,  quia  modo  aliquo  virtus  sortita  suc- 
cessum,  violentiam  pati  polest  maxime,  etest  semper 
superans  in  excessu  boui  alicujus,  ut  videatur  non 
siue  virtute  esse  violentia  : 

Sed  de  justo  solum  esse  dubitationem.  Propterboc 
enim  iis  quidem  benevolentia  justum  esse  videtur. 
his  autem  ipsum  hoc  justum,  meliorem  principari. 
Quoniam  sepositis  seorsum  his  rationibus,  neque 
forte  nihil  habent  neque  probabile  alterae  rationes, 
iit  non  oporteat  melius  secundum  virtutem  princi- 
pari  et  dominari. 

Totaliter  autem  attendentes  quidam,  ut  possibile, 
ad  justura  quoddam  (lex  enim  ju?tum  (juoddam), 
eam  quae  secundum  bellum  servilutem  ponunt  jus- 
f  am,  omnino  autcm  uon  aiuut. 


BECENS. 

Verum  eoseliam,  qui  contra  dicunt,  guodammodo 
recte  diccre,  non  est  dilficile  videre.  Duobus  enim 
modis  dicuntur  servire  et  servus.  Est  enim  aliquis 
lege  servus  et  homo  serviens.  Le.x  etiim  pactum  cou- 
ventum  quoddam  esl,  qua  lege  belio  capta  eorum 
qui  viceruut  eaque  ceperunt,  esse  dicnnt.  Hoc  igitur 
jus  multi  ex  iis,  quiin  legibus  versantur,  tamquam 
rhetorem  vocaut  m  judicium  et  crimen  rogationis 
contra  leges  latee  :  quasi  grave  sit  niinimeque  feren- 
dum,  si  ei,  qui  vim  afferre  possit,  quique  viribus  an- 
teceliat,  servire  et  parere  cogatur  is,  cui  vis  allata 
fuerit.  Atque  bis  quidem  ita  videtur,  aliis  aliter, 
etiam  ex  numero  sapientum. 

Hujus  autem  controversise  ori^o  et  causa,  et  quod 
facit  ut  argumeulis  disputatio  in  ulramque  partem 
trahi  et  variari  possit,  est,  quia,  quum  virtus  (juo- 
damuiodo  commeatu  instructa  et  adjumentis  freta 
vim  afferre  maxime  possit,  tum  id,  quod  victoria  po- 
titur,  bono  aliquo  semper  antecellit  :  quo  fit  ut  non 
sine  virtute  vis  esse,  sed  dejure  tantum  ambigi  vi- 
deatur.  Propterea  alii  putant  jus  esse  cum  benevo- 
lentia  conjunctum  :  aliis  hoc  ipsum  jus  esse  videtur, 
ut,  qui  viribus  sit  superior,  is  imperet.  Nam,  si  se- 
parentur  a  se  rationes  hae,  neutra  neque  firmuiu 
quicquam  neque  probabile  habet  quin  oporteat,  id 
quod  virtute  praestal,  dominari  atque  imperare. 

In  summa  autem  nonnulli  jure  (juodam,  ut  arbi- 
trantur,  uitentes  (lex  enim  jus  quoddam  estl  servitu- 
tem  heilicam  statuuut  esse  justam  :  simul  auteui 
(c.implicilt'r  et  absolutc)  juslam  esse  negaut.   Nhui 


l.lllkU 


109 


l'rliii'i|iliiiii  iiiiiiii  ('onliiigll  inin  JiikIiiiii  im»»  linllii- 
riiiii,  nl  111(11^1111111  Mnrvirit,  iH«|imi|niiiii  iilii|iin  tllril 
nlitpiiii  H('i'vniii  itftftt'.  Si  unliMii  iiDn,  iii'i°iili<l  imdi  iinl 
viiloiiliir  t<i«HO  iiplitni  Ki<iii<ri»  iKirvuiuiiHo,  nl  «x  iinrvii*, 
hI  i'iinlinK<il  vtniill  i'ii|iIih. 

l'i'ii|iUn'  i|ii(iil  nini  volnnl  ipnon  (lli'i>ro  HorvtiK,  «rd 
bnrliiirort. 

Kl  tpiitloin  riiiM  hoo  (licuiit.,  niliil   iiliinl  ipiirrnnl 
(piani   ipi(i<l  iiulnni  M(<rviiiii  :  ipniil    ipii(lt<iii   u  priii 
fipiii  (llxlninx.  Nt<i'(iti«ii  (<iiiiii  cxl  (lii't<rt<  nlitpioH  (ihho, 
liiiH   ipii(l(<ni   II  priiicipiii   HurvoA,   Iuih  nntt<iii    lUMpin- 
(piiini. 

K(i  nntcni  iniiiin,  (<l  ilt<  ingi<nniliiti<.  IpHOH  (|niilt<iii 
(iiiiiii,  11(111  Hdlnin  n|inil  ipsuM  in^i>nno<t,  H(<iI  (•linin 
ulii(|no  pnliint;  liiirl>iir(i>4  iiiili-tii  iloini  solnin  :  tiiin- 
tpiiini  sii  iiliipiiil,  lioi'  ipiiilfin  .Hiinplicilfr  in^cnnniii 
(it  lilit<rniii,  lioi'  ntili'111  iion  i-lniplirilfr,  iiiifiniiilino- 
dniii  'riit<0(l(<('ti  llclcnn  iiupiit  :  K\  innliiilins  ilivinirt 
pro^'cnili'li'ilins  iinliiin,  i[nls  ntiipic  ilij^iiillcnliit  iid- 
ilis('t<i't<  scrviiin'.' 


Cnm  nnlciu  lioc  tlicnut,  uiliil  nllnd  tpinui  virtiiB  it 
lunlitift  tlctcrininnut  scrvnin  lU  lilicrnin,  ct  uoliilcs  cl 
i<nu)l)ilcs  :  tli^nilicnnt  cniiu,  ipicinniliuodnui  ux  Iin- 
luiuo  lioiuinciu,  ct  cx  licsllis  lici  1  hcstinin,  sic  cl  ex 
hoiiis  luinniu.  Nntnrn  nnlcni  vnil  ipiiilciu  lioc  fnctMO 
nuiltolics,  uon  tniucii  polcst. 

Qnod  (piulcni  iffilnr  lialict  (pinuulnm  rntioucin 
dnhil.itio,  cl  iion  sint  ii  ipiidcni  iinliirn  scrvi,  ii  nn- 
teiu  llhcri,  paliiiu  :  cl  (|no(l  in  <|iiihtisdniu  dctcniii- 
untniu.  tp.iod  Inlo,  ipiornin  (piidcin  liiiic,  expedit  sor- 
virc,  luiic  nnlciu  douiiunri ;  cl  jnslniu  e>t,  ot  opor- 
tet  luiiic  tpiidciu  snlijici,  luiiu"  nntcui  piiucipnri,  (pio 
unti  siuit  priucipntn  iiriiicipari,  (pinre  et  despoli- 
znre.  iMnle  nuleiu  inutililer  est  niuhohns  :  ideiii  ouiiu 
expedit  jinrti  ot  toti,  et  oorpori,  et  niiiiufe  :  scrvus 
autem  pnrs  ipuvdftm  domiui,  vcliil  aiiimatum  nlitjuid 
cor|ioris,  sepnmta  nutempars  corporis.  Propter  quod 
et  expedieus  nliipiid  est,  et  amicilin  servo  et  domino 
ad  iuvicem,  iis  qui  uatura  tales  diguilicautur  :  iis 
qui  nutem  qui  non  secuudum  :  hiiuc  modnm,  sed 
secuudiim  legem  et  violeutiam  passis,   contrarinm. 


prliiitini  (HiiitliiK<*rn  p(ili>Hl,  nl  prluiliiiiiin  lHi||i>riihi 
non  niljnxluin  :  ilcindo  iiiitiKnnni  i|iil  mrM  il,  tiniii<) 
ullo  inodii  dlxoril  i<h»ii  niTviini,  Alioi|ni  fVfiiii*t  iii, 
i|ni  liiincKtiH  itiiii  i<t  clurlHniiiiii  luro  iinli  •Mi»tiiiii-ii'- 
liir,  Horvi  Hint  cl  ox  i<frviH  nnti,  ■!  rnrtu  ncciilrnt  iil 
cuiili  viMiicrinl.  niiii|iriiptfr  iioii  coh  dit  iti!  Hervdn 
volnnl,  Hi<il  hnrhnroH.  Ahpii  ipitiin  lioc  tlifiint,  iiihil 
nliiiil  ijiiirrnnt,  ipinni  tiutiirn  Hi;rvnin  :  ipin  <ln  r« 
iiiihiH  initio  Hfriiiii  iiiHllttittiH  oitt.  .Ni^fCH"!)  flniiii 
i<Ht  futt<ri,  iiliipiDH  cHHn  nhiipii;  lo.  iiriiin  'i-rvoit,  uII(<h 
unHipinin. 

F.odcni  niiti<in  niinlo  ct  tlc  iiohilitntf  Hfiilicndiini. 
Sc  i|iH(iH  iniiiii  iioii  "olniu  doini  iiiihil("4,  Httd  nhiipin 
^'fntinni  cluroH  nrhitrnntnr ;  hnrhnroH  vt-ro  iliniii  tnu- 
Inin  :  proiiidf  ipinhi  nli<piid  hiI  simplic.itcr  iiohilc  ct 
lihfrum,  iilind  noii  HiinpliiMter  (piciuntlinoiluiu  nil 
riiciiiloclu!  Ilc|f<nn  : 

Diriiiii  ili  iilrcqiiii  itlrps  pmi^iiatiam,    jiiii  Iin,i,< 
•nrTnin  viHitra  nnn  iiii'|iiitin  i'Kn<f  .1  7 

(,»1111111  uutcui  lioc  dicuut,  iinlln  nlin  rc  (|iinm  vir- 
tiile  i;l  vitio  Herviim  i!t  lihcrnm,  uiihilu)>ipie  et  i^no- 
hllos  dcttiiiiiut.  Pnr  eiilin  csho  cetisent,  iit  ex  liominc 
lionu),  ct  ex  forn  feru  nuscitnr,  sic  ex  honis  huuniii 
nnsci,  Nntnrn  nulciu  vnll  illutpiiilcni  Iioc  fncerc ;  hciI 
su>pcunincrii  iiou  pote^t,  ilunc  i^ltiir  controversintu 
siiis  rntionihns  iion  desliliii  ct  csso  nlios  nntiira  uor- 
vos,  ulios  llheros,  ex  iis,  tpuL' supra  e.xplicata  suut, 
iiitelligere  licel. 

Nc(pie  ohscnrum  esl,  hoc  in  tpiihnsdnm  cs?c  dcfl- 
nitum  uc  disliiictnm;  iiiiornm  luiic  qniilcm  cxpcilil 
servirc,  illl  niitoni  iiniiernre;  ct  jiistnm  cst,  nlqnc 
Ojiortet  huiic  imperio  alteriiis  pnreie,  illnm  imiicrium 
ohtiucre,  id  imperiiim  scilicet,  qnod  iilrinsqne  nn- 
tnra'  cuiiveiiir,  ergo  ct  domiuari.  Mali  nutcni  fimpe- 
rare.)  est  ntrique  iniiliie  et  no.xinm.  Idem  enim  ex- 
jiedit  parti  ct  toti,  idemque  corpori  et  animo.  At  ser- 
vus  [inrs  (piaednm  doiuini  est,  vcluti  animata  corporis 
ejus  sed  tnmeu  separata  pars. 

Qunre  ctinm  utilitas  qua^dnm  et  r.micitia  servo  et 
domino  inter  ipsos  inlercedit  :  iis  quidem  (piibua 
hajc  contigerunt,  natura  :  iis  antem,  qni  non  ita 
dominantur  et  servinnt,  sed  leijre  el  vi  coaL-li,  con- 
traria. 


Posttiiiam  Philosophus  ostendit  quod 
ahqui  uaturahter  sunt  servi  quihus  expe- 
dit  servire  ct  justum  est,  hic  ostendit 
quod  ctiaiu  ooiitraria  opinio  est  secun- 
dum  aliquam  partem  vera.  Et  circa  hoc 
duo  facit.  Primo  ponit  modum  servitutis, 
secundum  quem  negatiir  a  quibusdam 
servitus  essc  naturahs  ot  justa.  Secundo 
super  hoe  dubitationem  movet  et  solvit, 
ibi,  «  IIoc  itaque  justum  etc.  »  Dicit  ergo 
primo  qnod  non  dilTicile  est  viderc  quod 
illi  qni  tlicunt  contrarinm  his  quae  deter- 
minata  sunt,  asserendo  scihcct  nuham 
servitutem  esse  natnrnlem  et  justam,  se- 
cundum  modum  aliquem  rccfe  dicunt. 
Duphciter  cuim  dicitur  scrvire  et  servus. 
Unus  quidem  modus  est  secundum  apti- 
tudinem  natnralem,  ut  supra  dictum  est. 
Alius  est  secundum  qucm  est  ahquis 
servus  vel  serviens  secnndam  legem  in- 
ter  homines  positam.  Posita  est  enim 
quaedam  promidgalio  legis  ut  iUiqui  sunt 
victi  in  bello,  dicantur  esse  servi  eorum, 
qui  contra  eos  praivaluerunt  :  ethoc.jure 


qnasi  omnes    gentes  utuntur,   unde  et 
jus  gentium  nominatur. 

Deinde  cum  dicit  ((  hoc  itaque  » 
Movet  dubitationem  de  ista  servitute 
legah.  Et  circa  hoc  tria  facit.  Primo  po- 
nittUversas  opiniones.  Secundo  assignat 
rationes  diversitatis,  ibi,  ((  Causa  aufem 
etc.  »  Tertio  solvit  dubitationem,  ibi, 
((  Omnino  retinentes  etc.  »  Dicit  ergo 
primo  quod  muUi  qni  intromiseiunt  se 
de  legit)us  scribendis,  scripsernnt  qnod 
justum  praedicta?  legis  est  de  numero 
iniquorum.  Et  inducit  qnemdam  qui  vo- 
cabatur  orator,  cui  durum  videbatur,  si 
iUe  qui  est  passus  violentiam  sit  scrvus 
et  snbjectus  ei  qui  potuit  violentiam  in- 
ferre,  et  non  est  melior,  nisi  quia  est  po- 
tentior.  Unde  quibusdam  sic  videtur  quod 
scUicet  sit  injustum  :  aUis  autem  videtur 
aUo  modo  :  et  ista  diversitas  uon  sokim 
est  inter  populares,  sed  etiam  inter  sa- 
pientes. 

Deinde  cum  dicit  «  causa  autem  « 
Assignat  causam  pra?uicta3  diversitatis. 


iiu  fOLITICUHlJM. 

Kt  priiiiu  {iiopoiiit  quoililurn  quod  eht  uiu-  (|ii(Mi    (luiduiii  ultciidcutes   m\  (|Uoddam 

uifuittuiii.  Secuiido  de  quo  liit  dubitutio,  justuui,  idcHt  ud  Justuiii  Hccuiidum  quid 

ibi,  •  Sud  do  justo  etc.  »  Uicit  urgo  priiuo  quulu  potetit  esse  iii  rehus  huiuuuis  quod 

quod  cuusu  [)ru*missai  duttitutioiiis,  uiidc/  i|uidiMU  justiiia  l(;x  ti'U(ht,  poiuiut   sorvi- 

VuriuuUir    vcihu  bujiieutuiii,   est   e.v  hoc  lutciii   (|ua*   (!\   i)(!llo  provoiiit  (!sso   jus- 

quodvirtiis  (iiia^est  (lirruliquem  iiioilum,  tuiii  :  iioii  uiitem  (h(  uiit  ({iiod  omuiiio,  id 

idest  sive  por  supieutium,  sive  per  cous-  ost  simpliciter,  sit  jiislu.  Approhut  if,Mliir 

tautium,  sive  [»»!r  fortitudiiiem  corporu-  secuiKlam   opiiiioiicm  ,    ct  (!.\pouit   cam 

leiu,  sive  ([iiociimqiK!  ulio  modo,  si    sor-  ostt!U(lciis  ([iiod  iioii  lo([Uchuliir  dc  justo 

tiutur  successum,  id  est  iiisi  coutruiium  siuqjlicilcr,  scd  dc  justo  sccuiuliim  quid, 

eveuiut  p(!r  iiifortuiiium,  potest  Huiximo  quulc  est  justiim  hsgis  humuua',   Dicitur 

eomputi  scciim  ([uod  violeiitiuiii  iiifcrut  :  eiiiiii  jiistiim  siuqiJicitcr  quod  esl  justum 

et  sic   muuifcstum   cst  qiiod  illc  ([iii   su-  secuu(liiiii  siiaiii  iialiiram  :  jiistiim  aiih^m 

perut  siip(!r  cst  iii  cxccssu  alicujus  houi,  sccuikIiiiii  ([iiid  ([iiod  rcfcrliir  ad  commo- 

uisi  per  iiifortuiiium  alitcr  accidat   :  ct  ditatcm  humauam  ,  ([uam  lox  iiitcudil, 

ex  hoc  vidctur  quod  violciitiu  iiuu([uani  ([uiu  [iroptcr  utililutcm  homiiium  omues 

sit   siuc    ([uuliciim([ue    virtutc   cjiis    qui  lcj^cs  ()Osifa!  suiit.   (,)uiu  igitur  hoc  non 

violciitium  iiifcrt  :  ct  lioc  cst   (icr  sc  mu-  cst    jusluui    sccuiidum    iiuturum    quod 

nifestum.  quicumque   ah  hostihus  vincuntur    sint 

Oeindc  cum  dieit  ((  scd  dcjusto  »  servi,  cum  plcrumque   contiugut  sapien- 

Ustcudit    ([iiid    rcmancat  suh    duhlta-  tes  ah   insipi(!ntihus  supcrari,   dicit    hoc 

tione  :  ct  dicit  quod  dc  hoc  solum  rcma-  nou  csse  siiii[)licitcr  Justum;  est  tameii 

net    duhitaLio,  utrum   sit    justiim    quod  ad  commodiim  humanai  vitffi,  Kst   cnim 

propter  excellculiam  qualisciim({ue  vir-  hoc  utile  et  illis  ([ui  vincuntur,  quiaprop- 

tutis  aliqui  deheant  priiici()ari  ({iii  supc-  tcr  hoc  a  victorihus  conscrvantur,  ut  sal- 

raiit.  Et  ideo  circa  hoc  sunt  divcrsai   opi-  tcm  subjccti  vivaiit,  uiide  et  servi  a  ser- 

uiones,    Quidam  enim  dicunt   quod  hoc  vando  (Jicuntur;  et  etiam   illis  qui  vin- 

justum  pra-dictae  legis  est  per  henevolen-  cunt,  quia  per  hoc  homines  incifantur  ad 

tiam,  id  cst  in  favorcm  vicforum  intro-  forlius  pugiiandum   :  ct  qiiod  sint  aliqui 

ductum,  ut  proptcr  hoc  homines  ad   for-  fortcs  pugiiaforcs  expcdit  conversationi 

titer  pugnaudum    incifarcutur,    (Juibus-  humana;  ad  prohihendum  multorum  ma- 

dam    aufem    videtur    quod    hoc    ipsum  litias.  Si  autem  potuisset  lexhumana  de- 

quamdam  rationem  justifiai  hahet  quod  terminare  efficaciter  qui  essent  meliores 

ille  qui  apparet  melior,  in  hoc  quod  viu-  mente,  illos  procul  duhio,  sequens  natu- 

cit  principctur,  secundum  ({uod  Salomon  ram,  dominos  ordinasset.  Scd  quia  hoc 

dicit  in  Prov.  xii,  24.  :  Matius  fortium  do-  fieri  non  poterat,  accepitlex  aliud  signum 

minabitiir ;qux  autemremissaesljributis  praeeminentiae,   scilicet  ipsam  victoriam 

serviet.  Et  hoc  quidem  ideo  dicunt,  quia  ({Uffi  proveuit  ex  aliqua  excellentia  vir- 

si  liujusmodi  rationes  operationum   re-  tufis ;  et  ideo  sfatuit  victores  esse  domi- 

moveanfur  de  medio   in  primo    aspeclu  nos  eorum   qui  vincunfur,    Et  ideo  hoc 

apparet  quod  illai    rationes   quae   dicunt  justum   dicitur  esse  secundum  quid,  ut 

quod  noii  oportet  principari  et  dominari  possibile  fuit  lcgem  poni;  non  famen  est 

illum  qui  est  mehor  secundum  virtutem  jusfum  simplicifcr,  Et  tamen  servandum 

quae  victorum  existit,  non  habenf  aliquid  est  hoc  efiamhomini  virtuoso  secundum 

quodsit  efficax  ad  movendum  rafionem,  mentem  :  quia  cum  bonum  commune  sit 

neque  etiam  habent  aliquam  probabilita-  melius   quam  bonum    proprium   unius, 

tem,  sed  ea  quae  communiter  hominibus  nonestinfringendumquodconvenitbono 

videntur.  publico,  quamvis  non    conveniat  alicui 

Deinde  cum  dicit  «  tofaliter  autem  »  privafae  personae. 

Solvit    praedictam    dubitationem.    Et  Deinde  cum  dicit  ((  principium  enim  » 

primo  ostendit  quando  sit  Justum  ser-  Alanifestat  solutionem  praemissam.  Et 

vire,  Et  secundo  quomodo  sit  expediens,  primo  per  rafiones.  Secundo  per  ea  quae 

ibi,  ((  Quod  igitur  haec  etc.   »  Circa  pri-  communiterdicuntur,  ibi,  ((  Propter  quod 

mum  duo  facit,  Primo  ponit  solutionem.  non  efc,  »  Circa  primum   ponit  duas  ra- 

Secundo  manifestat   eam,  (c  Principium  tiones,  Prima  est   :  illud  quod  provenit 

enim  etc,   »  Dicit  ergo  primo  quod  ut  to-  ex  principio  injusto,  iion  est  simplicifer 

taliter  et  complete  verifatem  hujusmodi  justum   :  sed  principium  bellorum  cou- 

dubitationis   determinemus  ,    dicendum  tiugit  esse  injustum,  puta  cum  aliquis 


MltKll    I.  III 

iioii    lialM^t    jiiMliiiu    (■aiisaiu    as.siiiurinli  liiiii    ratioulH,     hoIiiui   ilMini    hiiiiI    lihori 

Ix^lliiin  :  (M'K(i  srrvitiis  i|ua)  sni|uitiir  ivv  |ir(>|il(>i'  (li>l(Mtuiu  nl  (■uriMiliaiu  (Idruiiiuit- 

tali   Ik^IIo  uoii   ost  siiuplicitcr  jiista.  So-  liiiiu   :    taiii(|iiaiu  arKjiii    siiit   Hiiu|tii('il(>r 

cuudain    ratiouitin  [KUiit  ilii,   «   i<.t    iiidi-  iilicri  vcl  iUKi'iiui,  scilicct  (|iii  Hitiit  Immki 

^^uuin  (Uc.    »    :  (|ua'   taiis  csl.  (loiitiuKit  disposili  scciiiidiiiu  iiicutciu,   alii   aut(Mii 

pur    IkMIuiu  ali((ii(Mn   sii|K>rari    cui    iiidi-  siK-itiidiiin  (|iiid,  si(Mit  Itarliari.  Kt  iudiicil 

giinin  ost   s(>rvirc.  S(>d  iiiillus  poti^st  di-  ad  coiillriuatioiiciu   praMuissoriiiu    vcrlia 

C(M'(UIU(k1  ill(wpi(Mn  iudiKiiiitu  cst  scrviru,  'riKMKUirli  :  ll(d(Miaui,  iii(|iiit,  rs.  diis  ali 

justu  sit  S(M'vus    :    (M'f^'o    iioii  iKit(^sl  (lici  utra(|UO    stir[Kt  pi'o).,Miataiii  i|iiisitain    a|)- 

Huod  S(n'vitiis  (|iiiu  ost  u.v  liollo  siinplici-  pcllaltit  S(M'vain?  sotMittdiiin  orroroin  (ieii- 

tur   sil  justa.   i\Iiiior(Mu    aut(Mn  prohat    :  tirniiu,   (|iii    inaKiios   priiic.ipos   dooH  vo- 

(|iiia  si  ali(|uis  (lic(M'(>t  Jiislc  scrvuincsso  caliaiil. 

ouin  (|ii(MU  iuiliKiiitin  osl  S(M'vii(\  a('ci(lo-  DiMiido  ciim  dioit  «  ciiin  aiitom  » 

ret  quaiidoiiuo  oos  (|iii  siiiit  (U^  iiohilis-  Ustoiulit  (luulitor  id  (|ii()d  dictitiu  cst  »11 

siino  ^oiiero  osso  sorvos  si  t^aporcutur  iii  intijlli^onduin.  Kt  dicit  (juod  illi  (pii  hoo 

bollo  :  (>t  si  contiiit,'crot  (>os  v(Mi(li,  s(Mpi(5-  (licitut,  uihil  aliud  di('(M'o  vidculiir  ([iiam 

rotur   ullcrius    (hkkI  lilii    coriiiu  cssciit  ([U(kI    lihcrtas    ot   scrvitus  ,    iiohilitas  ct 

servi  ox  sorvis  uati  ([uod  vidotur  osso  iu-  iguohilitas  dotormiuaulur  virtuto  montis  : 

couvoiiicns.  ila([U()d  illi  ([iii  suiit  virtuosi  monto  siitt 

Dciiido  ciiin  dicit  «  [n"0[)t(M'  quod  »  lilK>ri  ot  iiohilos,  (|ui  aitlom   situt  viliosi 

l'rohat  [)ro|)osiliiin  por  ca  ([ita' cotnmii-  siitit  sorvi  ot  igitohilos,  sociiiiduin  ([uod 

niter  dicuutur.  Kt  [)rimoporoa  qua^  com-  Domiuusdicitiu  lihro  I.  Uogumii,30:((C>i// 

muuiter  dicuiitur  do  sorvituto.  Socuudo  contemnunt  me  ej^unt  ignohiles  ».  Et  hoc 

por  oa  qua^   cominuitilcr  dicnnlur   do  li-  idoo,    ([uia    hominos    rcpiitant    digmiin 

bortato,  ihi,    ((   Kodomt[uo   tuodo   otc.  )>  quod  sicut  ox  Itomino  goiioratur  liomo  ot 

Circa  primum  duo  lacit.   Primo  propouit  ex  bestiis  bcslia,  ita  ex  bouis  viris  gcno- 

dictum  coinmuuo.  Socundo  ostenditqua-  rclur  bouus  vir.  Et  iudc  processit  honor 

litor  intclligatur,   ihi,  «  Et  qiiidcm  cum  iiohilitatis,  diim  fdii  bonorum    honorati 

hoc.  »    Dicit   orgo   primo   quod    proptor  suiittamquamsiinilespatribusinbonitato. 

pra^dictum   iucoiivcuiens  vitandum   nou  Et  verum  est  quod  uatura  habet  inclina- 

volunt  homines  diccre  t]uod  nobilos  ho-  tionem  id  hoc  facioudum  :  provenit  eiiim 

minos  qnando   capiuntur  iu  hello  ftant  ex  bona  corporis  complexione  et  natura 

servi;  sod  solnm  barbaii  cum  capiuntur  quod  aliqui  incrmaiitur  magis  vel  minns 

fiunt  servi.  adopera  virtutum  vel  vitiorum,  sicutqui 

Deinde  cum  dicit  ((  ot  quidcm  »  naturaliter  suiit  iracundi  et  ahqui  man- 

Ostondit  quomodo  intcUigatur  :  et  dicit  sueti  :  et  haec  quidem  ,   scilicet    natura 

quod  illi  qui  hoc  dicunt  videntur  dicere  *  corporalis,  a  patre  derivatur  ad  posteros, 

solum  do   naturali  servitute   quai  est  in  ut  in  plurihus,  sicut  et  aliae  disposiliones 

barbaris  propter  defectum  mcntis,   non  corporales,   puta   pulchritudo,    fortitudo 

autem  est    in  nohilihus  viris   captis    in  et  alia  hujusmodi  :  sed  propter  aliquod 

bello  :  quia,    sicut  supra  dictum  est,  ne-  impedimentum  ,   quandoque    deficit.    Et 

cesse  est,    ab   ipso   priiicipio  nativitatis  ideo  ex  honis  parentihus  nascuntur  mul- 

esse  quosdam  naturaliter  servos  etquos-  toties  boni  filii;  sed  propter  aliquod  im- 

dam  non.  pedimentum  non  potest  natura  semper 

Deintle  cum  dicit  c(  eo  autem  »  hoc  facere  :  et  ideo  quandoque  ex  paren- 

Ponit  ea  quae  dicunt  homines  de  liber-  tibus  beue  dispositis  ad  virtutem  oriuu- 

iate.  Et  primo  ponit  dictum.  Secundo  os-  tur  filii  male  dispositi,  sicut  ex  parenti- 

tendit  quomodo  sit  intelligendum  ,    ibi,  bus  pulchris  turpes  fdii,  et  ex  magnis 

((  Cum  autem  Iioc  dicant  etc.  »  Dicitergo  parvi.  Contingit  autem  quod  fihi  diversi- 

primo  quod  secundum  eumdem  modum  ficantiir  a  parentibus  in  bonitate  vel  ma- 

loquuntur  homines  de  ingenuitate,  idest  litia  non    solum  propter  dispositionem 

de  hbertate  :  nam  ingenuus  est,  qui  ne-  naturalem  corporis,    sed  etiam    propter 

que  est  servus,    neque  lihertus.  Dicunt  rationem  quse  non  ex  necessitate  sequi- 

enim  quod  homines  nobiles  sunt  ingenui  tur  naturalem  inclinationem  :  unde  con- 

non  solum  cum  sunt  apud  seipsos,  idest  tingit  quod  homines  qui  sunt  similes  pa- 

cum  sunt  in  propria  domo  et  potestate,  rentihus  in  dispositione  naturali,  propter 

setl  etiam  ubique  terrarum  :  sed  barbari  aUam   instructionem    et  consuetudiuem 

qui  sunt  naturaUter  servi,  propter  tlefec-  sunt  inmoribus  dissimiles.   Si  igitur  bo- 


Ilt 


iMiLITICOUllM. 


nonim  parentum  fllii  sint  hnni,  onint 
nohiles  t't  Sftuiicliim  uiiiiiioniia  et  se- 
cundiiin  veritutem  :  m  unlem  snnt  mali, 
ernnt  noliiU;8  Kecnmlum  opinionem,  igno- 
hik'»  uuU'm  secunilum  r«'i  verilattin  :  e 
contruiii)  uutfin  est  ilt;  iiliis  maloium. 
Deintle  tumtlii-it  «i  t|uoil  (|nit!(;m  •> 
Ostentlit  (luomodo  serviro  alitiuihus 
sit  expeiliens  vcl  non  :  (•oncludens  (;pilo- 
ganilo  ex  pra^missis  (|uoil  (liil)itatio,  (|ua; 
supra  mota  est,  liahet  (luamdam  rutio- 
nem  :  ita  (luod  (iua*dam  liheitutis  et  ser- 
vitutis  distinctio  non  est  secnndum  natii- 
ram,  sed  seiiindum  legem  :  sed  in  (iiii- 
busdam  distiii^Miitur  [^er  natiirum  :  et  in 
talibus  expedit  huic  quod  serviat  et  illi 
quod  (lominetur,  et  lioc  etiam  jiistum 
est.  P!t  hoc  prohat  :  (luia  opi)ortiinnm  est 
quod  unus(inis(iiie  suhjicialur  vel  prin- 
elpetur  secnndum  (luod  hahet  aptitudi- 
nem  naturalem  :  unde  et  his  qui  hahent 
aptitudinem  naluralem  ad  hoc,  expedit 
quod  dominentur  servis  :  stMl  si  mali! 
tlominentur  et  contra  aptitudinem  nalii- 
ralem,  iniitile  est  amhobus.  Quod  prohat 


per  hoc,  quia  videmus  quod  idem  expe- 
dit  puiti  et  toti  :  scilicft,  iit  pars  con- 
tineatur  in  toto  :  et  similiter  corpori  cl 
anima*,  ut  scilicet  corpiis  rogatur  a!) 
aiiiiiia.  (hiDil  aiilem  stnviis  coMiparefm 
ad  ilominiim  sicut  corpiis  ad  aiiiniam. 
supra  dicliim  est ;  Hod  (|uod  (diain  com 
paretiir  ad  ipsiim  siciit  qiia'dam  pars 
ejiis,  ac  si  esset  qiioddam  or{<aniiin  aiii- 
matiim  et  esset  (|iia'tlam  pars  corporis 
scparufa  :  hoc  (Miiin  dislingiiit  serviim  a 
part(!,  iit  dictiiin  est.  Kt  ideo  patet  ex 
I)ra'missis  (luod  siirvo-et  domino  (iiii 
siiiit  digni  esse  tulcs  s(>cundiim  nafiiiam 
expiidit  ud  inviccm  iiuod  liiiiis  sif  doiiii- 
nns  et  alius  servns;  et  ideo  potest  esse 
amicifia  inter  eos,  quia  communicafio 
duoriim  iii  eo  (luod  expedit  iifri^iue  est 
lalio  umicilia'.  Sed  illi  (lui  non  sic  se  hu- 
bent  ad  invicem  secundiim  natiiram,  sed 
solum  secundum  legem  et  violentiam, 
confrario  modo  se  hahent,  quia  non  ha- 
hent  amicifiam  ad  invicem,  nec  expedit 
eis  qiiod  unus  sit  dominus  et  aliiis  ser- 
vus. 


LKCTIO  V. 


Diversas  esse  civitatinn  administrationes :  et  quod  trilms  modis  acqvisitio  fiat 
secvndvm  natvram  ;  pastione^  agricuUitra  ct  venatione. 


ANTIOIX. 

Manifestum  autem  est  ex  iis,  quoniam  non  idem 
esl  despotica  et  pjolitica,  necomnisad  iuviceni  prin- 
cipatus,  sicnt  quidam  aiuiit ;  hic  quidem  enim  li- 
berorum  natura,  liic  autem  servorum. 

El  cecououiica  quidem  nionarcbia;  ab  uno  enim 
regitur  omuis  df  uius  ;  politica  antem  liberorum  et 
aequalium  principatus. 


Despotes  quidem  imtur  non  dicitur  «ecunduni 
scientiam,  sed  eo  quoa  talis  sit;  similiter  autem  et 
servus  et  liber. 

Scieutia  autem  utique  erit  et  despotica  et  servilis. 
Servilis  quidem,  qualem  quidam  qui  in  Syracusis 
erudivit :  ibi  enim  accipiens  quis  pretium,  docuitan- 
ciliaria  ministeria  pueros.  Erit  autem  utique  et  od 
tilus  horum  disciplina  ;  velut  pulnientaria  et  alia  la- 
lia  genera  ministralionis.  Sunt  enim  alia  aliis,  ha-c 
quidemhonorabilioraopera.haec  autem  necessarior.i ; 
et  secundum  proverbium,  servus,  ante  servum,  ut 
dominus  ante  dominum.  Taies  scientise  sunt. 

Despotica  autem  scienlia  est,  quae  est  usiva  ser- 
vorum.  Despotes  enim,  non  in  possidendo  servos, 
sed  in  utendo  servis. 

Est  autem  haec  scientia  nihil  magnum  habens,  ne- 
que  venerandum  :  qu»  euim  oportet  servum  scire 
facere,  illum  oportet  haec  pra>cipere.  Propter  quod 
quibuscumque  potestas  quod  non  ipsi  malum  patian- 
tur,  procurator  accipit  hunc  honorem  :  ipsi  autem 
3iviliter  vivunt,  aut  philosophantur. 

Acquisitiva  autem,   altera  ab   utrisque  iis,   velut 


nECEN'8. 

Perspicuura  est  auiemetiam  ex  his.non  idem  esse 
dominmm  seu  herile  imperium,  ntque  civilem  prin- 
cipatum  neque  onuiiaimperiu  iuter  se  essepnria,  aut 
eadem,  quemadmodum  aiunt  quidani.  Civilis  enim 
principatus  e^t  liberorum  natura  ;  berile  impeiiuni 
vero  servorum.  Et  domesticum  quidem  iniperium, 
roonarchia,  idest  unius  principatus  est :  douius  eiiim 
omnis  unius  imperio  regitur  :  civilis  principatus  au- 
tem  liberorum  et  aequalium  iniperium  est. 

Dominus  igitur  non  appellatur  ex  eo,  quod  scien- 
tinm  aliquam  habeat,  sed  quod  taUs  sit :  itemque 
servus  et  liber.  Scientia  tamen  aliqua  es.=e  videtur 
et  heriliset  servilis.  Servilis  quidem,  qualis  ea,  quam 
llle  Syracusanus  tradebat.  Ulic  enim  quidam  mer- 
cede  accepla  pueros  usitata  et  vulgaria  miuisteria 
docebat.  Possit  autem  etiam  latius  manare  talium 
ministeriorum  discipiina  :  ut  ea  quae  ad  obsoiiia 
apparanda  pertinet,  et  cetera  hujusmodi  miuisterii 
genera.  Suut  enim  munera  alia  aliis  lionoratiora, 
alin  magis  necessaria,  et,  ut  est  in  proverbio,  «  Do- 
miiius  domino,  servusque  praestat  servulo.  » 

Tales  igilur  sunt  omnes  scientia?  servijes.  Herilis 
autem  scientia  est,  qu^e  ad  usuin  servorum  pertinet. 
Dominus  enim  non  in  possessione,  sed  in  usu  ser- 
vorum  ceruitur.  Ha*c  porro  scientia  nihil  habet  ma- 
gnum,  nihil  amplum.  Nam  quae  servum  scire  facere 
oportet,  ha'c  illum  scire  praeci[iere  conveuit.  Qua- 
propler  quibus  licet  hac  molestia  solulis  et  vncnis 
esse,  apud  eos  curator  rei  domesticae  bas  partes 
agit  :  ipsi  autem  domiui  rempublicam  adiuiuistraut 
aut   philosophantur.   Ars    porro   quacrendae    et  au- 


MltKK 


113 


(|iiiit  JiiHli  liolllfii  i|iiii>(likiii  ()xiHliiiiit,  iiiil  viMiiillv.i,  1)«  ^iMnlic  |iiirtiiitiiH|iiiiU  nl)  iitrik>|iii<  linc  ijivitrin  ■•'•t :  i|ii,ii 
Kitivii  i|iiiiluiu  1^11111' uldoiiiliKi,  (loturiniiiiiluin  »it  luic  i|iii<li<iii  iiiiliiiiilin  i<itl  i<t  jii*tii ;  i|iiiilu  (i>t  nr«  («••lli 
luixlii.  gi<r«ii<li  i*t  vciiiitiiiin.   Dit  nurvo  ixitiir  ut  iIoiihiki  |i..i' 

Itiudu  OX|lll('Ul(llll   HJt. 


Posttiiiain  IMiilosiipliiis  iii(|uisi\il  ilc 
vrritnld  oiiiirKniis  |>oiiciilis  stMNilii- 
lcin  noii  i>ss(>  niiliiiiilcin,  liic  iicccdit  ad 
iiKlnirciidiiin  dc  alia  opiiiioiKf  poncntc, 
(|iio(l  doininaliva  cst  cadcin  politic.c,  ct 
(|iiod  ust  scicntia  ([iwcdain.  Kl  priino  c.\- 
cliidit  priinnni  inodiiin.  Scciindo  scciin- 
diiin  ilii,  u  Dcspolcs  (piidcin  ij^itiir  ctc.  » 
Circa  prinnim  diio  facit.  1'riino  osltMidil 
(jiiod  (lospotica,  idcst  doininativa,  noii 
ost  idcni  (piod  politica,  ihi,  «  Kt  (i'coiio- 
mica  qniilcin  ctc.  »  Dicit  orjjfo  prinio 
quod  ex  piaHlictis  potest  osso  manifos- 
tnni.  falsam  csso  opinionom  (inornmdam 
qui  (iiecbaiit  (iiiod  dcspotica,  iiNvst  doini- 
nativa,  ot  poliiica  ct  (inirihol  principalns 
snnt  umim  ad  iuvicom  :  quia  polilioa  est 
priucipatiis  oornm  qui  suut  libori  socun- 
diim  natnram,  dcspotica  autcm  cst  prin- 
cipatns  sorvorum.  Dictiim  ost  autcm 
supra,  quod  sulijectornm  ot  ])rinci- 
pautium  ost  divorsitas  principativa, 
ita  quod  mcliorum  snbjoctorum  ost 
melior  principatns.  Non  est  ergo  idem 
principatns,  despotica  et  politica,  sed  po- 
litica  est  pra^eminentior. 

Doindo  cum  dicit  <(  at  OHconomica  » 
Ostendit  differeutiam  politica^  ad  a>co- 
nomicam,  snb  qna  despotica  contiiu^tur, 
cum  despotica  sit  principatus  servorum, 
cecouomica  vero    omnium  qui    habitant 
iu  domo,  qnorum  quidam  sunt  servi  et* 
quidam  liberi.  Differt  ergo  (Economica  a 
politica    iu  hoc,    quod    cecouomica    est 
qna^dam    monarcbia,    idest  principatus 
unius  ;   omuis   cnim  domus  regitur  ab 
uno  qui   est  paterfamilias :   scd  politica 
est  principatus  liberorum  et  aiqualium : 
unde  commutantur  personae  principantes 
etsubjecla;  proptcr  a^qualitatom,  et  cons- 
tituimtur   otiam   plures   principatus  vel 
in  uno,   vel  in  diversis  officiis.  Yidetur 
autem  hcec  dilTerentia   non  esse  conve- 
niens.  Primo  quidem,  quia    non  omnis 
ceconomica  videtnr  esse  monarchia,  sed 
solum  cumpaterdomum  regit;  cum  vero 
vir    et   uxor  dominantur,  est  aristocra- 
tia  ;  cum  vero  fratres  in  domo,  est  demo- 
cratia  vel   politica,   ut  dicitur  in  octavo 
Ethiconim.  Secundo  etiam  quia  monar- 
chia  est  nna  politicarnm,  ut  in  tertio  dice- 
tur.  Dicendum  autem  ad  primum,   quod 
Philosophns  loquitur  hic  de  domus  prin- 
XXVI. 


cipaln  scciindiim  optimuni  siiiini  hlatiiin 
(jui  pcrsovcraro  poloHl :  iiuod  aiitcin  fra- 
trcs  principcntnr  iii  donio,  lioc  non  cst 
ad  scmpcr,  scd  (|iioiis(|iii;  lia-rcdiljitcm 
dividant,  ct  iitiiisi|nis(|U(;  domiim  siiam 
rcKiil-  1'i'iiicipatns  aiitcm  u.voris  in  dotno 
non  cst  simplicitcr,  scd  s(!ciiiidiim  (inid, 
ciim  cl  ipsa  sit  siihjccla  viro  ;  cl  si  alil(;r 
accidal,  ost  inordinatio  ot  corruptio  do- 
imis.  .\(l  sccnndum  dicendiim,  (|iiod  liic 
loiinitiir  i\i'  priiici|iafii  iiolilica',  scciin- 
diim  quod  polilicitm  distingiiilur  areyali, 
ut  sn[)ra  habilum  cst. 

Doindo  cum  dicit  ((  despotes  quidem  » 
Improhat  pra'dictam  opinioncm  r(iian- 
tiim  ad  hoc,  (|iiod  poncbat  dcspoticarn 
esso  scientiam.  Kt  primo  ostondil  (itiod 
non  est  scientia.  Secundo,  qnod  habot 
(piamdam  scientiam  adjiinctain,  ibi, 
((  Scienlia  aiitom  etc.  »  Dicit  ergo  primo 
quod  dospotes  non  dicitnr  socundum 
scicntiam,  quia  scihcet  sciat  dominari, 
sed  cx  oo  (jtiod  ost  sic  dispositus  secnn- 
dimi  uaturam  vel  legem;  qiiod  sitnilitor 
dicendum  est  de  servo  et  liboro.  Sed  dcs- 
potica  est  qua  aliquis  denominatnr  des- 
potes  :  ergo  despotica  non  est  scieu- 
tia. 

Deiude  cum  dicit  n  scieutia  autem  » 
Ostendit  quod  despotica  habet  scien- 
tiam  adjunctam.  Et  circa  hoc  duo  facit. 
Primo  proponit  quod  intendit ;  dicens 
quod  est  quaedam  scientia  despotica, 
idest  dominativa,  et  qua^dam  sorvilis. 
Secundo  ibi,  <(  Servilis  quidem  etc.  »  Ma- 
nifestat  de  utraqne  :  et  primo  de  servili. 
Secundo  de  despotica,  ibi,  «  Despotica 
autem  scientia  etc.  »  Dicit  ergo  primo 
quod  servilis  scientia  est  qualem  quidam 
in  civitate  Syracusanorum  docuit,  qui 
accepto  pretio  docuit  pueros  quadam 
aucillaria  miuisteria,  idest  docuit  eos  fa- 
cere  qua^dam  ministeria,  quse  ancillae 
facere  consueverimtvel  alii  servi.  Et  h*c 
scientia  ad  plus  se  extendit  quam  ad  prae- 
paranda  pulmenta,  et  alia  hujusmodi 
ministeria  facienda.  Q'iorum  tamen  mi- 
nisteriorum  ditTerentia  attendatur  seciin- 
diim  duo  :  scilicet  secundum  diguitatem 
et  necessitatem:  quaedam  enim  sunt  ho- 
norabiliora,  tamcn  minus  necessaria,  si- 
cut  miuisterium  do  delicatis  cibariis  prae- 
parandis  :  quaedain  autem  suntministeria 

8 


il4 


IMJLITICOKUM. 


uid^ih  neeeasaria,  Hed  iniim»  huntjrulji- 
lia,  sicut  nuiiihtfiiutn  du  punu  fui-ieiulo. 
Unde  et  pruverbiuin  inulevit,  quud  nun 
oiniifs  servi  .sunt  aMjualfs  ;  setl  stuvus 
jtiiffiTtur  servu,  situt  iluniiuus  duininu. 
ijuiu  i^itur  tului  ininisteriu  Hunt  Hervu- 
rnni,  inanifestuiu  est  quud  uinnes  tales 
itcieutia-  suiit  servilfs  :  uiitlt;  ail  liaruiu 
diireieuliaiu  dicuutiir  aliquu^  artcs  lilie- 
rules,  quu*  (kqmtuutur  ud  uctus  liberu- 
ruiu. 

Ueiiule  tuui  dicit  »  desjjuticu  uut«'in  » 
Muiiifesfut  ([UU'  sit  despoticu  scieuliu. 
Et  circu  huc  triu  fucit.  Priniu  inuuifestut 
prupusituiu.  Secundu  ustendit  couditio- 
nein  despoticu*  scieutiu!,  ibi,  ti  Kst  uutein 
ha?c  scientiuetc.  »  Tertiu  ugit  de  quudum 
scientiu  ulllni,  ibi,  «  Ac(|uisitivu  uutem 
ultera  etc.  »  iJicit  ergo  primo  quod  des- 
puticu  scientiu  dicitur  [)er  ([uam  ali([uis 
ucquirit  servus.  Kt  huc  prubut  [)er  huc, 
quod  uliquis  dicitur  des[)utes,  idest  du- 
miuus,  nun  in  hoc  quod  utitur  ipsis. 
Deiude  cum  dicit  «  est  uutem  lia?c  » 
Osteudit  coudition(!m  hujus  scieutiai  ; 
et  dicit  quod  ha^c  scieiitiu  non  est  mu- 
guaj  ajstimutionis  aut  veneratiouis.  Kt 
hoc  probut  [)rimo  per  ratiouem  :  quia  sci- 
licet  domiuutivu  scientia  iii  hoc  cousistit, 
ut  homo  sciat  uti  scrvis  pra*ci[)ieiido  cis : 
ethocnou  estmagnum  :  eadem  cnimsuiit 


quu'  sciro  upurtet  Hervuin  ad  fuci(}nduin, 
et  doininum  ud  [)ranipiendum  :  uiide  pa- 
tet  quud  iiun  e8t  niugui  iiioineiili  tulis 
scientiu.  S(!cundu  iMaiiifeslat  itlem  per 
cousuetudiiuni  huuiaiiaui  :  (|uia  eiiim 
lia'c  scieiitiu  iiun  re[)utatur  alicujus  mo- 
menti,  ideo  quicuiu(|ue  [lossunt  so  uxpe- 
diie  iit  iioii  j)atiautur  lioc  iiialiim,  idest 
ut  uon  iiii[)e(liaiitur  circu  curuui  servo- 
ruiii,  i[)si  ex[)(!diuiit  se  et  vucuut  vel  vitai 
politica^,  seu  civili,  vel  vitui  [)liilusoplii- 
ca^ ;  curum  uiitein  servorum  committunt 
aliciii   [)rocuiatori. 

Ileiude  cuiu  dicit  «  uc([uisitiva  autem  » 
Ouiu  dixerut  quoil  despotica  scientia 
iioii  cousislit  iii  ac([uireiido  servos,  sub- 
ilit  ([uod  ([uanlam  alia  sci(!ulia  est  acqui- 
sitiva  seivoruiu,  qiiu!  dilfert  a  servili  eta 
domiiiativu  :  et  haic  est  multiplex.  Kxeni- 
plitiiat  autem  de  duabus  :  per  quuriim 
iiuam  acquirit  liomo  homincs  iu  servos, 
et  lia'C  est  scieutia  p(iragciidi  justu  bellu, 
iii  ([iiibus  qui  cupiuntur  jure  servi  effi- 
ciuntur  ( si  autem  bellum  esset  injus- 
tiim,  iion  essct  justa  acquisitioscrvorum, 
uude  iioii  cssct  sccuii(hiiu  scieutiam); 
alia  autem  scientia  est,  per  quam  homo 
acquirit  bestias  in  scrvos,  et  ista  est 
sciculia  veiiaudi.IIltimo  autcm  epilogando 
coucludit  quod  dc  domiiio  et  servo 
intanlum  dcterminatum  sit. 


LECTIO    VI. 

Quomodo  secundwn  naluram  divitiee  acquiranlur .  Divitias  autem  tsse  multitudinem 

instrumentorum  rei  familiaris  et  publicae. 


ANTIQUA. 

Totaliter  autem  de  omni  possessione  et  pecuniaria 
contemplabimur,  secundum  subinductum  modum, 
tjuoniam  quidem  et  servus  possessionis  pars  quae- 
tiam  erat. 

Primum  quidem  igitur  dubitabit  aliquis,  utrum 
pecuuiativa  eadem  sit  oeconomicie,  aut  pars  quaedam, 
aut  submiuistrativa ;  et  si  subministrativa,  utrum  ut 
pectinifactiva  textili,  aut  ffiraria  statuificje  :  non  enim 
similiter  serviunt  :  sed  baec  quidem  organa  exhibet, 
haec  autem  materiam.  Dico  autem  materiam  quod 
supponitur,  ex  quo  aliquod  perticitur  opus;  puta 
te.xtori  quitiem  lana,  statuifico  autem  aes. 


Quod  quidem  igitur  uon  eadem  oeconomica  pecu- 
uiativcE,  palam  :  hujus  quidem  enim  est  acquirere, 
hujuo  autem  uli.  Quidenim  eritquod  ulitur  iis  quae 
secundum  modum,  praeler  oeconomicam? 

l  trum  autem  pars  ipsius  sil  quaedam,  aut  altera 
species,  habet  dubitalionem. 

Si  enim  est  pecuuidtivi  videre  unde  pecuniae  et 
acquisitio  erit,  possessio  autem  multas  complectitur 
partes,  et  divitiae  :  itaque  primum  agricultura,  utrum 
pars    quaedam  pecuniativae,   aut   alterum  quoddam 


BECE>'9. 

Universe  autem  de  omni  possessione  reique  num- 
iiiarite  quaerend»  ratione,  quemadmoduin  insti- 
tuiuiiis,  videamus  :  quandoquidem  eliam  servum 
possessionis  partem  quamdam  esse  diximus.  Primum 
igiiur  dubitaverit  aliquis,  utrum  ratio  pecuniaequae- 
rendae  eadem  sit  atque  rei  familiaris  tuendae  ratio,  an 
pars  aliqua,  an  ejus  administra  :  et  si  administra, 
utrum  ut  ars  conficieudorum  radiorum  textoriae  seu 
textrinae,  an  ut  ars  aeraria  statuariae  :  non  enim  eo- 
dem  modo  haj  ministraut;  sed  illa  quidem  arti  tex- 
toriae  instruuieutaprcebet,  hajc  statuariae  niateriam  : 
uiateriam  autem  appello  rem  subjectam,  unde  opus 
aiiquod  efficitur,  ut  esttextoii  quidem  iana,  statuario 
autem  aes. 

Non  esse  igitur  idem  ralionem  tuendae  rei  familiaris 
atque  artem  pecuniae  quaerendae,  hinc  apparet.  llujus 
euim  est  suppeditare,  illius  uti.  Quae  enim  alia  erit 
ars,  quae  usura  sit  rebus  domesticis,  praeter  rationem 
tueudiH  rei  familiaris  ?  Sed  utrum  pars  ejus  sit,  au 
alia  forma  seu  species,  coutroversia  est.  Nam  si  est 
ejus,  qui  ad  pecuniam  quaereudaiu  aptus  sit,  provi- 
dere  unde  pecunia  et  possessio  suppelat  :  possessio 
autem  et  divititB  multas  partes  complectuntur  :  ergo 
quaerendum  est  pi'imum,  utrum  agricultura,  et  uni- 


LlltKll 


116 


KoniiM,  (*l  iiiiiv(M'HuliliM-,  i|tiii<  cirLii  ('il)iini  oii  >  •'!  ni'- 
qulHitio. 

liiMii|iitr  ii|iiu'i(ii«  iiuillin  (■iliiiniin ;  |ir(i|ilor  iiiuxl  ul 
luiillin  vilin  ot  iiiiiiuiiliiiiii  nl  liiiiiiiiiiiin  Niinl  :  luiii 
cMiiiti  iKiHMiliilo  cnt  viv(M'ii  Hiiio  ciliii  :  i|iiiii'o  i'ili(iriiiii 
ililli'i'(Mitiii<,  viliii*  r(<i'(<niiil  ililV(<i'('iil(<r(  iiiiiiiuiliiiiii  : 
liKsliiiriini  (Miiiii  liirc  i|uiil(<iii  f^rcf^iilin,  liicc  iiiilciii 
(liH|K<i'rtii,  iitrd  111(1(1(1  (n|i(<ilit  iiil  ciliiiiii  i|iHiri  :  |irii|il(M' 
lioc  (|tiaMliiiii  (<t(itK  iiiiiiiiMli|iliiif<ii,  liicc  iuili<iii  liiicli 
|)liii^ii,  liicc  iiiil(<iii  (iiiiiii|iliagii  i|isiiriiiii  (<Mrt(t.    Iliii|ii(] 

llll    (lcxidillM    (<l     (■lcclillllCIII    ll(M'tllll,    lllllliril     VllllH    IjlHcl 

riiiii  (l(it(<riiiiiiiivil  :  i|iiiMiiMiii  iiiilcni  iinii  iil(<iii   niii- 

ciii(|iio    (lcl(<claliilii    ticciiiiiliiiii   iiiiliiriiin,  hciI   iiII(M'ii 

nll(M'iri,  (<t  i|iH(iniiii  iiiiiniiili|>haf{ot'iiiii    cl  i'riu'ti|iliii- 
guruLU  viliu  (ul  iuviceni  ilitleruut. 


SiinilitiM'  iiiiteui  cl  iKiniiniun  :  niullirt  cniin  ilillc- 
rniit  lioruni  vitii'.  (.)tii  qtiiilcin  oniiii  otiottissiiui, 
pitsciial(<s  sunt,  i|ui  (Miini  it  ilonicslicis  auiinitlilinrt 
ciluis  siiu!  Iiiliore  lil  viiciiiililitis.  ('.iitii  aiilciu  l'ii(M'it 
necessurittiii  Iraiisinij^riire  pecorilius  |iro|iler  iiascua, 
ot  ipsi  coniititur  coasseipti,  laiiupiaui  a^fricullurain 
viveiiliMn  coleutes.  Alii  autetn  ex  priedit  vivnnl,  et 
prtedasalii  alias,  inita,  ii  i|uiileiti  a  I.ilrocitiio,  ii  aiiteni 
a  pisealiouo  (piicuiniiue  circa  sta^iia  et  paluiles  et 
liuvios  el  ntare  lale  naliitant,  ii  ntil  ex  aviliiis,  luit 
bestiis  sylveslriluis  :  pltiriiutttu  atiteui  {j;etins  lioiiti- 
niuu  e\  terra  vivit,  et  (loineslicis  frnclibns.  Vitiv 
quiiletn  i^itnr  fere  lol,  (|uicnuii|ue  quiileiu  sponte 
uatniu  linbent  elnborntiouein,  et  uou  per  coniiiiiita- 
tioueui  et  ue^olialioneiu  fernnt  aliineittnin,  )ins- 
cunlis,  furntivn,  et  piscntivn,  et  veuntiva.  Alii  nuteiu 
et  luisceules  ex  iis,  delectnbiliter  vivnut,  cousup- 
pleutes  dofectissiinaiu  vitnui  (]tia'  fueril  ileficieus,  ail 
per  se  suflicienteiu  esse  :  pnta  hi  (|ui(leiu  pascunleiu 
siuiul  et  furativani,  ii  anletn  asjricnlturaiu  et  vena- 
tivain,  siuiiliter  nnteitt  etiaiu  circa  alias,  quoniodo- 
cumquo  opportuuitas  couipellat,  hoc  modo  deguut. 

•  Tnlis  qnidoiu  igitnr  acipiisitio,  nb  ipsa  videtur 
untura  dala  oiuuibus,  sicul  secuiuhiui  priuiaiu  fjeue- 
ratiouoiu,  uiox  sic  et  secundnm  perfectam.  Kteuiin 
sectindiiiu  eaui,  quam  o  priiu  ipio,  geiteratiouetn, 
hioc  quidem  anitualiuui  comparitiitt  taulum  alimeu- 
tnui,  ut  snlficieus  sit  quonsque  utique  possit  ipsutu 
sibi  ipsi  ncipiirere  qtiod  geuerattim  est,  velut  qxvx- 
cnmqtte  vivilicant  atit  oviticant :  qiuECumque  auteitt 
auimaliticaut,  progeuitis  habeut  cibum  in  sei[)sis  ad 
tempus,  vocalam  lactis  uaturam  :  qnare  sitniliter 
palam  quouiam  et  geuitis  existimandnm,  plautas 
auimalium  gratia  esse,  et  alia  auiiualia  homiuum 
gralia ;  domeslica  quidem  et  propler  usnin.  et  propter 
cibum;  sylvestriumaulem,  qnamvis  nou  alia  omtiia, 
tamen  plnrima  cibi  et  alterius  an.xilii  gratia,  ut  et 
vestis  et  nlia  organa  liant  ex  ipsis.  Si  igitnr  ualnra 
nihil  neiiue  imperfectum  ngit,  necpie  frustra,  neces- 
sarium,  hoiuiuum  ^ralia,  ipsa  omuia  fecisse  nnturam  : 
propter  quod  et  bellica  uatura  acqnisiliva  aliqnaliler 
erit,  priedativa  enim  pars  ipsins,  qun  oporlet  uti,  et 
ad  bestias,  et  ad  houiines  quicniuque  nati  subjici 
uou  voUint,  tamqnnm  natura  justum  si  hoc  prisda- 
tivum  bellum  et  priinum. 

Una  qitidem  igituv  species  secundum  possessivfe 
natnram,  cecouomicfe  pars  est;  quam  oportet,  aut 
existere,  aut  acquirere  ipsam  nt  existat  :  quare  et 
thesaurizatiorerum  advitamnecessariarum  etutiliimi 
in  communioaeDi  civitatis  aut  domus. 


Et  videntur  vere  divitiic  ex  iis  esse  :  possessiones 
enim  talis  per  se  sufficieutia  ad  bouam  vitam.  uon 
intiiiita,  sicut  Solou  inquit  poetizaus,  divitiarum 
niillus  terminus  prteliuilus  viris  pouitur.  Pouitur 
eniin  quemadmodum  et  aliis  artibus  :  nuUum  enim 
or^auum  iutiuitum  uullus  est  artis,  neque  multitu- 


Mime  ulniiii  ciirntio  iii  M<  ln    piirtiiidii  (•• .  ni.nin    ui 

IiuMitentKi  iid  oiliii  pcrtiiieiiM,  pniii  iiliipiii  ila 

uuikIii'  rui  fiiniiliiiru,  nii  ali"    >>>  •  i  ><. 
Alijlll  Itlllltll  nlllll   victllil  Mi  1.  Qiia- 

pri)pti<r  i<tinni  miiiII'i  «iint  ct  >.>iii   >>  '     ,in- 

iKMit  i<t  iii  ikiiiiiiniilibiiH  ct  III  liiiiiilii  <||> 

lilcllto  eiiiiii  vivi  iiiiii  pi)(i<i<t.  Iluqiic  xiiiiii-iin  \  ic- 
tifqiK)  illircriMiliti*,  vllii'  ciilciidie  riilioiicit  iii  niii- 
uiiiiililiiiH  ellcciM-iiiit  divcrAii^.  Ili- .tiiii  iiiii  (Miiiii  nlins 
gregMtiiii,  itliii'  HpiirMiu  ct  vnfrc  mviiiiI,  iitri>ciitiii|iK) 
iiiodo  ii<4  iid  pic^tiiin  c\|icilit  :  priiptcrcii  ijiioil  ciiriiiii 
iiliii'  iiiiimiinliliiiK,  iiliii'  rrticliliiiH,  aliir  otiiiii  |iiil)iili 
gciieru  V(<Hcuiiliir.  Iliiipii;  ud  rclicitiiicin  iMitiiiiioililn- 
tciiiqiKj  vicliiH,  ct  liiiruiii  reriini  i<li'cli(iiieiii,  eiiriiiii 
vilie  gi<iK<rii  iiiitiirii  iliHliiixit.  (,liKiiiiiiiii  iiiitciii  iioii  mt 
ideiii  ctiiqiic  jnciiiidiiiii  iiiitiirii,  Hitd  nlin  iiliiH  :  iiliutn 
lie.stiiirtiiii  tiiiii  enriiin,  qiiie  iiiiiiiianlibiiH  ve<ic.uiiliir, 
tiiiii  ciirnni,  qiiif  rrnctibiiH,  vivciidi  genuru  iuter  to 
(liHtnnt;  iliMiiqiK^  lioininiiin. 

Miiltis  eiiitti  rcliiiH  dilfuriitit  liortini  vilii-  geriorn. 
Oiuniuni  pigerriiiii  itc  deHi()i(itiis»iiiii  HUiit  noiiindcii. 
Virtiis  i<iiiiii  itb  animniililin<<  ciiMiribiiH  Hine  Inbore 
iiD  contingit  et  crHHniitibiis.  (,iiiuiii  porro  iiec.CHHe  »11 
pecoribits  lociiin  niutnre  proiiliT  pnscnii,  i|i!-i(pioqtic 
iiiin  seipii  coguiiliir,  vidiiti  vivie  ngriiMiltiiriij  opernm 
(lantes.  Alii  ex  veiiiilioue  vivitut;  Rcd  nlii  ex  nlin  : 
veltit  hi  (!X  Introcinio,  illi  ex  piscntu,  ipiiiMiiiique 
litctis  et  pnltides  et  Ihivius  nnt  niare  piHcittioiii  oppor- 
tuuiiui  nccultiut  :  nlii  ex  nncnpio,  utit  prn-dn  ferurtim 
liestiartiiu.  IMerique  auteiu  houiiaes  e  lerravivuut  ct 
ex  frnctilins  innnsuetis. 

Vivcudi  igitiir  geuerit,  quie  qtiiilem  opern  nntivn 
constent,  et  iiou  [leruiutalione  aut  cuupoiiitlione  vic- 
ttiiu  snppeditent,  Ii.tc  fere  sunt  :  iiomadtim,  iigrico- 
laruiu,  latrounm,  piscntorum,  veuatorum.  Nonnulli 
porro  hrec  iuter  se  miscentes  juciinde  vivuul;  ut 
(]ua!(pie  vita  egeutissima  est,  ita  enm,  qtia  parte  ei 
nli(|na  desunt,  suiiiilenles,  quo  sibi  stifliciant  :  verbi 
gratin,  hi  pecunriaiu  vitaui  cutn  latrociniocoujnngunt ; 
illi  agriculturatn  cuin  venatioue.  Iteiuque  alia  vitai 
genera,  qnemadmodum  usus  Uagitaverit,  tractant  ac 
•  persequnntur. 

Talis  igitnrrcrum  jtartarum  possessio  nb  ipsa  na- 
tura  videtur  omnihns  trilmi,  ui  statim  ab  ortu  primo, 
sic  etiaiu  adiiltis  ac  perfectis.  Etpiiiiu  {iriucipio  et  ab 
ipsa  origiuc  prima  alia;  quidem  nnimautes  tantum 
victum  uua  cum  fwtu  jiariuut,  ut  salis  esse  possit  ad 
alendum  id  quod  natum  est,  donec  ipsum  sibi  sup- 
peditare  alimoutum  possit;  velut  quae  vermes  aut 
ova  pariunt.  QuiK  vero  animal  eduut,  ea  genitis  ali- 
menti  geuus  in  se  ipsis  habent  et  prifibent  usque  ad 
*aliqno(l  tempus,  quod  lac  appellatur. 

Itaque  similiter  etiam  adultis  et  perfectis  alimentum 
a  natura  comparaUim  esse  debet  :  atque  existimare 
oportet  herbas  quidem  ac  stirpes  animalium  causa 
esse  nalas,  hominnm  vero  gratia  cetera  auinialia  : 
mansueta  quidem  qnum  propter  usnm.  tum  propter 
victum;  fera  autem  et  agreslia,  si  non  omnia,  at 
certe  pluriiua,  victus  et  ceteri  subsidii  atque  ali- 
menti  causa,  ut  etvestitus  et  alia  iustruiueuta  ex  iis 
cotnpareulur.  Si  igilur  ua'ura  nihil  ueque  imper- 
fectum  neque  frustra  faeit,  necesse  est  ea  omnia  ho- 
miuum  cause  fecisse  uaturam. 

Qnapropter  etiam  scientia  belli  gerendi  quodam- 
modo  perliuet  ad  artem  possessionis  augendrc  ^ana- 
tura  assignalam  hoiuini.)  Veuatoria  enim  pars  ejus 
est,  qua  ntpudum  est  et  in  feras,  et  in  eos  homiues, 
quiad  p.irendum  imperio  natura  facti  parere  uolnnt  : 
hoc  enim  belium  justnm  est  natura.  Una  igitur  spe- 
cies  artis  acquirendae  possessionis  quae  naturiE  con- 
gruunt,ceconomic8e  scicntise  et  rationis  pars  est:  cui 
quidem  aut  snppetere  oportet  res  necessarias,  aut 
ipsam  suppeditare,  ut  eee  res  prsesto  siut,  quaj  re- 
condi  ac  reponi  soleut,  tamquam  ad  vitatu  degeudam 
necessariee,  ei  ad  communijnem  civitatis  aut  domus 
utiles. 

Et  vero  ex  his  verae  divitiBB  videntur  constare. 
Talis  enim  possessiouis  copia  ea,  quiP  sufficint  ad 
bene  vivendum,  non  est  infiuita,  quema<luioiInm 
ait  Solon  Imc  versn  :  «  NuUa  homini  fiuis  certas 
hcEretdivitiarum.  DHaeretenim  divitiis  certus  aliquis 


116 


POLITICOIUJM. 


duie,  UBiiue  uittguiludiuM  divitiiti  auteui  uif^aumuiu 
iuultiludo  *uut  Lfiuuuiuico  el  ituliiicu.  (^iiuii  ijuideiu 
igilur  dHi  qUdbilaiU  [luaaea^lVa  seouuiiuiii  Uiituraiu 
ajcououiicii  bI  liulUicia,  el  iiFuiiler  quttiu  caiisaui, 
paliiiu. 


tiiiiri,  (|iieuiadniuilum  et  relii|uis  artihun.  Nulliiiu 
euiui  cujusi(uaui  urtiaiiislriiiiieiiluiii  ut'(;  iiiiillituiliiie 
«bI  uec  um({iiiluiliiie  iuliiiituiii ;  iliviliiK  iiuteui  iii^- 
triiuieiiluriiui  duiue^iticiiruiii  et  ('iviliuui  tiuut  uiulli- 
tiido.  Ksise  igitur  ^eiiiib  )ilii|uod  (irliit  poi^.seiibiouiii  au- 
{4eudtu  uaturiD  cougrueiu»,  i|uuil  pcrtiueal  ad  recu- 
uuiuod  et  ud  reiiiublicii!  aduiiuiitruiidtii  pcritus,  et 
[jru^jter  i|uaui  caiisaui,  u])purel. 


PosUiuani     Philo.soiihus    (hiteriniujivit 
ilt;    iJoiuiuo  el   servo,    «iiii  est    possessio 
quaLHluiu,    hic    ilcteriuiuut   fousequeutur 
Jo    oiuui    possessiouo.    Et    dividitur   iu 
partes  duas.  lu  priinu  ileterniiuat  de  ea 
quuiiluiu  ud  scieiitiain.  lu  secuuihi  quau- 
turnad  usuiii,  ihi,   •  Uii<J'iii»"» 'in*^'"^  tliju* 
adscieutiauietc.  »  Circapriiuiini  ihio  facit. 
l*rimo  dicit  de  quo  est  inteulio.  Secundo 
movet  duhitatioueni,  ihi,  '(  l*iimiiin  qiii- 
dem    igitur  dul)ital)it   elc.    »   iJicit   ergo 
[irimo,  quod  quiu  (hctuin  est  de  servo, 
quod  servus  est  qua;dam  possessio,  opor- 
tet  cousiderare  eo  modo,  quo  tractavimus 
de  servo,  uuiversaliter  de  omui  jiosses- 
sioue,   et  de  arte  qua*  esl  de  pecuuiis. 
Deinde  ciim  dicit  «  primum  quidem  « 
Movel    quasdam  duhilatioues.    1'riino 
movet  eas.  Sccundo  iucipit  oas  solvere, 
ihi,    «   (Jiiod  quidein  igitiir  etc.  »  l*riina 
autem  duhitatio  dividitur  in  duas ;  qua- 
rum  prima  esl,   utrum  ars  pecuniativa, 
idest    acquireiidi    pecuiiias,    sit   omniuo 
eadem  a^conomica^,   vel   sit  potius   pars 
qua'dam  ipsius;  aut  non  sit  cadcm,  ne- 
que    purs,    sed   potius   suhmiuistrativa. 
Manifestum  cst  enim,  quod  pecuniativa 
aliquo  modo  ad  ueconomicam  pertinet  : 
unde  oportct  quod  aliquo  istorum   mo- 
dorum  se  habeatadeum.  Nonautemidem 
est,  quod  aliquu  ars  sit  pars  aUcrius,  et 
quod  sit  suhministrativa  ei  ;  nam  ars  di- 
citur  esse  pars  alterius  artis,  quaj  con- 
siderat  partem  ejus,  quam  considerat  alia 
ars ;   sicut  ars   quae   facit   cultelhim,  est 
ars  fahrilis,   quia  cultelhis  est    qusdam 
species  operum  ex  ferro   factorum.  Ars 
autem  suhministrativa  dicitur,  quai  facit 
aliquid  in  miuisteriu  malterius  artis,  sicut 
ars  qua?  fundit  fcrrum,  suhministrat  arti 
fabrili.  Et  quiapecuuiaest  inministerium 
domus,  ideo  magis  videtur  esse  submi- 
nistrativa  quam  pars.  Et  ideo  movet  se- 
cundam   dubitationem.    Invenitur  enim, 
quod  una   ars  ministrat  alii  dupliciter. 
tJno  modo  pra>paraiido  ei  organum  quo 
operatur;  sicut   ars  quai  facit  pectinem 
cum   quo    texitur,    ministrat  arti   textili 
proprium  iustrumentum.  Alio  modo,  quia 
exhibet  ei  materiam  qua  operatur;  sicut 


ars  qua*  prijBparat  a*»  deservit  arti  quai 
facit  staliium  cx  a^re,  ct  illu  qua^  pr.rpa- 
rat  lauuin  deservil  textori.  Esl  ergo  duhi- 
tatio,  titrum  ars  acijiiirendi  pecuniain  de- 
serviat  tccouomica^,  sicut  praiparuns  ina- 
teriam,  vel  sicut  ijruqiarans  iiistruinou- 
tum. 

Deiiide  ciiin  dicit  «  (juod  quidem  » 
lucipit  solvere  praidictas  duhitatioiies. 
F.t  priiuo  ostendil  (juod  pecuiiiutivu   iiou 
est  eudum  mconomica!.  Secundo  iiHjuiril, 
utrum  sit  pars  ejus,  aut  suhministrutivu, 
vel  potius  sit  aliquid   extraueum  uh  ea, 
ihi,  «  Utrum  uiitem  purs  ipsiiis  etc.  n  Vv\- 
mo  ergo  solvil  primum  duhitutionem,  os- 
tendeus  qtiod  pecuniulivu  nou  sit  omiiino 
eudem   (jecoiiomicai ;   quia  ad  pecuiiiuli- 
vam  pcrtinet  acquirere  pecunias,  ad  (nco- 
nomicum  uutem  pertinet  uti  eis.   Niillu 
enim  uliu  urs  est,  ud  quum  pertineut  uli 
eis  qucB  sunt  utilia  domui,    nisi  oeiiono- 
inicai.    Manifestum  est  autem   etiam   in 
aliis  qiiod  ars    quai  utitur  est  alia  ah  ca 
(jua;  facil  vel  acquirit ;  sicut  urs  guherna- 
toria  est  alia  a  navifactiva  ;  ergo  oecono- 
mica  est  alia  a  pecuuiativa.  Ex  quo  etiam 
manifestum  est  quod  pccuniativa  magis 
est    miuistrativu    quam    pars  :    semper 
eniin  ars  factiva  deservit  arti  utenti,   si- 
cut  quae  facit  fraenum  militari.   Ex  quo 
etiam   manifestum  fit  qiiod    pecuniativa 
magis  subministrat  per  modum  pra^pa- 
runtis    instrumenta,    quam  per  modum 
pra'parantis  materiam.  Pecunia  enim  et 
omnes  divitiai  sunt  quaedam  instrumenta 
ceconomicae,  ut  infra  dicetur. 

Deiude  cum  dicit  c  utrum  autem  >» 
Inquirit  utrum  pecuniativa   sit  pars  oe- 
conomica;  vel  aliquid  cxtruneum  ab  ipsa  ; 
et  dividitur  in  partes  duas.  In  prima  mo- 
vet  dubitationcm.  In  secunda  prosequi- 
tur  eam,  ibi,  «  Si   enim  est  pecuniativi 
etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  cum  pccu- 
niativa  non  sit  eadem  aconomica^,  quae 
universaliter  utitur  divitiis  et  possessio- 
nibus,  dubitari  potest,  utrum  pecuniativa 
sit  quaedum  pars  ipsius  ceconomicaj,  aut 
sit  allera  spccies  ah  ceconomica. 
Dcinde  eum  dicit  «  si  cnim  est  » 
Prosequitur  prsedictam  duhitationem. 


MIIKII  I.  117 

Kl  primo  ("tsfoudit  (lifTonMiliani  prciiiiiiili  ■  taiiliir  iii    (•isdcm  <'finiiliii«,    ct  Himilitur 

v;i'  11(1    nlinm  p(iss(>ssivnm.    ScciiikIo  dc-  iicc  omiiia  niiimalia    ('oiiicdciilia   rnictiiM 

lciiiiiiiat     |)i-()p(isilam    ipKcslioiicm.     ilii,  dclcclaiiliir    iii    cisdcm    rnK-tilniH    :   indo 

((    Pnlam  niilcm  cl   ipiod  (liihitaiil   clc.  »  coiiliiiKit  <|""'' ''''"" '''"''"'''"">>  <|"*i'0* 

(lircu  pi-iimim  liia  facil.  ['limo  movct  dii-  mc(liiiil    canics,    siiiil    divcrsi    modi   vi 

liitalioiicm  dc  dillci-ciilia  pcciiiiialiva'  ad  vcinli,  (d  simililcr  conim  iina'  (•omcdiiiit 

nlias  [lo.s.scs.sivas.  Scciiiido  (lclcrmiiial  dc  rnicliis. 

alia   po8sossiva,    ilii,    n    liisiip«'r  spcc.id.s  Dciiid»^  cum  dicil  ((  Kimilitcr  aiit('in  »> 

mulla*  cihonim  ctc.   »  Tcrtio  dclcrmiiiat  Ostciidil    divcrsitatcm  cihoriim  iii  lio- 

do   pociiiiiativa,    ilii,    «  Ksl    aliiKl    f;-ciiiis  miiiihiis  :  ct  dicit  (|ii()(l  ctiam  scciiiidiim 

otc.  »  Dicit  cr.^o  primo  (|iio(l  ciim  ad   pc-  divcrsilalcm  cihonim  iii  miillis  dillcniMl 

cmiialivam  inMliiicat   coiisidoraro,  uiidc  vila'  liomiiium.    rriplicitor  ciiim  acipii- 

pocunia'!  ucipiirautur ;   miilta  nutiMii  nlia  niul  ali(|ui  iiiilrimciitiim.  (,)ui(lam  ac(|iii- 

possidcntur  pia't(M'   pccuiiiam,  si(Mit  t(M-  riiiit    cihiim,    ct    iic(pi(!  Inhoraiit   uc(pio 

ra' uascculia  cl  alia  liiijusmodi  :  ipuoslio  dopivodnntiir  ;  ot    isli  suiil   oliosissimi  ; 

osl  (lo  npricMilturn  i)or  (piam  urupi.T  divi-  ot    isli     snnt   pnsi  iinlcs  ,    scilicot     pas- 

tia^  ncqniruntur,  utnim  sit  (ina'(lnm  pnrs  toros    :    (piia  [cihus    qni    fit  u   domosli- 

pocnniiitiva'.    V(d    nliud   p:ouus   arlis  :  o\  cis    nuimnlihns,    pntn    ah    ovihiis,   nhs- 

(luin    nf^ricullurn  ordiuatur   nd  anpiiion-  (|uo  Inhoro    lil  liomiuihiis  viventihus  in 

(iumcihnm,  oadom  qna'stio  potost  movori  olio;  sod   liahont    solnm  lahorcm  liniic 

do  arto  qnu'  ordiualur  ad   acqnirondnm  qnod  cum  fncrit  neccssarium  pccorihus 

nnivorsnlilor.  |M'opfor  pnsciia  transiro  (h^  loco  ad  lociim 

Doiudo  cnm  dicit  u  insnpor  spocics  »  tuuc  ot  ipsi  co{.,Minliir  so(pii  *  tamqnam  si 

Solvit  propositamqua'stionom.Ktprimo  colcrcnt  qucmdam  agrum  (jni  vivorot  et 

dividit  acquisitioncm  cihornm  in  multas  movcrclnr  :  alii  vcro  snmunt  nntrimcn- 

partos.  Sccnudo  ostoiulil  qnalis   sit,  ihi,  tum  cx  pra'da,   vcl  quam    acqnirunt  ab 

((  -Talis  (inidem   ip:iliir   acquisitio  ctc.    »  Jiominibus,  sicut  lafroncs,  vcl  quam  ac- 

(lirca  primum  dno  facif.    Primo  ostcndit  quirnnt  ex  aqnis  stag-norum,  palndum, 

divcrsitatom  cihornm  in  animalibns.  Se-  fluviorum  et  in  aliis,    sicut  piscatores; 

cnudo  in  hominibus,  ihi,  «  Similitcr  an-  vel   ex   agris  et    silvis,    sicut  venatores 

tcm  ct  bominum  ctc.  »  Dicit  ergo  primo  avium  et  bestiarnm.   Tcrtinm  geuns  vi- 

quod  multa^  sunt  ciborum  spccies ;  et  ex  vendi  est  quod  pluribus  hominum  conve- 

hoc  diversificantur  modi  vivcndi  tam  in  nit  quod  vivunt  ex  bis  qnaj  nascnntur  in 

animalibus   quam  in  bominibus  :   cum  ferra  ct  ex  domesticis  fructibus  :  et  isti 

enim  non  sit  possibilc  vivere  sinc  cibo,  babent  cibnm  elaboratum.  Hac  igitur  ut 

necessc  cst  quod  secnndum  difTcrentiam  »phu-imum  sunt  vifae  hominum  :  pra^ter 

ciborum  differat  modus  vivendi  in  ani-  eos  enim  qui  habent  cibum  elaboratum 

malibus  :  videmus  cnim  quod    quai^dam  ct  qui  vivunt  dc   ncgotiatione,    de   qua 

bestia'  vivunt  congregafa  in  multitndine  infraagetur,sunt  qnatuor  vitaesimplices  : 

et  quaedam  vivunt  dispcrsa  ct   separata  scilicet  pascualis,   furativa,   piscativa  et 

secundum  quod  cxpedit  ad  cibum  ipso-  venativa,   ut  ex  dictis  patet  :  sed  cum 

rum  ;  quaedam  enim  ipsorum  sunt  come-  vita  hominum  sit  deficicntissima  eo  quod 

dentia    animalia,    qua^dam   vero    come-  multis  indiget,  quidam  ad  hoc  (juod  per 

dunt  fructus,    qna^dam   vero    comedunt  sesibisufficiant,exercentsimuletmiscent 

indifferenter  omnia.    llnde  non  distinxit  prsdictas  vitas ;  et  ita   deleclabihter  vi- 

vitas  eorum,  sed  cibos  quos  eligunt  na-  vunt  supplentes  sibi  ex  una  quod  dcest 

turaUter,  et  secundum  quod  vivunt  in  de-  sibi  ex  altera,    sicut  quidam  exercenfes 

sidia  vel  in  pugna  :  nam  ea  qua?  come-  simul  vitampascualem  et  furativam,  qui- 

dunt  aliaanimalia  oportetesse  pugnativa  dam  simul  agricuhivam  et  venativam,  et 

et  quod  dispersa  vivant,  ahter  enim  non  simihter  alias  vitas  secundum  qnod  uni- 

possent  cibum    invcnirc;    sed   animaha  cuique  est  opportunum. 

quae  comedunt  cibum,  qui  de  facilipotest  Deinde  cum  dicit  «  fahs  quidem  » 

inveniri,  vivunt  simul.  Et  quia  in  quoh-  Ostendit  qualis  sit  proedicta  possessiva 

bct  dictornm  generum  diversa  sunt  de-  quae  cst  acquisitiva  cibi.  Et  primo  osten- 

lectabilia  diversis  animalibus  ;  non  enim  clit  quod  est  natnrahs.  Secundo  quod  est 

omnia  animaha  comedentia  carnes  delec-  pars  ceconomicai,  ibi,  «  Una  quidem  igi- 

'  Al. :  «  saepe.  » 


118  POIJTICORIIM. 

tur  aoquirendi  species  etc.  »  Teilio  quod  naturuliter  sunt  subjecta»  hominibus,  ot 

non  eHt  inflnita,  it)i,  «  Et  viiientur   vnra*  ii»lli(»mine8  barharo»  qui  sunt  naturaliter 

ilivitic»  etc.  »  (lirca  prinuim  ponit  talum  Hcrvi,  ut  Hupra  dictum  esl,  ac  si  hoc  sit 

liitionem  :  Siciit  naturii  |»rovitU*t  aniin;ili  hrlhim  jiistum  socuMfhim  iiatnram.  Dixit 

hus  stalim  in  [niiiui  ^«jrum  ^t-Annidunm,  <iuti-iu  pia'(lativiimL'ss«;piirli;iiihiijnsmoin 

ita  ut  postipiam  eorurn  ^eneratio  tu«*rit  possessivw,  (luiii  alia  [»ars  (^staKriculluru, 

perfucta.    1'ruviiJet  autuni   eis   de  nutri-  ([ua*  !i(([iiirit  niitrim(;ntum  (.'X  [ihintis. 
miuito   in  [triniii  iMirum  Ki'>>*'i'<iti<*»*'  '  *'t  l)(iii(h;  (iim  (iicit  u  iina  ([uiih-m  » 

hoc  pah-t  iii  (livirsis   animiihhiis  :   siinl  (Ioik  ludil  (;x  [uaMiiissis  <[uod  (|iia'dam 

enim  ([Uiedam   animaha  non  gcmuimtia  uiituralis  sp(;cieK  |)oss(;ssiv£e  de  ([iiii  Jam 

animal  |)crh;ctum,    S(;d    faciunt   ova,   si-  dictuin  (;8t,  pars  est  ([iiii-dam  ceconomicffi, 

cut  av»*s  v(;l   vcrincs  ([iiosdam  loco  ovo-  sccuiidiim  (|iiod  pars  dicifiir  (;sso  ([ua*e8t 

rum,   sicut  [latct   in  formicis   (;t    iii    a[)i  suhministriitiva  :  suhmiuistrat  onim  non 

hus    et    in    aliis  hujusmodi   :   et    hiijus-  solum   O'coiiomica^    sed   eliiun  politica; ; 

modi   iuiimiilia  siinul   pariunt  ciim  [iro-  (;t  hoc  id(;o,  ([iiiii  oportet  ad  actum  poli- 

[iriis  f  clihiis  tautum  (h;  iiiitiiuHiiito  ([Uiiii-  tici  el  o'coiiomici,  ut  iic([uiiaiitiir  illu;  res 

lum    siinic('r(;    [)0ssit,   ([iious([U(;  aniinal  qiuc  tli('sauri/.iiiitiir  ad  ii(;c('ssitiit(;m  vita; 

f^cncriitum  perveniat  ad  [)(;rh;ctum  :  si-  el  utililatcm  commiiiiiliitis,   tiun  domus 

cut  [)alct  in  ovo,  cujus  ruheum  cedit  in  ([iiam  civitiitis  ;  ([uiii  ne([uc  domus  neque 

nutiimcntum  [)ii!li  qiii  ;<cncratur  ex  alho  civitas  potcst  guhernari  sino  necessariis 

ovi,  ct  hoc  ([uamdiu  pullus  cst  intra  tcs-  vita». 

tam ;  similo   (ist   in    verinihiis.  Qua;diim  Deindo  cum  dicit  «  et  utiinlur  » 

autcm     animalia     sunt    ([u»    gencrant  Ostendit  qiiod  pra;dicta  possessiva  non 

animali<i[)crloctii,  sicut  equiot  aliahiijus-  ost  infinita,    Kt  dicit  quod  verae  divitiae 

modi  ;  et  iii  lidihus  anim;ili;i  ([ii;i'  piiriiiut  sunt  ox  hujusmodi  ndius  ([uihus  snhve- 

hahont  usquo  ad  aliquod  lompus  cihum  iu  nitur  noccssituti  nalura'.  Idoo  autom  istae 

seipsis  ad  nutrimontum  gonitoriim,  qui  sunt  verae   diviti*,  ([uia  possunt  tollere 

quidemcihusvocatur  lac.  Etsic  patotquod  indigentiam  et   faccre  sufflciontiam  ha- 

iu  prima  gcueratione  naturii  providotani-  hcrili  cas,  ut  scilicct  homo  sit  sihi  suffi- 

nuUihiis   dc  cibo.  IJndo  mauifostum  est  cionsadbcuc  vivoudum.  Sunt  aulom  qua;- 

quod  postquam  jam  auimaliu  sunt  por-  dam,  aliai  divitiae,  quiirum  possessio  cst 

fecta,  natura  providit   eis   de  cibo  :  ita  inrinila,  ut  infra  dicetur;de  quibus  Solon 

quod  pliinlio  sunt  propfor  alia  animalia,  qui  fuit  unus  de  septom  sapiontibus  dicit 

quia  ex  ois  nufriautur,  iilia  vcro  auimalia  in  suo  poemate  quod  nullus  terminusdi- 

sunt  propterhomincs  :  domesticaquidem  vitiarum    potost    pra^finiri   hominibus  : 

et  propter  cibum  ot  propter  alias  ufilita-  unde  tales  non  sunt  verae  divitiae,  quia 

tes  :  sylvosfria  voro,  ofsi  non  omnia,  ta-  non  replont  hominis  appotitum.  Quodau- 

men  plurima  eorum  cedunt  in  cihum  ho-  tom  divifiae  qua>  consistunt  ex  rebus  ne- 

miuis,  vcl  aliquo  alio  modo  in  auxilium  cessariis  ad  vifam,  sint  finitae,  probattali 

ejus,  inquantumhomo  exeis  acquiritves-  rationc  :  Nullius  artis  instrumontum  est 

titum,  scilicet  depellibus  eorum  vel  etiam  infinitum  in  multitudinc,   neque  magni- 

alia  instrumenta.  ut  pufa  de  cornibus,  tudine  :  ars  cnim  fal)rilis  non  hahet  in- 

ossibus,  aut  dentibus.  Et  sic  manifestum  finifos  martcUos,  nequc  etiam  uuum  ali- 

est  quod   homo  indiget  ad   suam  vitam  quem  martellum  infinitum.  Sed  praedictae 

aliis    animalibus  et  plantis.  Sed  natura,  divitia;  sunt  quaedam  organa  oeconomici 

neqne  dimitfit  aliquid  imperfectum,  ne-  ct  fiolitici,  quia  eis  utuntur  ad  guberna- 

que  fucit  aliquid  frustru;    ergo  manifes-  tionem  domus  velcivifafis,  ut  dicfum  est. 

tum   est  quod  natura  fecit  animalia  et  Ergo  hujusmodi  divitiaenousunt  infinita*, 

phintas  ad  sustentafionemhominum.Sed  sed  est  eis   aliquis  terminus.  Et   ultimo 

quando  aliqiiis  acquirit  id   quod   natura  opilogando   concludit   quod  est  quaedam 

propfer  ipsum  fecit,  est  naturalis  acqui-  naturalis  possessiva  qua'  est  necessaria 

sitio  :  ergo  possessiva  qua  hujusmodi  ac-  et   oeconomicis  et   politicis;    et  propter 

quiruntur,  quse  pertinent  ad  necessitatem  quam  causam,   manifestum  est  ex  dic- 

vit*,  est  naturalis,  et  pars  ejus  est  prae-  tis. 
dativa,  qua  oportet  uti  ad  bestias  quae 


F.IRFR  I. 


419 


LFXTIO     Vll. 


I)r  iir(]uislti<mc  fwr  co)nniufnfintirni  rrmni  vrndnifi  inufiliiiin,vn}Pnfi  ytrcfissariaruni  : 
ilfijUf  niinnni  inrrnfionr,  /irintnin  rinli ,  ildnilr  sii/nntn,  r.r  ijiin  natii  rst  nntnninrttni 
('otii/tiirniili  /iiriiltns. 


K(*t  luilcm  t;i'iiiis  nliiitl  iiOMsonsivir,  iiiiiiiii  iiiiimiih' 
vocaiil  t>l  jiisliiiii  (sl,  i|isinii  vociiri  |u<i'iiiiiiilivniii : 
|)i'0|iU>r  (|iio(i  iiiilliis  viilcliir  i>ss<i  li>riiiiiiiis  (iiviliiirniii 
ut  iioss(>ssioiiis,  (|iiiiin  iit  iinnin  cl  i>niiiil(>ni  iliclir 
inulti  |iiilnnt  |irii|il(>r  viciniliiUMii  ;  (>st  nnlciii  ncipK^ 
padciii  (li(tn>,  ii(>iiiic  Kni^ii^  |iosiln.  Kst  nnltjni  lioc 
(]ni(lciii  iiiiliira,  hoc  iuil(>in  ikhi  iiiiliira  i|isnriun,  fiod 
per  c\|i(>ricntinni  (inimnlnni  ct  nrlcm  lil  iiwi^ms. 

Siiniaiiiiis  luilcni  d(>   iiisa  |<riiici|iiiiin  liinc  :  niiins- 


cujiisiiuc  oniui  r(>i  diiiilcx  iisus  csl:  niiilio  aulein 
aecundiuu  so,  scd  luni  siniilitor  sccundum  ?o :  sod 
hie  (luidcm  proprins,  hic  autoni  iion  propriiH  rci, 
putn  calcoaniciili  calccatio  ol  coiimuitatio :  amho 
ouim  cnlcoaiuculi  usns  :  cloniui  coiiiiniitiius  ciun  eo 
qui  iiulifjol  calccamonto  pro  numismalo  nut  cilio, 
utitur  calcoamciito  sociiiutum  (jnod  calcoanicntiuu, 
sed  imn  socundiim  propriuin  usiiin :  iiou  euim  com- 
mutnlionis  fjralia  fHctnmost:  oodein  nutem  modo  se 
hahot  ut  de  nliis  posscssi*  rehns. 

Est  cuini  pormutaliva  omniuui ;  quivincipit,  primo 
(piidem  ah  eo  qnod  socuiuliun  iinluram.  eoquod  hic 
(piideni  plura.  hic  auteiii  pauciorasuflicieutiuni  ha- 
beut  homines  :  (piare  el  )>alniii,  qiiod  uou  ost,  secuii- 
duiu  nalnrniii  pecuuinliva>  cainpsoria;  quniiliim 
euim  snfticieus  ipsis,  uecessarium  eral  fieri  comuiu- 
talioneui. 

lu  priniaquideui  igilur  conimiinitnte  (hiTC  quidem 
esl  domus)  mauifeslum,  quod  uulluin  opus  ipsius. 
Sed  jani  nmpliori  couuuuuitate  cxistente,  ii  quideiii 
euim  ipsorum  comuuitabaiit  omuihus,  ii  auleui  se- 
grepnli,  mullis  rursuin,  el'  nliis  quorum  secuiuinm 
iudigentias,  necessnrium  fieri  retributiones,  quem- 
admodnm  adhuc  faciiuit  miilta;  barbararum  nalio-< 
uuni.  seciindum  commntalioneui ;  ipsoe  eniiu  oppor- 
tuna  ad  ijisas  coinnuilaut,  adplusautem  uihil ;  puta 
vinum  ad  Iriticum  dantes  et  accipientes,  et  alioruin 
unumquodque  talium. 


Talis  igitur  commntativa  quidem  ueque  praiter 
uaturaiu,  neqiie  pecuuiativae  est  species  ulla;in  sup- 
pletiouem  euiin  ejus,  quae  secundum  naturam,  perse 
sufficientiiB  erat. 

Ex  hac  tameu  facta  est  illa  secuudum  rationem 
in  agendo  :  peregriuo  euim  facto  auxilio  per  addu- 
ci  quibus  indigebaut,  ex  uecessitate,  numisuiatis 
acquisitus  est  usus ;  non  enim  facile  porlabile  uui- 
cuique  secnudnm  naturnm  uecessariorum  :  propter 
quod  ad  couiniutntioncs  tale  aliquid  composuerunt 
ad  semetipsos  dare  et  accipere,  quod  utiliuin  per  se 
eus,  babeliat  utilitatem  valde  expeditam  ad  vivere, 
putaferrnm,  et  argeutum,  et  si  qnid  tale  alterum  : 
primo  quidem  simpliciter  determinautibus  magnitu- 
diueet  poudere  ;  postreuio  autein,  et  characterem  im- 
primeutihus.  ut  absolvet  a  mensuratioue  ipsos,  cha- 
racter  eniui  positus  est  quautitatis  signum. 


Facto  igitur  jam  numismate  ex  necessaria  commu- 
tatione,  altera  species  pecuniativse  facta  est  camp- 
soria.  Primo  quidem  igitur  simpliciter  forte  factum  ; 


reck:'!^. 

Ei«l  aulcin  gciiiis  nliiid  nrlis  ipi.iTciuii  ol  pOf««p.»- 
Kiiinii*  anuciiilio,  ipinni  iipp(>lliint  iiinxiinc  ol  mcri- 
lir^^inic  aiilcin  pociiniio  qiiiorcnilio,  |iropti!r  (pjnin 
iiiilliis  viilolnr  illviliariiin  cl  rci  familiurirt  llnis  oitHO  : 
()uiuii  uiiiini  ol  onnidcm  cssc  ati|in!  oain,  ()iiii!  h  iio- 
his  inodo  (li('tn  osl,  miilti  oxisliiiianl,  pro|>l<;r  Hiniili- 
tuiliii(>iii  iic  viciiiiliiUMii.  S(*il  iioqiic  imilem  osl 
alqiK'  i'n,  (]iinm  (li.ximiis;  iii^qiK;  loiigD  nb  illa  distat 
iiil(>rvallo.  Coiisliit  aiiloiii  cariini  altcrn  iiatnrn,  nl- 
lora  iiou  inturn,  sod  iisu  (piodnm  poliuset  nrte  trnc- 
tnliir.  Atque  de  en  dispulnudi  exordium  hiuc  suma- 
miis. 

Lninscnjiisquo  rei,  qurc  iiaralur  ac  possidetur, 
(liiiilex  usiis  est.  Utenjue  auteiii  per  se  quideiii  est, 
verum  non  similiter  per  se:  sed  altor  rei  proprius, 
alter  uoii  proprius:  verbi  gralin,  cnlceum  imluere, 
et  calcciim  p(>rinutnre.  Ulrofiue  eniin  modo  cnlceo 
uti  licct :  unm  ctinin  (iiii  calceiim  iiunimo  aut  victu  per- 
nintalcumcoiitiicgetcalceo :  utiliirillequidemcalceo, 
qun  calceus  cst ;  sed  iioii  ex  usu  proprio;  uou  euiui 
pormutntionis  cnnsn  facliis  calceus  est.  Idemqiie  de 
celeri?  robiis  quff!  pnranlur  nc  possideulur,  seulien- 
diiin.  Nam  iierniutandi  ralio  omuibus  in  rebus  lo- 
cuin  habel  eaque  prinuun  (piidcm  duxil  iuiliiini  ex 
eo  quod  est  naturte  cousenlaneum  ;  quia  homiues 
aliarum  "eruin  luajorem,  aliarum  minorem  copiam, 
quam  satis  esset,  habebant. 

Ex  quo  pntet,  caupouariam,  quam  profitentur  at- 
qne  exercent  ii  qui  ab  aliis  einunt,  quod  pluris  re- 
veudant,  non  esse  partem  artis  pecuniae  quaerend* 
nntura.  Nain  quod  eis  satis  esset,  ealenus  rerum 
coinmulationein  necessario  feccrunt.  In  prima  igitur 
societate,  haec  auteiu  est  domus,  perspicuuui  est 
coiumutatione  non  opus  esse;sed  tum  denique, 
quumjam  major  societas  facta  est.  Inter  illos  euini 
eorumdem  omuiam  erat  communio;  hi  autem  segre- 
gati  luultis  aliis  iudigebant,  quae  pro  cujusque  eges- 
tate  necesse  erat  inler  se  imperliri.  quemadmotjum 
etiam  nunc  multa^  faciunt  barbarae  quoque  nalio- 
nes;  ipsa  enim  utilia  cum  utilibus  conimutant;  nihil 
amplius  ;  ut  vinum  pro  frumento  dantes  et  accipien- 
tes.  et  unumquidquid  aliud    tale. 

Talis  igitur  periuutandi  ralio  neque  aversa  a  na- 
tnra  es t,  neque  ulla  est  artis  pecuniie  quaerendae  spe- 
cies;  ad  supplendam  eniiu  copiam  uecessariam  suffi- 
cientemque  usibus  etnaturae  consentaneum  valebat. 
Ex  hac  tameu  nata  illa  est  conveuienter  ralioni. 
Quum  enim  subsidium  illud  fieret  magis  ac  inagis 
externum  ac  longiuquum,  partim  supportandis  iis 
quibus  egebant,  partim  exportandis  qiiibus  abunda- 
bant ;  necessario  iiummi  usus  repertus  et  introdnctus 
est.  Non  enim  facilis  est  ad  portandum  unaquseque 
earnui  rerum,  qua?  suut  necessariae  natura. 

Quapropter  ad  res  contrahendas  tale  quiddam  de 
commuui  senteutia  constituerunt  inter  se  dare  et 
accipere,  quod  qnum  esset  e  numero  rerum  utilium, 
usum  haberet  tractabilem  ac  facilem  ad  vitam  de- 
gendam  ;  quale  est  ferrum  et  argentum,  et  si  quid 
tale  aliud  est  ;  priuio  quidem  simpliciter  magnitu- 
dine  et  pondere  diffinitum ;  ad  extremum  vero  etiam 
ab  iis  nota  signatum,  ut  labore  metiendi  ac  ponde- 
randi  liberarentur.  Nota  enim  impressa  est  ad  quan- 
tum  significandum. 

Nummo  igitur  ex  necessaria  permutatione  compa- 
rato  ac  suppeditato,  alia  species  artis  pecuniae  quae- 
rendae  orta  est,  mercatura  cauponaria ;  quae   initio 


UU 


PULITICORUM. 


(leiuila   per  expertentiaai  jirii   urtiHciuliuii,  umle  et 
i|U(iuilu  uuuiieiiiatuiii  |>luriiiiuiii  t<iriut  iiii-ruiu. 


fi  («ccuuialuui      loLill^a  culUi  liUlUaluili 


'  illllt      UIP 

•i;  pecllUl  I  .1 

t  1  111. 

A.  .  u  auleui  rurc-uui  ilelirnuieiilutu  e8:ie  vutL-tiir 
uuuiisuia  et  lex  uiiiiiiiio  iiiitura  nuteiii  iiitiil;  i|uo- 
nitiiu  traiiB[toeiti<i  >.i>-i. 111,11«,  uullu  diKuuui,  iieipie 
iitile  ad  ulii|ui<l  ii>  i  uiu  :  et  uuiiiibiiiiite  diveK, 

iuultotie:i  :■    '    '••'    '  rio  uilio  :  ({uaiuviii  iiicou- 

veiiieuii  t'>  luitiiis  uhuiiiliiiii)  fiiitie  pe- 

rit  ;  queiii'Min'.iiiiiii  >'i  Aii>l'iiii  iliiitii  f>i|jiilos(;  iiicuiit, 
|jru)iter  itudtialiililatt^iu  ileBiileni,  ouitiiljuii  tiilji  ex- 
uibitiri  aureiii. 


Propter  (ptoil  quffiruut  alteruiu  nliqiiid,  divitiati  et 
pecimiHtivmii  rerte  i(U!fcreiite«  :  esit  euiiii  Hltera  pe- 
cuuiativa  etdiviliie  quie  iiecuiiiluui  Uiituriiiii,  td  lia-c 
quiileiii  ipciiuotiiica.  Campsoria  niitciii  fnctiva  [lecu- 
uiaruui,  iioii  uiiiiiiuo,  s^ed  per  pecuiiiariiui  |ieruiuta- 
tioueui.  Et  videtiir  circa  tuiiui.-tiia  liifc  es«e;  nuiuia- 
lua  eiiiui  eleuieutuiu  et  liiiiE«  coiiiuiutiitioui-i  est. 


(|uideiu  foriagge  Btmpliciter  factitaiiatur  ;  po^-tca  vero 
jiropler  usuiii  et  peritiiiui  citlli>liuH  j.uu  ulque  artiti- 
niii,  qiiiiiii  quiitieret  uiide  et  quoliioilo  peruiu- 
.1  pliiiiiuuiii  lucfi  faceiel.  Qiiocircn  videtur  nrii 
quiiTciiilu- el  iiii;<cii>lii- rei  lu.i.xiiiii!  ciica  iiuiuiuon  ver- 
bari,  et  ejiis  ea.-n  iiiuiiu:i,  uiiile  iiiaxiiiin  vis  |ieciliiioj 
biip|icliil,  viilere  iic  iliepicere  poebe.  Ivviitiuintur  euitii 
divilixruiu  et  peiMiuiiinitu  caiieii  ellicictis  ebbe. 

UiviLiab  etiiui  oa-p(;iiiiiiiero  btiitiiiiiil  iiuiiiiiioriiui 
iiiullitiidiueui,  [iropleren  qiiod  arb  peciiiiiie  quu'i'eii- 
die,  et  iiiercatiira  cnupoiinria  iu  liac  re  verbeiitur. 
liiterdutii  veio  coiitra  tiuKatcriiiui  (piidilaiii  videlur 
ebre  iiunitiiu!),  et  le^e  |irorsug  cuiislare,  uuIIuh  aulciii 
itatura ;  quiu,  ulii  qiii  eo  uluiilur,  euiii  itiiiiiutaruiit 
uiliil  ebt,  iie>|ue  nd  iillaiii  leiii  iiecebbnriiiiii  pnrnti- 
ilaui  e»t  ulilib  ;  et  ^icpe  e\euire  potebt,  itt  in,  qiii 
iiuuiiiii!!  circuiiitluit,  reluib  nd  vicluiii  tiecebtiiiriiA 
e^eat.  Alqui  nli.surduiii  est  tnleb  ebbe  divitins,  qiiiliiib 
qiii  Hhiiiidnt,  tiiiue  jieriturub  tinl  :  (pieiiin>liii>iduiii 
Miilniii  illiiiii  tiiliulntitiir,  quuiii  omnin  qu>i;  ei  ap- 
poiiehiiutiir,  pro[tter  voluiu  iue.x[)leljile,  niireu  lie- 
reut. 

Oitocirca  quitrunt  aliudne  aint  divitiie  acpecnniifi 
quiereiidii;  riilio,  recle.  Aliaeiiiiii  |iecuiiiu;  i[iiu;reiidiJi 
rutio  e-t,  niiii->|ue  diviliii-,  nnturir-  congrueiiteb.  Al- 
qiie  lia;c  (juidetii  ad  rntioueiii  rei  fnuiilinrib  tuendiB 
|iertinet:  nlia  autetu  cauponarin  est,  quin  |iecuitiiu 
elfectrix  ebl,  uon  otiini  iiiodo,  ned  [lecuniie  [lertiiu- 
tiitione  :  et  videlur  liaic  iu  nutiimo  versari.  Nuiuiiius 
eniin  elenientuiii  ct  e.\treiuunt  cnt  [leriuulationig. 


Postquam  l*hilosophiis  dctetminavit  de 
iina  parte  possessivae  qiiai  cst  acquisitiva 
oihi  et  aHorum  necessariorum  vita^,  hic 
determiiiat  de  aMa  posscssione  qua^  ap- 
peUatur  pecuniativa.  Et  circa  hoc  diio 
facit.  Primo  proponit  conditionem  ipsius. 
Secundo  determinat  de  ca,  ilii, «  Sumamus 
autem  de  ipsa  principiiim  etc.  »  Circa 
primnm  tria  determinat  de  hac  secunda 
parte  possessivae.  Primo  enim  determinat 
nomen  ejns  ;  dicens  quod  vocatur  pecunia- 
tiva,  qui  scilicet  insistit  circa  acquisi- 
tionem  pecuniarum.  Secundo  dicit  de  ea, 
quod  quia  acquisitio  pecuniarum  est  infi- 
nita,  propter  istam  partcm  possessivae 
videtnr  hominihus  et  quod  niilhis  sit  ter- 
minus  divitiarum  et  possessionis  :  miilti 
enim  reputant  quod  hffic  pars  possessivae 
sit  una  et  eadem  cum  praemissa,  propter 
vicinitatem,  quam  habet  cum  ipsa.  Tertio 
proponitcomparationemhujuspossessivae 
ad  praemissam  :  et  dicit  quod  neque  est 
eadem  cum  praedicta,  neque  tamen  longe 
distat  abea.  Quod  autem  non  sit  eadem, 
manifestat  per  hoc  quod  praedicta  pars 
possessivae,  quae  est  acquisitiva  cibi  et 
aUorum  necessariorum  vitae,  est  natura- 
hs ;  sed  haec  qua?  est  acquisitiva  pecuniae, 
non  est  naturahs.  Denarii  enim  non  suiit 
adinventi  a  uatura,  sed  per  quamdam 
experientiam  et  artem  sunt  introducti ; 
ideo  autem  dixit,  quod  non  longe  distant, 
quia  per  denarium  etiam  necessaria  vitw 
haberi  possunt  et  e  converso. 

Deinde  cum  dicit  «   sumamus  autem  » 


Incipit  determinare  naturam  pecunia- 
tivai.  Et  qnia  pecuniaest  inventa  propter 
commulaliones  facieinhis,  ideo  circa  hoc 
tria  facit.  Primo  ostciKht  qnomodo  com- 
niutatio  se  habeat  ad  res  commutatas. 
Secundo  determinat  de  commutatione 
naturali,  ihi,  <(  Est  enim  pcrmutativa 
etc.  »  Tertio  determinat  de  communica- 
tione  pecuniaria,  ihi,  «  Ex  hac  tamen 
etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  ad  consi- 
derandum  de  pecuniativa  debemus  hinc 
accipcre  principium  :  est  enim  uniuscu- 
jusquc  rei  dnplex  usus  :  et  conveniunt 
in  hoc  quod  uterque  cst  secundum  se  et 
non  per  accidens  :  differunt  autcm  in  hoc 
quod  unus  corum  est  proprius  usus  rei, 
aUus  autcmnonest  proprius  sed  commu- 
nis.  Sicut  duplex  est  usus  calceamenti  : 
unus  quidem  proprius,  scUicet  cah'eatio  ; 
aUus  communis,  scilicct  commutatio;  ad 
hunc  enim  usum  non  factum  est  calcea- 
mentum,  ut  homo  commutet  ipsum;  sed 
tamen  homo  sic  potcst  uti  calceamento 
ut  commutct  ipsum  vcl  pro  panc,  vei  pro 
cibo.  Scd  quamvis  commutatio  non  sit 
proprius  usus  calceamcnti,  cst  tamen 
usus  ejus  pcr  se  et  non  secundum  acci- 
dens  :  quia  iUe  qui  commutat  ipsum, 
utitur  co  sccundum  valorem  suum.  Et 
sicut  dictum  cst  de  calceamento,  ita  intel- 
Ugendum  est  de  omnibus  aliis  rebus  quae 
ab  hominc  possidcri  possunt. 
Dcindc  ciim  dicit  «  est  enim  » 
Dctcrminat  dc  commufatione  naturaU  ; 
et   circa  hoc  tria  facit.  Primo    ostendit 


i.inni  I. 


4il 


(|ii(iniiu  sil  islii  ('iiMiniiilnrKi.  Scciiinld 
(|ii(iiMoil(i  cst  iMlroilMclii,  ilii,  k  Iii  iiriiMii 
ifjfilur  sociclalc  («lc.  »  Tcilio  (IiiomukIo  .so 
liiilict  iiiilMriiiii,  ihi,  (1  'IHIis  iKiliir  coiii- 
iMiiliilivii  clc.  »  Dicit  n'Ko  |iriiiio  (|iio(l 
pcrnuiltitio  potcst  tlcri  (!(>  oiUMiliiis  rclnis. 
Kt  priiuii  (|iii(lciM  coiiiiiiMltitio  iiico-pil  a 
r(>liMS  (|iitc  iitiliirti  iMiMislriit  ad  iicccssi 
tal(MM  liiiiMaiitr  vitiP,  oo  (|M0(1  do  liis  (jui- 
(iaiu  lioiuiiics  plMiti  lialicliaMt,  (|Mi(ltiiii 
piuiciorti,  siciil  (luidtiiu  lialiclitiiit  plits  i\>' 
viiio,  alii  pliis  dc  ptiMc  :  iiiidc  o|i(U'liiil 
(jiiod  (-(uuiuiiltirciit  :  ct  iiilaiiliiiu  tlcliat 
comiuutalio,  (|Uous(|iu'  iiiius(|uis(|iic  Iiti- 
l>(>liiif  (]Uod  silii  siiriiciiditit.  riidi^  iiitiiii- 
fesluui  ost  (jiiod  ciiiu  dciitirii  iiou  siiil  a 
Mtiliira  siciit  dicliiiu  csl,  iiMiuuuilaria, 
(liKv  osf  pin-umfatio  donarioruni,  iioii  csl 
a  Mtitiirti. 

Doiiidc  ouiu  (ii(  il  «  iii  priiuti  » 
Osfondif  (iMouu)do   osl  iMlroduolti  ttdis 
ponuutafio  :  ot  dioit  quod  in  prima  oom- 
muuitalo,  (]u;o  cst  ooiuiuunittis  uniiis  do- 
mus,  uon  ortit  opns  ali^iua  fali  comnuifa- 
tione,  oo(|MO(lomnia  nooossariavita'orant 
patrilamilias,  qui  omnia  providebat  :  sed 
(luando  jiim  facfti  ost  amplior  oomnuini- 
tas.  soilioot  vici  ot  oivitatis,  proptor  hoo 
quod    aliiiui    hominnm    oommunioahant 
oum  omnibns,   inter  qnos  non    potorat 
tleri  oonHiintatio;  alii  vcro  crant  soparati 
et  in  mullis  aliisrohus:  idoo  nccessarium 
fuit  illarum  rorum,  qua^  divisa^erant,  (iori 
oommutationes,    ut  scilicet    dum    unus 
acoiperct  ab  alio  quod  altcr  bahohat  ipse 
rctribucrot  ci  quod  ipsc   bal)chat  :  qiiod' 
adliuc  scrvatur  apud  multas  barharas  na- 
tiones  apud  quas  non  est  usus   denario- 
rum,  quse  nihil  pbis  communioant,   uisi 
ea  qua^  sunt  cis  opportuna  ad  vitam,  siout 
dando  et  acoipicndo  viuum  ct  tritioum  et 
alia  bujusmodi. 

Dein(ie  cum  dicit  «  talis  igitur  » 
Conoludit  cx  pra-missis  quod  falis  oom- 
mutativa  nou  cst  pra^ter  uaturam,  quia 
est  de  rebus  quas  ministrat  natura ;  neque 
est  species  pecuniativa?,  quia  non  fit  per 
dcnarios.  Et  quodnon  sit  prai^ternaturam, 
probat  pcrhocquod  est  in  supplemcntum 
per  se  sutficientise,  idest  ut  homo  pcr 
hujusmodi  commutafionem  habeat  ea 
qua'  sunt  ncocssaria  suflicienter  ad  sus- 
tentationem  humana;  vita3. 

Beinde  oum  dicit   «  ex  hac  tamen  » 

Determinat  de  oommutatione  pecunia- 

ria  ;  et  oiroa  hoc  duo  facit.  Primo  ostendit 

quomodoha'ccommutatioestperrationem 

inventa,  cum  non  sit  a  natura.  Secundo 


ostoiidil  (jiiod  Mit  iiiduitti,  ihi,  •>  |;i    infl- 
iiit.'i'  iili(|iio  divitiii'  otc.  n  C.iroa  priiniiiii 
Iriii    fiicit.    1'riiiio   dclcrmiiitit    dc    priiim 
invciilioiic     pciiiiiitiriti'    coiiiiuuliilioiiiH. 
Scciiiido  ilc  (|iitidiiiii  oomiiiiitiilioiu!  |ii!rii- 
iiiiiriii  supcrvoniciitc,  ihi,  ((  Inrin  iKitiir 
jiiiu   iiuiuisiiuito  otc.  »  Tci  fio  dclcrmiiitit 
(lo   |iociiiiiiili\ a  (jiia'  ost  oirca  liiijtisiiiodi 
ooiuiiiiitiitioiios,   ihi,  <    l'rupti!r  (jijod  vi- 
dctiir   (Hc.  »    Ilicif  or^o  primo,  (jiiod   c.x 
priiuii  coiutuiiltitioiic   (|ua'   oriif   ipstirtim 
rcrtiiii    iicccss.iriiirmu    lul  inviccm,  [iro- 
oossit  i|ii;i>(liiiu  iilia  ('omiuiittitio  soouiiduui 
rtilioiiom    iiivonla.    (!um    ciiitii   atixirtiiin 
lioutiuiitu  iid  iiivicoiu  |ior  coniiutiltiriotics 
cssot    ftictuiii    mtif.,^is    pcrc^^riuuiii,    (|ititi 
soirtcot  homiMos  iioti  soliim  a  propitHjiios 
scd  cliiiiii   tnl  romofos  oo>potiiiil  iiti  oom- 
luuliilioiic,    ttdducoiido    tid   so  Oii    (jtiihiis 
iii(Ii;4^chtiut  ot  miltctido  illis  oa  in  (jiiihus 
ipsi  tibuudtihant ;  propfor  isftun    ii(;o(!Ssi- 
fafcm  invcufus  (?sf  usiis  denariorum,   co 
(juod    uon  iioforiint    de   facili  porftiri    oa 
(|u;o  sunt  uoocssariii  sooundum  ntifurtim 
ad   rcmofas  tcrras,  piitavinum,  ;uit  fri- 
tioiim,  aut  aliquid  hujusmodi.  Et  ideo  ad 
hujusmodi  oomuuifationcs  iii  rcmofis  fti- 
oioitdas  ordinavcrnnt  quod  aliquid  sihiin- 
vioom  darcnt  et  aooipercnt,  quod  de  faoili 
ct  cxpeditc  porfari    posset,  et  tamen  de 
se  haborct  aliquam  utilitatem  :  et  hujus- 
modi  sunt  mctalla,  puta  a^s,  fcrrum  ot  ar- 
gcntum  ct  alia  hujusmodi  :  ha^o  cnim  sunf 
seoundum  se   utilia,    inquaiitum  ex  eis 
tiunt  vasa  vel  aliqua  instrumenta,  et  fa- 
mcii  dc  facili  porfari  potcrant  ad  rcmotum 
locum,  quia   modioum  de    istis,  proptcr 
eorum  raritatem,  valebat  multum  de  aliis 
rcbus ;    sicnt  etiam   modo  homincs  qui 
dcbcnt  longimi   itor  pcragere   pro    suis 
oxpensis  loco  dcnariorum  aercorum,  por- 
tant    argenteos  vel  am'eos  propter  prse- 
diotam  neccssitatem    commutationis   ad 
loca   rcmota.  Primo    fuit  determinatum 
mctalhim  solo  pondere  et  magnitudine, 
sicut  apud  quasdam  gentes  habentur  for- 
mai  argenti  non  monetati ;  sed  postea  ut 
liomincs  liberarentur  a  necessitatc  men- 
surandi    vel    ponderandi     imprcsscrunt 
ahquem  characferem  quodponiturin  sig- 
num  quod  metallum  sit  tantse  quantitatis  ; 
siout  etiam  in  ahquibus  locis  imponuntur 
qua^dam  sigua  publica  ad  mensuram  viui 
vel  frumenti.  Sic  ergo  patet  quod  primo 
denarii  sunt  iuventi,  pro  commutatione 
rerum  necessariarum. 

Deinde  cum  dicit  u  facto  igitur  » 
Determinat  de  aha   commutatione  su- 


Iji 


POMTICORUM. 


pervenientu;  et  dicit  quod  poHtquam  jum 
facti  »uut  ilenarii  i!X  pra^dicta  coinuiii- 
tatione  quai  ost  ox  uocrssilati)  facta  prop 
tiu'  i'«s  II  ■  •  irias  ev  rtMUotiH  lucis  ha- 
txnidas,  i  lodiicta  tist  s()t)ci«;s  com- 
nuitationitt  pecuniaricK  secundum  <iuaiu 
denarii  pro  denariis  comuuitautur  :  et 
ha*c  vocatur  uummularia,  qua  scilicet 
utuutur  campstufs  dtuiariorum.  I\t  liot; 
quidem  prinu)  factum  est  simpiiciter  et 
quusi  a  casu;  puta  quod  ex  aiiipiihus 
torris  iualiasali<iui  thMiariostrausrfroutos 
oariusoDS  t'X()t;utlt'tiut  i(uam  accopcriut  : 
unile  (lostca  ()or  oxporioutiam  la<;tum  est 
jirtitltualo,  iit  Immo  scilicot  cousidorot  de 
tiuti  liico  iltMiarii  siut  Irausunilati  ot  t(ut)- 
nwxio  [)t)ssiut  tacoro  m.iximiim  lucrum; 
et  hoc  (>ortiuet  ad  artom  uummulariam. 
Doiudo  cum  ilicit  «  prt)()tor  i(uod  » 
Dotormiuat  ilo  pocuuiativa;  ot  circa 
hoe  duo  lacit,  Primo  ct)iic[udit  ox  pra;- 
missis  qua*  sit«iatcria  et  actiis  liiijiis  artis. 
Secuutlo  tleterminat  quamdam  tliihita- 
tionem,  ihi,  «  Ktouim  ilivilias  etc.  »  (lon- 
chidit  or^o  ox  (^rapmissis,  qtioil  ex  quo 
incaqioruut  douarii  ail  thniarit^s  cominii- 
tari  propter  lucrum  quotJam  artificiali 
modo,  ars  ((ua'  est  circa  denarios  vocatur 
pecuiiiativa;  ot  actus  ojus  est  quod  possit 
cousiderare  untlo  pt)ssit  proveniro  homiui 
multitiido  pecuniarum  :  ad  hoc  enim  est 
ordinata,  siciit  ad  finem,  ut  faciat  multi- 
tudiriem  pocuniarum  ct  divitianim. 
Doindo  cum  dicit  «  etenim  divitias  » 
Determinat  quamdam  duhitationem 
circa  prsmissa.  Quia  enim  dixerat  quod 
pecuniativa  est  factiva  tlivitiarum  el  pe- 
cuniariim,  posset  aliquis  duhitarc,  utrum 
sint  omnino  idem  pecuniffi  et  divitiae. 
Circa  hoc  ergo  tria  facit.  Primo  ponit 
quorumdam  opinionem.  Secundo  inducit 
rationom  iu  contrarium,  ihi,  «  Alterum 
rursus  doliramentum  etc.  »  Tertio  con- 
cludit  determinationem  vcritatis,  ihi, 
«  Proptor  quod  quiprunt  etc.  »  Dicit  ergo 
primo  quod  multotics  homines  opiuaii- 
tur  quod  divitiae  nihil  aliud  sint  quam 
multitudo  pecuniarum,  eo  quod  pecunia- 
tiva  et  campsoria,  cujus  fmis  est  multi- 
plicare  divitias,  tota  consislit  circa  pe- 
cunias,  sicut  circa  propriam  materiam. 
Deinde  cum  dicit  «  alterum  autem  » 


PouU  t)()inionem  contrariam;  dicens 
((uod  alit(uandi)  vidotur  fatuitas  qu*dam 
dit;ero  ((ut)d  uihileorum  ({ua3  sunt  secun- 
diiin  natiiram  siut  diviti.o,  |)uta  triticiim 
ol  V  iiiiiiii  t;t  alia  hiijiisniodi :  ot  t(iit)(l  lola*. 
divitia;  sint  denarii  introducti  por  lof^em. 
Kt  atl  lioc  introducit  iluaH  rationos  :  qua- 
riim  priiua  ost,  i(uia  non  siiiit  vorai  tlivi- 
lia;  iila*  ((luo  variata  hoiuinum  tlis[iosi- 
tiono,  nullain  tlif^nitatemno-quoutihtatem 
hahent  atl  nocessitatem  vitae:  sed  truns- 
miitala  disj^ositiout;  hoiuiiiiim  (|ui  iituu- 
tur  divitiis  tlouarii  nullius  suut  ()rotii, 
nec  aliquid  allorunt  ad  necessilatem  vi- 
tai ;  puta  si  placeat  ref,'i  vel  communitati, 
iit  iioii  valoant.  Krf<o  slulliiin  tist  tlictire 
((uod  divitia;  lt)talitor  iiihil  siut  nisi  iniil- 
titudo  pet^uniariim.  Scciindam  rationom 
ponit,  ihi,  «  Kt  numismate  tlives  etc.  » 
([iia;  talis  ost  :  Inconvenions  est  dicere 
quoil  iile  qui  (!st  dives,  indif^eat  ciho  vel 
(leroat  fame :  setl  luultolios  potest  con- 
tiuf^ore  ((uod  homo  ahundans  in  doiiariis 
of^eat  ciho  et  morialur  fame,  sicut  dicitur 
fahulose  de  quodam  Mida  nomine,  qiiod 
is,  prt)[)tcr  hoc  quod  hahohat  iusatiahile 
desiderium  pecuniffi,"  petiit  a  deo  ct  im- 
potravit  qutxl  omnia  qua;  sihi  exhihercn- 
tiir  flcront  aiiroa;  et  sic  [)orihat  famo  ha- 
hons  miiltitudinem  auri  omnihus  cihis 
sihi  appositis  conversis  in  aurum :  ergo 
denarii  uon  sunt  verai  divitlae. 

Doindc  cum  dicit  «  proplcr  quod  » 
Condudit  dotcrminationem  veritatis; 
et  dicit  quod  illi  qui  rccte  sapiunt,  propter 
praodictas  rationes  diciint  aliud  esse  divi- 
tias  ct  pecuniam,  sive  pecuniativam ; 
sunt  cnim  quaulam  divitiae  secundum  na- 
turam,  scilicet  de  rehus  necessariis  ad 
vitam,  sicut  supra  dictiim  est ;  et  talis  ac- 
quisitio  divitiarum  proprie  pertinet  ad 
n^conomicam:  scdillapccuniativa  quae  est 
campsoria  multiplicat  pecunias  non  om- 
nlhus  moilis,  sed  solum  per  denariorum 
permutationcm:  undc  tota  consistit  circa 
denarios:  quia  dcnarius  est  principium 
et  finis  talis  commutationis,  dum  dena- 
rius  pro  denario  datur.  Patetergo  secun- 
dum  hoc,  quod  ditiores  sunt  qui  ahun- 
dant  in  rehus  neccssariis  ad  vitam  vcre 
loquendo,  quam  illi  qui  abundant  in  de- 
nariis. 


LIHKR   I. 


«23 


LI-CTIO    Vill. 

\(t/nfsi/i(>  pcrunidnnii,    i/n;r   /arit  atl  /iroritrf/nt/inn  rrs  /ifrrssdrias    rt.l.r  /iimian.r, 
/inilfi  rsf    (^)n;r   rrra  a/i  /tnr  /inr  t/rrittf,   in/inifti  rf  jir.rlirr  ntititraTn. 


ANTIQUA. 

Etinlliiiliu  nlique  (liviliip.  qnnuil)  linc  jiernninlivn. 
Sirnl.  iMiini  incdicinnli.'*  ml  ^^iuinro  inlliiitnin,  t>st  ct 
(|iiii>lili)'t  arliuin  linis  in  iiiHnitniii,  (  <|nMiii  iiwiMino 
t>iiini  illniii  volnnl  rn<'i<ri>\  t^drnni  Mnlt'ni(|iiti>  ii<l  linfiii. 
Uiui  in  inlinilnin  :  tiTiniiins  fiiiin  <|ni>il  linis  oin- 
nilnis  :  sii-  iM,  linif  |nu'niiiiiliva'  nnn  fsl  liiii.t  tfrnii- 
nns,  llni!»  nnlfni  Inlfs  <liviliii>  ft  pfiiininrnin  iit)!*st!.s- 
iiiio  :  ti>i'ont)iiiifa>  nnlt>in  non  i)t>fniiinlivu3  esl  lernii- 
nnu;  non  fnini  liof  n^conoinifii'  opn.-*. 

Proplfr  iinoil  sif  iiniiloiu  viilctnr  onuiinni  liivilin- 
runi  nocessariniu  cssf  tfrniinniu  :  in  liis  nntt>iu<ina> 
linnt,  viilco  ncciilens  contrariniu  :  onines;  eniiu  in 
inlinitnni  nngeul  pro  rebus  ntl  usniu  linhentes  nu- 
uiisinn. 

Cansn  nnteui  propiuqnitns  ipsoruni  :  varint  cuiiu 
usus  fjnstleiu,  existous  ntriiiue  pecuuintiv.e.  El  ojns- 
tlcui  euiiu  nsns  cst  nci|aisitio,  scil  uou  secuutlniu 
iticm  :  scil  liujusqniileiu  nlius  liiiis,  linjnsnntcm  nng- 
meutnlio  linis.  Qnarc  viilelnr  iinilmsilniu.  hoc  esse 
n^cououiifn>  opns;  ct  nerseverant,  vcl  salvnre  opor- 
lero  existimniites,  vel  augere  unmisuialis  substnn- 
tiam  in  iutinilum. 


Cnnsa  antem  luijns  ilispositionis  slmlere  circa  vi- 
vere,  seti  non  circn  beue  vivere.  In  inlinitnm  igitur 
illn  concupisceutia  existente,  et  facliva.  lutinila  ilesi- 
dernnt.  Qnicumqne  antem  ipsius  beue  vivcre  a<lji- 
ciuut,  quotl  ntl  fruitiones  corporales  quirruut.  Itaque 
qnoniam  et  hoc  in  possessione  videlnr  e>cislere,  om- 
uis  eornm  vita  circa  acqnisitionem  pecuniarnm  est. 

Et  altera  species  pecnuiativa\  propter  hoc  venit  in 
excessn  euim  non  existente  fruitioue,  fruitivi  exces- 
sus  factivam  quaernut.  Et  si  nou  propecnuiativapos^ 
sint  acquirere,  per  aliaui  cansam  boc  atteutanl.  una- 
quaque  j^niorum  utentes  nou  secunduni  uaturam. 
Forlitudinis  enim  non  pecunias  facere  est,  sed  au- 
daciam  :  neqne  militaris  et  niedicinalis  :  sed  hujus 
autem  qnidem  victorinm,  luijns  autem  sanilatcm.  Ili 
autem  omues  faciuut  pecnuintivastamquam  bic  tinis 
existat,  ad  tinem  antem  omnia  opportunum  occnr- 
rere.  De  nou  necessaria  quidem  igitnr  pecuuialiva, 
et  qiiae,  et  propter  quam  cnusam  iu  indifjentia  su- 
mus  ipsius,  diclum  est,  et  necessaria,  quouiam  altera 
quideui  abipsa;  oeconomica  autem  secundum  natu- 
ram,  qua?  circacibum,  non  sicut  ipsa  iufiuita,  sed 
habens  terminum.  Palam  autem  et  quod  dubitabant 
a  principio,  vitruni  cecouomici  et  polilici  est  pecunia- 
tiva  aut  nou.  Sed  oportet  hoc  quidem  existere  :  si- 
cut  enim  et  homines  non  facit  politica,  sed  sumeus 
a  natura,  utitur  ipsis;  sic  et  cibum  naturam  oportet 
tradere,  terrnm.  aut  mare,  aut  aliud  aliquid  :  ex  his 
autem  qnomodo  oporteat  ista  disponere  conveuit 
oeconomo.  Non  enim  est  textilis  lauas  facere,  sed 
uti  ipsis,  etcognoscere  etiam,  quale  utile  et  idoneum 
vel  parvum  et  iueptum. 


RKCENS. 

Iln>  iRitnr  tlivitiin  «uiit  iiillnitir,  «ina*  nb  linc  pccu- 
iiiii!  tinifrenila'  rnlione  prollciniuiilnr.  (Jnciiiniluio- 
ilnm  fiiim  infilicinn  «niinndi,  et  nn«iinu'<|iH!  nrs  11- 
ncin  snnin  f  vpftil  i!t  proHfitnitnr  in  iiilinitniii  :  i|unni 
iiiiixiinc  fiiim  illniii  coii^f<|iii  ft  frilcere  vull;t!n 
aiitfiu,  qna'  ail  lin>'iii  pf rtiinfiit,  uoii  persequitur  iu- 
tinite,  fomnibuH  finin  nrlihuit  tiuix  et  exlreiiiuni  :  ) 
itn  fl  hiijii.-*  rnlionis  pfciiniii'  qiia-if iidiii  liiiiH  nnl- 
liiiii  lialift  f  xlri;iiinni ;  liiiis  anleui  ejUii  sunt  taluii 
tlivili.n  fl  iiuciiui.irnin  posscrtsio. 

Ilnliouis  iinlfiii  tneiKin'  rei  fnmilinriB.  non  rationiis 
pefiinia!  <ina'rfiiilu',  nli<inotl  est  extifiiiiiiii.  Nou 
fiiiin  est  iioc  ralioiiis  tnenda!  rei  faiiiiliaris  ninnns, 
rt!iu  angcre.  (Junproptcr  sii;  <iniilciii  iif<'e^»bariii9  vi- 
tletnr  csse  oniuium  <liviliarnin  terminns  :  seil  in  iis, 
quii>  iu  vita  t|uolitliana  liunt.  contrariuin  videraus 
usu  veiiire.  Oiiuies  eiiiiu  ii  qni  pfcuiiia'  ijniereiidiE 
stutlent.nniumnniangfnt  iiilinite.  Cansiiauleiii  hiijus 
rei  est,  tiua>Hlunm  istoruni  inlerse  aflinitas.  Alterual 
euiui  ejusilem  rci  usns,  (luuiu  sit  ntriusque  ralionis 
ad  pefnniani  tina>reuilaiu  pertinentis.  Atl  enmtlein 
eiiiin  nsniu  iierliuet  bouornm  possessio,  verum  noii 
eodem  modo  :  sed  hujus  qnideui  alins  tiuis  est{  ipsa 
nempc  possessio),  illins  autem  ampliticatio.  Ilaque 
vitlelur  quibusdam  lioc  esse  rationis  luendae  rei  fa- 
miliaris  muuus  :  et  iu  hac  senteutia  perseveraut,  ut 
servari  nut  augeri  infinile  copiam  nummariam  opor- 
tere  putent. 

Causa  autem  hnjus  affectionis  est  quod  vivendi 
studio  dncantur,  non  beoe  vivendi.  Qnum  sit  igilur 
infinita  cupiditas  illa,  fit  ut  etiam  ea  qnibus  vitam  cou- 
servari  existimant,  intinita  concupiscant.  Qnicumque 
autem  etiam  ad  bene  vivendum  curam  snam  confe- 
rnnt,  qmprunt  unde  suas  cupiditates  explere  et  vo- 
Inptatibus  corporis  perfrui  possint.  Itaque  quoniam 
biic  quoqne  bonorum  possessione  inesse  videtur, 
omnis  eorum  opera  atque  adeo  tota  cEtas  in  pecunia 
quaerenda  consumitur;  et  propter  hanc  causam  al- 
tera  pecuniae  quaprenda>  ratio  introducta  est.  Nam 
quum  fruendae  voluptatis  nuUus  sit  modus,  ralionem 
qu<e  efficiat  immoderatiouem  voluptatum  fruendarnm 
couquirunt.  Qnod  si  per  arlem  pecuniae  qn£Erendae 
comparare  uoii  pus»uut,  alia  experinutur  via,  una- 
quaqne  facultate  ad   quaestnm  abutentes. 

Fortitudiuis  enim  est  non  pecuniam  conficere,  sed 
fiduciamgiguere;  neque  artisimperatoriae,  autmedici- 
uffi:  sedilliusquidem  victoriam,  hujus  autem  bonam 
valetuilinemefficere.  Honiinesautemhasomnes  virtu- 
tes  ac  facultates  coguut  quaestui  servire  suo  proinde  ac 
si  hic  sit  finis,  ad  finem  autem  omnia  referri  oporteat. 
De  ratione  igitnr  pecuniae  quaereudae  tum  non  ne- 
cessaria,  quae  sit,  et  quam  ob  causam  eam  requira- 
mus  :  tum  de  necessaria,  hanc  quidem  esse  ab  ea 
diversam  :eam  autem,  quae  ad  rem  familiarem  tuen- 
dam  pertinet,  in  rebus  ad  victum  necessariis  paran- 
dis  occnpata,  esse  uatnrae  consentaneam,  neqne  ut 
illam,  infinitam,  sed  fine  suo  termiuatam,  dictum, 
est. 

Perspicuum  autem  est  etiam  illud,  de  quo  initio 
quaerebatur,  utrum  ars  pecuuiae  quaerendae  sit  ho- 
minis  ad  rem  familiarem  adminiftrandum  apti,  et 
viri  reipubiicae  atlmiuistrandae  periti,  necne  ;  uempe 
hoc  oportet  praesto  esse:  (quemadmodum  enim  ho- 
mines  non  procreat  scientia  reipublicae  adminis- 
trandae,  sediis  a  natura  acceptisutitur;  ita  etvictum 
natura  subministret  oportet,  nempe  terra  aut  mare 
aut  aliud  quippiam  :)  quomodo  autem  haec  sint  trat:- 
tauda.  ad  partes   ejus,  qa\  rem   domesticam  admi- 


124 


folitk:oui;m. 


Eteuim  Jiibitabit  iitii|iiu  ulii|iiib  |<M)|iter  i|iiiii  pe- 
cuuiiilivii  iiiiiiiMii  i,,ii  -  iii  .,ii,,iiii,H,  iiieiiiciiiuliA  iiii- 
teiu  uoii  iitiri  ei>*  i|ui  iu  du- 

luu,  i^it'!!!.  c  ,...!..  ,.,,:  ,, ,..,,,iiiil  uecespitriitniiu. 

iJUDUiitiu  ttuteui  eiil  quideui  et  ^'■'oiiouilfi  et  [iriui-i- 
|iiii  eliuui  et  i^uuitute  viiiere  est  uiiUmii  ut  uuii,  «ed 
UieiJlci;  fn:  et  lie  (leciiuii*  eist  i|iiiileiii  ut  ii^couuuii- 
Cl,  •-   '  11  ut  iniu,  lieil  siiitaervieiilliJ. 

M  iLelii,    i|ilt;liiiiiluiuiJllUI    illctUIII  est    |iriud, 

opuilcl  ■Mstere  :  iiuliiraj  euiui    upuii  eoi 

i-ihiiiii  i.'  m;.  Oiiiiii  euiiii  ex   i|iiii  lit  cilnid 

quud  reliuquUiii  eri  :  |)ru|iler  iiiiuil  iiei:iiuiluiu  iiu- 
turaui  ent  pecuuiulivu  uiuuiLuii  ex  tructiltUd  et  uiii- 
nialibuti. 


Duplici  uuteui  e.xisteute  iitsu,  i|ueumdmo(luiu  di- 
xiuiii^i,  et  bac  ijuidem  cuiii|t6uriu,  liuc  iiutem  ipcono- 
mica,  et  buc  quideiii  iieceA!>uria  et  liiudula,  buc  aii- 
teiu  truiislutivu  vitii|ierutu  jiiste,  iiiui  euiiii  rcciiu- 
duiii  uutuniui,  tied  ub  iiiviceiii  est ;  rHtiuiiubiliAtiuie 
odiu  tiubetiir  ubuluslutica,  eo  ijuud  ub  i|i>«o  uuuiis- 
iiiute  tit  aci|iiisitiu  et  uou  siiiper  i{iiu  ijiiideiu  uci|uisi- 
viuiuti  :  tniut^luliuuid  eniiu  grutiu  fuctiiiu  est  usiiru 
toco8  uuteui  geipsuui  fiicit  aiiipliu8.  Liide  et  iioineii 
istiid  accepit  :  siiiuliu  euim  |iarla  ^eneraulibus  ipsa 
i>uut,  tocoii  aiiteiii  Ht  iiuiiiisiiia  ex  luuuisiiiate  :  ijuare 
et  maxiine  prit;ter  uaturaui  idta  pecuniarum  acqiii- 
tiitio  est. 


uibtrat,  pertinet.  Nou  est  eiiiut  artid  lexturiaj,  launm 
facere,  i-ed  ea  iili,  eljirinlereu  i|iialis  f^it  liuiia  el  apla, 
qualinve  iiialu  Hti|iie  liieptu,  cuxiiuiicere. 

Ktciiiiii  diibdiire  [lui^rtil  iilupiis,  i|iihiii  ub  reiu  am 
|ieciiiiiii;  ipiii-rendie  quideiii  rei  duiiieijlicii!  adiiiiiiiH- 
lratiuiii:t  pHrtu-.ulu  bit,  iiiedicina  uiileui  iiuiitiit.  Ali|ui 
lieiie  videre  upurtet  eutf  i|iii  duuii  biiut,  qiieiiiiidiuo- 
dum  vivtMe,  aiit  uliud  iiiiippiuiii  iieceisMHriiiin.  <Juo- 
uiam  aiiteiu  uliquo  mudu  est  ejiiK  i|iii  reiii  domeisti- 
caui  HiliiiiuiHlrat,  et  ejiib  qui  liviluli  prutesl,  eliam 
buiid;  valetudiuin  biiuriim  ciirHiii  babere,  aliiiiKt  iiiodo 
iiuii  e^t,  ned  iiiedici :  bic  et  videre  ul  itec.iiiiiH  siijipe- 
tul,  uliqiiH  rHtiune  e.-it  ejiui  ijiii  ruiii  fuiniliuiem  tue- 
tiir,  uliqua  rutiuiie  iiuii  et<l,  tied  urliii  iiiinistrii',  Hiib- 
liervientiii.  Maxiuie  aiilem,  qiieiiiadniudiiiii  aiite  dic- 
liiui  est,  eaiii  pneslu  ebHe  upurtet  iiatiira.  .Naliira! 
eiiiiii  iiiuniiii  ebt,  victuni  ei  qiiud  iirocreatiim  ebt 
prifbeie,  Omiii  eiiiin  ejiis,  iinde  oritiir,  reliqiiiim 
victus  etit.  Qiiare  ea  peciiniii'  quierendu!  ratiu  iiatu- 
ra;  coiiHenlauea  omnibuH  ebt,  qiiui  ebt  a  fruclibud  el 
animulibuii. 

(^iium  t^it  uiitem  ca  diiplex,  queinadmodum  dixi- 
miiK,  et  ultera  qiiidein  «il  caiiponuria,  allera  nd  rcm 
fauiiliarem  lueiiduiii  pertinenii:  et  bu'i:  qiiidem  ne- 
cehSHiiH  isil,  et  laiiiletiir ;  illa  aiilem,  qiiu!  in  perniii- 
tatiune  iiumniicoiisi«lit,merilu  viliiperetiir,(iion  eiiiiu 
niitiine  contieiitaiiea  ef*t,  sed  iii  eii  aller  ab  altero  lii- 
cruiii  aucii|tatur,j  upliina  ratioiie  oiiiiiiltUH  iii  udio 
eBt  ralio  fieneraloria,  qiiud  ab  iptio  uiiiimiu  qiiiesliis 
liat,  et  iiuii  ud  qiiani  reiii  iiuratug  est  iibiirpeliir. 
Peniiiilatiunib  eiiim  |/raliu  fai-lus  est :  famiis  anleiii 
eiim  auf/et  et  multiplicat:  uiide  eliain  apud  (jrii^cos 
hoc  noiiien  reperit,  locos,  a  pariendo,  tccein.  Siini- 
lia  enim  sunt  ea  quu;  pariunlur,  iis  qiia;  gigDunt  ct 
procreaiit :  iii  fa-uere  Hiilem  peciiijia  pecuiiiiE  partus 
iic  foftlusest.  Quaproplermaxime  oniniiiiii  quaerenda? 
pecuuiui  ralionum  aldiurrel  ha;c  a  natura. 


Postqiiam  ostendit  IMiilosophus  quo- 
modo  pecuuialiva  commutatio  est  inlio- 
ducta  per  legem,  hic  ostendit  quomodo 
sit  infinita  talis  acquisita  pecunia  :  et 
circa  hoc  duo  facit.  Primo  ostendit  pro- 
positum.  Secundo  assignat  causam  pra^- 
missorum,  ibi,  «  Causa  autem  hujus  dis- 
positionis  etc.  »  Circa  primum  duo  facit. 
Primo  ostendit  propositum.  Secundo  sol- 
vit  ex  hoc  quamdam  dubilationem,  ibi, 
«  Propter  quod  sic  quidem  etc.  »  Dicit 
ergo  primo  quod  diviti*  qiiae  acquiruntur 
ab  hac  pecuniativa,  sciUcet  campsoria, 
qua^  tota  est  circa  denarios,  est  infinita  : 
et  hoc  probat  taU  ratione  :  Desiderium  fi- 
nis  in  unaquaquc  arte  est  in  infinitum ; 
desiderium  autem  ejus,  quod  est  ad  fi- 
nem,  non  est  in  infinitum,  sed  habet  ter- 
minum  secundum  regulam  ct  mensuram 
finis  :  sicut  ars  medicinalis  intendit  ad 
sanandum  in  infmitum,  cum  inducit  sani- 
tatem  quantumcumque  potest ;  sed  me- 
dicinam  non  dat  quantumcumque  potest, 
sed  secundum  mensuram,  quae  est  utilis 
ad  sanandum  ;  et  ita  est  in  aliis  artibus. 
Etratiohujus  est,  quiafinis  est  secundum 
se  appetibilis :  quod  autem  secnndum  se 
est  tale,  si  magis  fuerit,  erit  magis  tale: 
sicut  si  album  disgregat  visum,  magis 
album    magis   disgregat.    Sed  pecuniae 


se  halient  ad  pecuniativam  campsoriam, 
sicut  finis:  ha'cenim  intendil  acquirere  pe- 
cunias.  Ad  oeconomicam  autem  non  se 
habent  sicut  finis,  sed  sicut  ordinatum  ad 
Hnem  qui  est  gubcrnatio  domus  ;  ergo 
pccuniativa  qua^ril  pecunias  absque  ter- 
mino,  oeconomica  autem  cum  aliquo  ter- 
mino. 

Deinde  cum  dicit  «  propter  quod  » 
Solvit  dubitationem  quamdam  ex  pra- 
missis.  Et  circa  hoc  duo  facit.  Primo 
movet  eam.  Secundo  solvit,  ibi,  «  Causa 
autem  etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  prop- 
ter  pra^dictam  rationem  videtur  quod  ne- 
cessarium  sit  esse  aliquem  terminum 
divitiarum  in  ceconomica  :  sed  si  quis 
consideret  in  his  quae  accidunt  videtur 
esse  contrarium  :  omnes  enim  ceconomici 
augent  denarios  in  infinitum,  volentes 
bere  denarios  pro  rebus  quae  sunt  ad 
usum  vitae. 
Deinde  cum  dicit  «  causa  autem  » 
Solvit  pra^missam  dubitationem ;  et 
dicit  quod  causa  pradictae  diversitatis  vi- 
detur  esse  propinquitas  utriusque  pecu- 
niativa^;  illius  scilicct  qu»  deservit  ceco- 
nomicae,  quae  queerit  pecunias  pro  com- 
mutatione  rerum  necessariarum,  et  num- 
mulariae,  quae  quserit  denarios  propter 
seipsos  ;  utriusque  enim  pecuniativce  est 


I.IIIKU    I. 


iis 


i(li<iuiu'tiis,.s(>ili('('la('i|ui.silii)iuM'iiiiiariiiii, 
.s(«(l  iKMi  uoiUmii  iiKxld  :  sod  iii  |i(u*itiiiulivu 
(rcoiioiiiicu  lioc  orirnuiliii'  ud  urniin  liiiciii, 
scilicct  iiil  ^'iilicriialioiiciii  (loiiiiis  ;  iii  pc 
ciiniulivu  uiilciii,  .scilicct  tiiiiiitiiiilariu, 
ip.su  uiiKiiiciitulio  |)cciiiiia>  cst  lltii.s  ;  cl 
idco  proplcr  pi'opiiu|iiitatciii  tiiituiiiiilaiia' 
ud  (ccotiouiicaiii  \  idctiii'  (piiliiisdaiu  o^co- 
iioinis  ipiod  sil  cotitui  orilciiiiii  illiid  i|iiod 
pcitituM  ad  tiiiiiiiiiiilurios,  ut  scilici^t  iiis- 
tctil  ud  cotiscrvutidiini  cl  niiilli[)Iicuiidiiin 
dcuarios  iii  inlltiitiiin. 

Iloindo   cnin  dicil    «  cuusu  uuloni  liii- 
jus  » 

Assipnut  cuusuin  ojus  (|uod  dixcral, 
({uod  dispcnsatorcs  doiuorntn  iittcrdnin 
pcrsovorant  ad  auKotiduin  |»ocnuias  iii 
inlinituui.  Kt  (|uia  cx  causa,  iiuaiu  assi- 
j;tiat  sotinnntnr  (|na'dain  ulnisiones  , 
idoo  Ikoc  pars  dividifnr  in  tros  seciin- 
duui  tros  aluisionos  nnas  [loiiit.  Socuii- 
da  pars  iuci[)it  ibi  «  Kt  ultera  spccies 
clc.  »  Tortiu  ibi,  «  Kt  si  iiou  pro  pecuuia- 
tiva  otc.  ')  Oicit  ov<^o  primo  ([ucul  causa 
hujns  dis[»osilionis,  ([uotl  scilicot  dispoii- 
salores  doinonini  (jiuorunt  augerc  pecu- 
niam  iu  inlinilum,  esl,  quia  hominos 
studont  ad  viilondum  (jnalitcrcumqne, 
non  autem  ad  vivoiulum  bone,  quod  est 
viverc  secundiim  virtutem.  Si  enim  iu- 
teuderent  vivere  sccundum  virtutem, 
essont  coutenli  his  (jua^  snlticinnt  ad  stis- 
tontationcmnalura':  scdqnia  [)ra;termisso 
hoc  slndio,  studonl  ad  vivendum  unns- 
quisque  sccuudum  suam  vohiutatem ; 
idoo  unusquis([uo  intondit  ac([uirero  ca 
per  quai  possit  suam  vohintatom  implere  : 
et  quia  concupiscentia  homiuum  tendit 
in  infmitum  :  ideo  iu  inhnitum  desiderant 
ea  per  qua?  possint  satisfacere  suae  con- 
cupisceuru-c.  Qnidam  etiam  suut  qui  ha- 
bent  studium,  ut  bene  vivant ;  sed  ei 
quod  estbene  vivere,  adduntid  quod  per- 
tinct  ad  delectationes  corporales  :  dicunt 
enim  non  esse  bonam  vitam,  nisi  cum 
iu  talibus  delectationibus  homo  vivat ; 
et  ideo  qua^ruut  ea  per  quae  possunt  im- 
pleri  delectationes  corporales  :  ct  quia 
hoc  videtur  hominibus  posse  evcnire  per 
muhitudincm  divitiarum;  ideo  omnis 
cura  eorum  esse  videtur  ad  acquirendum 
multas  pecunias.  Et  est  considcrandum 
quod  assignat  causameorum,  quie  pcrti- 
nent  ad  dispensatorem  domus,  ex  inten- 
tione  humanae  vitcc,  quia  dispensator 
domus  habet  pro  fine  bonam  vitam  eo- 
rum  quae  sunt  in  domo,  Sic  igitur  prima 
absusio  est,  quod  homines  propter  hoc 


ijiiod  iioii  liKliciit  rcclinn  htiidiiiin  luMit'!* 
vitu'  iiilouiliint  ad  uciiiiirtMidutii  [xmiiiiIuh 
iii  iiiliiiitntn. 

ilcindc  ciiin  dicit  «  ol  ullcru  • 
{'oiiit  scctinduni  abiisicMioni.  t,)iiiu  iMiiiii 
dis[icii.sulon<s  doiiioriiiii  sliidiMit  circu 
a('i|uisilionctii  [iccuiiiariini,  |)ro[)ti'r  iioc 
indiicitnr  iii  ctiraiti  doiiiiis  allcra  s|i(;ci<;i) 
[icciiniativu',  scilicct  iiiitniniilaria,  [^ra-tur 
cuiii  (|ua<  csl  [)r()[)ria  (rcoiioinica',  scili- 
cot  uc(|uisitio  roniin  n<M*('ssuriariiin  ad 
vilum  :  sod  i[iiiu  iti  oxcossn  inlcndunt 
Irui  dol(M-tali()iiibtis  c()t'[)ot'alil)iis,  |iro[)ti'r 
lioc  qua'niiit  cu  ([lui'  |)()ssiint  faccio  liu- 
jiismodi  o\('(!ssuin,  sciliciit  mullitudinem 
diviliarutn.  Kt  sic  cst  socnnda  abiisio 
([uod  [locuniativa  iion  nulurulis,  no([Ui; 
iiccessaria  assumitur  ud  a'C(Mioini('um. 
Torlio  ponil  tcrtium  abusionom,  ibi,  «  Kt 
si  [)ro  non  [)ocuiiiativa  etc.  »  Kt  dicit 
quod  ([uia  hotninos  non  possunt  intcrdum 
por  artem  pccuniativam  acquirero  sufli- 
cicnler  ea  per  qua?  satisfaciant  exccssui 
doloctatiouum  ('orporalinm,  attcntant 
ac([uiroro  [locunias  jum'  alias  cansas  ;  et 
abutunlur  qualibet  poteutia,  idcst  virtiitc 
vel  artc,  vel  officio,  non  sccundum  suam 
naturam.  Sicut  fortiludo  csf  quaidam  vir- 
tns,  ett^jus  opus  proprium  non  est  con- 
grcgarc  p(jcunias,  scd  facere  homincm 
audaccm  ad  aggrediendum  et  sustiuen- 
dum  ;  undo  si  aliquis  forlitudiuc  utatur 
ad  cougregaudum  divitias,  utitur  ca  non 
secundum  naturam.  Similiter  etiam  mi- 
litaris  ars  est  propter  victoriam,  ct  me- 
dicinahs  proptersanitatem,  neutra  famen 
est  propter  pecuniam  :  sed  quidam  et 
mihtarem  artem  et  medicinalem  couver- 
tunt  ad  acquirendum  pecuniam,  ct  ita 
faciuut  utramque  esse  pecuuiativam, 
idest  acquisitivam  pecunia,  ordinantes 
hujusmodi  artes  adpecuniam,  sicut  ad  fi- 
nem  ad  quem  orportet  ordinari  omnia 
aha;  etideodicitur  iuEccles.  x,  49.  <  Pecu- 
nicV  o/)cdi(oi(  o?nnia.  CoiiclmVit  ergo  epilo- 
gando  cx  praimissis,quoddictum  est  de  non 
necessaria  pecuniativa,  quae  scilicet  acqui- 
ritpecuniamin  infinitum,  sicutfmem,quaB 
sit  ipsa,et  propterquamcausam  homines 
indigent  ipsa,  scilicet  propter  concupis- 
centiam  in  infinitum  :  dictum  est  etiam  de 
necessaria  pecuuiativa,  qus  scdicet  est 
altera  a  praemissa.  Acquirit  enim  pecu- 
nias  usque  ad  aliquem  terminum  propter 
ahum  fiuem,  scilicet  proptor  habenda 
necessaria  vit*.  Sed  proprie  oeconomica 
est  circaea  qua"  suut  secundum  naturam, 
sicul  iUa   quai  pertineut   ad  cibum :    et 


if6  l'(»lJTI(:uUUM. 

iiii-c  uuii  trst  iiiiiiiitu,   Mcut  ijniiiii    pf(  11-  huiit  U(5(-eHsui'iu  ad  vitaiu,  ut  (-ii)O  ct  vos- 

uiutiva,    tyitd  liattiit    uliquciu   tuiiuiiiuiu.  titu,  (luutc  ur»   lucdiciiialis  iiou  est  purH 

Vel  potesliutnlli^i,  quKii  i[)fsa[»tHuiuialiva  (iM-oiujiuica»,   8icul   [luciiuialivuV  El   ie.s- 

qu£b  etit  uucesMuriu,  eht  altera  a  uou  iie-  [iOiideiKJuiu,  ([iiod  ud  dis|)eu!sutoi-cni  do- 

Cti88uria,    bed  ebl    uicouoiuica,  et   uliuiii  iuuh   et  ail   [>riu(:i[i(tiu    ( ivitalis   [j(;i-|iu(;t 

nou  iinitatur.  ([uoduiuuiodo    coiisiiU  raio    do    .sauilat(i, 

(i  Palaiuauteiu  et  ([Uod(lubitul)aut  elc. ))  scilicet    ut(juiJo    coiisilio    uu!di(Mjruiu   ud 

.Moverut    8U[)eriuH    ([ua'Htioueiu,    iitruiu  Huuituteiu  sutjjectoriiiu  :  ulio  uut(;iu  modo 

pecuuiutiva  sit  [jurs  vel  HubservieuH  (i*co-  nou    (icrliiiet  ud   eos,   sed    ad    luedicos, 

uoiuica'  :    et  distiuxit    [)C(-uuiativuin    ab  cousideraudo   S(  ilicct    cx   (|iiil)us    rcAniH 

alia  [)oss(!ssiva  :  uuuc    solvit  luotaiu  su-  Huiiitas  C()usciV(!lur  vci  rcstiliiatiir.  Siiui- 

perius  ([ua-Htioncin.  Ktcircahocduo  facit.  liter  ctium  ud  dis()Ciisulorcin  domus  ([uo- 

Prinio  oHtendit,  quod  [)ccuuiutivu  subscr-  dumniodo  [)Ci  tiuet  coiisidcruic  dc  pccu- 

vit  <fcouoiui(-a'.  Sccuudo  ostciidit,   ((ii(3-  iiia,  scirK-cl  ut(!udo  (!a  jam  ac((uisita,  et 

niodo  pccuuialiva  ([ua*(laui  cst  laudabilis,  utcudo  ctiaiu  luiiiistciio  coniiu  qui   ac- 

et   qua*dain    vitu[)erabilis,    ilii,  ((   J)U()lici  ([uiruut :  scd  considcrureex  quibuH  rcbus 

autem  e.visteute  ipsa  etc.  »  Circu  priinum  pccunia  possit  acquiri  et  quomodo,    lioc 

tria  facit.    1'rimo    solvit  supcrius  motam  non   (icrtiuct    ad   (i!conomic,iiin,    scd   ad 

quu'stiouem.  Sccuiul')  movct  aliam  dubi-  artcm  subs('rvi(!Mf(!m,  scilicct  ad  pccuuia- 

tatlouem,  ibi,  «  Kteuim  dubitabit  ali([iiis  tivaiu. 

etc.  ))  Tertio  mauifcstat  quoddum,  ((uod  Dciude  cum  dicit   ((  maxime  autem  » 

dixcrat,  ibi,  «  Muximc  autciu  ctc.  »  Dicit  Mauifcstat  ((uod  supra  (lix(!i-at;  scilicct 

crgo  priino,  ((Uod  jaiu  ex  pia*inissis  (lo-  quod  nutura  tradat  ca  (\UiV  sunt  neccssa- 

test  essc  mauifcstum  illud,  quo(J  qua-rc-  ria  :  ct  dicil  ((uod  sicut  dictum  cst  [)rius, 

batur   a    principio,    utrum     pccuuiativa  ca  quil)us  utitur  a;conomica  vel  poJitica, 

pertincat  ad  O!couomicum  ct  politicum,  maximc  oportct  pra!cxistcrc  a  uatura,  a 

aut    uou,    sed   sit  omuiuo   cxtranca.    Kt  ([uactiamaccipiuutsuJjscrvicntcsarlcs.Kt 

verilas  cst  quod  uou  cst  cadem  pccunia-  Iioc  proJjut  pcr  Jioc  quod  naturai  opus  cst 

tiva  (jccouomica',    ut   supra  dlctum  csl,  darc  cibum  ci  quod  gcncralur  sccuudum 

scd  tamen  ci  subscrvit ;  quia   pccunias  naturam.    \  idemus  cnim  qnod   ilJud    cx 

oportct  cxistcre  ad  hoc,  quod  domus  f^^u-  quo  fit  aliquid,  quantum  ad  id  quod  est 

Jicructur.  Kt  hoc   (^robat,  pcr  hoc,  quod  rcsiduum  gcuerationis,  cst  cibus  rei  gc- 

in  domo  et  civitateoportet  esse  homines,  neratai ;  sicut  patet  quod  animal  gcncra- 

et    ea  qua;   sunt  necessaria  homiuibus.  tur  ex  sauguiuc  mcnstruo,  et  id  quod  est 

Ilomines  autnm  non   facit  politica,   sed  residuum  cx  hac  matciianatura  convcrtit 

accipit  cos  a  uatura  gcncratos,  et  sic  uti-  in  lac  ct  praiparat  cibum  gcnerato.  Kt 

tur  ipsis  :  similiter  ergo  politica  vel  feco-  ideo  {juia  homo  constitutus  est  ex  rebus 

nomica  non  facit  cibum,  scd  natura  Ira-  qua^suut  secuudum  naturam,alia'res  quai 

dit  ipsum  vcl  ex  terra  sicut  fructus,  vel  suut,  sunt  ci  cibus.  I{t  idco  omuibus  ho- 

ex  mari  sicut  pisccs,  aut  ex  aliqua   alia  miiiibus  cst  naturalis  pecuuiativa,  idcst 

re.  Facere  igiturvel  acquirere  hujusmodi  acquisitiva  ciborum,  vel  denariorum  pro 

cibum  non  est  proprium  opus  et  imme-  cibo,  ex  rebus   naturalibus,    scilicet  ex 

diatum    politicae    vel    u'Conomicae  ;    sed  fructibus  et  auimalibus.  Quod  autem  ali- 

propiium  opus  ejus  est  dispensarc  ista  quis  acquirat  pccuuiam  nou  ex  rebus  na- 

in  (3omo,  sicut  oportct.  Sicut  videmus,  luralibus,  sed  ab  ipsis  dcnariis,  hoc  non 

quod  textoris  uou  est  facere  lanam,  sed  est  secundum  naturam. 

uti    ipsa,  et  cognoscere  qualis  lana  sit  Deinde  cum  dicit  «  duplici  autem  » 

idonea  ad  suum  opus.  qualis  etiam    sit  Positis   duabus  pccuuiativis,    ostendit 

prava  et  iuepta.    Sic  igitur  cecoiiomicEC  quai  earum  sit  laudabilis,  et  quse  vitupe- 

deservit  et  natura,  qusd  generat  homines  rabilis  :  et  dicit  quod  duae  sunt  pecunia- 

etcibus,  iterum  pecuniativa,  quae  acqui-  tivai :  quarum  una  vocatur    campsoria, 

rit^  sicut  ctiam  arti  textoriae  deservit  et  quae   scilicet  acquirit  pecuniam  ex  pecii- 

natura  quae  producit  lanam,  et  mercativa  niis  et  proptcr  ipsas  pecunias  ;  alia  au- 

quae  acquirit  eam,  tem    pecuniativa  est   ceconomica,    qua* 

Deinde  cum  dicit  «  etenim  dubitabit  »  scilicet  acquirit  pecunias  ex  rebus  natu- 

Movet  quamdam  quaeslionem,   ct  cst  ralibus,  puta  cx  fructibus  ct  animalibus, 

ista  qusestio.  Cum  illi  qui  sunt  in  domo  ut  dictum  est :  ista  quidem  secunda,  cst 

indigeant  sanitate,  sicut  indigent  his  quce  uecessaria  ad  vitam  hominum,  unde  et 


I.IIIKH 


127 


liuiilatni' :  nlia  vrro,  sciliri'!  iiiiiniuiilniiii, 
trnii.slortiir  nh  *'<>  i|iiii(|  csl  iiiMHmHuriiini 
iinlnrn' nil  iil  i|ni)il  rri|nit'il  foiiriiiiiscni- 
lin,  (il    snpin   (licliiiii    rsl,   rt    iili>o   jiistr 


rntioiinliiriNsinu'  vitii|M>rntiii',  rt  oilio  ha- 
lirtni  :  i|iia' ilicitiir  Iii-iiiih,  |iri' quod  du- 
iinriiiH  H<'i|i.Miiii  nilniiKct,  ct  iilco  Hi«' vocu- 
tiir.  ViiliMiiiis  ciiiin  i|iio<l  <'n,  i|iin'  iiariiiii- 


vitii[i«M'ntiir  :    iioii   (Miiin   illn    |ii>ciiiiintivn  tiir  sccuiiiliiiii  iintnrnni,  siiiil  siiiiilin  ^'i!- 

rst  suciiuiliiiii   nntnraiu,    tinin    iiciinc  (>\  u(>rnulilins  ;  uiiilit  fit  ijuiilniu  |inrtus  ciiin 

rclins  nnlnrnliliiis  csl,  ni>i|ii(>  ml  sii|i|ilcu-  ilciinriiis    cx    ilcnario     crt;scit.     Kt    idtM) 

(Iniu  ucccssilnlcin  iintnra-  oiirninlnr,  sod  i>liniu  istn  n('i|nisitio  |i<>cnninriiin  cst  ma 

(^\  (l(MUU'ioriiin  mi  iu\  iccni  coiuninlntiono;  \iiuc    |ira>tci'  iintiirniii  :    i|ni.'i    sccuikIuiu 

iui|iiniitiini  scilicct  lioiiio  diMiarioM  liicra-  naturaiu    csl,  nl    diMiarii   ac(|iiir.-iiiliii'  cx 

tnr.    Kt   ciiin  ista    |)(>cnniali\a,    (|ii.i'    isl  r(>linsnatnralilins,  noii  nut(>ini:\  dcnnriis. 

mnniunlaria,     jiistc      vilii|ici'ctnr,    i|im>-  Sic  orj^^o  nini  |i(>cuuinlivn  <>st  Inndalnlis, 

dain   nlia    acijuisitiva   j[icciiiu;i'  est^   (jna":  ut  dna;  vitnii(>raliil(!S,  nl  diclum  «;st. 


Li:CTI()  1\. 


(Juid  oporteal  (icf/uisifioiii  sfudcntcs  cognoscerc :  dccpic  tncrcdturti,  Jwnorc,  cl 
fncrccnarid,  carunujuc  intcr  se  comparationc,  ct  T/taletis  prudcntia. 


AMTIOUA. 

Quouuuii  iuilem,  qc.T  ail  scieiiliaui  ilelerminuvi- 
UU13  siiriioieiiler,  (jua*  iiil  us^iuu  oporlel  pertrausire: 
oiuuia  euim  lulia  ouuteiuiilalioucm  liberaui  habeut, 
esperieuliaui  auleui  uece^.-sariaui. 

Suut  auteui  pecuuiativiu  uartes  uliles,  circa  pos- 
sessibilia  ex[>ertum  esse,  (|ualia  pretiosissima,  et  ubi, 
etquauilo;  iiutaeiiuoruiu  posscssio,  qualis  quivdani, 
autbovum,  aut  oviuui,  siiuiliter  autem  el  caHerorum 
auimalium  :  oportel  cuiiu  e.xpertuui  esse  ad  iuvicem, 
horum  /]ua>  pretiosissiuia,  et  ((ualia  iu  ([uihus  locis  : 
alia  euiui  lu  aliis  abuudaut  regiouibus  :  deiuile  de 
terrte  cultura,  el  hujus  jum  uiuia»  ct  plaulala',  et 
de  apuui  cultura,  et  aliorum  auimaliuiu  uataliliumet 
volatiUuma  ([uibuscuuu[ue  couveuit  sortiriauxilium. 
PropriissimiB  quidem  igitur  pecuuialiviE  hui  partes 
et  priuiiv. 

Traushitivir  autem  maximum  quidem  mercatura  : 
et  hujus  partes  tres,  uaueleria,  portigia,  parastasis  : 
dilTeruut  autem  horuiu"alteraab  alteris,  eo  quod  hivc 
quidem  certiora  suut,  hajc  auteui  aui[)Uoreui  acqui- 
ruut  excresceutiam.  Secundum  autem  tocismos  : 
lertiuiu  autem  hicc  (^uideui  banausarum  artium, 
hiEC  autem  iuartificiahum,  et  corpori  soli  ut'.huiu. 
Quarta  autem  species  pecuuialivge,  iutermediahujus 
et  primifi,  habet  eniui  et  ejus,  quaj  secuudum  natu- 
ram,  aUquam  partem,  et  Irausiativic  :  qufficumque 
a  terra,  et  ex  a  terra  geuilis  infructuosis  quidem, 
utihbus  autem,  puta  sylv£e  iucisiva,  et  omuis  uielal- 
lica;h!Ecautem  nuiltajiim  compleclilurgeirera;  multiE 
euim  species  ex  terra  metallorum  suut. 


De  unaquaque  horum  autem  universaliter  quidem 
dictum  est  nunc  :  particulariter  autem  diligeutius 
dicere  utile  quideui  ad  operationes,  grave  autemim- 
uiorari. 

Suul  autem  maxime  arlificiales  quidem  operatio- 
num,  ubi  miuimum  fortunae  ;  maxime  autem  b.i- 
nauticse,   in    quibus  corpora   maculantur  maxime. 


RECE^d. 

Quiuiiiuu  iiuleiii,  (luii' ad  scieutiam  [)ertiucut,  sali^j 
ex|iUcavimus  ac  distiuximus  ;  quu;  iid  usum  rcferuu- 
tur,  [lersc^iui  uos  oiiortet.  Omuia  porro  huic  hujus- 
uiodi  coguiliouem  ([uidem  et  coutemplaliouem  ha- 
hciil  liberalem,  periliam  vero  uecessariam.  Sunt 
igilur  ratiouis  pecuuiic  ([utureudte  partes  iitiles  ha-, 
lirimum  usu  atque  ex[)erientia  didicisse,  ([uales  res 
[losscssa'  siut  utilissima>,  et  ubi,  et  quomodo  ;  velul 
e([uoruui  aut  boiiiu  aul  [lecorum  qualis  sil  [losses- 
sio,  itemque  cctcrorum  nuimalium.  ()|iorlet  euim 
usu  didicisse,  et  ([ua-uam  horum  iuterse  comparata 
siut  utilissiuiii,  et  qualia  i(iiiilibus  in  locis  :  aliorum 
euim  aliis  iu  locis  ubert.as  et  [irosperitas  est.  Deinde 
de  agricultura  coguovisse,  eaque  tum  uuda,  tum 
consita  :  et  de  ai>um  curaudaruiu,  aliarumque  aui- 
mautium  aut  aquatilium  ;uit  volalilium,  ex  quibus 
aliquid  opis  aut  aiijumenti  consequi  licet  ratione. 

Artis  igitur  pecuniiL'  (jUEErendaj,  nobis  conjunctis- 
sima;  UKiximeque  propriae,  h;e  suut  partes,primaque 
primordia.  Ejus  autem  pecunitc  quajreutiffi  riitiouis, 
([Uio  in  [lermutatioue  posita  est,  [lars  jirima  et 
maxima  est  mercatura.  (  Atque  hujus  [>artes  sunt 
trcs  :  uua  qua;  fit  navibus  :  aUera,  qua"  jilaustris 
autjumeutis:  terlia,  qutE  iisdem  in  locis,  uhi  merx 
nata  est,  factilatur.  Ditferunt  autem  hae  inter  se ; 
quod  aliae  aliis  sint  luliores  uiinusque  [lericulosce, 
aliiv  majorem  Iructum  feraiil.  1  Secunda  jiars  est 
iLEueratio  :  tertia  opera>  locatio,  sive  op-ra  merce- 
uaria  Ihijus  auteiu  diue  sunt  partes  :  altera  artium 
sordidarum  atque  illiberiilium  :  altera  earum,  qua' 
suut  artis  expertes ,  et  cor|iore  duntaxat  uliles  sunt. 
Terlia  autem  rationis  pecuuiaj  quffireud*  species  in- 
terhanc  et  pruuam  iuterjecla  est.  Habeteniiuet  par- 
tem  aliquam  ejus,  (juai  consentanea  naturai  est,  et 
ejus,  quiLC  [)ermutaUone  constat.  Eam  dico,  quce  pe- 
cuuiam  e  terra  atque  ex  iis,  quai  terra  nata  suut, 
quterit,  fructu  carenUbus  (juidem  iUis,  sed  tamen 
utilibus  :  qualis  est  silvai  sive  materiiP  excisio,  et 
ars  omnis,  quae  ad  metallorum  effossionem  perti- 
net.  Hsec  autem  multa  jam  complectitur  genera  : 
multa?  enim  sunt  earum,  quaj  e  terra  effodiuntur, 
rerum  species. 

De  uuaquaque  porro  harum  diclum  quidem  est 
uuiverse  etiani  nunc  ;  subtiliter  autem  et  leuuiter 
singulas  partes  persequendo  de  iis  disputare  ulile 
ilUul  quidem  est  ad  opera  et  usum,  sed  iu  iis  immo- 
rari  putidum.  Sunt  autem  ea  opera  artificiosissima 
iii  guibus  minimum  fortuute  relictum  est  loci  :  sor- 
didissima  vero,   iu    quibus  corpora  maxime  defor- 


128 


PULITICUKUM. 


MojiujH    autdui  «ervtle*    ubi  curporia  pluriuii   umik. 
it^iiubilUAluitJk:  aulciu    ubi    uuuuuuui  rei{iuntui°    vir 

lutta. 


I  ijita  auut  de  htii, 
.  Leuiulu  dc  Itsvins 


iU4  de  iiiits  :  hii^c  ({uideiu 
e\  liia  i:<>:  iiu<|uu  est  cura.  Adhiu:  au- 

tuUI    et    tli  ,  ,  i|Uti3  ddepli    HUUt  quiiittlU 

|ici'iiiiiiii    tulcuileulea  u|iui'tet  culli(^ei'e.  Oiiiuiii  eutui 
Iia;c  pruticuii  buut  huuurautihud  p«cuui<ttivaiu. 


Huta,  et  4Uu<l  Thitlelii  Mileriii  :  (hiiic  euiiueat  cuu- 
ttideriiliij  i(Utt;diiiu  iiecuiiiiitivii,  bed  illi  ijutdeiu  pro- 
pter  a'i|iieiiiiiiiu  udaptaut,  coutiu({it  uuleiu  iiuiver- 
itale  iilhiuid  exiateita)  :  expruhritutihu^  eiitiii  iiiDi 
prupter  pitiipertiiteui  tauniiiitui  iuutili  philijiiu|iliiii 
exisieule,  itiuiit  ip^uiii  i:i)ii:itdera6se  ulivaruiii  iihi:r- 
tateiii  fiiliiraiu  ex  a-ttrulugiu,  iidhuc  i|uuipie  liyeiiie 
e.iialeiite,  ithuiidtiiiteiu,  peciiiiiU  paucu  Hrrhiihuui^ti 
deili.-)Se  ullvariiiii  ciilturihii^,  his  nui  iii  .Milutu  et  Clilu 
oiiKiihu:»,  iiiuilicu  pru  pretio  dutu,  taiiiipiuiii  uiiUo 
udjicieute.  IJuuuiJu  aiiteiu  teiiipus  veiiit,  tuultis  ijuj;- 
reiilihuj  rtiiuul  et  duhitu  pretiiiiii  tuxuus  qiiotiiudo 
volitit,  ciiiu  iiiultaj  pecuuutj  collegHdet,  deiiioiibtru- 
vil  quid  fucile  est  dlturi  phdosojihis  al  vuluiit,  >ied 
uuu  e^t  hoc  circa  quud  studeiit.  Thuleii  i|uiih;tii  1^1- 
tur  hoc   luudu  uiuiit  Odteudloiteui  fecidde  bupieutiiij. 

E.st  auteut  i|uetii;iduiodutu  di.xiiuus,  uuivcrsule, 
(|Uod  tale  pecdulutlvuiu,  8i  quis  putuurit  iiiouo|io- 
liuui  prct![iarure,  sihi  :  propler  qiiod  et  civiliiluiu 
quijtiluiu  hoc  luudo  fucluiit  dlvltiiis  cuiii  egeaiit  pe- 
cuuilj.  Muuopolluiu  euliu  veuulluui  fucluut. 


In  Sicilta  autem  quidam  reposito  apud  se  oumls- 
mate,  siuiiil  euiitoiiiue  ferruiii  de  ferri  luiaerls.  Post 
hoc  uuteiii,  ut  veueruut  de  uuadluis,  veudeJjat  »o- 
lus,  iiOQ  multum  facieits  e.xcessum  pretii  ;  sed  tu- 
meu  iu  quiuquu^iuta  tulentis,  supcr  ussumpsit  cen- 
tum.  Huc  igitur  Dloaysius  seulieus,  pecuuius  qulde'u 
jus^it  iisporlure,  uou  l.iiueu  aiiiplius  luuiiere  iu 
Syracusis,  tamquum  divitias  inveuieutetu,  sui  ip.sius 
rebus  iuconveiiieutes. 

Ouod  vero  visum  fuit  Thali  et  huic  ideiu  est.  Utri- 
que  eiiim  sihi  ipsis  stiiduerunt  tieri  mono[ioliuiii. 
Utlle  aiilem  noliliciire  lioc  [loliticis.  Multis  euliii  ci- 
vitalibus  opus  est  pecuuiaj  acquisitione,  et  l.illhus 
divillis  queum.tmodum  doniihus,  magis  auteiti  : 
propter  quod,  et  quidam  civiliter  conversantium  ci- 
viliter  couversautur  per  hoc  solum. 


muutur  et  curruuipiititur :  servilissimu  porro ,  iu 
quihiis  cur|iuruiu  |iliiriiiiiis  est  usiia  :  ifjiiuhilisiiitiui 
deiiique,  lii  quihiis  uiiuiuuiu  [iiaUereu  virtutia  re- 
qiitntur. 

(juouluiii  uuteiii  his  de  rehus  <i  tioiiiiiillis  scrqitum 
est,  ut  (ihuiele  l'iiriu  et  uh  Aiiolloduro  Leiiiiiiu,  de 
U)<rii;iiltui'u  tuiu  iiudu  tuiu  cuiiailu,  iteiuqiie  uh  uliis 
de  iilila  :  liu-c  i|iii.U;ui  ex  lil.s  cogiiuscut,  ciii  eu  scire 
curii-  est  :  |irii'tereu  veru  eliaiii  qiiu;  |iussliti  tiurruu- 
tiir,  ijuihus  iiliqiii  [lecuuiui  qnibreinlif  studciites  reiti 
Riiiiiii  heiie  et  ex  seuteiitlii  ^easeruiit,  eu  colliKeru 
u[iui'tet  tlii'i:  eiiliii  oiiiulu  iis  iitilia  suut,  quititudium 
peciiitiije  qitii;reiiila;  tttufjtii  hiciiiiit. 

Cujus  iiiudi  est  etiuiit  iUud  Thuletis  Milesii  (  iiuni 
huc  iuveiituiu  qiiodiliiiii  uculuiu  ust  ud  |ieciiiiiiiiii 
qitii;reiiduili  uccuiiiiiioduliltll,  quuuiqiiuiil  llll  qilideiii 
id  |iro|iter  su[)ieiitiutii  ultrihuiiut;  veruiiituuieii  iili- 
quod  e^-^t  geiierule  (irirceiitiim.  j  (Juiiiii  eiiiiii  ei  [iro[i- 
ter     |iuu|ii;rlati;iii  e\|ii'uhrureul    su|iieiillii;   Rtuiliiim 


tuiiiquiiiii  iiiiitile  :  uliiiit  eiiiii,  iiuiiiii  ex  nstrulugia 
iiitellexls.^et  uleHriiiii  uherluteiii  lure,  hleme  iiuiidutu 
exuctu,  puiiconiMi  iiiiiiiiiiuruiu  cu|iiii  iiistructiim,  uiii- 
ui;s  luuliis  et  cellus  uleurlus,  qiiiu  Milell  el  iii  CAiio 
esseiit,  dutis  iirrluihuuihuh  jiarvu  coiidiixisse  ;  qiii[)[ie 
qiiiiiii  llclliitor  iiiiUus,  qui  iiiercedeiu  uugeret,  exsli- 
tisset.  Lbl  uuteiii  teiiijnis  veiiit,  quuui  multu;  siiiiul 
et  subito  i|iiiL'ierentiir  iiiolu!,  illis  suu  arbltrutu,  el 
qiiuiiti  vellet,  elucutls  et  truditis,  multus  peciinias 
cuegisse,  atiiue  itii  ostendisse,  fucile  esse  philosuphis, 
sl  velliit,  uitesi-.ere  ;  sed  lioc  uou  esse  id,  iu  quod 
studliim  siiiim  <:oiiferiiut. 

Tliules  Igitur  huc  modo  dicitur  sa[)ieiitite  suie  8[)e- 
ciiiieii  edidli.se.  Est  auteui,  queinudiiiodum  dixiiiius, 
uuiverse  lioc  tiile  geiiiis  ad  [leciiiiiaiii  fuclenilaiii  uc- 
coiuiuodatuui,  si  qiils  [losslt  [irivatum  sihl  rei  vel  iiier- 
cis  vendendai  facultatem  couipurare.  Quure  el  non- 
nulliK  civltates  hac  ratlone  pecuuiii;  [laraiidai,  qiiuin 
ejus  indigeut,  utuutiir  ;  sihi  euliii  viudicant  privatim 
rerum  venalium  vendendaruiu  fiicultuleui. 

lu  Sicllia  auteiii  quidaiii  iiuiiiuiisiqiiid  eum  de|)Osi- 
tis  ferrum  oiune  ex  ferrariis  oflicinis  coeniit.  Postea, 
ubi  cx  emjioriis  couveneruut  inercatores,  ferrum 
omne  solus  vendebat,  non  ita  iiuiiioderate  aucto 
pretio  :  verunitamen  talenlis  quinquaginla  expensis, 
centiim  lucri  feclt. 

(juod  quuiu  audisset  Dionysius,  pecuniaj  quideiu 
secum  e.xportaiidai  ei  potestatem  fecil;  verum  Syra- 
cusis  eum  excedere  jussit,  tamquain  qui  vias  [lecu- 
nia;  faclend<je  re^ierisset  suls  rebus  ac  rallonlbus  iiiu- 
tiles.  Thaletis    qiiidein    iiiventuin,  et   hoc,    de    quo 

Firoxime  locuti  stiniiis,  ideiu  est  ;  uterqiie  enim  cal- 
ide  excogitavit,  quo  jiacto  solus  veiidendi  potesta- 
teui  haberet.  Utile  auteni  est  najc  cognoscere  etiani 
civitatum  rectorihus  :  multis  eiiliii  civitatihus  opus 
est  hac  et  hiijusmodi  pecuui<B  facienda;  ratione, 
qnemadmodum  et  domui,  atque  adeo  niagis.  (^ua- 
!iro[)ter  uounuUi  e.\  iis,  qui  reuipuhlicam  geruut, 
htec  dumtaxat  provident  ac  procurant. 


Postquam  Philosophus  docuit  cognos- 
cere  pecuniativaj  originem  et  ejus  pro- 
prietates  ct  partes,  hic  consequenter  de- 
terminat  ea  quw  perlinent  ad  usum  ip- 
sius.  Kt  primo  dicit  de  quo  est  intentio. 
Secundo  excquitur  propositum  ,  ibi, 
«  Sunt  autem  pecuniative  partes  utiles 
etc.  »  Dicit  crgo  pritno  quod  quia  suffi- 
cienter  determinavimus  dc  pecuniativa 
ineo  quod  pertinet  ad  cognoscendum  na- 
turam  ipsius,  oportet  breviter  ponere  ea 
qusn  pertinent  ad  usum  ejus  ,  quahtcr 
scilicet  sit  ea  utendum  :  omnia  enim  hu- 
jusmodi,  quae  pertinent  ad  operationes 
humanas  ,    habent  liberam,  idest  expe- 


ditam  contemplationem ;  quia  facile  est 
ea  considerare  in  universali ;  sed  tamen 
necesse  est  quod  habeatur  experientia 
circa  ipsa,  ad  hoc  quod  homo  possit  per- 
fectum  usum  eorum  habere. 
Deinde  cum  dicit  «  sunt  autem  » 
Determinat  ea,  quae  pertinent  ad  usum 
pecuniativa;.  Et  circahoc  duo  facit.  Primo 
distingnit  partes  ipsius.  Secundo  ponit 
qua^dam  documenta  utilia  pecuniativa», 
ibi,  «  Quoniamautem  a  quibusdam  etc.  » 
Circa  primum  thio  facit.  Primo  assignat 
partes  pecuniativa^  qua?  est  necessaiia 
ad  vitam  humanam.  Secundo  partes  pe- 
cuniativae  non  necessaria?,  ibi,  «  Trans- 


UMKIl   I.  i.'9 

laliva>  iuii\iiuiinM|ui(IiMn  in(M'i'iilMi'u  <■!)■.  II  (lcrtlioiii^  liaiuiu  parliuiii,   ilu,  o  Oi;  iiiia- 

l)i\il  aul(Mu  su|ii°ii,  u(M'(«s.sai'iaiu  (>ss(^  \m-  (|iiai[Ui^  liiuiiiii   clc.   »   Ti4rtio  iiiaiiirdHlal 

(Mtuialivaiii,  |)(M'(|uaui  liiuui)  ari|iiiril    |ii>-  (|ua'ilaiu  i|ua'  (li\iM'at,  ilii,  u   Siiul  atiliMn 

(-iiuiaiu  o\   r(^liiis  (|iiaH  iialura  luiiiislial  iiiaviinu  otc.  >•  (iirc.a   piiiuiiiu  |iiiiiil   (|uh- 

ad  iKMM^ssilalciu   vila*.  Ilujustutnli  atil(MU  ttiot'  parlcs  pcctiiiialiva*  :  (piir.iui   pniiiii 

piutil  (Itias  patlcs.  (Jiianiiu  piiiiia  csl  nu-  lil     iiia\iiua    (!sl    iiKMcaliva.    .NhMcaliucH 

cuiiiltitu  ipiatii  lioiiKi  c\  (Mitplii)ttc  cl  viMi-  (Miitii    iiia\ituc    pcciiuias    aci|iiiriiiil.    Kt 

(litidlK)   tartitiu    tcnini    polcsl     p(>ciiuiain  liauc  |  liiii.iiti  parUMii  scciiiiilo  (liKtiiif^uil 

ac(piii'(>i'o.  Kt  circa  liaiic  patlciti  (liiil  (pioil  iit    Ircs  patlcs  ;  (piaruiu  |ii'iiiia  cst  imvi- 

pccutiialiva'  stiiit  isla*  parlcs  iililcs,  idcst  Kidio,  ipia-    scilicct    lucrcarniiics  (^vcrccl 

utilia  (pia>ilaiu   ilociinK>iila,  tit    Itoiiio  sil  pcr   inarc.    Alia  aiit(MU   (liciltir  dovuctio, 

ox[>ci'liis  circa  lauia  liujiisinodi,  ipia-  al)  idcst  oiKU'aria,  (pia!  .Hcili(,>et  o.veivol  mer- 

iKuniiiiluis  possidciitiir,  (|ikk   coriiin  siiil  caliouos  iii  tcrra  |)(>r  dc|)oi'tatioiKMn  ouo- 

iiia\iiui  |)ti>lii,ct  iihi  ma\iiuo  |)i'ctio  vcii-  riiiu  iii  ciirrihiis  vcl  juiiiciilis.  T(Mtia  aii- 

daiilur,  cl  (|tioiui)do,  [uila  ([iio   lciu[)orc,  tciu  vocattir  uc^o)liatio,  [iiita  cuiii  art(iuis 

vol  socundiiin  alias  coiidirKuies.  Kt  o.\|)o-  iion  dolort  morc.os  iioc  por  niaro  nec  per 

nit  do  (|Uorum  hoiiorum  [lossossiono  di  UMiam,    sod    assistit   nKM'calorihiis     [lor 

cat  :  ost  ouim   (puvdaiu    posscssio  (>(|ti(i-  commiiiiicalioiiciu  |)i'ctiuia>  v(!l  a-rtiiii  :  (>t 

rnm,  cl  houiu,  ot  o\  iiim,  (>t  aliorum  aiii-  isla:  [iarl(!s   diircniiil    ad  iiiviceui  :  ([uia 

inalium.  Oportot  anloni  oiiin,  ([ui  ex  his  qnajdam  oorum  snnt  certioros,  sioiit  mer- 

vult  lucrari  [locuuiam  ,    osso   oxporlum  cationes  torra*,    ([luedain  autein   faciuut 

([ua»  ooriim  siiit  inaximo  cara,  ct   in  ([ui-  lua^is  oxcn^scoro  liicriiin  ,  sictit    miTca- 

hus  locis  ;  ([uia  alia  istorum  iu  aliis  ro-  tiouos  maris,  ([ua3  tainou  suul  magis  pe- 

giouihus   ahiiiidaul;    ut  scilicot  omat  iii  riciilosa?.  Socunda  autom  [lars  princi[)ulis 

loco  nhi  ahuudanl,  et  vendat  in  loco   uhi  luijus  translativaj  pocuniativje  est  fene- 

suut  cara.  S(n'uiida   autom    pars    hujiis  ratio,   ([iia'  scilicot  [)(n' usuras  pecuuiam 

moili  [lossossiva'  ost,    ut  liomo  act]uiral  aci[uirit.  Torlia  aulem  [)ars  ost  merccua- 

co[)iam  harum  rorum  voualium([uod  qui-  ria,  siciit  eoruin  qui  lahores  suos  locaat 

dem  est  por  culluram  torraj,  sive  nuda?,  pro   morcedo    pecuniarum.    In    hac  est 

lioc  ost    ahs([Uo    arhorihus  ,    sicut    suut  qiKodam  diirorculia  :  quia  quffidam  mer- 

campi  in  quihus  somiuatur  triticuni;  sive  couaria  fit  perartos  utilos,   sicut  est  ars 

[)lautatie,  sicut  suut  vinoa%  et  horti  et  coquoruin  ot  Iiujusmodi  miuisterioruin. 

oliveta.  Per  hujusmodi  euiin  culturam  ac-  Qiuodam  autem  fit  perlahorcs  non  artifi- 

quirit  homo  ahuudautiam  trilici  et  viui,  ciales,  et  qiii  sunt  utiles  soli  corpori  ct 

el  aliorum  hujusmodi ;  ot  oportet  etiam  iu  ([uihus  etiam  solum  corpus  est  utile  ; 

esse  homiuem  expertum  do  culturaapum  sicut  illi   qui   mercede   conducuntur    ad 

el    aliorum  auimalium   tam   natatilium, »  fodiouilum  in  agro,  vel  ad  aliquid   aliiid 

scilicet  piscium,  quam  volatilium,  scilicot  hujusmodi.  Quartaautcm  pars  est  media 

avium  ;  a  quihuscuuKjuo  euim  coutiugit  iutor  trauslativam  et    primam    qua?  est 

acquirero  auxilium  ad  vifam  humaiiam;  necessaria  ,   hahous  aliquid  de  utraque 

quia  per  eorum  abuudautiam  potest  fieri  illa  :  quai  scilicet  acquirit  lucrum  per  iu- 

acquisitio   pocuuiarum,   Sic    orgo    patet  cisiouemlapidum  velmetallonim  doterra. 

([iiod  ista?  sunt  prima^   et  propriissimai  Ilabet  enimhoc  commune  cum  prima  po- 

partes  pecuuiativai :  et  dicuntur  primae  et  cuniativa,  quia  est  a  terra  et  ab  his  qu* 

propriissima^  quia  sicacquiritur  pecunia  geuerantur  ex  terra,    sicut    agricultura 

ex  rehus   naturalibus,   propter  quas  in-  circa  ea  est  quse   generantur    ex  terra. 

venta  est  primo  pecunia.  Cum  translativa  autem  couvenit  in  hoc 

Deinde  cum  dicit  «  translativai  autem  »  quod  hujusmodi  metaUa  non  faciuut  ali- 

Distinguit  partes  pecuniativae  transla-  quem  fructuin  pertinentem  ad  necessita- 

tivae.  Dixit   autem   supra,  pecuniativam  tem  vitaj,  siciit  faciunt  campi  et  anima- 

translativam  esse  per  quam    acquiritur  lia  :  sunt  tamen  hujusmodi  utilia  ad  alia, 

pecunia  non  ex  rehus  necessariis  ad  vi-  puta  ad  aedificandas  domos  vel  ad  aliqiia 

tam,  sed  ex  quihusdam  aliis  rebus.  Et  instrumenta  construenda.  Et  ista  quarta 

dicitur  translativa,  qnia  pecuuia  trans-  pars  complectitur  sub  se  diversa  gencra, 

lata  est  de  rebus  naturalibus   ad  hujus-  secundum  diversas  species  metallorum, 

modi.  (lirca  primum  tria  facit.  Primo  dis-  qua^  suiit  aurum,  argcutum,    ferrum    et 

tinguit   partes    hujusmodi  pecuniaLiva>.  hujusmodi. 

Secuudo  excusat  se  de  diligentiori  consi-  Deiude  cuni  dicit  «  de  unaquaque  » 

XXYI.  9 


idi) 


l'()LmC()RllM. 


Kxcusat  ne  u  perfeetu  horuin  duterini- 
uutiuue ;  et  dicit  quoil  (lictuin  c^t  nuuc 
utiliter  «Ju  iHtiti  purtibuii  :  uhHet  uuU;in 
utile  ucl  operutiones  eoriini  ((iii  \oluiit 
pecuuiuin  uccjuiit-re  i|uo(l  (lili^culiu^»  de- 
terminuretur  imrticuiuriter  do  singuli»  ; 
8ed  tuineu  gruve  e8t  diu  inoruri  circu  tu- 
liu  tend«;ntiltus  ad  luajoru. 

Deindu  (  uiu  dicit  u  sunt  uutein  > 
Kxponit  (luuniuin  quuj  dixerut  de  opc- 
rutionibus  vilibus  et  inurtiticiulibus  ;  et 
dicit  (|Uod  illa;  o|»erutiones  suiit  niaxiine 
urtiliciales,  in  quibus  ininiiniiin  oijeiatur 
fortuuu  :  lioc  euiin  a  tortunafieri  diciiniis 
quod  tit  pia'ter  piu^visionem  rationis,  iu 
quu  urs  consistil.  liuie  operationes  illa;, 
quaruin  evciilus  inultum  sulijacent  lor- 
lunu;  ,  parum  siiut  artillciales;  sicut 
eorum  qui  piscuntur  hamo,  et  aliorum 
tuijusmodi  :  et  e  contrario  op(!rationes 
(luaruin  ellccdis  parum  sui)jaceut  fortu- 
iiU',  suutinaxime  arti(i(uales,  sicut  lalii-o- 
rum  et  uliorumurtificum.  lllu;autem  ope- 
rutioues  sunt  maxime  abjectui  et  viles, 
(luibiis  corpora  maxime  maculantnr,  si- 
cut  sunt  co(iuoruin  et  corum  (jui  pur^aiit 
plateus  et  aliorum  hujusmodi.  llla»  au- 
tem  operatioues  suut  maxime  serviles, 
ubi  major  jiars  usus  est  ex  parte  corporis 
et  parum  ex  ijarle  rationis  ;  sicut  eorum 
qui  deferunt  onera,  et  cursoium  et  Im- 
jusmodi.  lUa'  autem  sunt  ignobilissimee 
iuter  omnes  ad  (luasrequiritur  minimum 
de  virtute  vel  animi  vel  coiporis  ;  sicut 
iu  ali(iuibus  pradictarum  apparet. 

Deinde  cum  dicit  «  quoniam  autem  » 
Proponit  documenta  utilia  ad  partes 
pra^missas  pecuniativa».  Kt  primo  docet 
liujusmodi  documenta  considerare  ex 
scripturis.  Secundo  ex  exemplis,  ibi, 
<(  Similiter  autem  et  ab  aliis  etc.  »  Dicit 
erg-o  primo  quod  quia  quidam  sapientes 
de  praemissis  scripserunt  sicut  quidam 
Charetes  nomine,  Parius  origine,  et  Apol- 
lodorus  Lemnius  scripscrunt  dc  cullura 
terrffi  tam  nuda-  quiim  plantata',  velut  ct 
apud  Latinos  Palladius,  et  ab  aliis  scrip- 
tum  est  de  aliis  praemissarum  partium : 
quicumque  habet  curam  plenius  pra-mis- 
sa  cognoscere  consideret  ex  eoiumlibris. 
Deinde  eum  dicit  «  similiter  autem  » 
Proponit  documentum  de  exemphs 
considerandis.  Et  primo  proponit  quod 
inteudit.  Secundo  subjungit  exempla, 
ibi,  «  Puta  et  quod  ThaUs  etc.  »  Dicit 
ergo  primo  quod  non  solum  oportet  con- 
siderare  hbros  eorum,  qui  artes  de  prae- 
dictis  partibus  construxeruut;  sed  etiam 


si  quu;  dicunlur  exemplu  dispersa   iii  di- 
versis  nurrutionibus  pcr  (|UU5  uli^iuiacqui- 
siveruiit  inagiiain  p(;cuniaiu,  (jporlet  hii- 
jusiuodi  considciare  :  ha-c  eniiu  (;ruut  uti- 
liu  his  qiii  iutenduut  ac(iuir(;re  pcciiuias. 
Deiude  cuin  dicit  «  putu  et  «luod  « 
Subjiiiigit  (lu(i  exemplu  ;   (iiiorum  se- 
cuudiiiu   iiicipit    ilii,  «   lii    Sicilia   etc.    » 
Circa  priimim   duo  facit.  Priiuo  proponit 
exempluiu.  Seituiido  ostendit  ad  (|iii(l  est 
utile,  ihi,    ((  Est   uutem  etc.  »  Sciendum 
»;st  erg(j  circu  priinuiu,  (|uo(l  'rhal(;s  Mi- 
l(;sius  fiiit  uuus  (h;  S(;pt«;in    sapieulibus, 
«Iiii  priiuus  incu-pilsludere  iii  philosophia 
iiaturali,  aliis  sex   sapi(;ntihus   circa  res 
hiimanas  occupatis.  (lujiis  factum   habet 
(luamdam  considerationem  utilein  ad  iic,- 
quirendiiin  p(;cunias,  quamvis  us<;iiljatur 
non  ad  cupiditutem  pecnniai,  sed  ad  su- 
pieiitiam:    potest  tamen   ex  ejus    facto 
sumi   (luoddam  uuiversalc  documentum 
ac(iuireii(li    pecmiias.    (jim  eiiim   expro- 
hrai(;tur    sihi  ah  ali^iuibus   quod    pauper 
esset,  ct  quod  sic  sua  philosophia  esset 
sihi  inulilis,  consideravil  pcr  astrologiam, 
ciijus  erat  perilus,  quod  in  fuluro  anno, 
futura   esset     ubertas    olivarum    pra4er 
consuetudinem  :  namin  praicedenti  anno, 
ctiam  fucrat  olivanim  ubertas  ;   ut  pluri- 
mum  autem  oliva  deliciunt  post  uberta- 
tem.  (lum  igilur  adhuc    in  hyeme  essel 
ahuudantia    olivarum,    dedit    cultoribus 
olivarum  in  duabus  civitatihus,    scilicet 
Milclo  ct  in  (Ihio,    paucas    pecuuias  pro 
arrha    fructus   futuri    anni,    qui    parum 
credebautur    excrescere.    Quaudo    ergo 
venit  tcmpus  olivarum_,  multis  simul  et 
suhito  quaercntibus  cmere  olivas,  taxavit 
pretium,    sicut  voluit ;   et    sic  coUigcns 
multas  pecunias,  ostendit  quod  philoso- 
phis  facile  cst  ditari  si  volunt,    sed   noii 
est    studium  eorum  ad  hoc  :  el  per  hunc 
modum  Thales  ostendit  suam  sapientiam. 
Deinde  cum  dicit  «  est  autcm  » 
Ostcndit  ad  quid  cst  ulile  pecuniativa^ 
hujusmodi  exemplum ;  et  dicit  quod  hoc 
est  valde  utile  ad  acquireiiduin  pecunias, 
si  quis  possit  praparare  singularem  ven- 
ditionem,  ut  sciUcetipse  solusvendat  res 
aliquas  in  civitate. 
Deiude  cum  dicit  «  in  Sicilia  » 
Ponit  secundum  exemplum ;  et  primo 
narrat  factum ;    secundo    ostcndit  quod 
rcdit  iu  idem  cum  primo.  Dicit  crgo  pri- 
mo  quod  cum   quidam  in  Sicilia  haberet 
pecuniam  apud  se   rccouditam,  emit  si- 
mul  omne  ferrum  de  mineris  in  quibus 
fundebatur.  Unde  cum  venissent  merca- 


UliKU 


181 


loroH,  ipso    solus    voiidrlial,   iioii   laiiicii  (MtciKlit  (|iioi|    iilii<|  iii  i*lrin  rtMlit  riiin 

larirlial  iiiiiki>"'>>  •'•^<'''"*'<'""  |>r<'lii.  "t  «x-  priiiK» ;  (|uia  ct  isti  sicnlo  cl  Tlialcli    plii- 

p(<(litiiis  vciiilcrct  ;  laiiicii  liinaliis  cst  (Ui  losoplK»  i(l(!iii  visiiiii  ruil,  iit  sciliccl  cxci- 

ilniiKpiaHinla  lalciilis  cciiliiiii.   Dioiiysiiis  ccrct    iiK»iiop(»liiiiii  :   cl    cst    (ttiaiii    iilili) 

aiiliMii  tyraiiiuis  Syra(-iisaiK»riiiii,  sciiticiis  (jiiod  politici  coiisidcrciil,  ipiia  iiiiiltiK  ci- 


luuio  valdi^  dilaliiiu,  luaitdavit  ci  ipiod 
ultcrius  iioii  lialiilarcl  iii  Syraciisis,  pcr- 
luittciis  tanicii  (>i  porlaii*  siias  sccniu  pi^- 
ciinias.  IJiiod  ciiiiii  aiiipii  civcs  uiiillniu 
ditcntur,  rcpiilanl  silii  tyraiiiii  osso  iiicoii- 
vcuicMs,  ul  intVa  (iic(>liir. 

Deiiido  cuui  dicil  u  (piod  vcro  » 


vilaliliiis  ii(>coKso  csl  acipiircr^;  p(;ciiiiias, 
siciit  domiliiin  ;  ct  adliiic  iiiaKiH,  ipiaiilo 
civilas  pliirilius  iiidiKcl.  Kt  idco  (piid.iiii 
ipii  sliidiMil  circa  roK<ii>i>><>  civilaliiiu,  ad 
lioc  princiiialitor  vidcntiir  inlciidcrc,  ut 
luullipticoiil  jiciiiiiiain  iii  a-rario  piililico. 


LKCTIO    X. 


Prima  ct  sccundd  spccics  doinus  cxcutiUir  ;  ct  scrvos  virtutibus  jjricditos  cssc 
ojjortcrc,  (juibus  vidclicct  bcne  parere  sciant. 


ANTIOIA. 

yuoniaiu  avitem  Ires  imrles  CBConoinicaj  eraiil, 
nna  qniiieni  (lespolio!'  do  tpia  (liilnin  jirins,  nna  an- 
leni  pnlerna,  terlia  anlem  niiplialis.  Eleniin  niiilieri 
iirieest  et  nalis,  tani(]naiu  lilieris  (iniilem  aiubobns. 
Nou  eoiiein  autein  uiodo  iiriuci|)alns;  seil  mulieri 
(inideui  politice,ualis  auteiuregaliler.  Mascnlns  eniiu 
natura,  reinelia  priucipalior,  uisi  aliqualiter  coustet 
privter  natnraiu  :  et  senius  et  perfectum,  juniore,  et 
luiperfecto. 

lu  politicis  ipiideiu  igitur  priucipatibus,  plurimis 
trausiuutatur  principans,  et  snbjectuiu.  E.k  a^quali 
euiui  vnltesse  secnndum  uaturam,  et  differre  nihil: 
attaiueu  cum  hic  quidem  domiuetur,  hic  anteiu  sub- 
jiciatnr,  qnaernnt  dillereutiam  esse  ettiguris,  et  ser- 
mouibus  et  honoribus,  quemadmodum  Amasis  dixit 
de  neduiu  iotore  sermouem.  Mascnlus  autem  ad  fe- 
mellaiu  semjier  hoc  uiodo  se  babet. 

Puerornm  autem  priucipatus  regalis.  Qnod  enim 
geuuit,  etsecuudumaiuorem  priucipaus,etsecuudum 
senectiiteiii  est,  quod  (luidem  cst  regalis  species 
priuciiiatns.  Propter  quod  bene  Hoinerus  Jovem  ap- 
pellavit  dicens:  Pafer  virornuKiueDeorumque,  regein 
horum  omuiuui,  patrem  dicens.  Natura  euiiu  regeiu 
quidem  oportet  diflerre,  geuere  antemesse  euiiuleui: 
quod  quidem  passum  est  senius  ad  juveuem,  et  qui 
genuit  ad  natum. 


Manifestum  igitur,  quoniam  amplior  soUicitudo  (e- 
couomiae  ciroa  hoiniues,  quam  circa  iuauimatoriim 
possessiouem  ;  et  circa  virtutem  horum.  quam  circa 
eam  qu*  possessionis,  quam  vocamus  divitias,  et  li- 
berorum  magis  quam  servorum. 

Primo  igitnr  quidem  de  servis  dubitabit  utique 
aliquis,  utrum  est  virtus  aliqua  servi  praeter  orgaui- 
cas  et  miuistrativas,  aUa  houorabilior  iis,  puta  tem- 
nerautia,  et  forlitudo,  et  justitia,  et  aliorum  taliiim 
nabituum  ;  aut  uon  est  ueque  uua  prieter  corpora- 
lia  servitia.  Ilabet  euim  dubitationem  utrobique  :  si 
enira  est,  quil  ditferat  a  liberis  :  et  si  non  est,  exis- 
tentibus  homiuibus  et  ratioue  communicautibus,  in- 
conveniens. 

Fere  autem  idem  est,  quod  quaeslio  de  muliere  et 

fiuero,  utrum  et  horum  snut  virtutes,  et  oportet  mu- 
ierem  esse  temperatam  et  fortem,  et  justam,  etpner 
est  intemperatus,  et  temperatus,  aut  non.  Universa- 
liter  itaque  hoc  est  considerandum  de  subjecto  na- 


RECBNS. 

(juoniara  auteni  tres  partes  tnendee  rei  familinris 
esse  diximns  :  uiiam,  rationeiii  herilem  (  sen  ad  iin- 
periniu  (iomini  iii  servos  pertiueiit(;m,  )  de  (pia  au- 
tea  dictnni  est  ;  aileram  patrinm  i  (|ii;n  speclat  ad 
anctoritatem  patris  iu  liberos  )  lertiain  nnptialem 
(  quiB  referlur  ad  principatum  viri  iu  nxonnu  :  ) 
eteuim  vir  iu  n.xorem  et  in  tiiios  imperium  hahef  iu 
ntrosque  ut  iu  personas  liberas,  veruui  non  eodem 
^euere  imperii  :  sed  in  uxorem  qiiidem  civili,  in 
hlios  vero  regio.  .Nam  et  inas  ad  principafum  aptior 
est,  quam  femiua.  natura  :  nisi  forte  ita  comparatus 
est,  ut  a  natnra  desciverit  :  et  natii  grandior,  et  ([ui 
est  aHate  corroborata,  quam  junior  el  adolescens 
aetate  immatura. 

lu  civilibus  igitur  magistratibus  mutatur  et  alter- 
nat  id  quod  imperat,  et  quod  impeiio  paret.  Civis 
enim  aequalis  vult  esse  naturii,  uihihpie  diOTerre. 
Verumtamen  qnum  aliud  imperat,  aliud  imperio  pa- 
ret,  postulaut  nt  inter  se  ditferant  et  vestitii  et  ser- 
mouibus  et  houoribus  ;  (piemaduiodiim  Ainasis  ser- 
mone  de  vase,  iu  quo  lavab^intur  peJes,  deelaravit. 
At  luas  ad  feminam  semper  hoc  modo  se  habet.  Im- 
perium  autem  iu  liberos  est  resiium.  Nam  qnod  pro- 
creavit,  tum  amoris  abuudautia,  tum  temporis  an- 
tiquitate  debet  imperare  :  quod  est  regii  iuijierii  ge- 
nus.  Quocirca  pr;pclare  Homerus  Jovem  appellavit 
his  verbis  :  «  Homiuum  pater  atifue  deornui  ;  »  qui 
horum  omninm  re.K  est.  Regem  enliu  naturaquidem 
diCTerre  oportet,  sed  geuere  eunidem  esse  ;  quod  ac- 
cidit  graudiori  natu  ciim  eo  qni  junior  sit,  compa- 
rato,  et  ei  qui  procreavit,  cum  filio. 

Perspicuum  igitur  est,  domus  administrationem 
plus  stuilii  pouere  debere  iu  homiuibus,  quam  ia 
inaniinoriim  possessione:  et  in  horum  virtute,  quam 
in  possessiouis,  qnas  divitias  appellamns  ;  et  iu  liberis, 
quaiu  in  servis.  Primum  igitur  de  servis  dubitare 
possit  aliquis,  sitne  servi  virtus  aliqua  alia  prEeter 
eas,  qnae  ad  iustrumeuta  et  miuisteria  pertiuet,  his 
houora'ior  :  verbi  gratia.  temperantia  et  fortitudo  et 
justitia  et  aliquis  ex  aliis  talibus  animi  hal)itibu3  : 
an  vero  uuUa  sit,  pneter  ministeria  qnee  corporis 
nsu  continentur.  Dubilatiouem  enim  habet.  utrum- 
cumque  dixeris.  Nam  sive  est.  qnid  a'  liberis  diffe- 
rent?  sive  non  est,  quum  siuthomines  et  ratiouis 
participes,  dictu  absurdum  est. 

Propemodum  autem  idem  est,  qnod  quferitur  in 
uxore  et  filio,  utrum  etiam  horum  sint  virtutes,  et 
oporteatne  uxorem  esse  temperautem  et  fortem  et 
justam  :  et  utrum  puer  sit  iutemperans  et  tempe- 
rans,  necne.  Et  universe  hoc  est  considerandum  de 


132 


1'ULIULUUUM. 


. .    . . .  t .. 


utrtitn  r     '  -■;■  vfr'  :  '     '-.1(1. 

ilel  aiiih  ^d- 

uei|uu 
;  »uh 

.iit,    Ulft- 

tu    el    UiiiniB   uilul,  I    liuuc   i(uideiu 

liMlii'  iiilteiii   lloii,  iii  Si  euiiu   [triliri- 

uai  ' ,  i|uijiiiuil>j  |iriuci|iti|jitiir 

t»ei.  ,         1   ,     ,      uujJo  *uljjli-llur     Ijeue  .' 

Iuteiu|ieriituieuiui  el  furiuiiiulu«Ui  uilul  fuciet  euruiii 
quit;  uiiorlet. 


tui 


ClWlil    |. 

Jl.l  .l.l, 


Mauifestum  igilur,  quiu  uecesde  quideui  |idrticiiiai-e 
utrunque  virtute ;  hujusmoiii  Eiuteiii  edse  Jitlereuliie, 
uueiudiluiutJuui  uutura,  et  suljjectorum,  et  lioc  lilii- 
tiui  e.xempliticatur  circu  uiiiuiuui.  Iii  liuc  eiiiiu  ent 
uatura,  liuc  quideui  priucipaus,  lioc  auteiu  |>riuci- 
|iulum  :  quorum  alteruiu  ilicauuiii  e^ise  virtutem, 
|iuta  ratioue  abuiuluutis,  et  irratiouale.  Mauifeiituiu 
igitur,  qiioil  eodeiu  luodo  se  liahet  et  iii  aliiH.  Qiiare 
uatura  quuj  plura  |iriiici{)uiitia  et  sulijecta  :  alio 
euiiii  luodo  liberatuiii  servo  priuciputur,  et  niasculus 
friiiiiuaj,  et  vir  [.uero.  Et  oiuuibus  suiit  diirereuter. 
Servus  quidem  euim  oiuiiiuo  iion  liubel,  i|iiud 
cuusiliativum  :  feiuiiia  babet  iiuideui,  sed  iuvali- 
duiii  :  puer  auteiu  habet  quideiu  sed  imperfec- 
tum  :  similiter  igitur  uecessaiium  hahere,  et  circa 
morales  virtutes  :  existiiuaudiim  oportere  quideiii 
participare  oiiiues,  sed  uou  eodeui  modo  :  sed  quau- 
tum  uuicuique  ud  sui  ipsius  opus.  Propter  quod 
princijiem  quidem  perfectam  hahere  oporlet  mo- 
ralem  virtulem  :  opusenimest  simpliciter  aichitec- 
tonis  :  ratio  auteni  architecton  :  alioruiu  aut  unus- 
quis.pie  i[uautum  imuiittit  ipsis.  Itaque  mauifestiiiu, 
quoniaui  est  iiioralis  virtus  et  dietorum  omuium,  et 
non  eadeiu  temperautia  umlieris  et  viri,  neque  for- 
titudo  et  justilia,  (piemadmodum  putavil  Socrales  ; 
sed  ha;c  quideiu  priucipativa  fortitudo.  Iiaic  autem 
suhministrativa.  Similiter  autem  se  habet  et  circa 
alia:'. 

Palam  autem  hoc,  et  paiticulariler  magis  conside- 
rautihus.  Luiversaliter  enim  dicentes  decipiuul 
seips  s,  quia  hahere  hcne  auimam,  virtute  aut  recte 
operari  aut  aliquid  talium.  Multo  enim  melius  dicunt 
euumerautes  virtutes,  sicut  Gorgias,  quam  .si  quis  sic 
determinat.  Propter  quod  oportet,  sicut  Poeta  dixit 
de  muliere,  sic  putare  de  omnibns  habere  :  mulieri 
ornatum  silentium  praislat  :  ?ed  viro  nou  jam  hoc. 
Quouiam  autem  puer  imperfectus,  palain  quod  hu- 
jus  quideni  virtus,  uon  i[)?iu3  ad  seipsum,  sed  ad 
tinem  et  ductorem  :  similiter  autem  et  servi  ad  do- 
miuum.  Posuimus  autem  ad  necessaria  utilem  esse 
servum  :  quare  palam  quod  et  virlute  indiget  parva 
et  tanta,  ut  neque  propter  intemperantiam,  neque 
propter  timiditatem  defiuiat  ab  operibus. 


eu  qui  paret  iiuperi.j  naturu,  eteoqiii  iin|ierat,  utruiu 
sit  eadeiu  ulriubque  virtua,  aii  alia.  .S.iiii  si  uti  iiiii({ue 
u{iiirtel  (irtti:ilautiii  (iiobitutis  esie  [iarlici(iem,  ({iiid 
etst  cur    o|iiirleat  luodis  ouiuihus  et    (leriietuo    liuuc 

Jint^ebee,  illuiu  iiii^ierio  aubjediim  esae  f  Ncqiu' eiiim 
ieii  [luteat  ul  eo  luter  se  (lilfuiaiit,  quod  uia^^is  et 
miiiUd  (irobilatis  biiit  (lartiiqicii.  rarcre  iiiqierio  euiui 
et  iiii{iei'ure,  s[iei:ie  dilteruul  :  iiia(<is  et  iiiiuuit  uutem 
uiliil  siKicii;  ditleruiit. 

tjiiud  ei  ulterum  ({iiidem  pruhitutin  essc  [larticiuem 
ujjurtet,  alteriiiii  uiiii  u(iurtet,  dictii  miruiii.  iNam 
bive  is  qui  debet  iiu(jerure,  uun  erit  lem^ierans  et 
jubtub,  quumudu  beiie  im(jerabit  ?  bivu  qui  iuqierio 
aubjectuii  ebbe  di  bet,  uuii  erit,  ({uaudo  iiiqierio  beiie 
purehil'.'  8i  euiui  iuteiiiperuub  et  uequaiii,  uiliil  fa- 
oiet  eorum  qutB  facere  coiiveuit.  Perspicuum  igitur 
«bt,  iiecesburio  utruiiii(ue  virtutis  [iai'tici|ieui  esse  de- 
here  :  sed  ejua  esse  ([uasdaui  diuereiitiab,  i|ueuiad- 
iiiudum  el  bubjecti  iuiperiu  iiatura  iiiler  se  dilferunt. 
Atque  hiji' slutiui  iu  uuimo  (iroiiipluiiieiit.  Iii  eoeniiii 
alterum  est,  qiiod  [iriiisit  ualiira  :  alterum,  quud  im- 

Iierio  bubjecluiu  sit :  qiiorum  virtutes,  dispareb  iu- 
er  be  esse  dicimub,  videlicet  ejus  quod  ratiuuis  est 
couipos,  et  ejiis  i[Uiid  ralioiiib  expers  est. 

Licet  igitiir  iutelligere,  ita  reiii  be  haberc  etiam  in 
ceteris.  Quare  nutura  tit  ut  plerai{ue  imperent  vel 
iuqjerio  (lareaut.  Alio  enim  modo  liher  servo  pricest, 
et  iiias  feuiiuie,  et  vir  puero  :  et  iu  omuibus  iiisuul 
aiiiuii  particulifi,  sed  dissimili  modo  iasunt.  Serviis 
eniiii  omiiiuo  ei  univei-se  uou  habet  consultaudi  fa- 
cultatem  :  femiua  hahct  illa  ((uideiii,  sed  irrilum  et 
iiiiliecillam  :  [niiir  li.ibel  ille  qiiidem,  sed  imperfec- 
tuiii. 

SiuiiUler  igitur  et  iii  virlutihus  moralibus  rera  se 
h.ibere  iiecesse  est  :  atquc  e.xislinianduiu  cst,  oiiiues 
quidem  earum  piirtici[ies  esse  0[iortere,  verum  non 
eodem  modo,  sed  quantuiii  ([uisque  opus  hahet  ad 
muuus  suiim  oheuudum.  (Jua[iru()ler  eum  qiiideui, 
qui  [irifiesse  debet,  virliite  uiorali  [^erfecta  pr<Kdituiii 
esse  o[iortet :  (  uam  opus  susceptuiu  simpliciter  et 
absolute  est  archilecli,  ratio  aulein  est  architectus  :) 
alioriim  vero  uuumquemque  tauta,  quanta  iu  eus 
ca.lit. 

Ua({ue  perspicuum  est,  ad  eos  omnes,  ([ui  a  uobis 
dicti  suul,  virtutem  moralem  perlinere  :  neque 
e.-iiiiilem  iiiulieri.-i  et  viri  esse  temperantiam,  iieque 
forlitwdiiieiii,  ueque  justitiaui,  quemadmoduiu  pu- 
tabat  Socrates  :  sed  httuc  ([iiiilem  forliliidinem  esse 
ad  impenindum  accoiuniodataiu,  illaiu  ad  minislran- 
dum.  Similiter  porro  se  res  h.ihet  et  in  ceteris  virtu- 
tihus.  Hoc  autem  iis  erit  mauifestum,  qui  sigillatim 
polius  et  per  partes  rem  consi.Jerahunt.  Nam  qui 
uuiverse  dicunt,  virtutem  esse  bonuin  aniuii  habi- 
tuiii,  aut  recte  faciendi  rationem,  aut  aliquid  tale, 
ii  se  ipsi  fallunt.  Contra  inulto  rectius,  qui  virtiites 
enuiuerant,  quemadiuodum  Gorgias,  quara  qni  hoc 
mo'lo  defiuiuut.  Quapropter  exislimare  oporlet,  que- 
inadmodum  de  muliere  dixit  {)oela,  item  se  liabere 
de  oninibus  ;  ((Affert  decus  oraui  feminaj  silentium;» 
sed  non  hoc  idem  viro  etiam  conveuit. 

Quoniam  autem  puer  iiuperfectns  est,  hujus  vir- 
tus  scilicet  non  in  ipso  ad  ipsum  relata  cernitur, 
sed  ad  perfectum  seu  adultum,  et  moderatorem 
ejus  :  itemque  virtus  servi  ad  (Joiuiuuui  refertur. 
Posuimus  autem  servum  ad  res  uecessarias  esse  uti- 
lem  :  nimirum  tauta,  quanta  fretus  neque  propter 
iutemperanliam  neque  propter  ignaviam  muuus  sibi 
a  domino  assignaluin  male  expleat 


PostquamPhilosophus  determinavit  (Je 
coujugatioucdomiuiet  servi,ad<;lito  etiam 
imiversaU  tractatu  de  possessione,  hic 
determinat  de  ahis  duabus  conjugationi- 
bus  domesticis,  quas  supra  posuerat ;  sc!- 
Ucet  viri  ad  uxorem  et  patris  ad  fiUum  ; 
et  dividitur  in  partes  duas.  In  prima  de- 
terminat  qua^dam  dehujusmodi  conjuga- 


tionibus.  In  secunda  oxcusat  se  a  diU- 
gcntiori  horum  ( onsideratione,  ibi,  «  De 
viri  autem  et  muUeris  etc.  »  Circa  pri- 
mum  duo  facit.  Primo  determinat  de 
pra^dictis  conjugationibus  ,  comparans 
eas  aUis  principatibus.  Sccundo  movet 
quamdam  quaestionem  communem  de 
omnibus,    ibi,    «    Primo    igitur   quidem 


I.IIIKK   I.  \3n 

otc.  ))  r.iira  piiiuiini  Irin  facil.  Piiino  |n»-  Miilxlili  mimiI  nW^t;  v\  lior  iilco  (|iiiii  hili  m 

nit  rom|ianiliniiciM    piaMliclaiiim    ('(Hijii  [iriiicipaliim   compcliM-.s.sc  iiifcr  cos  ipii 

fCalioniim  ad  alio.s  pi'incip;iltis.  Scciiinlo  siiiil  a-ipiah^s  sccniiiliim    naliitam   cl   iii 

eompariilioncin    pra-dictam     manircslal,  niillo    (liMcnint   naliiralitiT  ,  nnl   lanliint 

ihi.  «    In  i»olilicis  (piidcm    iKiliir   olllciis  tcmporc,    ipio   iiniis  principiitnr    cl    alii 

rcrlio    osl(«ii(lil  (pioil    soHicitiiilo  siilijiciiiiilnr.    Iiuliislriii  vcro  linmaiiii  ail 


CK 


(cconomia'  ma.ximc  circa  linjnsmoili  coii-  iii\cnil  ipi;imihiiii  diircrcnliiim  ct  (pian- 

JiiKalioiUJS  vorsaliir,    ihi,    «i    Manifcslnni  lnm  ad  liKnram  ipia-  consistit  in  c.xtcrio- 

igilur  cto.  »  hicil    cr^^o  primo  (piod  niin  rihiis  iiisij,'niis,  cf  (pianlnm  iid  scrinoiicH, 

prins  dicliim    sit    ipiod    trcs   sint   parlcs  (piia  iililcr  iioininiinliir  ipiiini    priiis  ,  ct 

(i'C()iiomica',   idi>sl    fvnhiMiiiitiva'  dinniis,  alilcr  cos   homincs  iilloipiiinfiir;  ct  simi- 

socniulum  tros  conJiiK^alioncs  prtnliclas  :  lilor  (|naiitnm  iid  lionorcs,  i|uia   scilicot 

do  una  oarum  Jam  dictnm  ost,  scilicct  (lo  civos  (puisdam    rcvorontias   c.xliihcnt   ci 

(lospotica,  (piio  |)crtinct   ad  dominnm   ct  ipii  csl  in  princi|)alii.   (piiis  aiiti!  iioii  ox- 

scrviim  ;  niidc  rcslal  diccr(^  dc  sccundii,  hihchiint  ;  siciit  .\miisis  pocla  di.\il  dc  lo- 

(puo  ost  paforua,  pcrtiuons  ad  patrom  ol  toro  pcdum  :  illo  ciiim  (|ui   cst  hdor  pc- 

llliiim;  cl  do  lorlia(iua'Ost  nuptialis,  pcr-  diim,    si  rircumponcronlnr    sihi    hiijns- 

tinciis  ad   vinim  cl  iixorcm.  \)c    (piihus  nii.di  insij^niii  cl  iiliii  diio  doiia  sihi  c.vhi- 

triadicit.  l'rimo  (luidcni  (piod  in  ntraiino  hcrcntnr,   uou  vidcretur  a  princip(!  civi- 

harum  (Xinju.uiitionnm  ost  (pKodam  pra'-  iafis  diHorro.  Sic  crgo  patol  qiiod  politi- 

latio,  sivc  qnidam  principatus.  Vir  oniin  cus  principatus  pormntatur  dc  persona 

priiicipatnr  innliori,  ct   patcr   filiis,    noii  iii  pcisoiiiim   :  scd  lioc  non  contin^Ml  iu 

quidcm  siciil   scrvis,  scd    siciit   lihoris   :  priucipatu  lUiiris  ad  fcminam  :  non  onim 

in    quo    dillcruut    hi  diio   principiitus  a  qiii  osi  mas  postca  fil  fcmiiia,  aui  c  con- 

priucipatu  dospolico.  Socnudnm  osi  quod  vcrso;  sod  sompcr  manet  eodcm  modo. 

lii  duo  principatns  nou  sunt  uninsmodi ;  Dcindc  cum  dicit  <(  pnororum  anlein  d 

scd  vir  principatur  mulicri  politico  prin-  r.omparai    princip;ituin    palornnin    ad 

cipatii,  idosi  sicni  ali(|uis  quis  qui  oligi-  rcfralom  secunduin  similitudinom ;  ot  di- 

iiir  in  reciorem  civitaii  praicst  ;   sed  pa-  cii  quod  principatns  patris  respectu  filio- 

ter  pra'ost  filiis  roti:ali  principatu;  ot  hoc  rum  cst  regalis.  In  hoc  enim  principaiu 

idco,  qnia  pater  hahcl  plenariam   potes-  duo  aitenduniur  :  scilicei  qu(^d  paler  qui 

tatem  super  tilios,  sicut  et  rcx  in  regno  :  generat  principalur  secundum  amorem, 

sed  vir  non  habet  plenariam  potestaiem  naiuraliier  enim  amat  filios ;  et  iterum 

super  uxorem  quantum  ad  omuia,   scd  principatur  secundum  scncclutem,  quasi 

secundum  i]nod  exig-it  lex  mairimonii ;  habens  quamdam  naiuralem  praerogati- 

sicut  et  recior  civiiatis  hahet  polesiaiem  Vvam  cOiatis  supra  filios  :  et  quantnm  ad 

supercives  secnndum  statuia.  Teriio  au-  hoc  est  species,  idesi  similiiudo  princi- 

tem  manifestat  hosduosprincipatus  esse  patus  regalis.  Et  inde  cst  quod  Homorus 

secnndum  natnram ;   quia  semper  quod  appellavit  Jovem^  idest  summum  Deum, 

est  principalius   in  natnra,  principatur,  patrem  virorum  et  deorum,  idest  regem 

ut  supra  habitum  est.  Sed  masculus  est  omnium,    et   hominum,    et   superiorum 

naturaliter  principalior  femina,  nisi  ali-  subsianiiarum  quas  Deos  vocabat.  Opor- 

quid  accidat  prffiter  naturam,  sicut  in  ho-  iet  enim  quod  rex  qui  perpeiuo  princi- 

minibus  effeminaiis   :  et  similiter  pater  paiur  et  plenariam  habet  in  omnibus  po- 

est  naturaliter  principalior  filio,  sicut  an-  tcstaiem,   differat  a    subdiiis  secunduni 

tiquius  Juniore  et  perfectum  'imperfecto  ;  naturam  in  quadam  magniiudine  bonita- 

orgo  naturaliier  masculus  principaiur  fe-  tis  ;  et  tamen  quod  sit  genere  idem  eis, 

mina?  et  paicr  filiis.  ad  minus  secundum  speciem  humanam  ; 

Deinde  cum  dicit  «  in  politicis  »  mehus   autem    erit  ei_,si   eiiam  uniiate 

Manifesiat   comparaiiones  pra?dictas;  gentis.  Et  haec  etiam  est  comparatio  sc- 

ei  primo  nuptialis  principaius  ad  poHti-  nioris  ad  juniorem  et  generantis  ad  ge- 

cum.  Secundo  paterni  ad  regalem,  ibi,  nitum  quod  scilicei  habet  nainralem  prae- 

«    Puerorum   auiem   principatus  etc.    »  rogaiivam  perfectionis.  Ideo  autcm  opor- 

Ostendit     ergo     primo    comparaiionem  tet  regem  naturahter  difTerre  ab  aliis  : 

quantum  ad  diffcrentiam   :  qnia  in  civi-  nisi  enim  esset  natnrah  quadam  bonitate 

iibns    principatibus    transmutantnr  per-  melior^  non  esset  jusium  quod  semperdo- 

sona?  priucipantes  et  subjeciae  :  qui  enim  minaretur  plenaria  potesiate  sibi  aequa- 

sunt    in    officio   principatus  nno   anno,  libus,  ut  infra  in  tertio  dicetur.  Sic  igitur 


i3i 


POLITICORUM. 


naturali'*  ilifrprentia  sepurat  prinf^ipatiim 
reKaliiiu  a  poliliru,  i|iu  est  ail  aMjualt;  se- 
ciiiiduiu  uaturam  :  aiuor  aiituiu  heparat 
priucipatuiu  refruleiu  a  tyrauiiico  ,  qui 
uoii  priuii[tutur  propfer  aiuoreiu,  (luein 
liahet  a*l  siittilitos,  seti  prttiiter  touuno- 
(luiu  propriiiui. 

Dciiide  luiu  dicit  «  manifestum  if^i- 
tur  » 

(loucliidit  tjuod  priuci[»alis  inteutio 
CBCoiiouiici  est  circa  istus  duas  coiijuga- 
tioues  priuci[)aiior,  quam  circa  alia.  Ma- 
gis  eiiiin  intendit  circa  homiues  quani 
circa  possessionom  iiianimatorum,  sicut 
tritici,  et  viiii  et  alittruiii  liujusinodi  :  ct 
magis  dehet  inteudere  ad  virlutem  per 
quam  homines  hene  vivuut,  quam  ad 
virtutem  jtossessiitnis  ptM-  tjuam  posses- 
sio  heiit.'  [trociiratur  et  niulti[)licatur  quod 
signatur  nomine  divitiarum  :  et  similitcr 
etiam  studet  ad  virtutem  liherorum  quam 
servorum.  Kt  hujiismodi  ratio  potest  as- 
signari,  quia  [trincipalis  iutentio  cujusli- 
het  est  de  liue.  Ues  autem  iuanimatffi 
qua^runtiir  [tropter  homiiies,  siciit  prop- 
ler  finem,  et  servi  propter  liheros  ut  eis 
ministrent. 

Deiiide  cum  tlicil  *  primo  igitur  » 

(jiiia  fecerat  mentionem  de  virtute  li- 
berorum  et  servorum ,  movet  de  hoc 
qna^stionem :  et  circa  hoc  tria  facit. 
Priino  movet  qua^stionem.  Secundo  sol- 
vit  eam,  ihi,  «  Mauifestum  igitur  etc.  » 
Terlio  ex  solutionc  movet  iterum  aliam 
qua^stionem,  ihi,  «  Duhitahit  autem  ufi- 
que  ahquis  etc.  »  Circa  primum  duo  fa- 
cit.  Primo  movet  quapsfionem  circa  do- 
miiium  et  servum.  Secundo  circa  alios 
priucipatus,  ihi,  «  Fere  autemidem  efc.  » 
Dicit  ergo  primo  quod  de  servis  pofest 
esse  queedam  dubifafio.  Manifesfum  est 
enim  quod  servus  debet  habere  quam- 
dam  virfufem  orgauicam  et  minisfrati- 
vam,  per  quam  scilicet  sciat  et  possit 
exequi  maudafum  domini  et  ei  servire, 
sicut  supra  dictum  estquod  sunt  qua^dam 
serviles  scientiae.  Sed  dubifafio  esf  ufrum 
praeter  hujusmodi  virtutes  sit  aliqua  alia 
dignior  virtus  conveniens  servo  ,  sicut 
sunt  virtutes  morales  ,  ut  temperantia, 
fortifudo,  jusfifia  et  aliahujusmodi;  vel 
nulla  virfus  compefat  servo  ,  nisi  quae 
perfinef  ad  corporalia  servifia.  Et  dicit 
quod  ex  utraque  parte  videtur  esse  du- 
bifaf io  :  quia  si  compefif  servis  habere  hu- 
jusmodi  virtufes,  siout  ef  liheris,  in  nullo 
videbunfur  differre  a  liberis  ;  imo  excel- 
lenfiores  videbuufur  qui  ef  servorum  et 


liherorum  vlrtutibus  poneant.  Kx  alia 
[tarl»!  iucitnveuiens  videtur,  si,  cum  siut 
homiues  ratione  coniiuuiiicaiites ,  iiou 
haheant  virtutes  quihiis  homines  vivunt 
secuiidiiin  ratiitiiem. 

Deiiitle  ciiiu  dicit  «  ftiro  aiitem  » 

.Movet  eauidein  qiia^stiontun  in  aliis 
[triiici[tatihus;  et  dicit  qiutd  idem  (jiiitd 
(juauifur  de  servo,  pofest  (diaui  tjua^ri  tle 
mulieri!  (!t  piiero,  utruin  scilictit  (tportel 
esse  mulierem  temperatam,  el  fortem  et 
justam,  et  similiter  puerum,  vel  non.  Et 
liaH;  etiam  qu*stio  potesf  movcri  univer- 
saliter  iu  omni  [)rinci[)afu  :  ufriim  scili- 
C(!t  sit  eadeui  virtiis  [triiiripaiitis  et  suh- 
jecfi,  vel  non.  Et  ohjicit  ad  utramquc 
partem.  Quia  si  oportet  ot  priucipautem 
et  suhjecfum  parficipare  honitate  virtii- 
tis,  nulla  ratio  erif  qu(jd  uuus  deheat  suh- 
jici,  et  alius  priucipari  semper,  idest  per 
totam  vifam  suam  :  secus  autcm  esset  si 
siiccessive  suhjicerenfur  et  principa- 
rentur,  siciitaccidit  in  jtolitico  principatu. 
Nec  potest  dici  quod  virliis  principantis 
et  sulijccti  ditrcrant  secunthim  magis  et 
minus  :  magis  enim  ef  minus  non  v.i- 
riant  specicm  :  sed  priucipari  et  siihjici 
diirerunf  specic.  Unde  non  videtur  suffi- 
cere  ad  differeutiam  principantis  et  suh- 
jecfi  quod  unus  habeat  pliis  de  virtufe 
quae  alius.  Ex  alia  parte  si  dicafur  quod 
oporfet  unum  hahcre  virlutem,  nou  au- 
tem  alium,  sequitur  etiam  inconveniens. 
Quia  si  illc  qui  principatur,  non  erit  so- 
brius  ef  justus,  non  pofcrit  hcne  princi- 
pari.  Si  vero  subjecfus  uon  habeaf  has 
virtutes,  non  poferit  bene  subjici ;  quia 
propfer  infcmperanfiam  vel  fimorem  fre- 
quenter  omiftet  faccre  ea  quae  oportet, 
ef  tunc  non  bene  subjicerefur. 

Deinde  cum  dicit  «  manifestum  igi- 
tur  » 

Solvif  propositam  duhifationem.  Et 
primo  proponif  solufionem  in  generali. 
Secundo  in  speciali,  ihi,  «  Palam  autem 
hoc  etc.  »  Concludit  autcm  primo  ex  ra- 
fionibus  inductis  ad  unam  partem  quod 
necesse  est  qnod  tam  principans  quam 
subjectus  parfioipenf  virfute  ;  alifer  enim 
neque  unus  bene  principaretur,  neqiie 
alius  bene  subjiceretur  :  sed  esf  qucedam 
differenfia  virfufis  ufriusquc.  Ef  hoc  ma- 
nifcsfat  per  ea  quae  subjiciuufur  aliis  na- 
turalifer  :  et  ponif  exemplum  in  parfibus 
animae,  cujus  una  pars  nafuraHter  priuci- 
pafur,  scilicet  pars  ratioualis,  ef  aha  nafu- 
raliter  subjicitur,  scilicet  pars  irratioualis, 
ut  irascibilis  et  concupiscihilis.  Ponimus 


MHKR  I. 


138 


nutom  ntrliiRipio  piirlis  obro  nliqtmm  vir- 
tiiloMi,  S(mI  tliliVnMilfMi  :  tiiiiii  \  iiliilis  ra 
lioMiilis  piirlis  csl  |iruil<>nliii,  scil  virliis 
irraliDnalis  parlis  csl  lcniptMaiilia  rt  forli- 
IikIo  (>I  i\\\n'  liiijiisinodi  virliih^s.  |!m(Ii«  nia- 
iiilVsliMii  i'sl  <pio(l  codcni  miikIo  s<'  Ii.iIxM 
(^liaiii  iii  aliis  (pia>  priticiiiaMliir  <'l  siiliji 
('innlnr  scciiiKliitn  tialiirain.l^l  ipiia  nalitra 
(liv(M'sill<aliir  in  diversis  ;  i(l(»o  sccnndiitn 
nalitratn  siitil  divcrsa  ipta'  luiticipantiii' 
cl  suhjiciuiitiir.  Alio  cttiin  niodo  Itomo 
lib(>r  principalnr  sno  sorvo,  oi  mascnlns 
romitia*  (>l  vir  pucro,  itl  clinm  sujua  Ita- 
bitiim  csf.  (^nuiibits  aulcm  Itis  itisiitil 
pnrtos  anima'  (pia'  dicla'  sitttt.  riido  ct 
virtutoscarumomuibitspra'missisinsunt, 
sod  diHorculcr.  Ml  boc  primo  mauiicslat 
quatiliitu  ad  partctn  ialiouah'm,  a<l  <|uaiu 
]H'rtiuct  consiHari.  Scrvus  ctiiiu  iiKptan- 
ium  cst  sorvus,  uon  babct  cousilium  i\c 
suis  notibus.  (~lujus  ratio  ost,  ipiia  cousi- 
linmnr  (\o  bis  (puo  sunt  iu  polostato 
nostra  ;  sorvns  aiitcm  uon  Itabcl  actus 
suos  iu  potcstato  sua,  sod  sunt  actus 
ejus  iu  polcstalc  domiui.  llnde  serviis 
non  baliot  liboram  potostatom  cousi- 
liandi.  Sod  1'cmiua  cum  sit  libora,  lialiot 
potostatom  cousibaudi,  scd  consibum 
ojus  est  invalidnm.  Cnjus  ratio  est,  qnia 
proptor  molUticm  uaturio  ratio  cjus  in- 
firmitor  iuba'rct  consiHatis,  sod  cito  ab 
ois  rcmovotur  proptor  passionos  aliquas, 
pnta  concupiscontice,  vel  ira^,  vel  timoris 
vel  alicujns  biijusmodi.  Pueri  autem  ha- 
bont  consiH.um,  scd  imporfcotnm  :  cujus 
ratio  est,  quia  uon  babout  perfoctum 
iisum  rationis,  ut  possint  singula  discu- 
tere  quas  siint  in  consiliis  attondenda  : 
et  sic  divorsimode  se  babct  ad  id  quod  est 
rationis.  Similiter  otiam  considerandum 
est  et  circamoralosvirtutes  :  omnes  enim 
participant  ipsas,  sed  non  eodem  modo  ; 
sed  unusquisque  cas  participat  quantum 
est  necessarium  ad  proprium  opus.  Unde 
ille  qui  principatur  sive  civitati,  sive 
servis,  sive  mulieri,  sive  filiis,  oportet 
quod  habeat  perfectam  virtutem  mora- 
lem,  quia  opus  ejus  est  simpliciter  opus 
arcbilectoris,  idest  principabs  artificis. 
Sicut  enim  principalis  artifex  dirigit  et 
imperat  miuistris  artis  qui  manu  ope- 
rantur,itaprincepsdirigit  suossubjectos; 
et  ideo  babet  officium  rationis,  quai  se 
habet  similiter  ut  principalis  artifex  ad 
inferiores  partes  anim».  Rt  ita  oportet 
quod  illc  qui  principaturbabeat  rationem 
perfectam  :  sed  unusquisque  aliorum 
qui  subjiciuntur,  tantum  habet  de  rationo 


ot  (b»  virtnto  f|uanlum  illo  (pii  princi[)alur 
iititiiitlil  ipsis,  iilcsl  taiititiii  ii|ini'li't  i|ii(ii| 
lial)<-aiil,<pi<i<l  siirticiaiil  K<'ipii  <lii'i'i'|iuiii-in 
priiKipniitis  implcndo  inandata  ipsiiifl. 
Kl  sic  [latot  (piod  (uniiinm  pr.-rdictornm 
csf  ali(|iia  inoraliH  virliis,  Hcilicct  fcmpc- 
raittia,  rorlitiido,  cl  jiislilia  ;  non  tamcii 
cadcm  ohI  viri  ct  iiiiilioriH  ot  nnoriim 
siibjocforiiin,  Hi<'iit  piitavit  SocrntoH  :  Hcd 
rorfifiido  viri  cst  ad  pritifipaudiim,  uf 
s<'ilic<'t  j)ropt('r  ttttlliiui  littiorcui  jira-lcr- 
millal  onlinarc  (juid  facicnditm  sif  :  sod 
iti  innlicro  of  in  (piolibcf  siibdito  oporfct 
(piod  sit  fiuliliKlo  siibiuittislrariva,  ut 
scilicotproplcr  limor<'m  iioti  pra-tcrmiltat 
facoro  |)roprium  miiiislorinm.  Sic  etiam 
diircrt  fortittido  iti  diice  exorcitus  ct  in 
mililc  ;  ol  siciil  <li(liiin  ost  do  fortilttditio, 
ita  diccudiim  ost  <!<'  omtiibiis  aliis  virlu- 
tibtis;  ipia'  iii  principantc  (juidom  sunt 
priticipativa',  in  subjoctis  nntom  minis- 
iraliva^  :  ot  pcr  boc  pafcf  (piod  noti  dif- 
fcritut  soHim  sccuudum  magis  ct  miitus 
borum  virfutes,sed  aHqualitor  secuniUiui 
rationom. 

Doinde  cum  dicit  «  palam  autem  » 
iMauifcstat  quod  (Uxorat  magis  in  par- 
ticuhiri :  et  dicit  quodhocquod  dictumest, 
magis  crit  manifestum  liis  qui  vobint  con- 
siderariimagis  in  parliculari  :  qnia  iUi  qui 
de  actibus  humanis  volunt  dicero  in  uni- 
versaU  tantum,  decipiuut  seipsos,  qiiia 
non  possunt  plene  pervenire  ad  verita- 
tem  :  sicut  si  aUquis  esset  contentus  ut 
sciret  quod  virfus  ost  pcr  quam  anima 
bene  se  habet,  aut  pcr  quam  homo  juste 
oj)eratur,  vel  aUquid  aUud  taUum,  et  ni- 
hil  plus  veUet  scire  de  virtute,  deciperet 
seipsum,  inperfectam  et  inutilem  habons 
scientiam  de  virtute.  MuUo  euim  meUus 
dicunt  iUi  qui  euumerant  virtutes  in  spe- 
ciaU,  sicut  Gorgias  fecit,  quam  ilU  qui 
dicunt  sohnii  in  geuerah  cujus  ratio  est  : 
quia  actus  sunt  circa  singularia  :  unde 
ea  quod  ad  actus  pertinent,  in  particulari 
suiit  consideranda.  Et  ideo  sicut  quidam 
poeta  dixit  de  muhere  quiddam  particu- 
lariter  ad  ejus  virtutem  pertinens,  ita 
etiam  est  existimandum  in  omnibus.  Ad 
muUeris  enim  ornatum  vel  honestatem 
pertinet  quod  .sit  taciturna,  boc  enitn  ex 
verecundia  provenit  quae  muUeribus  de- 
betur :  sed  hoc  ad  ornatum  viri  non  per- 
tinet,  sed  magis  quod  sicut  decet  loquatur. 
Unde  etApostolusICor.  xiv,  34,  35,  monet 
quod  7nu/ie?'es  in  ecclcsiis  taceant,  et  si  quid 
discere  volimt,  domi  viros  suos  interrogent. 
Sed  quia  puer  est  imperfectus,  virtus  ejus^. 


136 


|M)MTir(lHIIM. 


inju  oHt  a.l  »ui[)Siiin,  iilest  iit  sei-umlum      est   iu  online   ad  (lominuin.    Dirtnm  est 


Huum  suuHUUi  n^Kiitur,  se<l  nt  ilisiionatnr 
s»Miini|nin  qnod  est  conviuiitniH  ail  liinMii 
ilchitnni,  i^t  ati  oltiMlienililin  iltirloii,  srili- 
cet  pa-ila^o^^o.  I  inli;  in  Krrli-siastifo  xxx, 
11,Ma|)ieuti  ilifit :  \on  des  tllio  hio  potes- 
tutetn  in  jurentutc,  et  ne  desjnruis  (0(ji- 
tutus  ttlius.  Siiniliter  «'tiain    virtiis   servi 


(Miiin  HU|M'a  i|no(l  Hervus  est  iililiK  ad  ne- 
ctiHHaria  vita;  :  iiiiile  iinli^Mtt  <|ni(li'm  vir- 
Intt;,  si;il  parva  ;  (^t  tanta,  iil  iion  (lellciat 
al»  liis,  (jini!  (Icl)(!t  opcrari,  projjter  in 
tem()(!raiitiam  foucniiiiscentiu^,  vel  prop- 
ter  timidilalem. 


IIXTIO     XI, 


Arti/ices  cnm  secundum   naturam  senn   sint,  (letcrmi/uitani(/nc  servitiitcm  habeanl, 
certis  virtutihus  ipsos  csse  pra;(litos  conveniet ;   sic  ct   mniicrcs  et  pueros. 


A.tTIQUA. 

Dubitahit  auteai  utii|ue  alii|uis  de  nuuc  iliclo,  h! 
verum,  er^o  et  ftrtitices  oportehit  hnhere  virlulem; 
luultotieu::)  cuiui  [;ropter  iatcinpiTu^itiaui  deliciuut  uh 
operihu8. 

Aiit  diirert  ah  hia  plurimuiu.  Servus  quidem  euim 
particeiis  vilu!,  hic  tnuieu  reinolius;  et  tantiiiii  iui- 
luiltit  virtiilid  ,  quunliiui  et  ttervituliii.  liuuauAU.s 
euiui  artile.x  deteruiiualaiu  qunuidaui  hahet  Dervitii- 
tem  :  et  servus  quidem  euruui,  (iu<e  uaturn ;  coria- 
riua  autem  aullu8,  ueque  alioruu  artiticum. 


.Maiiitcstum  i^itur,  <|uod  talis  virtutis  cnubam  esse 
oportet  servo  domiuuui,  sed  non  doclriuutivaui  hn- 
beutem,  operum  despoticam.  Propter  quod  dicunt 
uou  beue,  rntioue  servos  privnntes,  et  flicentes  pr<B- 
cepto  uteuduui  sohiiu  :  uioneudum  enim  luaf^is  ser- 
vos,  qunm  pueros  :  »ed  de  iis  qiiidem  delerininntum 
sit  isto  modo. 

De  mulieris  aiitem,  et  viri,  et  natorum  et  patris, 
ea  quai  circa  uuumquennjne  ipsorum  virtute,  et  en 
qujE  nd  seipsos  hoinclin,  quid  qiiod  hene  et  non 
bene,  et  quomodo  oportet,  quod  quidem  hene,  per- 
sequi,  ([uod  nutem  male,  fugere,  iu  iis  (luae  circapo- 
litias  necessarium  pervenire. 


Quoninm  enim  donius  quidenroumis  pnrs  civita- 
tis,  haec  autem  domus,  ea  quae  partis  aJ  eara  quae 
totius,  oportet  videre  virtulem;  necessarium  ad  po- 
liticam  respicientes  erudire,  et  piieros  et  muiieres. 
Sed  quidein  aliquid  refert  acl  civilntem  esse  studio- 
sam,  pueros  esse  studiosos,  et  mulieres  studiosas  : 
necessarium  autein  refert.  Mulieres  quidem  enim  di- 
midia  pars  liberorum,  e.x  pueris  autem  dispensatores 
iiunt  politiciB. 

Quare,  quoniamde  iis  quidem  determinatum  est, 
de  reliquis  autem  in  aliis  dicendum ;  diuiiltentes 
tamquaiu  tinem  habentes,  eos,  qui  nunc,  serniones, 
aliud  principium  facieutes  dicamus.  Et  primo  con- 
sideremus  de  preenunciatis  de  optiina  politica. 


RKCKN8. 

Duhitare  nutem  postiit  aliquig,  si  id  quod  a  nobis 
est  dictum,  veruni  est,  ulrum  etiam  nrtifices  virtute 
praiditos  esse  0()orleat,  iiecue.  Suqiciiumero  ciiiiii 
propter  iiileiiipcrniitinm  miniis  accurute  miiniiH 
giiuin  e.vpleiit.  Imo  ithiriinuiii  inter  hos  inlcrest  : 
nnm  servus  i|uideiu  vitaj  socius  esl :  ille  niiteiii  dislal 
loiigius;  et  tniitiim  nd  eiim  virtutis  nlliiiet,  i|uniituiii 
et  servitulis.  Nnm  sordidus  et  iihiiernlis  aitifex  defi- 
nilaiu  quaiiulam  servil  servitutem;  tum  serviis  e.x 
eonim  nuinero  est,  iiuije  natura  coustant  :  at  niillus 
sutor,  ueque  quisquam  ahus  artife.x,  uatura  est  ar- 
tife.x. 

Perspicuiini  iffitiir  est,  talis  virtutis  efTectorem  ot 
causam  servo  (Jominum  esse  oportere ;  iioii  quem- 
(juam,  qui  hahent  scienlinm  qiinuidnm  herilem,  ad 
(jocendauiunern  servilia  accommodntnru.  (Jua[)ro|)ter 
non  rccte  dicunt,  (jui  servos  oinni  colloquio  [irivaiit, 
et  domiuum  tautum  imiierio  uti  voiiint  :  monendi 
enim  suntservi  multo  maf^is  qunm  pueri. 

Sed  haec  quidem  hoc  modo  distinctn  at.qiie  expli- 
cata  sint.  De  u.xore  aulem  et  viro,  de  liheris  et  palre, 
et  cujusquft  eorum  virlute,  et  (luoinodo  alter  cum 
allero  versari  et  congredi  debeat;  quii4  pulchre,  quid 
non  piilchre  fiat;  el  quo  [iacto  virtutem  quidem 
persequi,  vitium  autem  fugere  oiiorteat,  in  eis  quae 
ad  reruui  publicarum  formas  perlinent,  necesse  erit 
disputare. 

(juouiam  enim  domus  quidem  omnis  pars  civitatia 
est,  hsRC  autem  domus  :  partis  autein  ad  totius  vir- 
tutem  intueri  oporlet :  necesseestad  civitalis  statum 
intuentes,  pueros  et  mulieres  erudire  :  siquidem 
refert  ad  id,  utcivitas  bona  et  bcne  mnrata  sit,  tum 
pueros  bonos  esse,  tum  mulieres  honns.  At  neces- 
snrio  refert.  Nam  mulieres  quidem  homiuum  libero- 
nim  prirs  dimidia  sunt ;  e.x  pueris  vero  participes  et 
socii  liiiut  reipublicae  et  civitatis.  Quare  quouiam  de 
his  quidem  explicalum  ac  distinclum  est,  de  rerujuis 
autem  in  aliis  dicendum  est :  omissa  hac  dispiita- 
tione,  tamqiiam  absohitn  atque  ad  finem  perducta, 
aliud  dicendi  iuitium  faciamus;  et  primum  eorum, 
qui  ali(3uid  de  oplimo  reipublicae  admiuistraudae 
genere  dixerunt  aut  tradiderunt,  sententias  videa- 
raus. 


Soluta  praRcedentidubitatione,  hic  mo- 
vet  quamdam  aliam  dubitationem,  quaB 
ex  praemissa  solutione  orilur  :  et  circa 
hoc  tria  facit.  Primo  movet  dubitatio- 
nem  :  secundo  solvit  eam,  ibi,  ((  Aut  dif- 
fert  abhisplnrimum,  etc.  »  Tertio  inducit 


quoddam  corollarium  ex  sohitione  posita, 
ibi,  «  Manifestum  igitur,  etc.  »  Est  orgo 
dubitatio  de  hoc  quod  supra  dictum  est. 
Si  enim  verum  est  quod  oportet  servum 
habere  quamdam  virtutem,  ne  propter  in- 
temperautiam  aut    timorem    deficiat    ab 


I.lltl  U    I 


\:n 


optMiiins;  pari  nttioiic  vitlcltiliir  (pnnl 
iirlillccs,  iiil  linc  (pioil  .siiil  liDiii  iiilillccs, 
oportoiil  lnilicr««  iili(pi;iiM  viiliilciii  ;  ciiiii 
iiiiiltotics  coiirniKiil  •P""'  |>>'iM'''''  ii>'*'i>> 
poraiitiiiMi,  vcl  alia  vilia,  (lcr(*ctiiiii  raciaiit 
in  snis  opcrihns,  iilpiita  iicKli;;ciilci' 
a);^(Mit(is  iliiiM  aliis  iMliMiiliiiil. 
DoiinU^  cnin  dicit  u  aiit  (liltcrt  > 
Solvit  pi-o|iositaMi  iliil)itationciii  :  ct 
(licit  (pioil  maf^iia  ilillcrcMtia  csl  iiilcr  sci- 
vnin  ct  arliliciMn  :  cl  lioc  prohal  pcr  diias 
raliinios  ;  (piarnin  |uiina  cst,  (piia  s«m'viis 
in  arupio  cst  particc|)s  vila»,  idost  coii- 
V(M"satioiiis  luiniaMa'  iiKpiaiiliiin  ost  sim'- 
vns.  DiclMin  cst  (Miiiii  siipra  (piod  s(M'vms 
ost  instrnnuMilmn  in  liis,  (pia'  pcrtiiKMit 
ad  aclioncm,  i(l(>st  ad  convorsatioiKMii 
liomiMMin.  Kt  id(M)  ciim  virliitcs  moralcs 
porliciaiil  liomiiuMn  iii  C(HiV(M'satioMO  liii- 
maiia,  oportcl  ipiod  sorvns,  ad  lioc  (piod 
sit  bomis,  participct  aliipiid  do  virliil(> 
morali  :  simI  arlifcx  nMnolins  sc  liahcl  a 
convorsatioMc  linmaiia  :  iioii  (Miim  opcra- 
tio  artificis,  iiuiiianliim  liiijnsmodi,  csf 
circa  ap:il)iria  conversationis  hnniana',  scd 
circa  aliiiiia  artificiafa,  (|iia'  dicMiiifMr  ['lui- 
tihilia  :  iiiulc  aTKpiis  dicilnr  honiis  arfifox, 
iitpnta  homis  fahcr  ex  hoc  ((iiod  sciat, 
et  potcst  facere  bonos  cultoilos,  oliam 
si  malo  iitatnr,  vol  iioglif^^fOMtor  sna  arto  : 
sed  tamon  iiitanfum  immittit  do  virtute 
iii  siia  oporatioiio,  iiiquantnm  oxliihot  do 
servitute  ad  conversationcm  bnmaiiam. 
Sicut  vidcmus  quod  aliqui  artifices,  idest 
morconarii,  ufpiita  coqui,  lial)0!if  (^uam- 
dam  doferminafam  sorvitutom,  (Him  de- 
putantur  ad  quaMlain  specialia  ministo- 
ria,  et  sorviunt  ;  et  secundum  hoc  indi- 
gent  virtute  morali,  ad  boc  qnod  sint 
boni  iu  ministorio.  Sccundam  rafionom 
ponit  ibi,  <(  Et  servus  est  secundnm  natu- 
ram,  etc.  »  Qiiia  scrvus  est  de  bis  quae 
sunf  a  natura  :  prohafum  est  enim  supra 
quod  aliqui  sunt  naturalifcr  servi  :  sed 
nullus  est  coriarius  vel  ullius  artis  artifex 
a  natura  :  sed  omncs  artcs  sunt  adinven- 
tap  pcr  rationem.  Virtus  aufcm  ad  ea  se 
babet,  qua^  sunt  nohis  a  nafura.  llahcmus 
eniin  nafuralcm  quamdam  iiiclinafioncm 
ad  virfufem^  ut  dictum  est  in  secundo 
Ethicorum  ;  unde  pafet  quod  ad  boc  quod 
aliquis  sit  bonus  servus,  indigef  virfufe 
morali  ;  non  autcm  ad  hoc  quod  sit  bo- 
nus  artifex. 

Deindc  cum  dicit  <<  manifestum  igifur  » 

Infert  quoddam  corollarium  cx  dicfis. 

Dictum  est  enim  quod  scrvus  indiget  vir- 

tute  :  oportet  aufcm  quod  bomo,  qui  ba- 


hcl  iiicliiKitioiKMn  ad  virtiitcm,  coiihu- 
(piatnr  \  irliitcin  Hliidio  alii  iijiis  Kuhor- 
iiaiitis;  si(Mit  civos  (hdiiMil  ll(M'i  viiliioNi 
pcr  lcgishitoroiii,  iil  diciliir  iii  hi;(Miiii1«) 
h.lhititnini.  I  iido  manifoslnm  «'st  (piod 
liMinsmodi  virtiilis,  (piain  scrviis  dchol 
liah(M'c  ad  Ikk-  i|ikm|  sil  hiMiils,  domiiiiiH 
ojiiH  dohot  oi  osHu  caiisa,  in.striMMido  «  iim 
ipialili^r  agoro  doboat,  ot  iiiiniondo  si  mah; 
facil ,  ot  rciniiiicrando  si  Ikmk!  :  scd  noii  ost 
dicciKlimi  (piod  ad  doiiiiMiiin  piMtiiKMit 
«piod  liahoat  doininaloin  (|u:iinilain  scicii- 
liain  i\\\iv.  (locoatoporas(!rvilia  ipsiiin  sor- 
\  iim,  piita  (piod  docoat  i[)SMiii  coipiiiiaro, 
vcl  aliqiia  hiijiismodi  faccrc  ;  scd  dch«!t 
ciim  docorc,  (piomodo  sit  lemporatiis,  ot 
bumilis,  ot  |;ations,  «!l  alia  bnjnsmodi. 
riiilc  iioii  h«'iK'di(Miiit«piod  noii  cstrationo 
Mlciiiliim  ad  sorvos,  scd  solo  pnocopfo. 
Magis  oiiim  dohcmns  sorvos  monero  arl 
virliilom,  (piam  filios  inieros  ;  (jiiia  non- 
(Imiii  siiiit  ita  ca])ac('s  monilionis.  Kt  de 
his  qMiilcin  sic  (lot(M'niiiiafiim  sit. 
Dciiido  cum  dicit  (i  de  mnlioris  » 
Kxcusat  so  a  diligoiitiori  detormiiia- 
tionc  dc  diiabiis  aliis  conjugationil)Us:et 
circa  hoc  fria  facif.  Primo  cxponit  oxcu- 
sationom.  Secundo  assignat  rafioncm 
diilorum,  ibi,  «  (^lnoniam  cnim  domus, 
otc.  I)  Tertio  confimial  pra^dicfa  dicondis, 
ibi,  «  Quaro  quoniam  dc  bis,  etc.  »  Dicit 
crgo  primo  quod  in  his  qua;  .liccnda  sunt 
(le  civitatihus,  neccssarium  est  tractare 
do  virtutc  mulieris  et  viri,  ct  patris  et 
filiorum,  cf  collocutioncvelconvcrsatione 
'  oorum  ad  inviccm,  quid  in  boc  sit  hcne, 
et  qnomodo  illud  quod  est  honum, 
sit  procurandum,  ctillud  quod  sit  malum, 
sit  vifandum  :  et  ita  ad  pra\seus  ante- 
quam  dc  politicis  dicamus,  dcterminari 
hic  non  possunt. 

Deinde  cum  dicit  «  quoniam  enim  » 
Assignatduas  rationcs,  quarc  pra?dicfa 
oportcat  dctcrminari  circa  polifias  :  qua- 
rum  prima  est,  quia  disposifionem  par- 
tis  oportet  considcrare  in  comparatione 
ad  tofum,  sicul  dispositioncm  fundamcn- 
ti  in  comparafionc  ad  domum  ;  scd  do- 
mus  est  pars  civitatis,  ad  quam  primo 
pertinent  isfse  duae  conjugationes.  scili- 
cef  pafris  et  filii.  viri  ct  uxoris  :  unde  se- 
cundum  comparationem  ad  politiam  opor- 
tet  considerare  qualifer  sint  erudieudi 
pueri  ct  uxores.  Secundam  rafionem  po- 
nitibi,  «  Sed  quidcm  aliquid  referf  etc.  » 
Ea  enim  quorum  disposifio  facit  diffcren- 
tiam  circa  honitatcm  civitatis,  sunf  con- 
siderandain  pohtiis.  Sed  hujusmodi  sunt 


13H  FOMTirORUM. 

instaK^tiones     puHronim    «it    mnlioruiu,  lelicjuis  autemdicondum  nst  in  ftliis,  idest 

(luomodo  utriquti  siut  lioiii,  (juiu  mulieres  se(iu»uilil)us,   (jua;  ad    politius  pertiuent, 

sunt  mediu  pars  liominum  lil)cr(»rum  (|ui  dclHMTius  ad  pra*seu8  (limitt(!re  istos.ser- 

suiil  in  civitatt' ;  «!\  [lurris  autem  cn^scuut  iii<tut!S     |>(nliu('ut(!S    ad    disixuisationem 

viri,  (juos  o[>ort»'t  »'ss(!  dis|)«Misator»!S  ci-  doiiius,   tau«|uam  jam   coiisiimmationem 

vitatis  :  erg«>    iii  politiis  d«!l«'riiiiiiaiidum  lial)«'uli;s  ;  et  taci«!mus  aliiid  piiucipium, 

est  de  iiistructione  tiliorum  et  uxorum.  consiiU^rando  ea  «lua»  dieta  sunt  ab  uliis 

Deiiule  «•uin  dicit  «  «luare,  «luouiam  »  de  «>plima  p«>litia.  Kt  sic  terminatur  pri- 

tloutiiiiiat  dicta  dic«'ndis  :  el  dicit  «iiiod  mus  lilK^r. 
quia  d«'tcriiiiiuitum  »!st  d«5  pra^missis,  de 


i.ini-:i{  sKcuNDiis 


.%I'M1I.%  l.inill.  —  VAUI.i;  ()l'l  IMAHIM  CIVITATI-M  ADMIMSTMATIONKS,  TAM  VKHBIS  l)¥S- 
CRIPT.i:.  Ol'AM  HSr  C.OMIMlOltAT.K  I'H()I»()NI:NTIII,  (.(>MI'AHANn;K,  KT  IN  OITBIJS  DKFI- 
CIUNT  AH(;i;iINTI!H. 


LKCTIO    I. 

Quod  >K)}i  npnrloat  ///  rivitntibus  om)iin  cssc  commuiiin,  ut  /ilioa,    ct  mnlirrcn, 

ct   facuUates,    siciit  Socratcs  oi^inaltatur. 


ANTIQnA. 

(juia  considcrare  voUiimiis  do  conmiuuione  poli- 
tic«  M»i\'  sit  opliiuii  ouiniiim,  iis  qiii  possuut  vivcre 
quiiu  umxiiue  ml  votiiiu,  oiuirlcl  el  nlins  cousiilerare 
politii>s,  quihus  utiuit.ir  tjiiiilniu  civilnUiiu  carnm, 
qiift*  bcuc  rcsji  lcfjihus  diciiulur,  cl  si  ([un>  nli» 
exisluut  a  ([uiluisdnm  dictw  el  visa^  bene  se  habere, 
et  ul  rcclc  hnbcus  n|)pnreal  et  ulile. 

Adbuc  autem  (lua-rere  pra^tcr  ipsns  altcrum  non 
vidcalur  cssc  ouiiiino  sopliizare  voleutium ,  sed 
propter  uon  benc  se  liabere  bns  nuuc  existentes  ; 
propter  hoc,  banc  videamur  iuserere  metbodum. 


Principium  autcm  primo  faciendum,  quod  quidem 
natum  est  esse  priucipium  speculntionisu  Necesse 
eniiu  aiil  omncs  ouiuihus  commuuicare  cives ;  aut 
nullo  ;nut  quibusdnUKiuidcm,  quihiisdnmautcm  uon. 

Nullo  (luidem  igilur  comnmnicare,  mnnifestum 
quod  impossibile.  Civitas  enim  commuuicntio  qu(E- 
dam  est  :  ct  primum  uecesse  loco  comiuunicare. 
Locus  qnidcm  enim  unus,  quod  uuius  civitalis. 

Sed  ulrum  quibuscumque  contingat  conuuunicare, 
et  melius  est  conuuuuicare  futuram  habilari  civi- 
tatem,  bene,  nut  quibusdnm  qnidem,  quibusdam 
auteni  non,  melius.  Coutiugit  enim,  et  pueris  et 
mulieribus,  et  possessiouibus  comnuinicare  cives  ad 
invicem,quemadmoduni  in  Politica  Platonis.lbi  enim 
Socrates  ait  oportere  communes  pueros,  et  muiieres 
esse,  ct  possessiones.  Hix;  itaque  utrum,  ut  uuuc, 
sit  melins  habere,  aut  secundum  in  politia  scriptam 
legem. 


Habet  itaque  difficultates  alias  multas  omnium 
esse  mulieres  communes  :  et  causa  propter  quam 
inquit  oportere  lege  statui  hoc  modo,  Socrates  non 
videtur  accipiens  ex  rationibus.  Adhuc  autem  ad 
fineui.quem  ait  oportere  existere  civitati,  ut  quidem 
dictum  est  nunc  impossibile,  quomodo  autem  divi- 
dere,  uihil  determinatum  est. 

Dico  autem  unam  esse  civitatem  tamqunm  opti- 
mum  ens,  quam  maxime  omnem.  .'Vccipit  enim  hanc 
suppositionem  Socrates. 


Quamvis  manifestum  sit,  quod  procedens,  et  facta 
uua  magis,  neque  civitas  erit.  Multitudo  euim  quae- 
dam  secundum  naturaiu  est  civitas  ;  factaque  una 
magis,  domus  quidem  ex  civitate,  homo  autem  ex 
domo  erit  :  magis  euim  unam  domum  civitate  di- 
cemus  utique,  et  unum  domo.  Quare,  si  potens  quis 


RBCRNS. 

Quoniam  consilium  nostrum  est,  de  societate  civili 
cousidernre,  (|UfEnnm  sit  omniiim  oplima  iis  qui  pos- 
siint  quaui  uiaxime  ex  seuteutiavivere  :  oportel  no» 
etiam  alias  reipiiblica'  admiiiistrauibe  f(jrmas  inspi- 
ccre.  et  quibus  utuutiir  nonniilla;  civitates,  quan 
beue  morata>  bouisque  legibiis  lemperalEe  dicuntur, 
et  si  (jiia'  forte  alia>  ab  aliiiiiiluis  excof,'itatai  et  dictjc 
sint,  quiB  vidcntur  esse  nouir  :  primum  ut  et  id 
quod  rcctuni,  et  id  quod  utile  est,  sit  in  ociilis  om- 
uium  posilum  :  deiude  ut  aliquid  ab  iis  diversum 
(luarere,  non  prorsus  hominum  iugeuium  suuin  os- 
tentare  volentium  esse  videatur  :  sed  propterea, 
quod  hiE,  qua'  nunc  sunt,  minus  boniE  ac  rectae 
sint,  idcirconanc  disputationem  instituisse  videamur. 

Sumendum  autem  iuitium  est,  quod  est  hujus  dis- 
putatiouis  maxime  proprium  natura.  Necesse  igitur 
est,  aut  cives  omnes  omuium  rerum  esse  participes 
ac  socios,  aut  nuUius,  aut  quorumdam  esse,  quo- 
rumdam  non.  Atque  ut  nullius  quidem  rei  iuter  eos 
sit  communio,  fieri  non  posse,  in  prouiplu  est  :  ci- 
,  vitatis  enim  et  civis  notio  communione  quadam  con- 
tiuetur  et  societate.  Ac  primum  sane  necesse  est, 
loci  inter  eos  esse  commuuionem.  Locus  enim  unus 
civitatis  unius  est.  At  cives  unius  urbis  ac  civitatis 
participes  et  socii  sunt.  Sed  utrum  praestat,  quo- 
rumcumque  communitas  esse  potest,  ea  omnia  esse 
comnumia  in  ea  civitate,  quae  sit  bonis  institutis 
usura  civesque  bonos  ac  beatos  habitura,  an  aliqua 
esse,  aliqua  non  esse  communia,  meUus  est?  Fieri 
enim  potest  ut  liberi  et  uxores  et  possessiones  sint 
civibiis  inter  ipsos  communes,  quemadmodum  in 
republica  Platonis.  Ait  enim  ibi  Socrates,  oportere 
liberos  et  uxores  et  rei  famiharis  facuUates  ac  for- 
tunas  esse  communes.  Hoc  igitur  utrum,  ut  nunc 
usurpatur,  ita  essc  meUus  est,  an  ad  legem  in  Ubris 
Platonis  scriptam  accommodate? 

Quum  muUas  autem  aUas  haheat  difficuUates  uxo- 
rum  inter  omues  cives  communitas,  tum  id,  propter 
quod  ait  oportere  Socrates  hujusmodi  legem  esse 
latam,  non  efficitur  neque  evenit  ex  rationihus  ibi 
positis.  Praeterea  ad  eum  finem,  quem  ait  civitatibus 
propositum  esse  oportere,  quemadmodum  nunc  qui- 
demdictum  est,  hoc  institutum  nuUo  modo  pervenire 
potest.  Quomodo  autem  hoc  sit  sigiUatim  inteUi- 
gendum,  nihil  est  definitum.  Dico  autem  eum  finem, 
quem  civitati  puiat  longe  esse  optimum,  ut  una  sit 
tota  civitas  :  hoc  enim  a  se  suppositum  sumit  So- 
crates. 

Atqui  perspicuum  est,  civitatem  longius  progres- 
sam,  et  magis  ac  magis  unam  effectam,  ne  civitatem 
quidem  futuram.  Multiludo  enim  qusedam  est  civitas 
naturam.  Quod  si  magis  fiat  una,  ex  civitate  domns. 
et  ex  domo  homo  existet.  Domum  enim  magis  unam, 
quam    civitaten\  et  hominem  magis  unum,  quam 


140 


poMTirourM. 


casisl  liuc  uperari,   uuii  faiieuJuui  :  iutcriuiU  eUiniui 

<■'>■''"'•-'•'    ^■"    -  ■' ...1-...    .  i..tujui  liuiuiuuiii  fi- 

V  >i6   :   uuu  tiiiiui  tit 

i.liii.'».?  cA  ciuiLiiiiii  ^  .111.1'iNiii  <'iiiiii  (:ulll|>U({U>lllu,  tl 
civiU*,  tiuc  quiijeiu  tsuiui  quttutltnle  utile,  i|iiaiiivi4 
oit  iil  III  i^riiliii   i:uui|iu((uittiu 

<ii>tii  i.li>|iie  ci  |)ouiIub  Hiti- 

liliUBirahul  iJ  •-t  iivita»  u  Kt^uttt.  ciiiii 

Uuu    {ler    VII  jHti     liiiilllliiilliie,    neil 

veliit  Ari'iiilea.  L.v  -lui  ' -l  uuuiii  liuri, 

»ltt!cie  Jitferiiut,  jiru|ii.  uutrH(iuartiiiii, 

italvttt  civitatea,  i|iieuiailiiiiiiliiiii  iii  tiktcn  ilicliiiii  e.-tt 
priu«,  quuuiaiii  et  iii  lilierK  ft  ifquahliiiit  iiereiiiiK 
uuc  e«iie.  Siiiiiliter  auteiii  uuii  {lu.iBibile  e<it  oiuuea 
|irincii>iiri,  teii  aut  «ei^uuiliiiii  aiiiiuiii,  ant  beiuiuluiii 
alii{uiileiii  uliuil  urdiueiu  aut  leni{iU!4.  Kt  acciiiit 
utii(ue  Becuiiiluiii  liuuc  uioiiiiiii,  ul  uiiiiieii  (iriuci- 
{leulur  ;  i(iieumiliuuJuui  uti<(ue  bi  truusiiiutureiilur 
curiarii,  et  faljri,  et  uuii  iteiiiiier  iJeiii  curiarii  eritteut. 
Quuuiaiu  aiiteiii  lueliutf  hk  nuhere,  ((iiue  circa  cuiii- 
luunituleui  (luliticuiu,  {laluiii,  i{uuJ  euisJeiii  iieiii[ier 
uieliiu  [iriiii'i(><iri,  rii  (lo.^^iihile.  Iii  qiiihiiri  aiiteiii  iioii 
puSBiliile  {iro[>ter  .seciiuJuiu  naturHiii  it;i{iiule!i  tiAiu 
uiuueii,  iiiuiul  iiuteui  et  justuiii,  nive  honiiin  hive  {iia- 
viiiii,  {irini:i[>ari  uiiiues  i{i.-«<i  {iurlici{iui'e,  huc  uuteiii 
iiiiitutur,  !«cili<et  iu  [larte  ii'<(ii)ilK'4  ceJere  hoc,  t<iin- 
i(uuui  Biuiilt:;3  Biiit  iii  (iriiici{iiu  :  ii  i{iiiJeiii  eiiiiii  (iriii- 
ci{iuntur,  ii  uuteiu  suhjiciuntiir  tuiiii[iiuiii  utiqiie  alii 
fucti  Et  e  iJeiii  iitiqiie  iiioJu  [irinii|iautiiiiii,  alii 
aliuA  [iriuci{iantur  (iriuci^iatus.  Munitestiini  igilur  c\ 
hid,  qiiia  nuii  aiitum  uutuiu  est  uiiuui  8ic  e>i8e  civi- 
tatern,  ut  Jicunt  qiiiJaui,  et  Jictuni  iit  uia.\iiuiini 
hunum  in  civitalihusj,  quoJ  civitates  interiniit, 
iiiiuiiivii  uniu8cuju8i(ue  honuin  .salvet  uniinii[uu<l(jiic. 
r!st  uuteiii  et  [ler  aliiiin  itiojiiui  nianifcstiiin,  i|iiouiaiii 
viilije  quiiirert'  unire  civilateni  non  eslinelius.  Doiiius 
quiJeni  enim  ina^is  jier  se  sufticiens  iino,  civitus 
autcni  Jouiu,  et  vult  jaiu  tiiuc  e.sse  civilus  cniii  jier 
se  sufficienteui  acciJit  esse  coniniiinitatein  niultilii- 
Jiuis.  SiuiiiJein  igitur  iiiagis  eligihile,  quoJ  ni.igis 
{ler  se  siimciens,  el  ininu«  unum,  eo,  qnoJ  inagis, 
eligihilius. 


civitateui,  el  huuiiiieiu  iiiagis  iiiiuin,  qiiain  Jonium 
Jixeriinuii.  Ita<[ue  ut  (lossit  alii(uis  hoi:  efliceie,  iiou 
eat  facieiiJuiii  luiiieii.  Civituleni  eiiiiu  tollet.  Nou 
eiiiin  «oluiii  ex  {Jurihuii  huuiiiiihiis  coiistat  civitau, 
Be<l  etiuiu  »{iecie  (iiibtitiita  vilii^  Jillerentihii».  Nuiu 
iiuii  tll  civilas  ei  eiiiiilihiis.  AImhI  eiiiiii  est  htlli  so- 
I  letuB  ;  uliiiil  civilus.  Illu  eiiiiii  iiiii;<iiiiii<liiie  et  niiinero 
iitilia  eat,  etiuiii  si  b(iecie  liit  einliiii  :  auxilii  eiiiiii 
cuusii  helli  Hucietu»  cuiii()arHtu  i-st  iiiilura  :  qufuiaJ- 
niixluiu  iiistateia  iiiHJiib  (ioiiJiih  (iIiib  truliit. 

Tiili  uuteiu  re  Jilleiet  et  civitim  a  Keiitc,  iihi  uniiiii 
f/eiitis  uiultitiiJo  uoii  per  vicos  ilivixa  erit,  seJ  Ar- 
caJuiii  iiiore.  Kx  i|uihus  uuteiii  rehus  uniiiii  lieri 
o|iortet,  ea;  re»  «(lecie  iiiler  .-e  Jilleninl.  Ouii[>ro[)ter 
u;i{uulilas  luutuo  el  reci()rocu  civitates  tuetur  el  con- 
servat  incoluiiieii,  queiiiuJinoJuni  iii  lihris  Je  Mo- 
rtbus  aiilea  Jicliiiii  est  :  quoniain  et  in  lihcris  lio- 
iiiinihiisqiie  uiqiialihus  iie<  eiise  esl  hoc  inesse.  i<'ieri 
eiiiin  iiun  (lulesl  iit  siiiiiil  ornne.i  gerant  iiiiigiij- 
trutiis;  seJ  aut  Minguli  aniiiios,  uut  ulio  qiioJaiu  or- 
Jiiie  iiiit  teiii()ore.  Alque  hoc  nioJo  eveiiit  iit  oniiieg 
rei()uhlica:  {^rujsint;  i(neiiiu<liiiuJiiui  si  ButoieH  et 
lahri  iuter  se  (lerinutureiit  vice»,  el  non  nemjier  hii- 
tores  esseiit  el  fuhri. 

yuuniuui  auteiii  {jra*Ktut  nrtilices  oimies  ilu  esse, 
iil  suiil  :  in  iis  quoque,  <(u<je  aJ  societutem  civilem 
[lertinent,  nimirum  sutius  est,  eosJeru  sem^ier 
[)ra;eHrie,  si  (ieri  {lossit.  A(juJ  ({uos  autem  hoc  lieri 
iiuii  [lotest  (qiiia  ouiiies  siint  ajquales  natnra  :  «iniul- 
((ue  quia  justum  est,  sive  honuiii  sive  malum  sit, 
rei(juhlic{e  (ira^esse  et  niagistratuin  gerere,  omneB 
ejiis  esse  parlici^ies,]  a[)uJ  eos  {ira-slat  iftqunlitatem 
iinitari  introJucla  vicisBitiiJine,  iil  Ji-i^uales  vicii^sim 
ceJant  novis  mngistrntihus,  similiter  atque  ii,  qui 
inilio  [iraJuerunt,  aliis  concesseninl  :  alii  eniiii  ge- 
runl  niagistralum,  ulii  [larenl  vicissini,  veluti  aiii 
facli.  AJ  eiiniJein  igitur  moJuin  eorum,  ((ui  iei(>u- 
puhlica;  pr.-ijsiint,  iilii  iilios  niagistralus  geriiut. 

Licet  igitur  ex  his  inlelligere,  neque  civilntis  ii;i- 
turaui  ferre  ut  ita  fiat  nnn,  queniaJmoJum  Jiciint 
quiJam  :  el  iJ  quoJ  ah  illis  taniqiiam  maximuui  ho- 
nuin  civitatis  prir'Jicatur,  civitatem  perJere.  At((iii 
ciijusfjue  rei  honum  unaraquamque  rem  couservat. 
Perspiciium  etiam  ex  aliji  ratione  est,  operam  inu- 
tilem  Jare,  qui  studet  civitatem  plus  nimio  unam  fa- 
cere.  Domus  euim  res  qufeJaui  est  suis  i[)8a  copiis 
magis  instructa,  quarn  liomo  unus  :  civitas  quam  Jo- 
mus.  Et  vero  viJetur  tiini  demuin  proprie  civitas 
esse,  quum  evenit  ut  mullituJinis  societas  suis  ipsa 
opihus  et  copiis  cumulata  vivat.  Si  igitur  quod  sibi 
magis  sufficere  possit,  optabilius  eo  est,  quoJ  est 
minus;  ergo  et  quod  minus  esl  uuum,  eo,  quoJ  est 
magis,  optahilius  est. 


Postqiiam  Philosophus  determinrivit  in 
primo  libro  de  his  quae  pertinent  ad  do- 
mum  quse  sunt  elementa  qua^dam  civi- 
tatis,  hic  incipit  determinare  de  ipsa  ci- 
vitate  secundum  modum  quem  iii  ftne 
primi  tetigit,  et  etiam  in  fine  decimi 
Ethicorum.  Primo  enim  ponit  ea  quae 
ab  aliis  dicta  sunt  de  politica  communi- 
catione.  Secundo  incipit  determinare  de 
ea  secundum  propriam  sententiam  in  ter- 
tiolibro,ibi,  «Etqui  depolitica  considerat 
etc.  »  Circa  primum  duo  facit.  Primo  di- 
cit  de  quo  est  intentio.  Secundo  prose- 
quitur  suam  intentionem,  ihi,  »  Princi- 
pium  autem  etc.  »  Circa  primum  duo  fa- 
cit.  Primo  proponit  suam  intentionem. 
Secundo  excusateam,ibi,  «  Adhucautem 
etc.  »  Dicit  ergo  primo  quodintentio  nos- 


tra  principaHs  est  considerare  de  commu- 
nicafione  pohtica,  ut  sciamus  quis  mo- 
dus  politicae  conversationis  sit  optimus, 
quemadmodum  omnia  ea  secundum  quae 
possunt  homines  vivere  maxime  ad  vo- 
tum.  Ad  hoc  consequendum  oportet  con- 
siderare  politias,  idest  ordinationes  civi- 
tatis  quas  ahi  tradiderunt,  sive  sint  illae 
quibus  quaedam  civitatum  utuntur  quae 
laudantur  de  hoc  quod  bene  reguntur  le- 
gibus  :  sive  etiam  sint  ab  ahquibus  phi- 
losophis  et  sapientibus  traditae  quae  vi- 
dentur  bene  se  habcre.  Ethoc  ideo  opor- 
tet  considerare,  ut  appareat  quid  sit  rec- 
tum  et  utile  in  conversatione  et  regi- 
mine  civitatis.  Ex  collatione  enim  mul- 
torum  magis  potest  apparere  qnid  sit 
melius  et  utihus.  Notandum  est  autem 


I.IIIKK  IL 


Ul 


i|UO(l  aii  Diiliiiiiiin  |i«ilirniiii  |i(<rtiiuM-i;ilicit, 
iil    lioiiii!ii>.s    vivaiil     i|ii:iiii    iiiaxiiiir    ail 

Mlllllll,    S<'irK-(<t    S(<(-Illlil(llll     llninilllllll    vo- 

liiiilalcin  ;  (|iiia  voliiiilas  liiiiniiiis  |ii'iiici- 
|ialil(>r  (vst  (lc  lliic  liiiiiiaiia-  \  ila<,  ail  (|iiciii 
oi-(liiiatiii-  lola  [lolitica  coiivorsaiio.  riidit 
8(<ciiii(liiin  (|iio(l  lioiiiiiics  (liv(<i'siiiio(l(j 
cxistiinaiit  dc  tiiicvila-  liiiiiiaiia',  scciiii 
(iiiiii  lioc  (tivcrsiinoiU^  lioinin(<s  cxistiinatit 
(loconvorsationo  ci\  ilatis.  i^liii  ciiiin  liiicni 
Iminaiia'  vita-  |>oiiiiiit  (lol(<ctatioiics  vd 
|)ot(>nliain  aiit  Ikhioios,  cxisrnnaiit  illani 
civitalcm  ossc  o[»liiiio  (lis[iositani,  iii  ([iia 
liominos  possnnt  vivoro  (lolitiosc  vel  ac- 
(|iiiroi-o  multas  poi-iinias,  aiit  conso([ui 
mairnos  lionoros  vol  mnltis  (lomiiiari. 
tjiii  \cro  linom  [ira'sciilis  \ita<  |)oiuiiit  iii 
liono  ([uod  ost  praMuiiim  virtiitis,  oxisti- 
manl  illam  oivitutom  esso  o[)timo  dispo- 
sitam  iii  (jiia  hominos  maximo  [lacilico 
ot  sccuinliiin  \irlntcm  vi\iiiit.  l  ndc  sim- 
lilicitor  vorum  ost  ([iioii  o[)tima  dispositio 
civitatis  ost  socuudum  (|iiorumlil)ot 
o[)iniiiom,  proiit  iii  civital(^  lioU<st  vivcro 
homo  ad  \i)liuu.  Ila  iioUuuluiu  ost  (jiiod 
dicit  so  cousidoraturum  do  poiitiis  com- 
muiiitatuni,  qua^  bono  dicuntur  rogi,  ot 
do  ordinationibiis  civitalnm  a  sa[)icn!i- 
bus  traditis,  (jui  vidoutur  bouo  so  iiaho- 
ro  ;  iiuia  ad  iuvoiiiciidum  voritatom,  uou 
miillum  [irodost  consideratio  oorum  qua^ 
sunt  manifosto  falsa,  sed  oorum  qua^ 
probabilitor  dicuutur. 

Doindo  cum  di(-it  <(  adhuc  aulem  » 
Kxcusat  projiriam  iuteutionem  ;  et  di- 
cit  quod  uou  oportot  alicui  videri  quod 
hoc  ipsum  qnod  est  qua?roro  aliquid  aliud 
iu  or(iiuatioiiil)us  civitatum,  pnvter  oa 
qua?  ab  aliis  dicla  sunt,  proceilat  ex  hoc 
quod ipso intondat  suam sapioutiamosteu- 
taro  :  sed  idoo  iuicrscrithauc  artem.  quia 
ea  quoe  ab  aliis  dicta  sunt,  iu  multis  vi- 
dontur  non  bene  se  habere. 

Doinde  cum  dicit  ((  principium  autem  » 
Proscquitur  suam  intentionom,  prosc- 
queudo  ea  quai  ab  aliis  dicla  sunt  de  or- 
(linatione  civitatis :  et  primo  ponit  divcrsas 
ordinationescivitatum  tradilas  adiversis. 
Secundo  ostcndit  qui  fuerunt  et  quales, 
qui  de  hujusmodi  se  intromiserunt,  ibi, 
«  Korum  autcm  qui  do  ropublica  aliquid 
etc.  »  Prima  autem  pars  dividitur  in  duas, 
socundum  diversitatem  quam  in  pra?mis- 
sis  totigit.  lu  prima  euim  ponit  ordiua- 
tiones  civitatis  qua^  sunt  ab  ali^iuibus  sa- 
pientibns  traditse.  In  secunda  ponit  eas 
quae  in  quibusdam  civitatibus  ordinate 
viveutibus  obscrvantur,  ibi,   «  De  ea  au- 


tom    (]ino     l,a((nla'inoiiioruin     rcjiiiblira 
(>to.  »  Priinu  dividitnr  in  truH.  1'iiiiio  jio 
nil  ordinatioiicni    civilatis,   ijuam  Iradi- 
dit    Socralos    vcl    l'lalo    discijdiliis    cjiih, 
([iii    in  snis    libris    So<-ratcin   liMjiiciitriM 
iiitrodiicit.    In   .socnnda    [lonil  ordinatio- 
iioin   civitatis    traditam    a     i|iiodain    i[ui 
l'lial(<as   dicobatiir,   ibi,    <>   Projitcr   i|uod 
Plialcas  (<tc.  I)    lii  torlia   [lonil  ordiiialio- 
iKin  lly[)[>()daini,  ibi,  »  lly|)[iodamiis  aii- 
tcin  (!tc.  •  (iircu  [irimnin  duo  facit.  l'iimo 
[icrlractat  (inaindain  i|iia'stioiicin  do  i[iia- 
(lain  ordinatioiic,   ([uain  flato  dixit  csso 
ntilissiinam  civitati.  So^Mindo  |irosc((uitiir 
iU^  or(liiiatioii(<  i[)sius    (|iiaiituiii    ad  ulia, 
ilii,    n  Kcro   aiitcin  otc.  »    Circa   [iiimiiin 
diio  facil.  1'riino  movel  qujestionoin.  Si;- 
cundo   prose^iuitnr  eam,  ibi,   ((  Continot 
[)()rro  et(-.  »  (lirca  priinum  tria  facit.  l'ri- 
ino  movot  qnamdam  ([iKoslioncm  trimcm- 
brciu.  Socuudo  cxcludit  unuin  inombrum 
ipsins,  ibi,  ((  Nullo  ([uidom   igitiir  etc.  » 
Tertio  qna'rit  do  aliis  duobus,  ibi,  «  Sed 
uliiim   quibuscunKiin^  ctc.  »     Dicit  crgo 
[uimo  ([iiod  [n-iiici[)iuin  hujiis  considora- 
tiouis  faciendum  est  ab  eo  qiiod  [)riino 
cousidorandum  occnrrit  socundum  natu- 
ram  civitatis.  Cum  onim  civitas  sit  com- 
munitas,     qna^dam    noccsse    est    primo 
considerarc  :  utrum  omues  cives  debcaut 
commuulcare  iu  omuibus,  aut  in  nnilo  ; 
aut  in  quibusdam  et  in  quibusdam  nou. 
Doinde  cum  dicit  «  uuilo  quidem  » 
Kxcludit    unum    trium    mcmbrorum. 
Iinpossibile  est  enim  dicere  quod  cives 
in  nullo  communiccnt:  quod  probat   du- 
plicitor.  Primo  qnidem,  quia  civitas  est 
qua^dam     communicatio.     Inde    contra 
rationcm    civitatis  esset  quod  cives    in 
nullo     communicarent.    Secundo,     quia 
manifestum   est   quod  omues   civcs  ne- 
cesse  est  commuuicare,  saltcm  in  loco, 
qnia  unus  est  locus  unius  civitatis.  Con- 
cives  autem  qui  suut  socii  in  una  civi- 
tatc  :  undc  oportet  quod  communicent  in 
loco. 

Deinde  cum  dicit  «  sed  utrum  » 
Relinquit  duo  alia  mcmbra  sub  dubita- 
tioue :  scilicet  utrum  melius  sit  quod  ci- 
vitas  qua?  debet  bene  convcrsari  commu- 
nicet  in  quibuscumque  contingit  aliquos 
communicare ;  vel  in  quibusdam  eorum 
communicet  et  in  quibusdam  non.  Quse- 
dam  cuim  sunt  in  quibusnullo  modo  con- 
tingit  communicare ;  sicut  in  omnibus 
pcrsonalibus,  puta  in  membris  corporis. 
Sed  in  filiis  et  uxoribus  et  posscssionibus 
contingit  cives  commuuicare  ad  invicem, 


iii 


IMjLiTlCUKLM. 


hii-ut  traditut-  iu  i*niiiu(i  l'latoiiih  :  ihi 
«Miiui  dixit  Suerutt^s  quuil  oijurtut  ail  i)[)ti- 
uiuui  i'ivitiitt;ui,  iiutiil  siut  coiuuiuues 
I  ^iouus  otuuiuui  t-iviuiii  i;t  tttuiuiu- 

in -.  u\<»rn!4,  ita  hi-ilit;i)t  iiuod  iutlill'L'icii- 
ter  ouuuuii  aifctlatit  ail  oiuties ;  et  |M5r 
cuuHeiiueuH  s(u|uitur  quoJ  tilii  siiit  tt>m- 
uiuiies  [)rt»pler  iucertituiliiuuu  niioruiu  : 
«t  hi»c  tau^it  iu  [)riini[)io  Tinuei.  IJiiu*- 
reiulutu  cst  ttrK*^  uliiiiu  luelius  sit;  hal)tj- 
re  couversatiouem,  aut  secutidum  leKem 
quum  Socrates  iii  siia  [)olitita  scri[jsit. 
Deiuile  tuiu  tlifit  c  hahet  ita([ue  >» 
Iui[uirit  tle  [^iaHlicta  t[ua,'Stioiie  ;  et  [)ri- 
mo  usteiiJit  iucotiveuieutiam  pra^dittta^ 
positiuuis  de  comiuuuilate  uxoriim 
et  [)t)Ssessioiium.  Seiuudt)  oslcudit  «'jus 
iiisuriiiieuliam,  ihi,  «  Caiisa  autem  de- 
viatiouis  Socratis  etc.  »  Circa  primum 
tria  facit.  Primo  im[)rohat  lefjem  Socratis 
quaiituiu  ad  coiiimuiiitalciu  u.voriim  el 
liliorum.  Secuudiim  i[iiaiitiiiii  ad  coinmii- 
uilaleiu  uxt^rum  et  lilit»ruiii.  SecuiuJo 
quaiitum  ad  conimuiiitatein  possessio- 
uiim,  ihi,  K  Ilahitum  auteiu  iis  etc.  » 
Tertio  cominiiiiiter  quaiitum  ad  utram- 
que,  ihi,  u  Adliuc  autem  et  tales  tliriiciil- 
tates  etc.  »  Circa  primum  duo  facit.  Pri- 
mo  pouit  ea  secundum  qme  potcst  appa- 
rerc  positio  Socralis  de  coinmunitate 
uxorum  iucorivenieus.  Secundo  prose- 
quitur  illa,  ihi,  «  Dico  aulem  unam  essc 
etc.  »  Circa  primum  ponit  quatuor :  qiio- 
rum  primum  est  quod  ista  ordinatio  de 
coinmunitatc  mulierumhahetmultasalias 
diflicultates.praeter  ea  inconvenieutia  qu* 
statim  tangenlur.  Secuudum  est  quod 
causa  [)ropter  quam  Socratcs  dixit  hoc 
oportere  lcge  ordinari,  non  videtur  esse 
ralionahilis.  Tertium  est  quod  pcr  istam 
legem  non  posset  pervcniri  ad  finem  et 
utilitatem  civitatis,  quam  Socrales  cxis- 
timahat.  Quartum  cslquod  insufQcieuter 
tradidit  :  cum  cnim  communia  non  pos- 
sint  singulis  applicari  nisi  secundum 
certum  modum  distrihuendi,  ipse  tamen 
faciens  mulicres  communcs  uon  docchat 
modum  quomodo  essent  singulis  divi- 
dendae  ad   usum, 

Deinde  cum  dicit  «  dico  autem  » 
Prosequitur  tria  eorum  qua^  dixerat  : 
nam  quartum  de  insufficientia  est  pcr 
se  manifestum.  Primo  euim  ostcudit 
causam  hujus  ordinationis  a  Socralc  as- 
signatam  esse  irrationabilem.  Secundo 
ostenditquodpcr  hanc  legem  civitas  non 
posset  consequi  finem,  qucm  Socratcs 
intendebat,  ibi,  «  At  vero  neque  si  etc.  » 


Terlio  osteudil  qiiod  hau:  lex  hahet  mul- 
tas  difUcultates,  ihi,  «  Adliiic  auteiii  et 
tales  etc.  n  Circa  primuui  tliio  facit.  Primo 
|)ropoiiit  causaiu  legis  i[itam  Socrates 
assigiiahat.  Secuiido  iiiqirohat  eam,  ihi, 
«  Oi'i*"»vis  maiiifesluui  sit  etc.  »  Dicit 
ergo  priuio  ([uod  Socrates  su[)pouehat 
itotr  ([uasi  [)iiiici[)iuiu,  ([iiod  ()()tiiuiim 
esset  civitati  t[uod  essct  iiua  (|uaiitum- 
cum([ue  posset  :  |)r()[)ler  hoc  eiiiiii  v<jlehat 
omiiia  esse  coniiiiuitia,  etiam  lilios  et 
uxores,  ut  cives  essent  maxime  ud  iiivi- 
cem  uiiiti. 

Deiude  cuiii  dicit  «  ([uainvis  mauifes- 
tum  » 

Improhat  pra*dictam  cuusam  trihus 
latioiiihus  :  circa  ([iiariiin  |)riinaiu  dicit, 
manilestum  esse  ([uod  tanlum  posset 
procedere  uuitas  civitatis  magis  quam 
deheret,  ([iioil  non  remaueret  civitas. 
Dictuin  euiin  est  sui^ra  ([uod  civitas  est 
naturaliler  ([luedam  luultitudo  :  multitudo 
autem  op[)oiiitur  unitati.  Uude  si  civitus 
fuerit  inagis  uua  quam  deheret,  jam  nou 
esset  civitas,  sed  excivitatefieret  domus  : 
et  iteriim  si  hau;  domus  uniretiir  [)lus 
quain  deheret,  ex  domo  non  rcmaneret 
nisi  unusliomo.  Nullus  enim  (luhitatijuin 
uiia  domus  est  magis  unum  quam  civitas, 
et  inagis  uiius  horno  cst  ununi  ([uam  do- 
mus.  Uiide  si  etiarn  aliquis  posset  facere 
quod  iu  tota  civitate  essct  tanla  unilas 
sicut  in  una  domo,  nou  deberet  hoc  fa- 
cere,  quia  sic  dcstruerctur  civitas.  Scd 
quia  possct  aliquis  dicerc  qtiod  Socrutes 
non  iritelligehat  de  unitate  quae  extdudil 
multiludinem  pcrsonariim,  scdde  unitatc 
quai  excludit  dissimilitudiucm;  i(Jco  suh- 
jungit  (|uod  civitas  non  solum  dehctesse 
ex  plurihus  hominihus,  sed  etiam  oportct 
esse  cx  dirterentibus  specic,  idcst  ex 
hominihus  diversarum  couditionum.  Nou 
euim  fit  civifas  cx  hominihus  qui  suut 
totalitcr  similcs  secundum  conditiones. 
Et  hoc  manifcstat  triplicitcr.  Primo  qui- 
dcm,  quia  aliud  est  civitas  ct  aliud  est 
multitudo  cougrcgata  ad  siinul  pugnan- 
dum.  QuiamuUitudo  congrcgata  ad  simul 
pugnandum  est  utilis  ex  sola  quantitate 
nurnerali,  etiam  si  omncs  sint  cjusdcm 
conditionis;  quia  talis  mulliludo  est  adu- 
nata  proptei-  adjutorium,  sicut  contingit 
in  illis  qui  volunt  trahere  aliquod  pondus, 
quod  major  multitudo  hominum  traliit 
majus  pondus  ;  itactiam  major  multitudo 
militum  similium  magis  auxiliatur  ad 
victoriam.  Secundo  per  hoc  quod  civitas, 
in  hoc  quod  ex  dissimilihus  constituitur. 


I.IIIKU    II 


ua 


*lilV(M't  iili  illa  goiilo  iii  (|iii\  iniiltiliKlo  iitni 
ili\i(liliii'  |MM'  lialiitntioiKMii  liiNcr.siinitit 
(■ivilaliiMi  aitl  \  icDiiiin,  scil  iiiiiisi|iti.si|iii' 
s(>|i:it'aliiM  lialiilal  iict'  sim|ismim,  sirttt  iir 
cidil  iipMd  Aicados.  Kst  iiulriM  *.rciiiliii 
(|iiir(latn  |ii'oviMciii  iii (Iticciii,  iiii|iia  iitiiis 
i|iiis(|M(<  |UM'  S(<  hiiliitiit  :  ct  sic  siitit  i|Mii- 
liiiiiiuiodo  oiiiMcs  iC(|iialcs  ct  .siinilcs. 
Torlid  oslinidit  idcm  |i(M'  Iioc,  (|itoil  ca  cx 
(|itiliiis  o|ioi-ti<t  iiiiiini  iiru|itiil  ihmIccImmi 
tl(M'i,  ditlVfiiiit  s|iccic  :  umlc  oimmc  IoIiimi 
|ici't"cctuin  iii  rcliiis  ualuriililuis  iit\ciiiliii' 
csso  coustitulutu  cx  partilius  divcrsis 
sccuuduiu  spccicin;  ut  homo  cx  curni 
lius,  ossilius  ot  iuM'vis.  Toluiu  V(M'o  (]itod 
com|ioiiititt'  cx  partiluis  cjiisdcm  spccici 
cst  impcrfectum  iii  j;:oiict'c  uaturio,  siciit 
aer  et  aquii  ct  alia  iuaiiimata  corpora. 
rudo  miiiiircstniM  (>st  (piod,  citm  civitjis 
sit  (juoddiim  tolum  [icrtcctum,  oportct 
quod  coiisislal  c\  partiliiis  dissimililius 
scciiudum  spccicm.  Kt  idco  dictum  cst  iu 
quiiito  hf/iiconn/i,  quod  civilas  coiis(M'- 
vatur  jicr  a'([iialc  coutrapassiim ;  idcst 
pcr  lioc  quod  alicui  proportioualitcr  rc- 
Iribuitiir  aM]ualc  ci  qiiod  fccit,  (juia  lioc 
iicccssc  cst  quod  sit  iu  libcris  ct  a'qiiali- 
bus.  Si  cuim  uoii  retribuorclur  alicui  sc- 
(Miudum  (luod  fccit,  cssct  quaHlain  servi- 
tus,  ut  ibidcm  dietum  est.  llaec  autem  rc- 
Iributio  ([ua>  hic  coutrapassumdicitur  iu 
his  qui  suut  a^quales  secuudum  qiiaiiti- 
tatcm,  lit  secundum  a^qualitatem  quaii- 
titatis,  ut  quantum  aliquis  dedit,  tautum 
recipiat  :  quantum  tccit,  tautumpatiatur. 
In  his  antem  qui  nou  sunt  aHjiiales  secun- 
dum  quantitatcm,  sed  sccundum  propor- 
tioucm,  servetur  etiama^qualitas  propor- 
tionis  :  utpotc  quanto  illc  qni  fecit  in- 
jnriam  est  minor,  in  eadem  proportione 
plus  puuiatur.  Majoris  enim  culpa^  est 
quod  aliquis  percutiat  digniorem  perso- 
nam  quam  inferiorem.  Sic  igitur  patet 
quod,  cum  de  ratione  civitatis  sit  quod 
civitas  ex  dissimilibus  construatur,  non 
est  contra  unum  quod  Socrates  putavit 
quod  oporteat  civitatem  esse  maxime 
unam ;  quia  si  tollatur  dissimilitudo  ci- 
vium,  jam  non  erit  civitas.  Quse  quidem 
dissimilitudo  maxime  videtur  tolli  factis 
communibus  possessionibus  et  mulieri- 
bus  et  filiis.  Secundam  ratiouem  ponit 
ibi,  ((  Similiter  autem  non  possibile  etc.  » 
Quaj  etiam  inducitur  ad  ostendendum 
quod  oportet  esse  aliquam  difTcrentiam 
inter  cives.  Oportet  enim  quod  quidam 
eorum  principentur  et  quidam  subjician- 


tiir.  .Noii  (Miiiit  csl  poHnibilc  i|uo(l  (miiiicn 
siiiiul  |ii'iiii-i|ii  iiliir  :  Hcil  ki  lioc  lliit, 
o|iortct  qiiod  lioc  sit  vicissim,  ilii  (jmoiI 
MMMsqiiisqiic  iti  Hiio  uiilio  |iriiici|icliii , 
aitl  qMocitiiii|Uc  iilio  lciiiporcdctcriiiiiuito, 
jiiila  iuiMis(<,  vd  dic,  vcl  cliaiii  HiMMiiidiim 
(|ii(Mncumi|ii(;  iiliiitti  ordincm,  |)utii  (|iiiid 
soilc  |)|-iii<'i|ics  cliKaiilitr  :  cl  hci  miiiImim 
liittic  modiiiu  viciHHitiidiiiarii  priiicipatiiH 
accidil,  (|uoil  (imiics  ilivcrHis  tiMiijioribuH 
|)riiii'i|i(Mitiii',  siciit  si  iii  civitiiti;  iili(|Mii 
ituu  scmpiM'  iidciii  hoiiiiiics  chsimiI  coriarii 
vcl  fubri,  scd  vicissini  sc(]ucr(!tiir  ipiod 
omiicscivcs  flcnMit  curiarii  v.\  labri.  Siib 
Jiiii^^it  iUttiMU  (jMod  mcliiis  cst  ([iiod  itii 
(lis[)oMatur  civitiis  [lolilica,  si  [^ossibilc 
sit  ([110(1  iidcm  scm[)(M'  |)riiici[)(Milur.  Iloc 
ciiim  dicit  cssc  [lossibilc  ((iiaudo  iu  ali([iiii 
civitate  inv^MiiMMtiir  iiIi(|Mi  viii  miillMiti 
aliis  cxccllcntiores  [ler  (jiios  optimum  erit 
ut  sompcr  civitas  rcgatur  :  sed  quando 
hoc  non  cst  possibilc  co  ([uod  omitcs 
cives  fere  suut  ii'i|Uiiles  siMuiidiim  uiitu- 
ralemiudustriam  et  virtutcm,  tMMcjMsliim 
est  quod  oinues  participcut  [iriucipatu, 
sive  principari  sit  quoddam  bonum,  sive 
malnm ;  quia  ct  communibus  bouis  ct 
communibus  oneribus  justum  est  ut 
a'quaUter  participent  qui  suut  a^qnales 
in  civitate.  Justum  igitur  esset,  sit  esset 
possibile,  quod  omncs  simul  priucipa- 
rentur  :  sed  qiiia  hoc  uou  est  possibilc, 
ad  hujus  justi  imitationem  observatur 
quod  illi  qui  sunt  ajquales  iu  parte  sibiin- 
vicem  cedant,  tamquam  a  principio  siiit 
similes  :  quia  dum  quidam  eorum  prin- 
cipantur,  et  quidam  subjiciuutnr,  quo- 
dammodo  facti  suut  dissimiles  et  diversi 
per  gradum  dignitatis.  Et  ita  etiam  qucC- 
dam  diversitas  est  inter  eos  quod  simul 
principantur,  dum  diversi  iii  civitate  di- 
versos  principatus  vel  officia  gerunt.  Et 
sic  patet  quod  ad  civitatem  requiritur 
principantium  et  subjectorum  diversitas, 
vel  simpliciter,  vel  secundum  aliquod 
tempus.  Sic  igitur  manifestum  est  ex 
pra?dictis,  quod  civitas  non  est  sic  nata 
esse  una,  sicut  quidam  dicunt,  ut  omnes 
sint  similes.  Et  illud  quod  dicitur  esse 
maximum  bonum  in  civitatibus,  scilicet 
maxima  unitas,  destruit  civitatem.  Unde 
non  potest  esse  bonum  civitatis,  quia 
unaqua^que  res  salvatur  per  id  quod  est 
sibi  bonum.  Tertiam  rationem  ponit,  ibi, 
((  Est  autem  et  per  alium  modum  mani- 
fcsium  etc.  »  Et  procedit  ista  ratio  alio 
modo   a  prsemissis  :    nam   prima  ratio 


l  i4 


POLlTiOJlUM. 


siMiit^tiatiir  ex  puiiitnis  iliKsiinililniH  ux 
(|iiilius  uui-eHae  ehl  toiistitui  (ivilutiMii  : 
ha^c  veru  liitio  Muiiiitur  ex  lliie  civitutiH 
)|ui  e.st  sufliririitiu  vitu'.  Kt  liuc  e8t  <|uuil 
tlii-it  (|uoil  [ter  aluiiu  iiiodiiin  potitst  nia- 
iiitotan  (lUoil  iKMi  i;st  inclius  (juud  Ikmiio 
(luu^rut  vulile  uiiire  civituteni;  per  huc 
quod  tidlitur  sut'ticieiitiu  vita^  .Manitestiiin 
•;st  (Miiin  (luud  uiia  doinus  v(d  tainilia  totu 
uiugis  esl  sutlicieus  ud  mIuiu  i]uaiu  uu4s 
huriio;  el  civitu.s  e.st  inugis  siiltlcieiis 
({uuiu  duuius.  Tuiic  eniiajuiu  dehet  ess(i 


civitas  ciiin  conintunitus  multitiidiiiis  est 
\nn-  se  sulUcients  ad  \itain.  Si  igitur  id 
(luud  est  iniiiiis  uiiiiin  (;st  inaf^is  pur  8e 
surttciens,  iit  doinus  hoinine  et  civitu8 
doino,  munitesle  s(?(jiiitur  (jiiod  (dif^Mhi- 
liiis  est  iii  civilale  (jiiod  sit  ininiis  iinu 
qiiuntuin  ud  (listinctionem  civiuin,  qiium 
i|uod  sit  iuu;^iM  iiiiu.  Tuutuenim  erit  sihi 
MifllciiMitior,  (jiianlo  i)liii(!s  div(!isital(!s 
hoiniiiuin  in  (;u  iiiveniuiitur.  Ijnd(;  jiutcl 
fulsuin  esse^iuod  Socrutes  dixit  (jjjliinum 
esse  iu  civitate  quud  sit  inuximu  uiui. 


LECTIO    II, 


I\'un  pssse  fieri   ut  iioii  internitscantui'  liheri   ex  qnihus  parentihus  orti  sint. 


\l  vero  nci{Ue  oi  hu<:  o|>tiiiiuiu  i&il,  scilicel  uudui 
quiiut  u)H.\i(ue  esde  eoiuumaitateiu,  uec  Loe  osteudi 
viJetur  per  senuoueui,  si  oiuihm  siuiul  dicaut  iiieuiu 
et  uou  uieuiu.  Hoc  euiiu  exisliiuat  Socrutes,  tiiguuiu 
es.sti  ejiH,  quod  civituteiu  [lerfecte  esse  uuaiii.  Vo.x 
euiiu  Ouiues,  dupie.x.  Siijiiideiu  igilur  ut  uausquis- 
(jiio.  forsitiui  utii|ue  erit  iiin^'i-<,  iiuod  vult  facere  So- 
cnites.  LIiiiisc|uisiiiie  tMiiiii  tiliiiiii  suiiiisius  dicet  eutn- 
detii  et  umliereiu  utii|ue  e.iuideui,  et  de  substiuitia, 
et  circa  uuittu<|uodi4ue  utii[ue  couliugeutiiiiii  siinili- 
ter.  Nuuc  auteiu  uon  sic  dtceutcoiutuiiiiitjii.s  iiteiites 
u.xorihus  et  pueris  ;  sed  otuties  i|uirleui,  uuti  ut  uiiiis- 
Huisijue  autetn  ipsoruiu:  ^iiuililer  auteiu  et  sulistaii- 
tiaiu  nuidem,  noii  ut  uniuscujus(|iie  autem  iiisorum. 
Quod  quidem  paraluffismus  est  dicere  Ouiues , 
maiiifestum  ;  vo.xeuiin  UuuiesetLtraiiueet  iiiii^iifiaet 

fiaria  propterduplicitatem  et  iuorationiljuslitiiziosos 
aciunt  syllogismos.  Propter  quodestOmnesidemdi- 
cere,sic  iiuidem  bouum,  sed  uou  possibile  ;  sic  auiciu 
uiliil  coiiseutaueum.  Adhuc  aiitein  aliud  habet  uocii- 
mentum  i[uo  1  dicilur.  .Minime  enim  curam  sortilur, 
quod  piurimonitu  est  commuue.  De  propriis  euiiii 
ma.xiuie  curant,  de  comtnuuibus  autemminus  quaui 
qiiautum  unicuique  attinet :  apud  alios  enim  tnm- 
t|uam  allero  curante,  negliguntur  magis  ;  sicut  in 
miuisterialibus  servitiis,  luulti  servientes  quamloque 
deterius  serviunt  paucioribus.  Fiiiut  autem  uriicui- 
que  civium  mille  hlii,  et  isti  uon  ut  uuiuscujusque, 
sed  coutingeutis  contingenssimiliier  est  iilius  :  quare 
omnes  similiter  negligeut.  Adhuc  sic  nnusquisque 
Aleus  dicet  bene  operantem  civiiiiu  aut  male  quomo- 
documque  contingat  secuudum  nuuienim  e.Kisten3  ; 
piita  lueus,  aut  hujus  filius,  hoc  modo  dicens  se- 
cnudutn  unumquemque  luille,  atit  quotcuraque  civi- 
tas  est,  et  hoc  dubitans  :  immanifestum  euim  cui  ac- 
cidit  genuissefilium,  ei  salvatumessegeuitum.  Equi- 
dom  utrum  sit  melius  menm  dicere  uuumquemque 
idein  quidem  appellautes  duorum  millium,aut  decem 
miilium  ;  aut  magis,  ut  nnnc  iu  civitatibus  meum  di- 
cuiit?  ii  qnidem  enim  filium  suum,  hic  autem  fra- 
treui  suum  appellat  eumdem,  hic  antem  nepotf^m, 
aut  secuudum  aliam  quamdam  cognationem,  aut  a 
saiiguiue  aut  secnndum  familiaritatem,  et  ciirain 
ipsins  primum,aut  eorum  qui  ipsius  :  a.ihnc  autem 
alternm  fratruelem,  aut  contribulem  :  melins  euim 
proprium  nepotem  esse,  quam  per  modum  istuut  li- 
lium.  Quinimo,  sed  neque  diftngere  po.-sibile  uou 
quosdam  suspicari,  sive  ipsorum  fratres,  el  pueros  et 


HECEMli. 

Neque  porro,  %\  demus  hoc  esse  optimum,  societa- 
teiu  esse  qiiain  inaxime  uuam,  hoc  ea  rutioiie  vide- 
tiir  detuoiistruri,  si  omues  simul  dicaitl  nieiim,  et  uon 
meum.  lloc  etiim  sigiium  aliiiie  argumentum  essc 
putat  Socrates,  civitiitem  periecte  esse  unam.  Nam 
vo.x  Omues,  duohus  modis  iutelligi  potesl.  Si  igitur 
ita  accipiatur,  iit  singuli  seu  ituusiitiisqiie,  fortasse 
iiiiigis  id  fuerit,  quod  vult  efliccie  Socrales.  Unus- 
iiuisque  etiim  tiliiim  siiiim  dicet  euiinlem,  et  uxoreni 
siiaui  eaiiidem  :  et  de  faciiltiitibiis  ac  forlitnis,  deijue 
iis,  i{\\n  homiuibiis  eveiiire  solent,  Bimilittir  seiitiet. 

Nunc  aulein  nou  ita  dicent,  (jui  communibus  uxo- 
ribus  et  liberis  utuntur  :  veruiiiomues  quideiu  suam 
esse  dicent,  sed  iton  sitiguli  :  itemque  rein  faniilia- 
rein  omnes  quidem  suam  esse  dicent,  sed  tion  uuus- 
(Iiiisque  eoruin  singitlalim.  Esse  igitur  fiillacem  ra- 
tiocinationem  in  voce  Omnes,  apparet.  Oinues  eniin 
et  Utruiufiue,  et  pitria  et  ip:paria  suut,  proptereu 
quod  diipliciter  dicuutur;  et  iii  disputatiouibus  ac 
sermonihus  ratioues  gignuut  litigiosas  ac  fallaces. 
OuapropterOtnnesdicereeamdem  vocem  mittere,  uno 
(juidem  modo  prajclanim  est,  sed  noti  est  fiis  :  altero 
a.itcm  modo  uihil  valet  iid  coucordiam  concilian- 
dam*. 

Praeterea  aliud  malum  inest  in  eo  quod  a  Socrate 
(licitur.  Nam  quod  plnrimorum  :;oiumune  est,  iu  eo 
procuriindo  minimadiligentiaadhibetiir.  Rerutii  enim 
propriarum  ma.ximam  curam  habent,  communium 
aut  minorem,  aut  quanta  ad  quemque  attinet.  .Nam 
projter  alias  causas,  eo  suut  in  rebus  coinmnnibus 
negligentiores,  quod  eas  aliis  curai  esse  e.xistimeut  : 
quemadmodum  evenire  solet  iu  ministeriis  servili- 
bus  :  multi  enim  famuliinterdumdeterius  miuistrant, 
quam  pauciores. 

Fiunt  autem  unicuique  civi  mille  filii  ;  atque  hi 
non  ut  uniuscujusque  filii  sunt,  sed  cujuslibet  quili- 
bet  aeque  filius  esl.  Itafiue  omnes  similiter  liberos 
negligent.  Praiterea  uuusqnisque  civem  sive  beue 
rem  suatn  gerentem  sive  iiiale,  quotnscuiuque  nu- 
mero  sit,  filium  suum  esse  dicet  ;  verbi  gratia,  liic  fl- 
lius  lucus  aut  illius  est  :  atqne  hoc  modo  appellat 
unum  qiiemrine  ex  mille  civibus,  aiit  quotquot  civi- 
bns  coustat  civita^,  idque  dubitanset  hiesilans  :  obs- 
curum  eaim  est,  cui  coiitigerit  ut  proci-earetur  ab  eo 
filius  ;  et  qnnm  procreatns  esset,  etiam  servnretur. 

Atqni  utrum  melius  est,  ita  uieiim  dict^rj;  unum- 
quemque  i  lem  appellautes,  (luo.l  sit  uunm  de  dno- 
bus  aut  decetu  homiuum  millibus,  au  potius  ut  uuiic 


MilKll 


li.-i 


|inlroi<,  ot  ii)ntro<.  So(<iiii<liiin  KiiDililuiliiioK  imiimi  t|iia< 
lliiiil  iMicrirt  itil  ^i<ii<>i'iiiiti<x  iiiii'iiHHiii'iiiiii  iiri'i|ii<n<  il« 
llivii'i<iii  uri<iliiiiliil<'K.  (.Mliiil  i|illili<lil  iilillit  i|llliliuil  iir- 
rliliir«  tcrrii'  iicriiMlnN  il<-Ki-rilir<iitiiiiii  :  i<Kitii  i>iiiiii  i|ui- 
liiiKiiiiiii  (li<  HU|ii>rliiri  Liliyit  (■iiiiiiiiiiiich  iiMirio* ;  iiii- 
liiK  laiiiiiii  |iuiii'ii!4,  (lividi  |ii<r  Miiiiililuiliiicin.  Siinliiii- 
li<in  i|uii<itain  t<liaui  t«ui«llii<,  t<l  alinruin  iiniinalinin, 
|iiila  t<i|ua<,  t<t  lii>V(>H,  (|iia<  viiMk  iiula<  hiiiiI  itiinili<ii 
i(>ilili<r«  Mal(»«  |iiir«iitiliur4  :  t|ii«ina(luiu(liiin  t|na<  in 
rfmrsitlo,  viualii  JuKla  «ijuii. 


III  <  iitn  1111-11111?  Aliiii-  I, 

aliii     II  i!Uin<l<<iiiii|i|ii'll  i|| 

nnu  i!iiiiNii|iriiiiiiii,  aul  aln)  i|Uiiiliiiii  <  .  ii 

|ir(i|iini|nitati«  iiiiiiiiii«,  v«l   «x  niiii^iii  m 

«i)njiiiii'liiint<  «(  aliliiit'ili<  |ti'iiniiin  «ua,  tlniidi*  •iiu- 
riiin  ,  |ini<lt>r«a  aliniii  t'iirial«in  iint  trilinli*iii  :  niilina 
«<l  «niin  alii|iiitin  iiiilii  jirlvuui  cou»uliriiiiuii  f»in\ 
ijiiiiin  lioc  inodo  tiliiiin, 

\urniiitainnn  ni<  lint-  ijnitluin  oirii^i  iititoxt,  niiiu 
iioiiiinlli  viili<aiitiir  Kihi  nKntiit««r«iiiio«  rriili«K«t  tilion 
«1  iiiitrnx  i!t  tiiatr<>H.  K\  fiiinlitiitliniltnit  «iiiin  lllioriiiii 
i'uni  iiarciitiliUM  n«(-«Hi<i<  i<->l  imm  lld«in  ll«ri  iniilinr  «o- 
fdtatiiiniK,  ijuod  «tiaiii  tl«ri  narraiit  i|iiiilaiii  iNiriiin, 
t|ui  turra<  t-ircultiiH  «t  (li<><('riiiliiiii«n  (-tMi«t'riliiiiit  : 
CHtit!  uniin  t|uil)UKilaiii  KU|i«riiirisl.ili\a<  ^«nliliuK  i-oiii- 
innni')!  ii\or«K  Iratlunt;  tiliox  jiorro  nato!*  dividtTo 
inler  sti  «x  rornianiin  Kiiiiilitii<liii«.  Snnt  antiriii  iiuu- 
niillir  «liaiii  aliariiiii  aniniaiiliiiiii  ri>iniiiii<,  iil  «i|iiu' 
«t  Micdr,  (|uii>  valdu  KiiniluK  |ialriliu-i  tilioK  «durt!  ko- 
luiit  Kun|itt!  nutira  :  ■|ii«inadinoiluin  i<t|na  illa  IMiar- 
Kalica,  (|u;i>  Jiitita  a|i|>t>llMtu  «st. 


Posl(|tiani  fi>i)t'ol)avif  (ati.satii  (iuainSo- 
cralcs  assitrnalial,  lcgis  rcronda'  de  coin- 
numitalc    innliciinn  ot   lilionini,    oslcn- 
dons  non  essc  opliinnin  in  civilalc  (jiiod 
sit    maxitnc  nna :  hic    incipit    ostcndcrc 
qnod  civilas  noii   conse^piitnr   niaxiinam 
unilatcin  \)o\'  lcijeiu  pra^iuissam.  Kt  ponit 
ad  lioc  quatuor  ratioucs.  Circa  quarum 
])riinam  dicit  (inod  dalo,    ([uod  lioc  Ossct 
optiinnm  civitatis,  ut  esscl  maximc  iiua  ; 
uon  tamen  liic   videtur  ostendi   qiiod  ci- 
vitas  sit  maxime  una   per  lioc  quod  om- 
ues  siiuul  (iicaut :  hoc  est  mcnin.  Si  cniiu 
omuia  siut  cominiinia,  iinlhis  posset  di- 
cere,  hoc   cst  meum  :  et  hoc  pntabat  So- 
crates  cssc  signum  hujus  quod  est  civita- 
tem  esse   perfectc   uuaiu.    Yidei)at  cniui 
quod  cx  lioc  oriuntur  dissiiUa  iu  civitate, 
qnod  uuus  curat   proprium  bouum  et  a- 
lius  bomuu   suum,  et    sic  studia  homi- 
num  ad  diversa  leruntur ;  quia  non  est 
idcm  dc  quo  uuusquisque  dicif  :  hoc  est 
meum.  Sed  si  oiuncs  diccreut  de  una  et 
cadem  re:  hoc  est  meum,  omnium  studia 
ferrentur  in  uunm  ;  et  sic,  sicut  putabat 
Socrates,  civitas  csset  maxime  una.  Sel 
ha^c  non  est  causa:  quia  cum  tu  dicis  : 
Omnes  dicerent :    hoc   est  meum :    ha^c 
propositio  est  dnplex  ;  eo  quod  ly  Omnes 
possit   teneri  dislributivc  vel  collective. 
Si  distributive,  esset  sensus  quod  uuus- 
quisque  per  se  ipsum  posset   dicere  de 
tali  re  :  hoc  est  meum ;  et  tunc  forte  es- 
set   verum   quod    Socrates    dixit :    quia 
unusquiqiie   uuum  et  eumdem  diligerct 
tamquam  fihum  proprium,    et  similiter 
mulierem  tamquam  snam  propriam.  E 
ita  est  eliam  de  suhstautia,  idest  dc  pos- 
sessione.  Sed  illi  qui  utuutur  communi- 
bus  uxoribus  et  pueris,  non  diceut  oiu- 
nes  isto  sensu  :  lioc  est  meum,  sed  om- 

XXYI. 


ncs  (itiidcm  dicciit    collcctive    lamqiiain 
possidenfes   unaiu  rciu  c(immun('in  :  ita 
tamen  quod  nnllus  per  se  ipsum  dicerct : 
hoc  est  meum  :  et  idem  esf  etiam  si  po.s- 
scssio  sif  coninuinis:  nnlliiis  cnim  secnn- 
dum  scipsnm  v.i\[  propria.  Sic  i.gittir  pa- 
tef  quod  quidam  sophisticus  syiio^^^ismus 
est  secundum  qiiem  procedcl)at  Socrafes 
dicciis  (inod  dicere  omncs :  hoc  esf  meum, 
csf    siguum  perfecta:^  unitatis  :  quia  istai 
(Uctioncs  Omnes  et  Uterquc  propfer  suam 
dupUcitatem,  etiam  in  orationibus,  idest 
iii   dispntationihus    faciunt    syUogismos 
litigiosos,  idcst  sophisticos:  puta  si  aU- 
quisdicat,  propositis  fribus  ex  una  parte 
ettribus   ex  alia,   Utraque  istonim   sunt 
paria :  hoc  enim  est  verum,  si  collective 
accipiafur,  quia  simul  Juncfa  sunt  paria: 
si  vero  distributive  accipiafur,   suut  im- 
,paria.  Unde   dicendum  est  quod  iu  uuo 
seusu  dicere  omnes  de  eodcm  quod  sit 
suum,  csset  bonnm,    scilicet  secundum 
quod  ly  Omnes  tenefin'  distributive  :   sed 
uon  est  possibile :  impUcat  enim  contra- 
(Uctioncm :  ex  hoc  enim  ipso   quod  est 
proprium  hujus,  non  est  alterius.  Si  au- 
tem   non   accipiatur  sic,   sed   collecfive, 
non  erit  consentaneum,  idest  incongruum 
civifati.    Secundam  rationem   ponit  ibi, 
((  Adbuc    autem  aUud    habel    nocumcn- 
tjjm.  »  Pcr  quam  ostendit  quod  dictum 
Socratis  non  solum  non  est  utile  civita- 
ti,  sed  etiam  inferc  maximum  uocumen- 
tum,  Yidemus    enim  quod   de   eo   quod 
est   commune    muUorum    valde   parum 
curatur  ;  quia  omnes  maxime   curant  de 
propriis ;  sed  de  communibus  minus  etiam 
curant  homincs  quam  quautum  pertiuet 
ad  unumquemquc;  iia  quod  ab  omuibus 
simul  minus  curatur,quam  curarctur  si 
esset  uuius  solius.  Dum  enim  unus  cre- 

10 


14B 


I»()LITIC()KIIM. 


dit  iiuoil  ultut»  furiut,  uinueH  ueKliguat : 
liicut  ueciiiit  iu  HurviliiH  iniuistrorum, 
HUod  inulli  servimitcs  (|uauilo(iu»'-  i»t'jus 
serviuut,  (luiii  uuus  tixpectat  (jutxl  alius 
fuciut.  Seiuuiluiu  autciu  iegeiii  Socratis 
sequitur  quod  uiiisquisquu  civis  liaberet 
mille  Illios  vel  plures  ;  etsic  minus  cura- 
bit  de  siuKulis  (|iiaiii  si  liaberet  uituiu  so- 
lum.  Kt  si  adilaiiius  (iiiod  isti  iniUt;  lilii 
non  suiit  luoprii  iiuiuscujusquo  civiuin, 
sed  incertus  »!st  Hlius  iiicerli  |)atris, 
multo  niiiius  curabuut.  liitle  seiiuitur 
quod  oniiies  cives  siiiiilil»!r  ne^lif^tiiit 
curani  [nierorum,  et  hoc  »!rit  maxinium 
damiium  iii  civitate.  'rertiam  ratioiiem 
poiiit  il)i,  <<  Adliiic  sic  uuiis(iuis(iu(!  ineus 
etc.  »  Dicens,  »iuod  isto  iiiodo,  idcsl  se- 
cundum  positi»)iiem  Socratis,  unusqiiis- 
que  civium  dicet  de  unoquoque  civiuin 
l)(!iie  operaiitc,  vel  male,  (luotcunKpK! 
coiitiugat  eos  esse,  dic»!l  iiuiuam,  iiic  esl 
meus,  aliiiupd  secundiim  iialuram  exis- 
tens,  puta,  hic  meus  tllius,  vel  illius.  Kt 
hoc  modo  dicot  de  uno(iuo»|ue  niille,  vol 
quot  contingat  osso  iii  civilatti:  ot  lioc 
dicet  noii  quasi  procorto  sciat  liune  esso 
suum  filiiim,  vol  illius,  sod  cum  duhita- 
tiono;  quia  si  mulioros  siut  commun(!S, 
multis  accodontihus  ad  unam,  non  potost 
esse  manifostum  ox  quo  patro  continj^at 
esse  gonitum  lilium  ;  quia  multi  sunt  qui 
non  gonorant  ;  et  otiam  incortum  ost, 
cujus  lilium  contingat  essc  servatum  in 
vita  multis  moriontihus.  Kst  ergo  consi- 
derandum  utrum  mclius  sit,  quod  per 
modum  istum  aliquis  appollet  aliqucm 
suum  tilium  vel  nepotom  (inemlihet  de 
uumero  duorum  miilium,  aut  magis, 
quod  aliquis  appellet  ahquem  juvenem 
suum  proprium,  sicut  modo  in  civitati- 
hus  faciunt.  Videmus  onim.  quod  unum 
et  euiidem  juvonem  quidam  civium  vo- 
cant  filium  suum,  (juidam  nepotem,  vel 
secundum  quamdam  aliam  propinquita- 
tom,  sive  considoretur  propinquitas  prop- 
ter  consanguinitatom,  sive  proptor  ali- 
quamfamiliaritatom,  sivequonam  aliquis 
a  priucipio  hahuit  curam  ipsius,  puta, 
quia  fuit  tutor  ejus  vel  instructor,  aut 
etiam  oorum,  quai  ad  ipsum  pertinent, 
et  cum  unum  dicat  filiuin  vel  nepotem, 
alium  dicet  esse  fratruelem,  vel  contri- 
hulem.  Dicuntur  autem  fratrueles,  qui 
sunt  ex  duohus  fratribus  nati.  Contribules 


aut»!m  (pii  suiit  ex  uiiu  trihu,  puta  ex  uiia 
Hocietate  in  civitate.  Sic  iKitiir  patot 
(|uod  non  soluiii  s(!cuuiliiiii  lo^i^m  Socra- 
tis  iiiulti  civ»!s  dicent  do  iino  »!t  »!odom, 
liic  ost  ineuH,  sod  etiain  s»icun(lum  (;oii- 
suetudinem  qua;  niinc  iii  civitatihus  oh- 
s»!rvatur.  Sed  in  hoc  vi(l(!tur  esso  prai- 
(nuiiioutia  sijciindum  lo}^(!ni  Socratis, 
(piod  multi(lic»!iit  liun»'.  ossosuiiiu  niium. 
Kx  alia  voro  parlo  est  pra!einiueiitia  ex 
hoc,  (iiioddiversi  diciiut  iiiiuni  »!l  »!Uiidom 
ess»'  suuiii,  noii  tanu|uam  coniinuiicm, 
s(!(l  tainiiuaiu  pi^oprium,  v(!l  iK^pot^^in, 
vt!l  (iliiim,  vol  fralrem,  vt-l  aruiuid  hti- 
jiismodi.  Mtilto  aut(!niniolius  oliiflicaciiis 
»!st  ad  amicitiam  <!t  ciirain  impoiKlondani, 
»luod  ali(iiiis  U'sliinot  osso  ali(itK!in  pro- 
prium  nopotom,  qiiam  cuin  a!Slimet  oum 
lilium  communom  por  modum  quo  So- 
cratos  ponit ;  (iuia  siciit  (lictiim  ost,  pro- 
pria  ma^is  honiiiK!S  amanl  ot  proctirant 
quam  communia.  Ilnde  pat(!t  quod  lox 
Socratis  magis  airert  civilati  dotrimen- 
tuiii  (|uam  iitilitatom.  Quartam  ratiouom 
pouit  ihi,  «  (juinimo,  sod  uoquo  diiru},''^- 
ro  otc.  »  Kt  dicit  qtiod  qtiamvis  Socratos' 
putaret  per  commiinitatom  filiorum  et 
muliorum  hoc  evitaro,  ut  nullus  dicat 
osse  suum  proprium  lilium  vol  fratrom, 
seil  commtinitor  hoc  opinontur,  tamon 
non  potest  hoc  eirugore,  quin  aliqtii  sus- 
picentur  de  aliquihus,  quod  siul  fratres 
<'orum,  vel  liiii,  vol  patros  vol  matres  : 
ot  hoc  jtfoptorsimilittKiincm  qua^  froquen- 
tor  iuvenitiir  intcr  filios  et  patres  vel 
matros.  Undc  quidam  corum,  qui  dcscri- 
hunt  pcriodiim  tcrr<T,  ct  (piomodo  circu- 
laritas  mundi  est  hahitata,  narraut  (piod 
in  superiori  Lybia  quidam  habent  com- 
munes  uxores,  sed  dividunt  filios  sccun- 
dtim  similitudincs,  ita  quod  unusquisquo 
vivorum  accipit  sihi  pro  filio  illiim  qui 
sibi  similatur.  Et  hoc  otiam  videmus 
contingere  in  fcminis  aliorum  animalium, 
sicut  oqu»_,  et  vaccae,  qua^  nattiralitor  ha- 
hont,  quod  faciant  filios  similos  patrihus. 
Sieut  dieitur  de  quadam  equa,  qusR  in 
terra  Pharsaliae  ob  hoc  vocahatur  Justa, 
quia  filios  reddehat  similcs  patrihus. 
Undc  manifestum  cst  quod  Socrates  pcr 
legem  quam  dicit  essc  ferendam  de  com- 
munitate  uxorum  et  filiorum,  et  non  po- 
test  hoc  consequi,  ut  non  sint  privati 
afrectus  inter  homincs. 


l.lltKK  II. 


147 


LKrHo    III. 


QuiKf  roniniunilns  lihrrorinn  rcditnt  rives  nunjin  /tror/ircs  ail  jnrijin   rt  cantrs  ; 
i]noil<iur   rrvrrrntiiini    srniitriiin    tnllnt,  rt  rinisnni/ninitntis    firnrrolintiinn. 


A<lliii('  uiiloin,  (>l  lal(<s  (lirt)ciilliit*>i«  iioii  Im-iltt  ili<- 
vilaro,  littiic  odiislriioiililiiis  ('oiiiiniiiiiliilciii ;  |iiil(i 
vtiliioriilioncs,  cl  lioiiiiciiliit  iiiviiliiiitariu;  Iwci'.  uiit(<iii 
voliiiitiiria,  ol  |iii({iwis,  cl  inalcdictioiu^i*  :  (|iioriiin 
milltiiii  coiivtMiioiis  osl  ticri  ud  |iatroti  ct  nmlrus,  «t 
eoti  (jui  iioii  1(111^0,  (|(iti<  |iliis  uciidcro  nt^coKtiuriiiiu 
i^iiorantiliiis  (iiiani  s(-i(<iililiiis.  Kl  fiictiirnni  scienti- 
t)iia  ([iiid(<ni  contiii^it  |iiilitltis  ticri  soliilioiii!;*,  iiliis 
aiitoin  nci^iK^  nnain.  liK-onvcniuns  uiitcin,  (<t  cinu- 
nuiiies  t'tici(.<iitcs  tilios,  coiro  solniii  untVrro  uli  uinun- 
lilins,  ntnnro  untoin  non  iiroliilicro,  iioi|iio  nstis 
(ilios,  i^nos  |iatri  itd  titiiiiii  osso  oniiiiiiiii  osl  inde- 
contissiiniiin,  ct  tVatri  ad  rrtitrcni;  (|iiiii  ct  utniiro  so- 
luin.  Inconvoniciis  antcin,  ot  coitiiin  aiiforro  proiitcr 
Hliuin  caiisuin  (|nidoin,  no(|iio  niiiiin,  ut  vuldo  vo- 
houionli  dolcclationo  fucta  :  (iiiia  uiiloui  liic  (iiiideui 
pater,  nnt  tiliiis,  ii  antoin  fralros  ud  inviceui,  niliil 
jiutaro  ditTorro.  Vidotiir  uuloin  mngis  lorru'  cultori- 
bus  esso  ntile,  coiuiuuues  esso  u.xores,  el  piioros 
(lunui  cnstodiLius.  Miuiis  cuiin  erit  uiuicitia  coiu- 
luuuiluis  oxistentibus  juieris  ot  uxoribns.  Oportel 
antem  lales  esse  subjectos  ad  obedire,  el  ud  nou  iu- 
soloscero.  Tolalitor  aulem  nccidere  necesse  [iroiiter 
laloin  legem  contrariiitn  eoniiu,  (|uorum  conveuit 
recle  nositns  lcj^os  caiisns  tieri,  et  proplor  qnam  cau- 
8am  Socrates  sic  nrbitralus  est,  oportere  ordinare 
(]na^  circa  pueros  ot  uxores.  Amicitiam  (|ui(lem  euim 
jmtanuis  niaximuin  esse  bouorum  civitnlibus  :  sic 
ouim  utiqne  miniinepeditiouos  faciuut,  etunam  esse 
civitatem  collandat  mnxime  Socrates  ;  quod  et  vide- 
tnr,  et  ille  esse  iuquit  aiuicitia>  opus;  quemadmo- 
dum  in  amativis  scrmonibns  scimns  (lictnlem  Ari- 
stophauem,  qnod  amnutibus  propter  uimis  diligere 
(lesiderautibus,  uatura  unum  fnctos  esse,  et  ambos 
fieri  unum  ex  duobus  existeutibus.  Hic  quidem  igi- 
tur  necesse  ambos  corruptos  esse,  aut  uuum.  In  ci- 
vitate  autem  amiciliam  necessarium  remissam  fieri 
propter  commuuioueiu  talem,  et  minime  dicere 
meum,  ant  filium  patrem,  ant  patrem  tilium.  Sicut 
enim  modicum  duke  iu  uuiltam  aquam  mixtum  in- 
sensibilem  facit  mixliouem,  sic  accidit,  et  fnmiliari- 
tntein  ad  invicem  eani  qu;e  de  nomiuibus  his  curare, 
miuime  necessnrinm  existeus  in  politia  tali,  aut  pa- 
trem  ut  filii,  aut  filinm  ut  patris.  aut  ut  fratres  in- 
vicem.  Duo  euim  suut,  qua>  maxime  faciunt  sollicitc 
curare  homiues  et  diligere  :  proprium,  et  dilectum  : 
quorum  neutrum  possibile  est  existere  bis,  qui  sic 
civiliter  conversantur.  At  vero,  et  de  eo,  quod  est 
transferri  natos  pueros,  hos  quidem  ex  cultoribus  et 
artificibus  ad  custodes,  hos  autem  ex  his  ad  illos, 
multam  babet  turbationem,  quo  erit  modo,  et  co- 
guoscere  uecessarium  dantes,  et  transferentesquibus 
quos  dant.  Adhuc  autem,  et  antiqua  dicta  magis  in 
his  necessarium  accidere,  puta  vulnerationes,  amo- 
res,  homicidia  :  non  adhuc  appellant  fratres  et  pue- 
ros,  et  palres  et  matres,  qui  iu  alios  cives  dati  cus- 
todes,  et  rursum,  qui  apud  alios  cives,  ut  vereantur 
talium  aliquid  operari  propter  coguationem.  De  ea 
quidem  igiiur,  qutE  circa  pueros  et  uxores,  commu- 
uione  determinatum  sit  hoc  modo. 


IIUCkNM. 

I'rti<toron  otiam  liiijiiitiniidi  iiK.iiiiiiiiodii  cl  luun* 
iion  oril  faoilo  vitnro  liH  ipii  litinc  coiiiiiiiiiiitutom  in- 
trodncuiil  :  vorbi  ^ralin,  vorliiinitioiioMolcuNtoii,  nliurt 
invitu  nilitiirttinM,  alinH  npoiito,  rixiiH  ol  vifrboriiiii  ooii- 
tiiwolinit  :  quoriiin  alimiiil  fiori  iii  putroH  ot  inuln.-H, 
ol  0O8  (|tii  iioii  liingo  iibsuiit  n  ci)giiulioii<<  ot  cummii- 
nioiio  KaiiKiiiiiirt,  iiofiiriiiiii  c^t,  iioii  itiMii  iii  oori  ijiii 
loii^iiiH  roiiioli  HUiit.  (.iiiiii  otiaiii  nccosso  chI  bnjiiB- 
modi  fncinora  ohho  crobriorn  u|)ii(l  oos  qni  iiilor  ho 
igiioriint,  qiiuiii  upinl  ooh  qiii  intor  ho  iioti  Hiint.  Kt 
(|iiiiiii  ndiiiisHii  siiiit,  upiid  ooH  (piidoin,  (|iii  iiiior  se 
noli  siint,  nattirn  roriiiii  fcrt  iit  ox|iiutioiioH  ot  HiitiH- 
factiouos  usitittii'  logibiiHijtio  nc  moribns  rocoplfo 
Haiit;  apud  eos  vero,  ipii  inter  se  iguoti  Hunt, 
nulln. 

Absurdiim  vero  est  etinm,  eum  qni  lilios  fecit  com- 
muiies,  conculiilum  soliiiu  ninuutibus  luleiiiisHe  : 
ueque  nniandi  liceiilinin,  ot  nlios  u.suh  aliasqne  con- 
suetudiues  iintri  ciiiii  tilio,  fratriqtie  cniii  frnlre  et 
sorore,  onujiiim  iiiaxime  iu(lecora«,qnoniniu  etaiimre 
solum  tnriii-simuiu  cst,  vetuisse  nc  probibuisse. 
Absurdum  illiid  quoipie,  coucubitiini  quidcm  ade- 
misse  riiillain  aliaiu  ob  cniisnm,  (ninin  fjiioil  vche- 
mens  nimis  ox  re  veneren  nnscnlur  voluiitns  :  cete- 
rum  utruiu  bic  sit  pnfor,  nut  filius  ;  ntruni  hi  fralres 
intor  se,  necne,  niliil  referre  existimans  Vidotiir 
porro  expedire  agricolis  potius  commnnes  esse  inter 
ipsos  uxores  et  liberos,  quani  custodibiis.  Minus 
euim  coutrnhetur  inter  eos  amiiitia,  si  commuiies 
sint  liber:  et  uxores.  At  tnles  o[iortet  esse  eos,  (jui 
iniperio  subjecti  sunt,  ut  pareant,  et  ne  rebus  novis 
sltaleant. 

Omnino  autem  necesse^  est  contrarium  earum  re- 
rum,  quarum  effectrices  couveuit  esse  leges  recte 
constitutas,  contrarinmque  ejns  causoi,  projiter  quam 
causam  Socrates  putat  oportere  ea  quae  ad  liberos 
et  uxores  pertiuent.  ita  esse  edicenda  ac  statnenda 
«  ex  tali  lege  evenire.  Nam  et  amicitiam  bonoruni  ma- 
ximum  e?se  civitatibus  arbitramur  (sic  enim  ad  se- 
ditionem  faciendam  minime  impelluntur,)  et  civita- 
tem  esse  unaui  maxime  laudat  Socrates  :  quod  et 
videtur  et  ille  dicit  auiicitiain  eflicere  :  quemadmo- 
dnin  in  sermone  amatorio  scinius  dicere  Aristopha- 
uem  (in  Platonico  Convivio)  amantes.  propterea  quod 
vehementer  amant,  cupere  coalescere  et  ambos  ex 
duobus  uuum  effici. 

Necesse  igitur  est  hic  quidem  vel  ambos  vel  unum 
interire  :  in  civitafe  vero  amicitiam  quasi  nimia  aqua 
dilutam  esse,  propter  talem  communionem;  mini- 
meque  dicere  aut  meum  filium,  patrem,  aut  meum 
patrem,  filiuni.  Quemadmodum  enim  exiguum  dulce 
ad  mnltam  aquam  admixtum  temperationem  efficit 
vix  percipiemlam  sensu  :  sic  eveuit  ut  propter  cou- 
junctionem  et  propinquitatem  mutuani  ex  hi?  uo- 
minibus  proticiscentem,  minimam  curam  habeat  in 
tali  reipublicse  administrandaj  forma  aut  pater  tam- 
quam  fiUorum,  aut  filius  tamquam  patris,  aut  fratres 
tamquam  fratrum  :  quum  sit  hoc  tamen  necessa- 
rium.  Dno  enim  sunt  quae  homines  ad  curandum 
atque  amandum  maxime  impellunt,  proprietas  et 
amor  :  qnorum  neutrum  iis  suppetere  potest,  qui  in 
republica  ita  instituta  versantur. 

Jam  vero  de  filiis  qui  nascuntur,  aliis  quidem  ab 
agricolis  et  opificibus  ad  custodes,  aliis  autem  a 
custodibus  ad  opifices  transferendis,  maguam  habet 
confusionem  ac  perturbationem,  quonam  modo  hoc 
sit  futurum.  Tum  necesse  est  eos  qui  traduut  ac 
transferunt,  quibus  quos  tradant,  nou  iguorcire. 
Praeterea  quae  jam  pridem   dicta  sunt,  in  his  magis 


HK 


I'(>L11IC«)IUM. 


t-siiiiuiit  ueceAtse  eal,  iieiiii.e  veilient,  cuiiluiiieliti*, 
auiiioa,  cajile*.  Noii  eiiiiii  ttiin)liiis  fralre<i  ct  liherou 
et  |iatred  ut  iiiati'e«  H|i|ielliiiit  ii  i|ui  uliiii  civiljiis  Iru- 
iliti  ttuiit,  |iutu  c:ubli»(lihui;  iieque  nirsuH  ii  qui  upiKl 
cuat(Mleit  iiuti  Buut  uliia  t  ivil>uo  triiilili ;  iit  vereautur 
aut  tineaiit  ue  i|uiii  tule  uiiiiiillmil  piopter  cuguu 
lioueiii  l)c  liljt;ioiuiu  i|/itureluxoruui  cuiuuiuuioue 
lioc  lijuilu  e.\))licatuiu  bit. 


Postquuin  Philo.soiduis  ti.strjnlit  quod 
caiisu,  ([uain  Sinratiss  assigualiat,  sua* 
legis,  uou  eral  latiouahilis,  scilicet  (juoil 
optiuuiin  esset  civitati  esse  maxime  uuain, 
et  iterum  quod  maxiina  uiiitas  non  pro- 
veiiit  ex  couiiuuuitate  niulieniiu  et  lilio- 
niiii,  hic  teilio  vull  osteu(Jeie  inultas 
iliriiciiltates  et  inconvenientia,  qufe  con- 
sequentur  ex  tali  lege  :  et  proiionit  sex 
ratioues.  Circa  (iiianimpriinamdicit  quorl 
illis  (lui  constituuut  lianc  (•oniiuuuitatein 
mulierumettiliorum,  non  est  facile,  quotl 
devitent  lias  difticultates,  et  inconvenien- 
tia  q(iie  dicentur.  l*rimo  euim  iion  potest 
foutiiijj^Me  quin  in  civitate  contiugant 
vuluerationes  et  homicidia.  Oni^ndoijiie 
quidem  involuntaria,  puta  cum  casu  fiunt. 
Quandoque  aulem  voliintaria,  puta  cum 
fiunt  ex  odio  vel  ira.  Et  iterum  rixa»  et 
maledicliones  sive  opprohria  :  qua.'  omnia 
multo  magis  inconveniens  est  quod  fiant 
parentihus,  vel  aliquihus  propinqiiis  se- 
cundum  cognationem,  quod  extraneis  ct 
remotis;  qiianto  enim  naturaliter  aliquis 
magis  iucUnatur  ad  amorem  allerius, 
tanto  magis  incon\cnicns  est,  quod  ei 
infeiat  nocumentum.  Et  hujusmodi  no- 
cumeuta  vel  iujuriae  multo  magis  fient  ad 
illos  de  quibus  nescitur  pro  certo  quod 
sint  filii  eorum  quihus  inferunt  tales  in- 
jurias,quam  apud  illos  dequihusprocerto 
scitur.  Potest  etiam  cum  hoc  rcputari, 
quod  sit  facta  aliqua  dissolulio  propin- 
quitatis;  sicut  contingitquandoque,  quod 
propinquitas  tollitur,  vel  propter  longin- 
quam  gcnerationcm,  vcl  quandoque  ctiam 
consauguinei  abdicantur  propter  aliquam 
ofTensam.  Sed  ilU  qui  nesciunt  propin- 
quitatem,  nullam  possunt  putare  sohitio- 
nem  propinquitatis  esse  factam.  Unde 
patet  quod  hujusmodi  mala,  qu*  in  ci- 
vitatihus  proveninnt,  erunt  magis  incon- 
venientia  si  ponatur  communitas  muhe- 
rum  ct  filiorum  ;  quia  scihcet  continget, 
quod  frequenter  fiant  ad  propinquos. 
Secundam  rationem  ponit  ihi,  «  Inconve- 
nicns  autem,  ctc.  »  Et  sumitur  hac  ratio 
ex  inconvenientibus,  quse  sequcntur  ex 
concupiscentia  hbidinum,  sicut  prima 
sumebatur  ex  inconvenientihus  quse  se- 


(|uiintur  ex  ira  vel  odio.  Considerandiim 
est  (!rgo  quod  apud  omnes  rcputaliim 
fiiit  iu('onv(Mii(Uis  (it  inhouestum,  (jiiod 
filii  coirent  cuin  matrihus,  aut  jiatres  cuin 
liliahus  ;  et  hoc  oportehat  accidcre,  si 
IioiKuentur  cornmuiics  filii  :  rjuia  coufiii- 
geret,  quod  filius  cognoscer(!t  inaln;in 
suain  sicut  et  aliqiiam  aliam  mulierein  ; 
et  similiter  coutingeret,  quod  pater  co- 
gnosceret  carii.iliter  filiam  suain,  sicut  ct 
ali(juamaiiam,  Socratcs  ergo  j)ru'scnfi(!iis 
ho(;  inconveniens,  voluit  ipsum  vitarc 
tali  statuto,  ut  per  principes  civitatis  im- 
pediretiir  coiliis  filii  cum  malre  cuin 
oporfehat  essc  ccrtum  ad  minus  apud 
priiicipes  civitatis,qui  filium  siiscipe- 
rent  nutriendum;  ct  similitcr,  ul  impi!- 
dirctur  per  eosdem  principes  coitus  patris 
ad  filiam,  quaiido  ahqua  coujectura  posset 
hahcri,  qiiod  haec  esset  filia  illius.  Sed 
hoc  statutum  Socratis  Philosophiis  im- 
pugiiat  dupliciter.  Primo  quidem,  quia 
lioc  statutum  videtur  csse  insufficiciis. 
Prohihchat  cnim  filio  solum  coitum  ma- 
tris,  non  autem  prohihehal  ei  amorem 
lihidinosum,  quia  non  indicahat  ei 
qiiod  haec  essct  mater  ejus,  ncque  etiam 
proliihchat  ei  ahos  usus  lihidinosos,  puta 
amplexus  et  oscula,  qua^  indecentissi- 
mum  est  esse  inter  propinquos,  quia 
etiam  amoremlibidinosum  intcr  cos  essc 
estiuconvcniens.  Secuudo  improbatistud 
statutum  propter  causam  quam  assignat. 
Dicehat  enim,  quod  interdicendus  erat 
coitus  matris  filio,  proptcr  nullam  aliam 
causam,  nisi  ad  vitandum  delectationem 
valde  vehementcm,  quae  ex  amore  natu- 
rali  matris  et  filii  proveniret,  qui  super- 
adderetur  lihinoso  amori.  Yehementiam 
autem  dclectationis  in  coitu,  ideo  vilari 
volehat,  ue  homines  nimis  allicercntur 
ad  intemperantiam.  Dicit  ergo  Aristoteles 
quod  inconveniens  est  dicerc  quod  prop- 
tcr  istam  solam  causam  dchcat  aliquis 
ahstinere  a  coitu  matris,  ct  non  cx  solo, 
quod  mater  e.jus  est.  Et  eadem  ratio  est 
Je  aliis  propinquis  :  ex  ipsa  enim  san- 
guiuis  propinquitate  dehent  sihi  cognati 
quamdam  revcrcntiam  honestatis,  (jikc 
tolliturper  lasciviam  coitus.  Tertiam  ra- 


l.lltKH  II.  440 

tioiioin  |i()iiit    ihi,    <<  Vidrtiii'  aiilnii  iiui-  ilc  arK|ii(i,  iMto  rst  mciiM  niiiiH,  niin  Hiiiiiil 

^is  l(U'i'.'i>  (■iillorilitis,  (>!('.  >  Kt  dicil  (|iii)d  dirat  lntc  d(^  iiniltis  aliis    iii  ('iviliit^;  (^xin- 

ista  lc\  Socialis  (ltM'()iiiiiiiiiiilat(>  iinoiiiiii  Iriilihiis,  aiit  llliiis  dicat  dc  patrc,  liic  i?,«t 

(>!  Illioriiiii,  iiiaf^is  cst   iililis  a^:ricolis  cl  iiiciis  jialci',  ciiiii  cliaiii  i|is(;  inic  di'  inid- 

aliisiiilliiKC  coiiditioiiis  lioniiniliiis,  (|iiaiii  tis  aliis  dical.  VidiMniiH  «wiiin  (|ii(i(l  Hi  ali- 

ciistodilius  civilalis,    idcst  |)riiici|)iliiis  ci-  (|iiis  ali(|ii(id  iiiodiciiiii  diilcc  iiiiinittal  iti 

vitatis  ;  (>t  aliis  iiia.!.rirts   viris,  i|iii  aLrniil  iiitiilaiii    ai|tiain    111    iiisciisiliilis    inivlio, 

ciiraiiidc  rcliiiscoiiiiiiiiiiilitis  ci\  ilalis,(|tiia  siciit  ctiiii  |iartiiit   dc  iiicllir  iinpoiiittir  iii 

tUii    a^riculariiin    (^xaltalitiiitnr,    ct    lilii  iiitilla    ai|iia,   niliil  siuilitiir  (\i'  iltilccdiiK; 

inaf^^iiortiin    (l(>iiciciiliir,    si  omii(>s    rcdi  nicllis.  Kiidc  familiaritas,  (|iia;   cx    istis 

,i^^aiitiir  iii  coiiuntiit(>.   Kt  (>x  lioc  s(>i[irtttir,  iioiniiiiliiis    |)rov(>iiil     iii     civitati;,     (|iia 

(]iiod  iniiuis  ciit  ainicitia  iiit(>r   iiiaKn*''^  iiitiis  dicil,   liic   ckI   nii>iis  patcr,   vcl   fl- 

ot  plcboios  :   conscrvafiir  oniin   amicilia  liiis,  aiil  IVater,  iiarnin  curaliittir  si  (jiii- 

inter  oos,  in(]uantuin  a^ricola;  ct  alii  itu-  lil)(;t    aiiti(]tiior  (l(!   ipiolihcl  jtinioru   di- 

Jtismodi  sniil   |)riiicipil)iis  siil)j(>cti :   iittia  cat    (>iim   (>ss(>    stiiini    lirtiim,    d  c    con- 

iil  dicilur  in  iioiio  Elhiconon,  illiid  t]ii(Hi  vcrso,  (jiiilibcl  ,juiiior  dicat  (iticinlilict  an- 

ost    iiroportionahilo     unicui(]uc,     salvat  tii]iiior(>in  ossc  sutim  patrcm,  et  omiies 

amicitiam:  sulijcctio  autom  conscrvaliir  coa'tan(>i  dicant  sc  i^ssc  fratres.  Et  liiijus 

in  lioc,  (iiiod  inrcrioros   priiicipibiis  olic-  ratio    (>sl,    ipiia  dtio    siiiit   qiia'  maxiino 

(liatii    (>t  iioii   iiisol(>scaiit  ;    (jiiodipiidi^m  laciiiiit   liomiiios  suUiciti;  curaro  dc  aliis 

accidot  si  a*(]uiparantiir  inajurilms  iu  filiis  et  ma.ximc  diligerc  eos  :  qiiorum  unum 

et  mulioribus.  IJudc  patot  i]uod   iiacc  lox  cst  quod  sit  iiroprinm  ct  singularc  corum. 

Socratis  impcdil  amioitiam  civitalis,  (jiia^  Undohomiiio.s  ma,!:;is  curaiit  dc  rohiispro- 

doliot  osso  iiitor   iirincipcs  ct  suhjoctos.  priis,  (]uam  dc  commuiiihus,  siciil  supra 

(Juartam  rationcm  ponit  ibi,   ((  Totalifor  liahitiim   cst.   Aliud  ost   specialis   amor, 

automaccidcrc,  etc.  »  Et  dicit  (iiiodcxlali  qucm  quis  habet  ad  aliquom  :  iiui  qui- 

lcgc  omiiiuo  accidit  contrariiim  oornm,  (lom  amor  magis  fit  ad  oum  ciuom  art(iuis 

ad  (luic  intcndunt  illi  qui  ponuiit  roclas  siiiynlaritcr   diligit  quam   ail  cum  (iuom 

logos  ;  ct  iforum  contrarium  ci,  propfcr  simul  cum  multis  aliis  dili.t:^it  :  sicut  vi- 

quod  Socrates  putavit,  quud  debeat  ordi-  demusquodctiamparentesmagisdiligunt 

nari  lex   do  pucris  et  uxorihus.  Omiies  filios    uiiigenifos,    quam  si    multos  ha- 

cnimconunuuitor  putamus,quod  amicitia  hcaiit ;  qiiasi  amor  diminuatur  pcr  com- 

sit  maximum  bonum  in  civitatihus  ;  quia  municationem  ad  multos.  Sic  igifiir  patot 

si  sit  amicitia  intcr  cives,  minimc  facient  quod  si  sit  talis  ordinatio  civitatis  qua- 

scditiones  ;  et  ad  hoc  intendunt  omnos^  lem  Socratoslege  ordinavit,  diminuercfur 

legislaforcs,   ut  civifas  sif  sine  scdifioni-  amicitia  civium  adinvicem;  quod  est  coii- 

bus.    Unde    omiics   qui     ponunt    rcctas  tra  intentioncm  lcgislatorum.    Quintam 

leges,  ad  hoc  tendunt,  ut  sit  amicitia  in-  rafionem   ponit  ihi,  «  At  vero  et  de  eo 

ter  omnes    cives.  Socrates   ctiam   dixit,  quod  est  transferri  natos  etc.  »    Et  dicit 

quod  optimum  in  civitate  erat,quod  esset  quod    secundum  ordinationem   Socratis 

una  :  unitas  autom  hominum  ad  invicem  oportehat  quod  fierct  transmutatio  filiu- 

est  effectus  amicitise,  et  sicut  communi-  rum;  ut  illi  scilicet  qui  essent  nati  a  qui- 

ter  videtur  omnibus,  et  etiam  sicut  So-  busdam  matrihus,  aliis  darentur  ad  nu- 

crates  dixit.    Unde   etiam  Arisfophanes  triendum,    ita  quod    nullus  cugnosceret 

dixitin  sermonihus  quos  de  amorc  fecit,  proprium  filium  :    quomodo  autem    hoc 

quod  seinvicem  amantes  desiderant,quod  fieri  posset,  ut  scihcet  transferrentur.filii 

essent  facti  unum  per  naturam  ;  et  quia  agricultorum  et  artificum  ad  nohiles  qui 

hoc  non    potcst  esse,   desiderant,  quod  custodiunt  civitatem,  aut  e  converso,  non 

fiant  unumquantum  possibile  est.  In  hoc  de  facili  apparet  :  talis  enim   translatio 

igitur  casu  in  quo  Aristophanes  loqui-  magnam  turbationem  civibus  afferrof,  et 

tur.sequereturquod  velambo  se  amantes  ex  alia   parte  non  posset    omnino  tolli 

corrumperentur  dum  ex  eis  aliquid  unum  opinio  de  propriis  filiis ;  quia  illi  qui  da- 

fierct,    vel    alter   eorum   corrumperetur  rent    et  transferrent  pueros,    oporteret 

quasi  in  alterum  conversus.  Sed  in  civi-  quod  scirent  a  quihus  acciperent  et  qui- 

tate  propter  talcm  communicationem  mu-  bus  darent.  Unde  lex  Socratis  non  cou- 

lierum  et  filiorum,  sequctur  quod  amici-  sequeretur  intentiim,  et  cum  hoc  indu- 

tia  diminuatur  et  minimum  habehit   de  ceret  magnam  turhationem.  Sextam  ra- 

pondere  ad  amorem  quod  vel  pafer  dicat  tionem  ponit  ibi,  «  Adhuc  autem  et  an- 


130 


POLITICORr.M. 


tiqua  utc.  •  Kt  illclt  «|Ui)J  piopltu'  tuijuti- 
aiuili  truutilutioufni  puururum  inuxiuiu 
in  talibuH  acciiUncut  ea  quu'  iiupcrius 
tlicta  8uut,  istilici-t  vulucratioiujs,  libiili- 
uusi  amurcs,  i;t  liuuiiri>lia  iutt;r  propiu- 
quus.  Vidtuuus  ciiiiu  ({uotl  uuuc  pueri 
(lui  (luutur  atl  cutitudiaiu  et  uutritiuuem 
uliuruiu,  iioii  tautii  iifte«lioiii;  uoiniiiaiit 
8UOS  propiuquus,    si.iit  si  a|iiii!  ciis    ini 


triantur;  et  per  cousetjuens  noii  inullum 
verentur  in  suoHpro|)iiuiuos  iili(|uoil  pra^ 
dictorumcommittere  :  miilto  iKiturmagis 
si  iioii  coKiiosccreiil  suos  esst;  j(ro()rios 
l)i'o[iiiii]uos,  iiiliil  laliiim  vertMfiitiir  t'a- 
ctue.  1'ltimo  autem  epilof^audo  condudil 
(jutjil  hoc  modo  deterininatum  est  de 
coinmunioiK!  filioriim  (it  uxoriim,  (juam 
Socrates  iiuliucn!  volcliat. 


LECTIO  IV. 

(Jau)l  cominuni->  i irani  linsscssio  mnltfis  cxcitet  in  civitntc  controversias, 
lcfnpcrantin'.  nnc  ct  lihcralitatis  nsinn  aholcat. 


ASTIQUA. 

MHbitum  autem  Vn,  est  considerare  de  posgesgione 
quomodo  oportel  conslituere  futuris  couversari  se- 
cuuduui  uptiuKiiA  (jolitiuui,  ulruui  couiuiuueui,  aut 
nou  cijumiuneiu  oporteut  esse  po«Pe»rti(jueui.  Iloc 
auteui  utiipie  ((uis  considerahit  et  seorsum  e.xtra  le- 
^is  titatuta  de  puerid  et  uxoribu»  ;  dico  autem,  quie 
circu  posses:?ioiieiu  :  ulruui,  et  si  siut  iila  seorsiim 
secuuduiu  luoduiu  secuudum  quem  uuuc  se  habeiit 
omnes  communes  esse  possessioues  uielius  et  usus  : 
puta  campos  quideui  .-ieorsum,  fructus  aulem  iu 
commuue  ferentes  expendere  ;  (piod  (piidem  quiB- 
dam  faciunt  nationum  :  aut  coulrario  modo,  ter- 
raiu  quidem  couimuuem  esse  etcolore  communiter^ 
fruclus  autem  dividi  ad  proprios  usus  (  Dicuntur  au- 
tem  quiilnin  ethoc  modo  conimunicarebaibororum): 
aut  et  campos  el  fructus  couimuues. 


Alteris  quidemigitur  existentihus  cultorihus,  alius 
utiijue  eril  modus  et  facilior  :  ipsis  autem  sihi  la- 
borantihus  quae  circa  possessiones,  plures  utique 
exhibehunl  difficultates  :  etenim  in  fructibus  et  ope- 
ribus  nou  factis  aeijualibus,  sed  inie^iualibus,  ne- 
cessariLin  accusationes  rieri  ad  frueules,  si  accipieu- 
tes  quidem  multa,  pnuca  autem  laborantes,  an  iis, 
qui  minus  quidem  accipiunt,  plus  autem  laborant. 
Omnino  autem  convivtre  et  communicare  humanis 
omnibus  diCHcile,  et  niaxinie  taiibus,  ostendunt  com- 
peregrinantium  communitates  :  fere  enim  jdurimi 
dissidentes,  ex  iis  quaj  in  potibus  et  ex  parvis  pro- 
pulsantes  invicem.  Adhuc  auteni  fainulautiuni,  iis 
maxime  offendimur  quibus  plurimum  indigemus  ad 
ministraliones  ancillares.  Communes  quidem  igitur 
esse  possessiones,  has  et  alias  tales  habet  difficul- 
tates. 


Eodem  antem  modo  quo  nunc  se  habet  super  or- 
natum  con?uetudinibus,  et  ordine  legum  rectarum 
non  modicuin  utique  differret  ;  habehit  enim  quod 
es  amhobus  honuni.  Dico  autem  quod  ex  ambobus 
quod  est  communes  esse  possessiones,  et  quod  esse 
proprias  :  oportet  enim  aliquo  niodo  quidem  esse 
communes.  omnino  autem  proprias.  Causae  quidem 
enim  divisje,  litigia  ad  invicem  non  facient  magis 
autem  addent,  ut  ad  proprium  unicuique  insisten- 
tes.  Propter  virtutem  autem  erit  ad  uti,  secuntlum 
proverbium,  communia  quae  amicorum.  Est  autem 
nunc  hoc  modo  in  quibusdam  civitatihus  sic  subs- 
criptum,  tamquam  non  existens  impossihile,  et  ma- 
xime  in  hene  dispositis,  haec  quidem  sunt,  haec  au- 
tem  fient  utique  :  propriam  enim  unusquisque  pos- 
sessionem  habens  haec  quidem    utilia  facit  amicis  . 


RECEM8. 

Sequitur  deinceps  ut  de  civium  bonia  ac  facultati- 
bu»  rei  familiuris  videaiiius,  <pi(jiiiodo  eas  constitui 
oporleat  iis  qui  optimu  reipiiblicui  administratione 
usiiri  siuit,  utrum  coiiimiines  uecne.  Possit  aiitem 
tiii-c  aliquis  etiHiu  Beorsum  ab  iis  quo;  sunt  de  libe- 
ris  et  uxoribus  lege  Socratis  sancila,  cousiderare  : 
ea  dico,  quu}  ud  fucultutes  et  fortuuas  perlineut,  u- 
trum  etiam,  si  propriu  et  separata  sint  illa  de  uxo- 
ribus  et  lifjeris,  (luemudiiiodiim  nunc  sunt  n|iud 
ouiues,  possessiones  el  u.siimfructum  communes 
esse  melius  sit ;  verhi  gratiu  ugros  et  fuudos  seor- 
sum  possideri,  fructiis  aulem  iu  comniiine  collatos 
consumi  (  quod  nouuiilla;  nalioues  faciunt ;  )  an 
contru,  agros  quidem  esse  commuiies,  el  arari  com- 
muiiiter,  fnictus  niilem  dividi  ad  pnjprios  cuju8([ue 
usus  (dicuutur  autein  nounulli  barbari  etiam  hoc 
modo  iuter  se  res  communicare  ;  )  an  et  fundos  et 
fructus  esse  communes. 

Si  igitur  alii  sint  (pii  agros  colant,  aiius  modus 
fuerit,  isque  facilior  ;  sin  ipsi  sibi  colant  et  lahorent 
in  iis  (luiE  ad  agros  et  ceteras  possessiones  pertinent, 
pluresnocalTeretdifticuitates.  Nam  quum  in  fruendo, 
et  in  opere  faciendo  lahoreque  sullerendo,  non  est 
a>qualilas,  necesse  e.^^t  crimiuatioues  et  quereias 
onri  adversus  eos  qni  fruuntur  (luidem  multis  aut 
percipiunt  mulla,  parvos  autem  luLores  capiunt,  ah 
iis  qui  pauciora  quidem  percipiuut,  plures  autem 
labores  sufferunt. 

In  summa  vero,  qnum  una  vivere  et  rerum  om- 
niuin  humanarum  communionem  liuljere  difficile 
sit,  tum  maxirne  talium  ;  id  quod  declarant  eorum, 
quiuna  peregrinantur,  communitates.  Propemodum 
euim  plurimi  dissidentes  de  rebus  anle  pedes  posi- 
tis  et  parvis,  inimicitins  inter  se  suscipiunt.  Prieter- 
ea  vero  e  famulis  maxime  otTendunt  ii,  (piorum  o- 
pera  ad  ministeria  quotidiana  plurimuiu  utimur.  Bo- 
norum  igitur,  quse  possidentur,  communicatio  et 
has  et  alias  habet  difficultates. 

Quomodo  nutem  nunc  vivitur,  hoc  si  et  honis 
morihus  oruatuin  et  in  ordiuein  adduclum  et  reclis 
legibus  temperatum  fuerit,  non  paullo  priestiterit. 
Habebit  enim  id  quod  ex  ulroqr.e  proticiscitur, 
commodi.  Commodum  autam  ex  utroqne  proficis- 
cens  dico,  et  quod  ex  honorum  communione,  et 
quod  ex  proprielate  oritur.  Oportet  eniin  hona  quo- 
dam  modo  esse  communia,  simpliciter  et  universe 
propria.  Curationes  enim  bonorum  divisse  crimina- 
tiones  et  ([uerelas  inter  eo  non  gignent  :  sed  potius 
illae  amplificahuntur  et  crescent,  quum  unusquisque 
rei  propriae  assiduam  curam  impendel.  Propter  vir- 
tutem  vero  ad  utentii  fncullatem  hona,  ut  est  iu 
proverhio,  amicorum  erunt  communia. 

Est  auteni  jam  nunc  iu  quihusdam  civitatihus  hu- 
juscemodi  cousuetudinis   informata  descriptio,    quo 


lAwvn  II 


ISI 


luH  aiiloin  iiliUir  laiiii|iuin)  i-DiMiiuiriilnix ;  vcliil  rliiiiii 
In  Lnei^iirintiiiiii  MorvJM  iitiiiilnr  lix,  i|iii  lul  inviioin, 
iit  iihI  iliroro,  |ini|ii'iii4.  AilliiH'  iiiiIimii  <>i|iilit  i<l  i-iuu- 
1)1114,  ni  iiiiliK<<iinl  |)i-o  viiiiii-iK  in  (iKfix  |ii<i'  r<'Ki<inniii. 
Munirimtnni  iKiliii-  <|iiiiil  inolinx  i<MH«t  i|iiiil<<iii  |irii- 
iuiiirt  |ii)Hit(<XHii>ni<M,  iiHii  aiitoin  fiii-itrt;  loiiiniiuiiH. 
OiiDiiuiili)  aiilriii  lliuit  tiili<H,  Ir^iHlittoriA  Iidi'  djiiih 
iirDpriuiii  (<sl.  Ailliiic.  iuili<ni,  (<t  inl  ili<li<i-laliiiiii<iii 
iiii<tuu-ral)ili'iii,  i|iiiiiitiini  ililVi<rt  |iiitai'i<  iilii|iiiil  prii- 
priiini  :  ni<i|iiMiiiiMiii  i-iiini  viuii<  <<ain  i|iiii<  ail  H<'i|)- 
Hiin)  lialii-t  liaiiot  aiiiioiliiiin  iuiiiHi|iiiHi|iii>,  hi<iI  <<Ht 
liDc  niiliirali'.  Pliiliiiilini  iiiiloni  iiwhc  viln|><<i'aliu',  <<t 
jnHt<<  :  non  ont  luilfin  luu'  aiiiiiro  soi|iHiiiii,  h<<iI  inii- 
glH  (|nan)  ()|)i)rlrl  Hfipsiim  ainiiro  :  i|ii<<n)n(lniiiiliiiii 
ot  ainator(<n)  p(<i'iu)iiu-iun  ;  ipiDiiiain  ainaiil  ipr..l«in 
()Um«H,  iit  (lii-atur,  iuiiuiiipii)il(]U(>  taliiuii.  At  Ncro, 
«l  larjiiri.  cl  iiu\iliiii-i  iiniii-iH,  iiiit  i<xlriin(<iH,  iiiit  iil- 
t(<riH,  il(>l(<i'tiil)iliHHinu)ni  (pioil  lit  iii  poHBeBHiDiic  pro- 
pria  oxistcnlc.  Ila"c  itaiiiie  nccidiint  nniverplH,  iiiiuiii 
mcientiluiH  civitatem. 

Et  ad  lioc  inlcriinniit  opcra  (luarim)  virlutiim  mn- 
nifestc  :  lcnipcrantiic  ipiulcm  circn  luiiliere.-*  :  oiiiih 
enim  boniiin  ah  iilicna  c.\i.slci)le  iil).-liii,<re  propter 
tempcrantiiuii  :  lili(<ralitatis  aulcm  circn  po.ssessio- 
nea.  Nec  enim  mauircstuH  (<rit  lilieralis  cxistcns,  uec 
opernliitur  acliii))  lihcralcm,  iicc  uuuiii  :  in  usii  enim 
possessiouiuu  lihcralitalis  opiis  est.  Hduic  liicici  ipii- 
(len)  ijjiliu-  talis  lcfiis  latio,  et  philaulrDpos  iitiipic 
psse  viilchilur  :  iiuiliens  enim  }j;au(ieiis  siiscipit,  pn- 
tnns  fore  nmicitiiuu  (pinmdnin  mirnhilem  omnihus 
nd  Diunes,  nlilcnpjc  cuui  nccusat  nliijuis  nuiic  exis- 
tentia  iu  politiis  maln,  tamquam  fncln  propter  non 
eomumiicm  esse  suhslnntiam.  Oico  nulem  disceptn- 
tioncs  ad  iuviccm,  circa  contracluui  et  falsonun 
testimouiorum  juilicia,  et  divitum  ndnlntionos :  ipio- 
rum  nihil  lil  projiter  incommunieatiouem,  sed  prop- 
lermnliliam  (inoniani  et  omuia  possidentes  el  com- 
municnntes,  multo  ninfiis  dissidentes  viiiemus  (inam 
separatim  suhslantinm  habentes.  Sed  videmus  pau- 
cos  ex  com.nunihns  dissidentos,  ad  multos  compa- 
rantes,  possidentes  sejiregnlim  possessiones.  Adhuc 
autem  justuiii  non  solnm  dicere  quantis  privnn- 
tur  malis  commnnicantes,  sed  et  quautis  honis  :  vi- 
detur  nutem  esse  omuino  iinpossihilis  vita. 


111  maiufcntiuii,  liiir  iioii  lleri  noii  iioiiin  :  tiiin  vnro 
innxiine  iii  <-ivitnteH  i|iiii<  l)ciii<  ^iilicriiiintiir,  pnrtiin 
liiijnnciMiiDdi  vivciiili  i-DiiKiK-tiiilii  Intriidiicin  pnt, 
pnrtim  ln(ru<lii<'.i  |idhiii(.  i*r<>priii  i'iiiiii  ipunipii'  il 
pnviilo  jiiri<  lioiui  i)Di4Hiilcii>t  partiin  eii  rriiDinln  itcr- 
niiltit  nniiciH,  pnrliiii  lix  iililiir,  nl  cDiiiiiiiiiiilniii  : 
vidiiti  Lnccda-iniinii  etiiiin  ncrviN  iitiiiitnr  nll«tr  nltc- 
riiiH,  iit  Hiiifi,  i<t  pni<ti'r<<n  i'i|uiM  ct.  ciiiiihiiK  el  |i«>iiii, 
Hi  ipiiN  forle  riint  iti  nKrin  npiiM  liiihct.  INTMpiciiiini 
if^itiir  ent,  i<mhi<  prirMtnhiliiis,  liDiin  i|tiiili'in  irsHc  prn- 
prin,  UMiiiii  nnli.<m  coriini  iDiiiiiiiiiK-tii.  (JiiDiiinild  nii- 
li<iii  civeH  Hic  nnimnti  ri<dili  iiDHsiiil,  hii-  Hiint  pnrtn* 
liitoris  l<<^um. 

I'rii>ter<<ii  iiemo  dicendo  roiiRei]iii  pORRit,  i|imntiin) 
refernt  nd  volnptatein,  exiHtimare  nlii|ui(l  cmhc  pro- 
prio  HUiim.  Non  i<niii)  fruHlra  ipHc  crifii  ho  uiiiicitiniii 
nnuHi|uisi|iic  ^erit ;  Hcd  hoc  n  iintiirn  CHt  iiiHiliiin. 
Khho  ntilcin  Miii  nniiuitoni,  i|ik'iii  iliciuit  (irince  l'hi- 
taiifon,  iiiiTilo  vitiipornlnr.  Al  iioii  e>l  hoc  hc  i|iHiim 
nmnr<>,  He<l  iiinKiH,  ipinin  oportet,  niiian!  ;  ipiemnil- 
nioduii)  pcenniii'  eHno  ntiiniitem  :  iiniiii|ne  ntiinnt  fcrn 
omiies  niiiiinipiiili|no  tnlinm  rcriini.  \'<>ruin  otinin 
nuitiilicenliam  conlerrc  iiinmicos,  iisiiueupem  ferre, 
niit  liospitihiiH,  niit  sodnlihiiB,  jiicuniiiaaimuni  e»l  : 
(jiiod  tiiin  lit,  ({iiuin  honn  proprie  n  sin^^ulis  poBxi- 
(leiitnr. 

Iliec  iKitur  non  cousequentur,  qui  (  cum  Plntone) 
civilalis  niniinm  unitntom  eflii-ere  cot)ont)ir  I*rii'ter- 
en  tolltiut  etiam  dunrtim  virlutum  luuncrn  ;  ([uod 
ad  tixores  qnidem  attiuet.  temperantiii'  (iiain  virtu- 
tis  opns  est,  ah  aliciin  ii.xore  proper  temperniilinm 
ahstinere  ;  )  quod  nd  forliinas  nutem,  liheralitntis. 
Nnm  neqne  niiparehit.  qiiis  sit  liheralis,  neqtie  iillain 
aclionein  e.xpromet  liheriilem.  In  nsti  eiiim  liono- 
rum  qua'  possideuttir,  lihcrnlitatis  munus  sitnm 
est. 

Hujns  ij?itur  leftis  rogatio  speciosa  quidem  et  hu- 
mana  videri  possit :  nam  qui  eam  atidit,  libeutor  et 
cupide  nmplectilur,  exislimnns  admirHbilem  quain- 
dam  oniuibus  inter  omnes  nmicitiam  futuram:  pr.e- 
serliui  si  quis  mala,  quffi  nuuc  sunt  iu  his  reipuhli- 
cip  administrandx'  formis,  accuset,  quasi  ex  eo  nas- 
canlur  quod  nou  siut  omnium  civium  facultates 
communes  :  dico  aulem  liles  et  controversias  iuter 
ipsos  de  rebus  coutractis,  et  falsorum  testimouionira 
judicia,  et  divitum  assentationes  ;  quorum  nihil  fit 
proplerea  quod  bouorum  non  sit  commuQicatio,  sed 
propter  improbitatem. 

Nam  etiam  eos  qui  bona  communiter  possident 
et  iuler  se  commuuicant,  multo  magis  inter  se  dis- 
sidere  videmus,  quam  qni  seorsum  facultateshabent, 
Sed  paucos  conspicimus  ex  communicatione  bono- 
rum  inter  se  dissidentes,  cum  multis  proprie  sibi 
rem  familiarem  possidentibus  comparantes.  Praeter- 
ea  sequum  est,  non  solum  quot  malis  carituri  sint 
qui  bonorum  commimicationem  fecerint,  sed  etiam 
quot  bouis,  expouere.  Videtur  autem  prorsus  tieri 
non  posse  ut  haec  vitae  ratio  consistat. 


Postquam  Philosophus  improhavit  le- 
p:em  Socratis  quanttmi  ad  communitatem 
mulicrum  et  puerorum,  hic  improhat  eam 
quantnm  arl  communitatem  possessio- 
nimi ;  et  cirea  hoc  duo  facit.  Primo  pro- 
ponit  quod  intendit.  Secuudo  ostendit 
propositiuu,  ihi,  «  Alteris  quidem  ig-itiu" 
etc.  »  Circa  primum  triafacit.  Primo  con- 
tinuat  se  ati  praecedentia ;  dicens  quod 
consequens  acl  pra^missa  est  considerare 
de  possessionc,  utrum  oporteat  ordinare 
quod  illi  qui  debent  conversari  secundum 
optimam  conversationcm  civilem,  ha- 
heant  possessiones  communes  vel  non 
communes.   Secundo,  ibi,   «  Hoc  autem 


utique  quis  considerahit  seorsum  etc.  » 
Osteiutit  quod  ista  qua?stio  seorsum  est 
consideranda  a  pra»missa,  quae  erat  de 
communitate  iixorum;  etdicit  quod  con- 
siderandum  est  seorsum,  etiam  si  nihil 
essot  statuliuu  dc  communitate  filioram 
et  uxorum  :  utrum  scilicet  dato  quodfihi 
et  uxores  nou  sint  commuues,  sed  seor- 
sum  quihhet  habeat  propriam  uxorem  et 
filios  secundum  modnm  qui  nunc  obser- 
vatur.  melius  sit  quod  possssiones  et 
usus  earum  sint  communes  omnibus, 
qnam  (juod  unusquisque  haheat  propriam 
possessionem,  sicut  nunc  est.  Tertio,  ibi, 
«  Dico  autem  quae   circa  etc.  »  Distinguit 


152 


POMTICOKl  M. 


itiudo»  ([iiittus  [lOSHihilt;  eiit  cives  coia- 
muuicuru  ia  huais  [lOHsoHHi»,  Kt  [loait 
trei  muUoH  :  ([uoraai  [uiaais  uttt  quod 
aiaiS((uis<[a(;  tiahfat  siMirsiaa  [irofiiiiiai 
(-uiajiuia,  s(m1  oiaai;s  rruclus  (-aaijtortiia 
(lef^  raiitar  ad  coiaiaaau  (;t  distriliaaatar 
ia  oiaacH  :  iiuod  obs(jrvut)utur  U[)ud  ([uas- 
duia  aatioiK^s.  Sct-aadas  laodas  est  ijiiod 
e  coavijrso  trrra  sit  (-01111111111^8  (d  coia- 
niuaili-r  «-olatur,  s(mI  liiictus  ugroruia 
dividaatar  iater  cives  ad  proiiriuni  usuni 
cujuslit)et.  Kt  tiic  modus  a|)iid  ([iiosdam 
baitKiros  otiscrvaliatur.  'fcrliiis  laodiis 
cst,  at  ct  taia[)i  et  triutassiat  coniiauaes  : 
quod  Socrutes  lege  slataeadaia  esse  di- 
cel)ut. 

l)ciade  cain  dicil  d  alteris  ([uideia  » 
Mstcatlit  ([iiiil  sit  vcniai  ciit-a  [)ro[iosi- 
laia  ([UUistioaeia  ;  el  [niaio  iia[)rol)at  le- 
gem  Socratis  de  coiaimiaitatc  possessio- 
aam,  osfeiulcas  qiia*  aiala  e.\  ca  scqiic- 
rciilur.  Sccuaclo  ostcadit  ([au;  lioaa  [ler 
eam  toUerentur,  itil,  <(  Kodem  autem 
raodo  elc.  1)  Circa  [[irimaia  [loait  tres  ra- 
tioiies  :  qaarum  jirima  (!st,  (laia  si  pos- 
sessioaes  esscat  coiamiiaes  omaium  ci- 
viaia,  oporturct  alterum  duorum  esse  : 
scllicct  quod  vel  agri  colereatur  per  ali- 
quos  extruaeos,  vel  per  aliquos  ex  civi- 
bus.  Kt  si  (juidcm  pcr  alios  colerentur, 
liaberet  aliquam  dirticultatem,  cpiia  ditfi- 
cile  esset  advocare  tot  exlraneos  agrico- 
las  :  lamen  hic  modus  esset  facilior,  (piam 
si  aliqui  ex  ci\  ibijs  laborarent  :  hoc  enim 
exhiberet  multas  difllcultates.  Non  enim 
esset  possibile  quodomnescives  colerent 
agros  :  oporteret  enim  majorcs  majoribus 
iiegotiis  intcndere,  minores  aulem  agri- 
cultura?  :etlamenoporteret  ([uodmajores, 
qui  minus  laborarent  circa  agriculturam, 
plus  accipercntde  fructibus  :  et  sic  non 
a»qnaliter  secundum  proporfionem  cor- 
responderetperceptio  Iructuum  operibus, 
sive  laboribus  agriculturaj  :  et  propter 
hoc  ex  necessitate  orirentur  accusationes 
et  ligitia,  dum  minorcs  qui  plus  laborant, 
murmurarcnt  dc  majoribus  quod  parum 
laborantes  multum  acciperent,  ipsiautem 
6  contrario  minus  accipcrent  plus  labo- 
rantes.  Kt  sic  patet  quotl  ex  hac  lege  non 
sequeretur  unitas  civitatis,  ut  Socrates 
volebat,  sed  potius  dissidium.  Secundam 
rationem  ponit  ibi,  «  Omniuo  autem 
convivere  etc.  »  Ktdicit  quod  valde  diffl- 
cile  est,  sciiicet  quod  multi  homines  si- 
mul  ducant  vitam,  quod  communicent 
in  quibusdam  humanisbonis  et  praecipue 
in  divitiis.  Videmus  enim  quod  illi  qui  in 


ali([uil)iis  divitiis  comiauuit-aiit,  multas 
tial)cat  disseasioiKJS  ad  iavicem,  iit  putet 
iairisquisimulperegrinaalur;  lre([ueator 
tiiiiia  ad  iavit-tmi  disstMitiiiat  (!x  liis  ([ua! 
ex[)cadaiit  ia  ciliis  cl  [lolilnis  (-oaiputum 
facieado,  et  ali([iiaiido  (iro  iaodi(-o  seiiivi- 
cem  pro|iulsaat  ct  oireadaal  vcrbo  vel 
facto.  IJiide  (latct  ((iiod  si  oiaiies  cives 
tiatiereat  t-oiaiauiKis  oiancs  possessio- 
ii(!S,  plariiaa  liligia  ialer  eos  existereal. 
Tertiam  ralionem  poiiit  ibi,  «  Adtmc  au- 
tem  famulantium  ctc.  »  Kt  dicit  ([uod 
liomines  maximo  oirtMiduntiir  suis  famii- 
lis  ([uibus  laiiltuni  iiidigiMit  ad  aliijiia 
servilia  ministeria;  et  hoc  propter  com- 
miinitatem  convcrsationis  vita» :  i[ui  enim 
iion  frc((uentcr  siiniil  conv(!isantiir,  iioa 
fre([utMitcr  lialitMil  tiirbalioiKis  ad  iiivic(!m. 
Kx  quo  patct  quod  communicatio  iiiter 
homines  (!xistens  est  frequenter  causa 
discordia^  1'llimo  aut(!m  (-oriclndit  fpiod 
pra^missai  dif(iciiltat(!S  et  aliu!  similes  se- 
querentur  ex  communitate  possessionum 
in  civitate. 

Deindc  (-um  dicit  ((  codem  autem  » 
Ostendit  quu!  bona  per  pivedicfam  le- 
gem  tollerentur.  Kt  poiiit  tr(!s  rationes  : 
circa  quarum  primam  dicit,  quod  si  ita 
ordinetur  in  civitatil)us,  sicut  nunc  se 
liabet,  quod  scilicet  possessiones  sint  ci- 
vibus  divisa!,  et  lioc  ordinetur  pulchris 
consuetudinibus  et  justis  legibus,  habebit 
magnam  difTerenfiam  iii  excessu  boni- 
tatis  et  utilitatis  respectu  ejus  quod  So- 
crates  dicebat.  Utrobique  enim  invenilur 
aliquid  boni :  scilicet  et  in  hoc  quod  ponun- 
tur  possessione.s  propriae,  et  in  hoc  quod 
ponunturcommunes.  Sedsi  posscssiones 
sunt  propriae,  et  ordinetur  per  rectas  leges 
et  consuetudinesquod  cives  sibi  invicem 
communicent  de  suis  bonis,  habcbit  talis 
modus  vivendi  bonum,  quod  est  ex  utro- 
que  :  scilicet  ot  ex  communitate  posses- 
sionum  et  distinctione  earum.  Oportet 
enim  possessiones  simpliciter  quidem 
esse  proprias  quantum  ad  proprietatem 
dominii,  sed  secundum  aliquem  modum 
communes.  Kx  hocenim  quod  sunt  pro- 
priae  possessiones,  sequitur  quod  procu- 
rafiones  possessionum  sunt  (livisse,  dum 
unusquisque  curat  de  posscssione  sua. 
Kt  ex  lioc  scquuntur  duo  bona  :  quorum 
unum  est  quod  dum  unusquisque  infro- 
mittit  se  de  suopropiio  ctnon  deeo  ((uod 
cst  alterius,  non  fiunf  ligif  ia  inter  homincs 
quae  solcnt  fieri  quaiido  multi  habent 
unam  rem  procurare,  dum  uiii  vidctur 
sic  et  alii  aliter  faciendum.  Aliud  bonum 


i.inKH  II 


\y.\ 


(^st  (|ii(m1  Miiii.s(|iiis(|ii(>  inaKi!^  lUipMiil 
|i(t,ss('ssiiiiu'iii  siiiim  iiisislciisci  Sdllicirnis 
laini|iiaiu  propria'.  lA  Ikic  nuidd  cniiil 
|»(issc'S!-i(iiu\s  divisa',  siwl  |iri»|ili'r  virlii- 
tcni  ('iviniii,  (|iii  ciiiiit  iii  iii\  iccin  lilicralcs 
ct  licnctlci,  ciiiiil  coiiiiiiiiiics  sccniKlntu 
iisnin,  siciit  (licilnr  iii  |ir(i\ci  liid,  i|iidil  ca 
(|na'siint  aiuicdrnin  snnt  cdiniunnia.  Kt  lu^ 
cnividcatnriinpdssiliilc.siilij  1111^1 1(111(1(1  iii 
(|iiil)ns(lain  civitatiliiis  liciu»  dispdsilis  cst 
luic  slatnlnin  (|iidd  (pia'dain  sinl  i[isd  tacld 
ooinnuinia  (|iiaiilnin  ad  usnm,  (]iia>dain 
antoin  tlaut  cdiuiniiiiia  \h'V  Vdluiitatcin  ali 
i|isis  ddiniuis,  dnin  sciliccl  nuns^inisipic 
liahcus  piopiiain  posscssidiUMn,  (pia-dain 
dc  lionis  snis  lacit  provcnir^i  iii  ulilitatcni 
suoriuu  amicorniu  ct  (jiiilmsdam  dc  liouis 
suis  nfnntur  ainici  sni  por  soipsos,  tain- 
(inam  rchns  commnuihns.  Sicnt  ciat  iii 
civitato  Lacodicmouia  in  (pia  iinns  polcraf 
uti  sorvo  altorius  ad  siiiim  miuistoriiim 
ao  si  ossot  proprius  sorviis.  Similitor  |)o- 
toranf  ufi  (Mpiis  ot  canihus  ot  vohicnlis 
aliornm  tauKjnam  suis,  si  indiy:eront  iro 
ad  ag:ros,  in  cadem  tamcn  reg^ione.  llnde 
manifostnm  ost  t]Uod  multo  mclius  ost 
(]nod  siul  jiropria^  posscssionossccundnm 
(lomininm,  sod  (]no(l  tiant  commnnos  ali- 
quo  modo  quantnm  ad  usnm.  Quomodo 
autom  usus  rerum  propriaram  possit 
ficri  commnnis,  hoc  portincf  ad  provi- 
doutiam  honi  legislatoris.  Sccundam  ra- 
tiouem  ponit  ibi,  «  Adhuc  autcm  et  ad 
dclectationcm  etc.  »  Et  dicit  quod  non 
potest  de  1'acili  cnarrari  qnantum  sit  de- 
lcctabilo  roputaro  aliquid  csse  sihi  pro- 
prium.  Vcnit  cnim  ha^c  delectatio  ex  hoe 
quod  homo  amat  seipsum ;  propter  hoc 
enim  vnlt  sihi  hona.  Ncc  hoc  est  vannm, 
quod  aliquis  habet  amicitiam  ad  scipsum  ; 
sed  naturale  est.  Quandoque  tamcn  justc 
vituperatur  ahquis  ex  hoc  quod  est  ama- 
tor  suiipsius.  Scd  qnando  hoc  iu  vitupe- 
rium  dicitur,  nou  est  hoc  simplicitcr 
amare  seipsum,  sed  magis  quam  oportct ; 
sicut  ct  amafores  pecuniarum  vitupe- 
rantur,  qnas  tamen  omnes  aliquo  modo 
amant  :  quia  amatores  pecuniarum  vitu- 
perautur  inquantum  amant  eas  magis 
quam  oportet.  Hanc  autemdelectationem, 
qua'  est  de  robus  propriis  habendis,  au- 
fcrt  lex  Socratis.  Tertiam  rationem  ponit 
ibi,  (i  At  vero  et  largiri  ctc.  »  Et  dicit  quod 
valde  delectabile  est  quod  homo  donet 
velauxiliumferat  vcl  amicis,  vel  extraueis 
vcl  quibuscumque  aliis  :  quod  quidem  fit 


)ior  liMc  (|iio(l  lionid  lialiol  |iro]irinm  poH- 
scssionciu  :  iiiidc  cliain  Ikic  hdiiiiui  t(dlit 
lc\  Sdcialis  aiifcrcns  jirdjti  ictalciii  |ids 
H(Ks.sioniim.  riliino  aiitciTi  roiiclndit  t\\ii»\ 
isla  incoiiveiiieiitia  accidiint  liiH()iii  voliiiit 
iiiiuis  iinirc  civitalcin  iiitrodiiccudo  cdin- 

IlllluilatclU    )ldSsissi(.|llllll  ,    tl    ll\nllllll      ct 

filidrnm. 

Ilciudc  cnin  dicif  «  of  •id  hdc  ■ 
Ohjicit  siiuiil  cdiiti.i  iiliaiiKjtic  )idsi- 
fiouoiu,  sciliccl  do  ( (iininnuilatc,  iixdrnm 
ot  )ioss(>ssionum.  Kt  indiicit  (diain  ad  hoc 
tros  rafion(;s  :  (]nariiin  jiriina  ost  (]iiod 
illi  (]iii  volniil  sic  niiuis  tiiiirc  civifafom, 
luatiifcsfo  intcrimtiiit  oiiora  dtiaitiiu  vii- 
liifnin  :  sciiicot  toiniioranfia',  iiii]iianfiiin 
osf  circa  nuilioros  :  o)»ns  (Uiim  tem)»(!- 
ranli;»'  cst  ahsliiuiiH!  a  innliore  aliena  : 
(|nod  nou  hahchif  lociiin  si  omncs  mti- 
li("ros  sint  conuniincs.  Siinilifor  infro- 
dnccns  coinmnnitatom  possessionum, 
anforf  acfnm  lih(>r;ilit;itis.  .Nou  eniiu  )»o- 
torit  esse  manifcsttiiu  de  arK]uo  an  sit 
lihcralis,  ucc  aliqnis  poterit  acfum  libe- 
ralifatis  exercere,  ex  quo  nou  habet  pro- 
prias  possessiones,  in  quarum  usti  con- 
sistit  opus  libcralitafis.  Providtis  '  Iiomo 
lu'opriacxpendit  et  dat.  (Juod  antcm  ali- 
qnis  det  communia,  uon  est  mullum  libe- 
r;tlitatis.  Secuudam  ralionem  ponit  ibi, 
«  Hoiia^  facici  qtiidcm  igitur  eic.  »  Et 
dicit  quod  lex  Socratis  pra'dicta  vidctur 
bona  in  superficie,  et  videtur  quod  sit 
amabilis  ab  hominibus  :  et  hoc  propter 
diK).  Frimo  proptcr  l»onum  quod  aliquis 
buspicatnr  futurum  ex  tali  lcge.  Quando 
enimaliquis  audit,  quod  intcr  cives  sint 
omnia  communia,  suscipit  hoc  cum  gau- 
dio,  reputans  amicitiam  admirabilcm  fu- 
turam  per  hoc  omnium  ad  omncs.  Se- 
cundo  propter  mala,  quae  putat  tolli  per 
lianc  legem.  Accusat  enim  aliquis  mala, 
quai  nunc  fiunt  in  civitatibus,  sicut  dis- 
coptationes  hominum  ad  invicem  circa 
contractus,  et  judiciadetestimoniisfalsis, 
et  hocquod  pauperes  adulanturdivitibus, 
tamquamomniaistafiantpropterhocquod 
possessiones  non  sunt  communes.  Sed 
si  aliquis  recte  consideret,  nihil  horum  fit 
propterhoc  quod  possessiones  non  sunt 
communes,  sed  propter  malitiam  homi- 
num.  Yidemus  enim  quod  illi  qui  possi- 
dont  aliqua  in  communi,  multo  magis 
dissident  adinvicem,  quam  illiqui  habent 
separatas  possessioues.  Sed  quia  pauci 
sunt  illi  qui  h;ibent  possessiones  commu- 


*  An.  u  prodigiis.   » 


ISi 


POLITICORIIM, 


iw»  re8|>ectii  iltortim  tiui  halieiit  ilivlHas, 
proptur  hue  puuciuru  liti^ia  veniuut  (!X 
cuuuuuiiilatr  |)(is^t*ssioiuMU  ;  tauu;u  si 
oiuiM-^  hatxueut  (tiiuiuuut^s  luulto  [)lura 
titiKia  etsiait.  Tertium  ratii)U(Uii  pouit 
ibi,  ((  Aiihiic  autemjustum  utc.  »  Kt  ilii-it 
(liiod  liouio  lioli  .solum  itcltt^t  cousiiliM'ari; 
({uot    malis     [irivcutui     itti    i|ui   haln-ut 


coinmuneH  possessiones  ot  uxores,  sed 
etiam  i;iiot  honis  [uiviMilur.  Dehet  onim 
lc^Mstator  sustiufio  alitjiia  iiiala,  iie  [iri- 
voiitur  uiajora  lioiia  :  lol  autf.ui  lioiia  [iri- 
vanlur  [ler  liuiic  Uj^^mi  SocratiH,  ([uikI  vi- 
ittUiii  cssc  iiii[)OKsihili8  tulis  conversutio 
\itu',  iit  [latel  |it;r  inconvenionlia  siqua 
jiiisil.i. 


IJ-CTIO    V. 


(Juul  Sor/vitem  dccvjierii  in  (oiiimumoni'  ponruibi  :  ct  qund  non  continyit 

tnleni  riritntrnt  rssr  leliccin. 


AKTIOIA. 

Cau^a  auti^ai  ileviationis  Socrati,  oportel  puluru 
dU|>pobitioueiu  uou  euteiii  rectfiiii.  Opurtet  quiileiii 
euim  edse  uioiio  uliquo  uuaiu,  et  iluniuui,  et  civita- 
tein,  seil  uon  ouitiiuo  :  Hii  iiuideiii  euiiii  ut  iioii  erit 
proceileui*  civitas,  est  auteiu  ut  erit  quiiicui  :  pro()e 
auteui  exiitteiis  ul  uou  sit  civitas,  erit  liuterior  civi- 
tas.  Quemadiuoiliiui  utii|iic  .-iiqiiis  syui|ilioiiiaui  facit 
boniopboniaiii,  aut  rliyltiiiioii  Uwxn  iiuain.  Seil  0[iur- 
tet  luultituclinetn  existeuteni,  queuiiulnioilu  u  dicluni 
est  prius,  jirupter  ilisi:i|)liiiani  coiuiuuueui,  et  uiiuiu 
faceie.  Et  futuruui  disciplinani  inducere,  et  putan- 
teni  per  hauc  lore  civitateui  studiosaui,  iucouvenieus 
talitiiise.xistiiUHre  dirigere,  sed  non  consuetudiniiius, 
et  philosophia,   et  lexihus,  ad   niodum   quem   circa 

[lossessiones  iu  Lacedienionia  et  Creta  pro  couviviis 
e^islator  commuuicavit. 

Oportet  autem  iion  hoc  ipsum  ignorare,  quia  opor- 
tet  atteudere  imilto  teinpore  et  multis  aunis,  in  qiii- 
hus  uon  utique  lateat  si  iiaic  hene  se  hahiierinl :  oni- 
uia  eniiu  fere  iuventa  suut  quidem,  sed  hajc  quiiieiii 
non  conducta  sunt,  iis  autem  uon  iiluntur  cof/nos- 
centes.  Ma.xime  autem  ti^t  ulique  mauifestum  siquis 
operihus*  videat  talem  politiam  coustructaiii  :  non 
enim  poterit,  non  partiens  ipsam  et  segregaus  facere 
civitateni,  haic  quidem  in  convivia,  haec  autem  in 
confraternitates,  et  trihus.  Itaque  et  nihil  aliud  acci- 
det  esse  lege  statutum  pra^ter  non  agros  colere  mu- 
nicipes,  quod  et  nunc  Lacedaemonii  facere  conan- 
tur. 

Quinimmo,  sed  neque  modus  totius  politiae  quis  erit 
communicantihus,neque  dixit  Socrates,  neque  facile 
dicere.  Equidem  multitudo  fere  civitatis  diversorum 
civium  muUitudo,  de  quihus  nihil  determiuatum  est 
prius.  Et  agricolis  communes  esse  oportet  posses- 
siones.  autsecundumunumquemque  proprias,  adhuc 
autem  uxoreset  pueros,  proprios  aut  communes.  Si- 
quidemenimeodemmodocommunia  omnia  omnibus, 
quid  ditierent  isti  ah  illis  nuinicipihus,  autquidplus 
sustinentibus  principatum  ?  nisi  aliquid  sapianttale, 
quale  Cretenses  :  illi  enim  alia  haec  servis  dimitteu- 
tes,  solum  negant  gymnasia,  et  armorum  possessio- 
nem.  Si  autem  queinadmodum  in  aliis  civitatibus,  et 
apud  illos  erunt  talia,  quis  modus  erit  conimuuitatis  ? 
in  unaenim  civitate,  duascivitates  esse  necessarium, 
et  has  suhcontrarias  invicem.  Faciunt  enim  hos  qui- 
dem  municipes  velut  custodes,  agricolas  autem  et 
artifices  et  alios  cives.  Accusationesautem  etdiscepla- 
tiones,  et  quaecumqne  alia  civitatibus  existere  inquit 
mala,  omnia  existent  et  his  :  quamvis  dicat  Socra- 
tes.  quod  non  multis  indigebunt  legalihus  propter 
disciplinam  :  puta  legihus  circa  municipia,  et  circa 
forum,  et  aliis  talihus  attrihuens  solum  discipli- 
nam  raunicipibus.  Adhuc  autem  dominos  facit  re- 
rum  possessarum  agricolas,  oblationem  ferentes.  Sed 
multo  magis  verisimile   est  graves  esse   et  aslutiis 


RECENS. 

Originem  auteui  fraudis  et  erroris  Sucrati  fuisse 
e.xistiiiiare  0|)ortet  id,  (iiiod  ah  eo  8U[)positimi  cst 
qiiusi  veruiu  ac  rectuni,  qmiin  uliter  sit.  Dehet  eniiii 
quadaiii  ex  partc  ct  i|uuduiii  iiioilu  uiia  esse 
et  ilonius  et  civilus,  sed  non  oniiii  e.K  [lartc  etmodis 
omnihiis.  Futuriiin  eniin  est  ut  loiigiiis  progressa 
quudam  iiiodo  iioii  .sit  civitus :  uliquo  modo  eril  illa 
quidem  civitas,  sed  (|iiuiii  [)ariini  ah  eo  fiierit  ut 
non  sit  civitas,  deterior  crit  civilas  :  queiiiailmoiluin 
si  qui  c<.nceuluui  e.x  multis  vocihus  cunstantem  eo 
redigat  ut  sit  iiuius  vocis  sonus ;  et  rhylhiniim  ad 
unam  hasin  deducat. 

Veruin  o[)ortet  civitatem,  <|uum  sit  mullitudo,  ut 
antea  iliclum  est,  iiisci[)lina  et  inslitutione  commu- 
nem  at([ue  iinain  efficere.  Et  vero  eum,  qui  discipli- 
nam  sit  introiliicturus,  existimans  ejus  opera  atque 
adjumento  civitatem  honaiii  futiiram.  ahsunluui  est 
8[jerare,  se  talibiis  institutis  eani  corrigcre  et  inelio- 
rein  facere  posse,  et  nou  inorihus  et  [^hilosophia  et 
legihus:  quemailmoilum  quie  ail  fortumas  et  rem  fa- 
miliarcin  pertinent,  Laceiiaemoue  et  iii  Creta  convic- 
tihus  introiluctis  legislalor  communia  fecit.  Ne  hoc 
(juidem  ignorare  oportet,  ad  longum  tempus  et  ad 
multos  annos  animam  esse  atlendendum ;  quihus 
h;KC,  si  bene  et  recte  fieri  [)Ossent,  non  latuissent. 
Omnia  enim  propemodum  reperta  sunt,  quamquam 
alia  non  sunt  in  unum  collecta,  aliis  etiam  cogni- 
tis  et  notis  non   utuntur. 

Ma.xime  autem  tota  res  in  promptu  sit,  si  quis  ta- 
lem  reipuhIic£E  administrandro  forinam  re  ipsa  ins- 
tilui  et  ad  usum  hominum  deduci  ceruat.  Non  enira 
poterit,  nisi  bona  partiatur  et  separet,  partem  in 
convictus  publicos,  partim  in  curias  et  trihus,  facere 
civitatem.  Itaque  eveniet  ut  nihil  aliud  lege  Socratis 
sit  institutum,  nisi  ut  ne  custodes  agros  colant : 
quodet  nunc  Lacedacmonii  facere  conantur.  Verum 
enim  vero  quis  totius  reipuhlicae  administrandae 
modus  sit  futurus  bona  omuia  inter  se  commu- 
nicantihus,  neque  exposuit  Socrates,  neque  fa- 
cile  explicari  potest.  Atqui  completur  fere  tota 
civitas  ex  nniltitudine  civium  reliquorum,  de  qui- 
bus  nihil  distinctum  neque  ciecisum  est,  utrum 
etiam  agricolis  inter  ipsos  communes  esse  facultates 
oporteal,  an  [irive  proprias  ;  etprreterea,  utrum  uxo- 
res  et  liberos  esse  proprios,  an  communes. 

Nam  si  eodem  modo  commuuia  erunt  ouinium 
omnia,  quid  agricolae  differcnt  a  custodibus?  aut 
quomodo  compensahitur  obsequium  agricolarum 
erga  ipsos,  aut  qua  disciplina  adduceutur  ut  ma- 
neant  in  officio  ?  nisi  forte  aliquid  tale  callide  ex- 
cogitent,  ((uale  Cretes.  Illi  euini  cetera  eadein  servis 
concedentes  ac  permitlentes,  dumtaxat  iis  exercita- 
tionum  usu  et  armoruni  possessione  inlerdixerunt. 
Quodsi  qualia  in  aliis  civitatibus,  talia  etiain  apud 
illos  erunt,  quis  erit  conmninionis   modus?  In  una 


MMKn  II. 


1B» 


pleno*,  qiiani  n  qnllitiKilnin  nlmaiiuin  ct  liiiinllinUo- 
ut)«  ol  Morviliilox. 


Stul  Hivo  nccorisnriii  i«iinilitcr,  nivo  non,  niiiir.  ni- 
liil  iloloriniiiaiiiin  osil,  ol  dt'  hahilis,  <|iiii'  «•oriiin  \m- 
iilia  el  (limMpliiia,  ol  logo»  mialos  :  o.st  aiiloni  iio(mo 
iiivoniro  faiile,  no^ino  ililiereua  iiuuliiiim,  (luales 
quostdnin  osae  Iw»,  nd  Halvaiulum  uiunicipuin  coui- 
uinnilatoin. 

At  voro  »i  uxoresi  quidoni  faciol  pommuiips.  pns- 
seasiones  nntoin  proprias,  (iiiis  dispensnhit,  (piainvis 
sint  coninniiios  posso.-ssionos  et  agri(!olariim  iixorea, 
qiiemadmodiun  (piio  in  agris  viri  ip.<anim?  Inoonve- 
uiens  antoin  el  ex  hostiis  lieri  paraholam,  qiiia  «por- 
tet  eadein  traclare  mulieres  viris  :  quihus  oecououiiio 
nihil  atlinol. 

Insocuruni  autom  et  principos,  quomodo  instituit 
Socratos  ;  sennior  onim  facil  eosdoin  priucipos,  luvc 
autein  sodilionis  causa,  ot  npud  millain  disnitnloin 
possidentes :  si  nlinnde  uti^pie  apnd  aniinosos  et 
bellicosos  viros.  Cjiiod  antem  uecessarium  ipsi  fncere 
eosdomprincipes  manifostum.  Nou  eniui  quaiuloque 
nuteiu  nliis  mixtiim  animnbus  n  Doo  auruui,  sed 
somper  eisdem.  Ail  nntem  iis  quidein  mox  ffeuitis 
uiisceri  aurum.  Iiis  nulein  argeutum,  aes  autem  et 
et  ferruin  arlificihiis  fnturis.  cl  aftricolis. 


Adhuc  autem  et  felicitatem  auferens  a  muuicipi- 
bus,  totani  iu^init  oportere  felicem  civitateui  legis- 
latorem.  Inipossibile  autem  felicem  totam,  uou  plu- 
ribus,  aut  uou  omuihus  partihus,  aut  quihusdam  ha- 
bentibus  felicitatem :  uou  euim  eorum  felicitas,  quo- 
rum  et  par.  Hoc  quidem  euim  conliugit  toti  iuesse, 
partium  aulem  neutri  :  felicitali  autem  impossibile. 
At  vero,  si  uiunicipes  uon  felices  qui  alteri  ?  noQ 
enim  utiqne  artifices,  et  multitudo  banausorum.  Po- 
litia  quidem  igitur,  de  qua  Socrates  dicit,  has  dubi- 
tatioues  babet,  et  his  non  miuores  alleras. 


oiiiiii  civilntii  iliind  oMnn  (-ivltnto*  flrlt  nriTiiii<,  r(i«qiiii 
wilil  ('(iiilriiriiiN.  {■'iKil  oiiim  iiiKtiidon  i|iii<Iimii  mIuIi 
iirionidlnrldit  iiiilitoii  ot  priipii(j!iint(irei  ;  agrl<-.«j|a*  aii- 
(oiii  ot  nrlillci^it  ol  rrliqiiiiH,  civcii. 

(Iriiiiiiiutiiiiioii  niilcm  ol  jiidicia  «oii  nr.lidiK!*,  i;l 
i|iiii'('iiiii(pio  iilin  iii  ciMlntiliiiK  liiiToro  iiinln  dicit,  tin 
iiiiiiiin  liiit  otiiim  civiliiin  iiioriiiit.  Al<iiii  nit  idnni  Ho- 
crntiiH,  miiit  civihuH  imiiciit  diiitiiiio  Ii-kiIiiu  u|iui  fu- 
tiiriiiii  pr(i|itor  diiicipliiiniii  ntipio  iiiMliliitiiiiiom  :  vnr- 
hi  Krnlin,  inlilllliM  ot  fdroiiHihint,  ot  aliifi  Inlihii*, 
ijiiiim  <liH<'ipliiinm  <MiHloililiiiii  taiitiiiii  niiiti)<iinvi!rili. 
Priotoron  vor<i  nKricolnii  lidiiDriiiii  ul  pdnHoiiiiidiiiiui 
Hinit  OHHO  ddniiiiiin,  diimiiidild  MMli^nl  iiiipdHiliitn 
poiiHiti-iit.  At  iiiiilt<i  pr<ihnliiliiiH  ohI  imih  nHpenin  et 
Hiiporlion  foro  mn^iH  qiiniii  npiiil  Ln<'e<lu:iiidtiidH  lie- 
hiloH,  npiid  ThoHHnldH  PoiiUHtnH,  ot  Hiuiilin  npiid  (ilioH 
Horvitin. 

Sod  oiiiiii  ulriini  siiil  Iibpc  (ikjiio  iieccHHnrin,  iiccne, 
niiiic  ipiidoiii  iiiliil  iih  od  delliiiliim  ont.  'riiiii  ticqiie 
(lo  cotoriH  prdximiH  ot  doincopH  HeqiioiitihiiH,  ipiir  nit 
horuin  reipublicii'  ntlmiiiiHtrniida;  ralio  et  (lisciiilinn, 
(jiiio  lcgOH.  Nequc  est  niiteni  ad  inveuieiidiim  lacile, 
noqiio  pnriim  rofort.  (iiioiiiod')  Hiiil  cdiirormnti,  ut 
ciiHtodiiin  commnuitnH  conservotiir.  Jam  porro  si 
miiliores  (jiiidiun  faciet  coinmiiiies,  nosBesHioneii  au- 
toin  ct  fnciillates  proprias,  tpiis  reiii  rnmiliarem  domi 
ndministrnhit  ac  procurnhit,  (juemadiuoduin  rure 
enm  viri  ndniinistrant  ? 

Absurdnui  nutPiii  etiam  est.  factn  cnni  bestiis  com- 
paralione  prohare,  oiiilcm  ^tiidia  seqiii  eadeuuiue 
inunera  obire  mnlieres  atque  viros  oportere  :  quum 
ad  bestias  uulluin  rei  doiiiestice  studiiiin  altineat. 
Periculosa  porro  est  etinin  magistratuiiin  creando- 
rnin  ralio.  qnomodo  iiuidem  Socrates  creat.  Perpe- 
tiio  euim  viilt  ah  eisdem  oblineri  magistratus.  At 
hiiic  seditionis  causa  oritnr  etiain  apud  homines 
coutemptissimos  alque  abjeclissimos :  mnlto  magis 
apud  auimosos  et  bellicosos  viros.  Necesse  autem 
hahuit  perpetuos  et  semper  eosdem  facere  magistra- 
liis,  quoniam  non  intenlnm  horum,  mox  illorum 
auimis  admistum  est  aurum  illud  divinum,  sed  sem- 
per  iisdem.  Ail  euim  Deum  aliis  statim  nascentihus 
aurnm  admicuisse,  aliis  argentnm ;  aes  autem  et  fer- 
rum  iis.  qui  futuri  sunt  artifices  et  agricolfe. 

Prfeterea  vero  quum  bealitudinem  custodibus 
adimat,  ait  latorem  legis  totam  civitatem  efUcere  bea- 
tam  oportere.  Atqui  fieri  non  potest  ut  tota  civilas 
sit  beata,  nisi  ant  plurimi,  si  non  omnes,  aut  non- 
nulli  beatitudiuem  sint  cousecuti.  Nouenimestbeata 
vita  ex  eariim  rerum  numero,  quarum  est  numerus 
*par.  Contingere  enim  polest,  ut  totum  qnidem  ali- 
quod  numero  pari  constet,  nautra  tamen  ejus  pars; 
sed  ut  totum  aliquod  sit  beatum,  partes  aulem  ejus 
uou  sint  bedlae,  fieri  non  potest.  Atqui  si  custodes 
non  erunt  beati,  quinam  alii  erunt  ?  non  enim  arti- 
fices  et  opificum  illiheralium  ac  sordidorum  multi- 
tudo.  Respublica  igitur  illa,  quam  exposuit  Socrates, 
habet  difficultates  inexplicabiles,  et  his  alias  non 
pauciores. 


Postquam  Philosophus  impugnavit 
legem  Socratis  ostendens  eam  esse  in- 
conveniontcm,  hic  impugnat  eam  os- 
tendens  esse  insufficientem  ;  et  circa  hoc 
duo  facit.  Primo  ostendit  quod  non 
habuit  sufficiens  motivum.  Secundo  os- 
tendit  quod  id  quod  ponebatur,  insuffi- 
ciens  erat,  ibi,  «  Quinimmo  sed  neque 
modus  etc.  »  Circa  primum  duo  facit. 
Primo  ostendit  motivum  esse  insufficiens 
propter  falsam  suppositionem.  Secundo 
propter  defectum  experientia'  quae  requi- 
ritur  in  legibus  condendis,  ibi,  «  Oportet 
autem  non  etc.  »  Dicit  ergo  primo,  quod 


causa  quare  Socates  devia^at  a  veritate 
circa  legem  de  communitate  possessio- 
num,  filiorum  et  uxorum,  oportet  putare 
fuisse,  quia  supponebat  quamdam  sup- 
positionem  non  rectam  :  sciHcet  quod 
summum  bonum  civilatam  esset  quod 
ipsa  esset  maxime  una.  Haec  autem  sup- 
positio  ideo  non  est  recta,  quia  ad  ci\  i- 
tatem  et  domum,  sicut  supra  dictum  est, 
requiritur  aliqua  unitas,  sed  non  omni- 
moda.  Tnde  intantum  potest  procedere 
unitas  civitatis,  quod  jam  non  erit  ci- 
vitas;  puta  si  omnes  sint  unius  artis  et 
cohabitantes  in  una  domo.  Intantum  au- 


I»B 


l»01JTirORl!M. 


tuiii  potetit  prucuiiere  iiiiita.s  ([iiod  ertt  iii 
|)ro()iii({uo  ail  hoc  ({uoil  iioii  stt  civilaH. 
1  iiilt;  .scijiiilitr  ({iioil  >)il  {)«jjor  :  ({iiia 
uiiuiii({iioili{ii(i  taiito  (ietiuiiis  est,  ({uaiito 
inuKtH  a(){)ro{)iiii{uat  aii  suuiu  iiou  eti.st; ; 
Hicut  si  lollatur  ali({ua  (listiiictiu  ufiiciu- 
riiin,  ({ita-  siiut  lUM-cssaria  ad  |j(;ue  csst; 
civitatis.  l'A  {>oiiit  (\veiii{)luui,  sicut  si 
alli{itis  faciat  concentuin  univucuin,  id 
6«t  omneH  catitautes  in  una  vuce,  Jum 
nonerit  sini[)iiouiaet  coiisonaiitia  vociirn, 
cui  siuiiiatur  civitas  cx  divcrsis  coiisis- 
tens.  Similiter  si  quis  faceret  versiiiii 
pedeiii  iiuum,  id  est  curmeii  uuo  pedo 
taiitiim  iiiiiiKuo  coustart!  ({uia  tiiui; 
curiiieu  iion  esset  ({uoilex  iiiultis  Miiuiero 
pedibus  coiilicitur.  Kt  ita  potest  iii  taufum 
prucedere  unitas  ({uod  tollatur  civitas. 
Sed,  siciit  su()ra  dictiiiii  t!st,  oportt;!  iti 
civitate  esse  i{uidem  diversorum  multi- 
tudinem,  sed  quud  civilas  liat  utia  et 
communis  propter  quamdam  disci()liuaiii 
iegum  recte  positarum.  Sed  si  uli«{uis 
qui  erut  inducturus  discipiiuum  adunien- 
dum  civitutt;m  putet  per  liauc  legem  de 
commuuitate  filiorum  ct  uxorum  fieri 
civitutem  bonum,  inconveniens  est  si 
aistimet  (jiiod  per  talcs  oommuiiitatos 
possit  rectilicare  civitutem,  et  iiou  magis 
per  bonus  consuetudines  et  leges,  et  per 
sapientium  circu  tuliu  :  sicut  dictum  est 
supra  quod  Lacedajinones  posscssioncs 
proprius  faciebuut  communes  quuutum 
ad  usnm ;  et  in  Cretu  ctiam  fecit  legislu- 
tor  esse  aliqua  communiu,  ut  fiercnt 
quaedum  conviviu  publicu  civibus,  secun- 
(lum  uliqua  tempora  ad  hoc  instituta,  ut 
inter  eos  major  familiaritas  esset. 
Deinde  cum  dicit  «  oportet  autem  » 
Osteudit  insufilcientiam  motivi  propter 
defectum  experientiai  :  et  dicit  quod  ad 
hoc  quod  leges  bcno  ponantur,  oporlot 
hoc  non  ignorare,  quia  debet  uliquis 
multo  tcmpore  considerare  et  multis  an- 
nis,  ut  manifestum  sit  per  experientiam, 
si  tales  legcs  vcl  statuta  bene  se  habeant. 
jEstimandum  est  enim  quod  in  longitu- 
dine  praecedentium  tcmporum  fere  omnia 
invcnta  sunt  circa  conversationem  hu- 
mauam,  quae  excogitari  possunt  :  sed 
quaedam  eorum  nou  sunt  inducta,  idest 
non  est  usque  ad  hoc  in  eis  proccssum 
quod  lege  statuerentur,  quia  statim  eo- 
rum  incouveniciitiu  apparebat  :  quifdam 
vero  suntquidem  statuta,  sed  recesserunt 
ab  usu  dum  cognoverunt  homines  quod 


uoii  iuaiit  iitilia.  Kt  hott  maxinie  mani- 
fesluin  lil,  si  ({iiis  (iiir  ex()(!ri(!uliam  ope- 
ris  '  iiis[)iciat  taleiu  ordiMcm  civil.itis  ins- 
titutuiii,  qualeui  Socralcs  dixit.  iiii{)ossi- 
hile  eiiim  est  ({iiod  liat  civitus  tiisi  piu' 
uiiqiiam  ()arlitioiiein  et  segregaliutiein  ; 
()Uta  i{uod  d);  boiiis  comiiiunibiis  fiat  dis- 
fribulio  ()(!r  diversa  coiivivia,  vel  per  di- 
versu  generu,  aut  por  diversas  Iribus, 
idest  sucietutes  civifatis  aut  regiunis. 
(jiiia  igifiir  neciissi!  tist  omuini»  «{iiod 
fiat  distribiitio  lioiioruin  coiiiinuiiiuin 
((uantiiin  ad  rem,  iiihil  aliinl  alTcrliir 
per  sfatutum  talis  legis  dt!  communi- 
tate  ()Ossessionum,  iiisi  qiiod  miiuici- 
p(!S,  idest  qui  contiiiiie  moratitur  iii 
civitate,  nuti  habeant  curatii  de  agris 
colendis,  quasi  non  halientes  agros  pro- 
(irios.  Sed  etiam  si  non  sint  agri  com- 
munes,  lioc  ipsum  fieri  (lotest,  sicut  La- 
cedaemouii  facere  conautur,  ut  S(;ilicet 
[)(!r  alios  agri  colaiitur,  ((uamvis  sint 
proprii. 

Deinde  cum  dicit  ((  quinimmo,  sed  » 
Osteudit  iuconvenienliain  legis  Socra- 
tica!  quantum  ad  id  quod  ponebat;  et 
circu  lioc  duo  facit.  Primo  ostendit  insuf- 
ficienliam  praedictai  legisquantum  ad  ea 
de  ((uibus  est.  Secundo  quuutum  ud  qua*- 
dam  communia,  ibi,  <(  Sed  sive  neces- 
saria  efc.  »  Circa  primum  inducit  trcs 
rationos  :  quarum  prima  est  per  quam 
ostendit  insufficienliam  praedictai  logis 
quantum  ad  hoc  quod  non  poterat  secun- 
dum  eam  sufficienter  distingui  multiludo 
civitatis.  Etdicit  ((ucd  non  solum  lex 
Socratis  facere  videbatur,  iiisi  quod  mu- 
nicipes  agros  noncolerent  lamquam  non 
proprios  existcntcs,  sed  neque  etiam  So- 
crates  dixit  quis  modus  esset  totius  con- 
versationis  politicu!  instituenda*  secun- 
dum  suam  Icgem  communicantibus,  id 
est  habcntibus  omnia  communia,  neque 
etiam  possibile  est  a  quovis  alio  dici  hac 
lege  servata.  Neccsse  cnim  cst  quod  mul- 
titudo  civitatis  sit  multitudo  homiuum 
diversorum  secundum  diversos  status. 
Dc  quorum  diversitate  qualiter  esse  pos- 
sit,  nihil  est  determiuatum  a  Socrale  : 
necessc  enim  est  dicerc  quod  agricolis 
«int  possessiones  communes  simul  cum 
aliis  civibus,  et  filii  et  uxores,  aut  quod 
habcant  scorsum  pro|)rios  filios  et  posses- 
siones  et  uxores  pra^tcr  alios  civcs.  iloc 
autem  sccundo  modo  contingitassignare 
diversitatem  eorum  ab  aliis  civibus,  tum 


*  Al    :  «  ordinis.  » 


i.iiiKK  II.  i.n? 

|ii'o|ilrr  (lillVnMiliniii  i'(iiiiiii  m  |uiHHrHHio-  l.ili'  iuilnMilr  oiniiia  ruiiiiiiiiiiia.  Ninit  So- 

niliiiH,  liiiii  (Miiiiii  pni|il(>r  pMi-ciiliiiii  ori-  rnilcH  ili.vil,  iiivciiinitiir  iiiiiln.i'  ni-iMiitn- 

^nMciu   :  snl  si   (>i)ilriu   iiiinli)  siciil    (-Dtu-  tioticH  ct    (liHcc|ilaliiiiii*H,   cl    oiiiiiia    iijia 

uiiiiiia    oiuiiia    pririlirla     oiiiiiihiis    aliis,  iiiala,  i|n.'i'  Socralcs  diril  iiiiin-  chhi'  iii  ri- 

iiulla    (liircrciilia    iiivciiirliii-,    scriiiiiliiiii  \  ilatilniH.  I)iHccptiiliniil  ciiiiii  civcN  nd  iii- 

(|naiu  possinl  divcrsillcari  aKric(dM*  a  ciiH-  vic.cin  (U^  lio(t  (piod  iioii  «cipialitcr  laho 

todihns;   ncipic  cliain   iiolcrit  assi^-nari,  raiil,  ncc  .■cipialilcr  rrnclnni  rccipiniil,  (;l 

(piid   plns   consripianlnr  illi    ipii  [lorlanl  i\r  iniillis  cliain  aliis  ;  ipianiviH  .SocralcM 

pondiiH  ])rincipatns  iii  rc^^(Mi(!o  civilalciu,  pnlav(M'it  (piod   isla   iiiaia    in  ('ivilalo,  iii 

ot  sic  inutilitor  lalioralmnt  :  iinuc  aiilcni  ipia    cHsciit   oiiiuia    coininniii.'i,  iion   cs- 

halxMit    lioc    ciuolniuculniu    ipiod    allri-  .scnl.  I<".l  proplcr  Iioc  diccliat  ipiod  |iro[)t(^r 

linuntur  cis   |)lnrcs   posscssioncs,  cl  liiii  linjnsiuodi  (liscipiinain  noii  iii(lif-'crcl  ci- 

connu   uohililanlur.  Siiuililcr  (^liain  iioii  vilas  lunllis   lcKiluis,  sod  solnni  (piihiis- 

potcrit   assif;iiari  ,    ipiid   passi   sullcrnnl  daiu  paucis,    scilicet   circa  dnhit.ilioiicm 

principalniu.  idcsl   propliM-  ipiani  corniu  luniiicipii,  cl  ciica  fornm  jndiciorniu,  v(!l 

coudilioiuMu    pra'cc(icnlciu    ad  principa-  cliaiu  circa   forniu    rcrniu    vcuaiinm,  cl 

lum  assuuiantnr  :  nnuc  ciiiiu  cousncvc-  circa  alia  Imjusinodi,  sine  qiiorum  ordi- 

runt    ad    priucipatns    assniui,    (pii    snnt  ualiouc  civitas  osse  noii  potcst  :    itu   la- 

uohiliorcs  (ui.L^^inc  ncI  cxccllcnliorcs    di-  mcn,  ct  linjnsuiodi  discipliii.-im  lcpnm  al- 

vilcs  :  oxcclicnlia  anloiu  S(>cnu(inm  vir-  Irihnohat  solumcustodihns  ( ivitalis,  non 

tutom  uou  scmpcr  cst  ita  manifosla  qnod  aulcm  agricolis,   qui  oxtra   civilatcm  ct 

secundnm  oam  solam  sulliciontor  possinl  mnuicipium    morahantur.    Kt   sic   patet 

iuvouiri    homincs  ,    qui    assnmanlnr   ad  ipiod  Ic.\  Socralis  oral    i.isiifficicns,  (piia 

princi|)alus.  Possct  anlom  aliipiis  (iicoro  noii    [)olorat    a   civilah;    oxtir[)Mr(!    mala 

quod   illi  qui  sorvarcnt  logom   Socratis,  qiuu  tollcre  conahatur.  Torliam  rationom 

susciperent    talc    aliquid    observandum,  ponit  ihi^  «  Adhuc  aiitem  domiuos  ctc.  » 

qualo  obsorvaut  Crolousos,  qui  agricuifu-  Et  dicit  (piod  Socrafes  committohaf  sccun- 

ram  ot  alia  hnjusmodi  arfificia  dimiffunt  dum  suam  legem    totam   disposifionem 

exercenda  por  servos,  quibus  solum  iu-  possessionum  agricolis,  quihus  dicehat 

terdicunt  gymnasia,  idcst  exercitia  cor-  esse  committendum   quod  fructus  agro- 

poralia,  ot  usum  armorum,  ut  sccuudum  rum  ofVcrrcnt   quihuscumque    circa    alia 

hoc  uou  oporfeat  (lisfiuguoro  intor  agri-  vacantihus  ;  ct  cx  lioc  pufahat  quod  agri- 

colas  et  municipcs,  quia  exercenfcs  agri-  colae  proptcr  hanc  potestatem  efficeren- 

culturam  et  arfifices  secundum  hoc  non  tur    obsequiosi    et    humiiiter  servientes 

erant  cives,  sed  servi.  Sed  si  in  civitate,  aliis  civihus.  Sed  fotum  coiifrarium   acci- 

quam  Socratcs  iufcndit  instituere,  cruut  deret  :  multo  enim  magis  est  verisimile, 

hujusmodi  ordinafa  sicut  in  aliis  civitati-  "quod  ex  quo  haberent  omnia  in  siia  po- 

bus,  ut  scilicct  quidam  civium  sint  agri-  tcsfate  quod  essent  graves  aliis  civibus, 

colae  et  artifices,  non  vidobitur  csse  una  et  adinvenirent   asfutias    ad  defraudan- 

communitas,  quia  iu  una  civifafo  iieces-  (him  eos,  quam  quod  humiliter  eis    ser- 

sarium  erat  esse  quasi  duas  civifates  sibi  virent.    Et  sic  pafet  quod  lex  Socratis  de 

contrarias  :  exuna  enimparte  eruutcus-  comnumifate  mulicrum  et  possessionum 

todes,    qui    custodiunt   civitatem  ,   nihil  insufficieus    crat,  quia  non   poterat  im- 

ahud  operantes;   et  ex  alia  parfc  erunt  plere  quod  conabatur. 

agricolse  et  artificesoperantes,  quosopor-  Deinde  cum  dicit  ((  sed  sivc  » 

tet  esse  contrarios   ad  invicem,   ex  hoc  Ostendit  insufucientiam  legis  Socratis 

ipso  quod  quibusdam  laborantibus.  alii  quanfum  ad  alia  consequentia.  Et  primo 

non  laborant,  ct  fameu  plura  de  fructibus  iu    goncraU.    Secundo    in   speciali,    ibi, 

recipiunt,  sicut  etiam  supra  dictum  est  :  «  At  vero  si  uxores  quidem  faciet  com- 

si  vero  possessiones  non  sunt  commu-  munes  etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  sive 

nes,  non  erit  ex  hoc  litigium,  quia  quili-  ista  quae  Socrates  posuit  de  communitate 

bet  procurabit   quod  colantur  agri   sui,  mulierum  et  possessiouum.  sint  nccessa- 

vel  per  aliumr  vel  per  seipsum  :  et  dum  ria  civitati,  sive   non,    tamen  de  conse- 

minores   servient  majoribus,    ab  eis  ah-  quentibus  nihildeterminavit,  scilicet  cfua- 

quod  lucrum  recipientes,  erit  una  com-  hs  debeat  esse  ordinatio  politicae  conver- 

municatio  intcr  cos.  Secundam  rationem  sationis,  et  qualis   disciplina,   et  quales 

ponif  ibi,  «  Accusationcs  autem,   et  dis-  leges  propria'  eorum,  qui  sic  hahent  om-  ^ 

ceptationes    etc.  »  Et  dicit  quod  in  civi-  nia  communia  :    non  enim  de   facili  est 


15» 


pnMiicoHU.M 


iuvuitiru  aliquuii  tules ;  auquu  utiuiu 
upui-tt5t  oo»  puiuui  ditlViTu  uli  uliiti,  qui 
praulictuui  civituttuu  sorvuru  {iussiuit : 
uude  «luiJmstldui  spi  riulihuH  U'KiliU.s  et 
>)jitHriuli   tliaiipliuu  i;.>.si;ut  linliUeiiili. 

Deiuilu  cuui  (iiitit  u  ut  veru  » 

^     UHteuilU    iusunicieutiuui    iu    Mpuiiuii. 

Kt  [jriiun  i|uuutuiii  ail  luuliuruH.  Suruudo 

({uautuui  ad  prturip^r.s,  ihi,    <t  1uS(hiuiiiu 

uutmu  etc.  »  Tertiu  tiuuutuiu  ud  coiuiuu- 

uuin  civitutitt  fulicitutein,  ibi,  »  Adtiuc  uu- 

tcui  rl    rclicitatciu  uuf»!iiiis  a   miiiiiiMpi- 

bus  clc.  »    (Juautuiu   ad  iuuli»3res  autuiu 

duu  tuiiKit.  l'riuio,  (piod  uou  potust  siif- 

tlciuutur   ordiuari   dii    luuliuribuH  si  siul 

cuiniuiiiies  custodibiis  et  agricolis,  sivo 

pusscssiuuus   siut   [uopria;   ul    disliucla* 

utrisijue,    sivu   siut  coimnuuus  ;    (piia  si 

siut  commuues,    opoitet  (juod   agricolie 

disiieiiseut  ua  (|Ucf  suiit  iu  aj^ris,  iiou  [)o- 

turuiit  siiuul  uti    iiiulieribus  iu    civitate 

existeulibiis,  et  ugros  colcru :   sud  si  la- 

cultatus   siut   propria*,  inuliures  couuiiu- 

ues  uou  poteruiit  iiitcudeiH!    rei   doines- 

ticu",  sicut   viri  [)oteniiit   iiilcnd(M'e  a^ii- 

culturiu,  si  e  coiilra  racultatcs  siut  coni- 

munus,  et  uxores  propriaK  agricoiaruin : 

simul  euiin  poterunt   ct  af^ros  coleru  ut 

uxoribus    secum    babitaiitibus     oporani 

(lare.  Secundo  circa   nuiliercs  dicit  (juod 

Socrates  dicebat  quod  mulieres  debel>aut 

eadem  tractare  cum  viris,  ut  scilicet  co- 

lereut  agros  et  pugiiarent,  et  alia  biijiis- 

modi    facerent  sicut    viri :    et  accipiebut 

similitudinem  a  bestiis,  in  quibus  femiiue 

similia  operautur  masculis.   Sed  Aristo- 

teles  istiid  dicit  esse  iiiconveuieiis,  uec 

esse  simile  :  quia  beslia'  iiiliil  jiarticipaut 

de  vita  oeconoinica,  in  (jua  quidem  vita 

mulieres  habent  qua;dam  propria  opera, 

qu;bus  oporlet  eas    iutendere,    et  absti- 

nere  semjier  ab  operibus  civibbus. 

Deiude  cumdicit  d  insecurum  autem  » 

Ostendit   iusufficientiam    quantum  ad 

principes;  et  dicit,  quod  nou  est  securuni 

civitati,    quod   hoc     modo     iustituantur 

principes  civilatis  sicut  Socrates  institue- 

bat :  ordinavil   euim,  quod   semper  ma- 

nerent    iidem   priucipes :   quod    quideni 

semper  fuit  causa  seditionis,  etiam  apud 

homines  noii    magni  valoris,   et   multo 

magis   apud  homines  auimosos  et  belli- 

cosos,  qui   non  possunt    de    faciU  pati, 

quod  ipsi    semper  subjiciantur,   et  abi 


priucipeutur.  Et  sulijungit  cuuBam  quure 
Socruturi  iu8tituubut,  (|uod  suinpur  eHSunt 
iidein  [)riuci[)es  :  dicubut  euiin,  ([iiod  sicut 
iii  quibusdain  luiueiis  teiraniin  iiiveni- 
tiir  auniiu,  iii  quibusd.iiii  argeiitum,  iii 
([uibusduin  vero  furrum,  uut  a^s,  ita  iu 
auiinabus  quorumdam  boininum,  qui 
abiiiidaut  iu  sa[)i(uitia  ct  virtutu,  ust  aii- 
ruiu,  ([uos  justuiu  (!st  [)iiuci|)ari  ;  iu  ([iii- 
liusdam  vuro  argeutuui,  ([ui  siiut  seciiiidi 
grudus;  iii  quibiisduin  veru  qui  non  Kuiit 
i)(!if(!cti  ad  sa[)ieutiaiii  et  virtiilcm,  iiive- 
uitur  quasi  a!S  aiit  ferrum  :  et  lalus  se- 
cuudum  i[)suui  debeut  fiiiii  agricohi'  et 
artificus.  .Mauifesliiin  est  aiilein  quod 
istiid  uoii  coiuniiitatiir,  ila  qiiod  ([iiaudo- 
quu  islis  boiniuibus  sit  iudilum  aiiniin, 
et  ([uando([ue  uou;  sed  seinper  eisiJem  : 
undu  sequitur,  qiiod  uliis  iidem  princi- 
peulur. 

Deiiide  cuin  di(!it  «  adbuc  aiitem  )» 
Osleudit  iusufllci(!uliam  ([uautiiin  ad 
commuuem  civitatis  felicitatem  ;  dicebat 
euim  Socrates,  quod  legislator  debel  ad 
bocatteudere,  ([uod  facial  totam  civitateni 
felicem,  et  ([uaiiliiin  ad  opera  virtulis,  (it 
([uantum  ad  exteriora  bona:  cum  tameu 
Socrates  per  suam  legem  auferret  a  siu- 
gulis  civibus  felicitatem  :  qiiia  volebat, 
([iiod  non  liaiiercul  aliquid  pro[)rium, 
nec  iii  possessionibus,  necin  mulieiibiis, 
nec  iu  filiis,  quai  quidem  pertiuent  ad 
felicitatcm  tamquam  organicc  deservieu- 
tia^  ut  dicitur  iu  priino  Ethicorum.  lloc 
autem  est  impossibile,  quod  tota  civitas 
sit  felix,  nisi  vcl  omnes,  vel  plures  partes 
civilatis  fehcitatem  babeant :  non  enim 
est  felicitas  civitatis,  sicut  numerus  [)ar, 
et  alia  similia.  Partes  enim  nuineri  paris 
quandoque  sunt  imparos,  sicut  partes  se- 
narii  sunt  duo  trinarii.  Et  prajterea  si 
custodes  civitatis  nou  sunt  felices,  qui 
alii  erunt  felices  ad  hoc  quod  iii  eis  feli- 
citas  civitatis  fundari  ^  possit  ?  non 
euim  potest  dici  quod  agricolffi  et  merce- 
narii  sint  felices,  ([ui  suut  inflmi  in  ci- 
vitate  :  non  enim  felicitas  quaj  est  opti- 
mum  civitalis  potest  salvari  in  inflma 
ejus  parte.  Ultimo  autem  epilogando 
concludit  quod  conversatio  politica  civila- 
tis  de  qua  Socrates  dixit,  babetpraedictas 
dubitationes  et  quasdam  alias  non  mino- 
res  praidictis. 


*  Al. :  «  fraudari.  » 


I.IHKII 


iOU 


LKCTlo    VI. 


lU'li<in;o  Sotrutis  lo/es  vxcttliuntur 


AMiyiH. 

Koro  uiittMii  nimilitiM-,  ol  iiiur  i'iri'u  Irntin  ho  IiuIkmiI 
|io.4liM'iiirt  tit'rihla!<.  l'rii|itiM'  i|iiii(l  c\  i\{\  imi  i[iiii«  liir 
l<i)litiu,  ei)iisiiltM'urif  inoilicu,  iiit>liii.>(  :  itliMiiiii  iii  |>iili 
tiu  tlu  |MUii'is  ttiniiiiiii  tliUiMininuvil  Si)t-ralo)«,  tl» 
iixornui  ol  inuM-urnin  t-.(iniinnnit-uUi)iit',  (iiKitnodo 
lialxM-o  t)|>t)rlol,  el  tli'  poastessittno,  ol  iinlitiu'  ij- 
tlino. 

Divitlilnr  uiitfin  in  tlnus  pnrtos  Dinllilnilu  liuliilun- 
tiinn  :  liioc  tiiiiili-in  in  a^;i-ii'olus,  Inot-  uiitfin  in  iiur- 
ItMU,  tiiiii'  uil  iR-lliini.  'rorlinin  antom  t'\  iis  ronsi 
liiiii.s  cl  |iriiit'i[ialo  tiviliilis.  Do  Uf^rioulis  aiiloni  ol 
urlilloihns,  nlnim  niillu,  uiit  alii|iio  purliciiiant  priii- 
ci|)nLu,  ot  ntrniii  ;u'ma  oiiurtol  iiussiiloro,  ol  iius,  ol 
compiignaro,  unt  noii,  tlo  iis  niliil  ilotorminuvil  Su- 
cratos  :  scil  nxorcm  iiiiiilcm  oxisliiniil  oporlcrc  si- 
mnl  hoUuro,  ol  iliscipliiiii  purliciparo  ouilcin  niiini- 
cipihus  :  aliu  unlom  cNlcrionhns  rcplcvit  scrinuni- 
hns. 

Kl  tlo  ilisciplinn,  iiuulom  ipiumilnm  oporlel  (lori 
mnnicipihns.  Lofjiim  nutom  pliirima  i]niiloiu  pnrs 
lcffcs  e.xistnnl  onics  :  pancu  anlcm  tlo  polilia  tli.xil. 
Kt  hnuc  vulous  cummvuiiorcm  tnccro  civitatihns,  se- 
cuuilnm  moilicnm,  circnuulncit  itornm  ml  ullcrniu 
politinm  :  priotor  muliernm  oniui  communiuuciu,  el 
possossiouis,  iilin  entleiu  trmlit  auihuhns  pulitiis  : 
etenim  tliscipliunm  ennulem,  cf  iinoil  nh  operihns 
uecessnriis  nhsliueules  vivere.  ol  tle  couvivis  simili- 
ter  :  verumtiuneu  iu  hno  iuiiuit,  oportere  esse  cou- 
vivin  luulienim  :  et  hnuc  niille  aruia  possideutium, 
hanc  aiitcm  qiiinqne   milliutn. 

SurpertUtum  qutdoin  igitur  hnhent  otiiues  Socralis 
sermoues,  et  leve,  et  ttovutu,  ot  iiuiostionibus  ple- 
num  :  houe  uulont  omuia,  forte  difiicile. 

Qnia  uuuc  diclam  ntullitudiuem  oportet  uou  lu- 
leru,  i|uia  regioue  Bnhylouica,  vel  aliqua  inliuitn 
o|)tis  erit,  tot  multiludiuem  ex  qnn  oliosi  qniuque 
niiUin  nutrinnlur,  et  pra>ter  hos  muliernm  el  famu- 
lorunt  nlia  turbn  utulto  utnior.  Oportet  quidem  ijii- 
tur  snppoui  ad  volum,  tiihil  tameu  iiu-possibile.  Di- 
citur  auteut  quod  oportet  legislatorem  ad  duo  respi- 
cieutetu  pouere  leges  :  ad  regiouem  et  homiues. 
AJhuc  atttem  beue  se  habet  nppouere  et  ad  vicino- 
rum  loca  :  primnm  quideui  si  oportel  civitnletn  vi- 
vere  vitam  politicam,  uou  luouasticaui.  Nou  euim 
solutu  uecessarium  est,  ipsam  talihus  uti  ad  bellum 
arutis,  qua^  ulilia  secuudum  propriam  regionem  suut, 
sed  ad  e.xteriora  loca.  Si  quis  autem  uon  talem  ac- 
ceptat  vitam,  neqne  proprinm,  ueque  comtiiunem 
civitatis,  tamen  uihil  n.iuns  oportet  terribiles  esse 
inimicis,  nou  solum  venientibus  in  regionem,  sed  et 
discedentibus. 

Mnltitudiuem  autem  possessiouis  videre  oporlet, 
ne  forte  melius  altero  tuodo  determiuotnr  i>laue 
magis.  Tantam  enim  iuqnit  csse  oportere,  ut  vivatur 
temperate ;  quemadmodnm  siquis  dicat  nt  vivatur 
beue ;  hoc  eniui  utile  m;igis.  Adhuc  auteni  est  tem- 
perate  qnidem,  niisere  auteni  vivere.  Sed  nielior 
determiitntio,  tempcrnte,  et  liberaliter.  Separatim 
enim  utrumque,  hunc  quidem  delilinri  assequetur  : 
hunc  autem  laboriose  vivere.  Quoniam  soli  ii  habi- 
tus  suut  virlutes  circa  habitudiues  substautiiE  :  puln 
substanlia,  mansuete,  aut  fortiter  uti  non  est  :  tem- 
perate  autem  et  liberaliter  est  :  quare  et  usus  hos 
necessariuin  esse  circa  ipsam. 

luconveniens  autem,  et  possessiones  adaequautem 
circa  multitudiuem  civiitm  non  constituere  ;  sed  si- 
nere  puerorum  procreationem  infinitam,  tamquam 
sufficienter  utique  respondentem  ad  eamdem  multi- 
tudinem,  propter  stenlitates  quantiscumque  genera- 


1'rupoinotliiiu  unliMii  KiinilitiM'  ho  htihot  n'*  d<*  I.iv 
uihiis  pusloiiiis  Hi-riplH  :  qiiapruplci'  ot  do  rcpiihlica 
liic  doitcriiilu  n  IMiituiio  punc.u  iliitMonire  convuiiit. 
Num  iu  Itnrirt  Dr  rrpuhlico  tlo  puncirt  iniininu  doci- 
ilil  Sucrntet  :  ni!iu|it;  do  uxitrnni  ol  lihoriirniii  coiu- 
iiiuniuiio,  r|uomi>ili)  Ko  riirt  totu  liuhoro  ili;l)Out,  nt  lie 
faciillutihns  cuininiinioiunlirt,  ot  tto  ttilu  ropnhlica 
urdinandu.  Dlviilil  unloiii  in  diius  |iurtos  liuhiluturtim 
initllilttdiiiom  :  nltcram  iigrii-ohirniii,  alloruiii  prii|iii- 
;.'n:iturum  :  tertinin  o\  liis  enin  (pi;i!  cuiisiiltut,  qini!- 
ipio  toliiis  civilulirt  ilomiuutuiii  ot  potostulem  uhti- 
iicl.  Do  agriculis  uiiUmii  ot  urtiliiihiirt,  iilrtim  niillius 
ntngistrnlurt,  uu  alicnjiis  siiit  nurlicipo.'*  :  ct  ntruiii 
hos  (|tit>qne  ariuu  goslnre  ot  bclli  gcromii  ooiniiiniii- 
tor  units  siistiuero  uportout,  nociio;  his  de  ri!hus  ui- 
liil  ilislincte  ex|ilii'nvil  :  sod  niiiliorcs  quidom  exisli- 
tiial  uiia  ctiitt  viris  helli  inniius  snstiuure.  et  ejusilem 
atipie  cnsluiles  iuslitnlionis  pnrticipes  esse  uporlere; 
coloroqni  sormonibus  n  ro  ulieuis  disputatiouem  lo- 
tntn  refersit,  et  qnalis  tlebent  esse  custoduiu  disci- 
l>linu,  exposuit. 

l.ihri  nutem  D<^  Ivgibus  ma.xima  c.\  parle  lcges 
cuntiueut  :  panca  iu  eis  tle  reipnblicse  adminis- 
Iraudio  ratioue  verba  facit.  Atipie  hanc  duiii  vult 
coniiituuiorem  et  nsitiitis  uunc  civilatum  formis  si- 
miliarcm  efticcro,  pnnhititn  ennt  ad  nltoraiit  reipuhli- 
Cio  furmuiti  circntnngens  detorqnet.  Kxcepta  euim 
uxornut  et  liberorum  et  fncullntum  commnnione, 
cetera  endem  ulriqite  reipnblicii!  atlrihiiit.  Nantqne 
qunm  utrique  adscrihat  eamdcm  discipliuam,  tttm 
immuuilat 'lu  necessariorum  dat  opernm,  vilamque 
ab  omui  operis  fuuctione  vacuiuu,  et  de  convictibus 
eodem  modo  statuit  :  nisi  quod  iu  Itnc  nit  mnlierum 
qiioque  couvictus  esse  oportere.  Et  in  illa  tjuidem 
niille  homines,  qui  arma  gerant,  esse  vult;  lu  hac 
quinque  niillia. 

Exqnisitum  igitur  quiddam  habent  omnes  Socratis 
serutoues,  comptumque  ot  politum  et  uovitatis  ple- 
»unm,  et  cum  subtilitate  (ptairendi  et  disputandi  con- 
jututum  :  vernm  ut  omuia  recte  in  iis  traderentur, 
fortasse  fieri  uou  potuit.  Eteuim  quod  ad  illam.quae 
nnnc  a  me  inde  dtcta  est,  lunltitudinem  attinet,  ne- 
mini  obscuruni  esse  debet,  tot  hominibus  agro  Ba- 
byluuio  aut  aliqno  alio  iutmeuso  opus  futuruut,unde 
tini-uque  millia  virorum  alnnlur,  et  pr.eler  hos  celera 
mulieruiu  et  famulorum  turbamultoties  major.  Opor- 
tet  igitnr  optatum  quoddam  supponi ;  nihil  tamen 
ejusmodi,  iiuod  fieri  non  possit. 

Dicitur  autem  ab  eo,  latorem  legis  in  scribendis  et 
fcreudis  Icgibiis  duo  speclare  debeie  :  lucum  et  ho- 
itiines.  Prsterca  vero  par  est  addere  etiam  loca  fini- 
liuia  ac  viciua,  si  civitas  civilem  vitae  cultum  reli- 
iiere  debet.  Non  euim  uecesse  solum  est,  eam  talibus 
ad  bellum  gereudum  armis  uti,  quae  iu  domesticis 
ftnibus  utilia  sint;  verum  etiam  quae  in  externis 
locis.  Quod  si  quis  talem  vitoe  rationem  neque  pri- 
vatam  neque  publicam  et  comtuunem  civitatis  pro- 
bat,  nihilominus  tamen  formidolosos  et  horribiles 
esse  oportet  hostibus,  non  solum  in  proprios  fines 
iucurrentibus,  sed  etiam  posteaquam  discesserunt. 

Tum  multituJinem  bonorum  et  magnitudinem  rei 
familiaris  videnduui  est  num  quid  melius  fuerit  ali- 
ter  definire,  hoc  est,  planius  atque  apertius.  Tantas 
euim  cuique  rei  familiaris  facultates  suppetere  dicit 
oporlere,  ut  frugaliter  vivere  queat  :  proinde  ac  ?i 
quis  diceret,  ut  bene  vivere  queat  :  hoc  enim  magis 
uuiversale  est.  Praeterea  vero  licet  vivere  frugaliter, 
et  tamen  aerumnose.  At  melior  erat  definitio,  ut  fru- 
galiter  et  liberaliter  vivere  queat.  At  melior  erat 


Itlt) 


lM)l.llll.(»Ul,M. 


ti*  :  •juitt  viilflur  hoc  elidiii  iiuiii:   ai  riileiu  circa  ci- 

viIhI '"I  ■'<'!'•••■  I....     ii..ii   kiuillilei'   cert»  Ua- 

tj«;i  Nuuc  quiiltsui  euiiii 

IlllU.i:.  bUllt    ttutjatilUtii»  ad 

•|Uiiut<i>  tuiic    aiiteiu  iuili- 

vu:  iii  uihil  iiatit)re,Bive 

iiai>  i.liueiii,  eive  plured. 

M.i-  i|ii)rlere  ile 

tei  i  iieiii,     i|iiiilli 

«ul  .  iiUai    ^liired    ^eiie- 

reu.  11   |iMiii^re    u&|iii:ieu- 

teiii  a.l  11    Keiierutu- 

nim    .  :  II                              1               imIl-iii  i|ueiii- 
ilU     111    alllS    civilutlbua    |>uil|ierlulla     liecensU- 

iuaaiii  lieii  livibuti,  [leiiuriu  auleui  «editiuueiii 
enii-il,  i-L  iii  ili^iiitateui. 

Ftic.l.ju  .lui.leiu  igitur  Curiuthiuii,  eii«teoii  lef^i^la- 
tor  autii|uiiroui  ,  liuuiu»  ifiiualeb  upinritun  est 
o^ortere  iieriiiuuere,  el  iiiiillituiliueiu  0iviuiii,  et 
61  priiuu  iut)ei|iirile9  hubuisReut  furles  uiuiieii  tiecuu- 
duui  luuKUitUiliiiem  :  lu  lexihus  uuteui  ii.3  cuutru- 
riuiii  est  Sed  de  tii^  i{uideiii  i|uuiiiudo  utii|ue  e.\i>i- 
tiiiiuiiiuii  iiieliiii  hatiere,  dieeiiduiii  |iOeteriutf.  Dere- 
tictu.s  e:il  iiiiteiii  leKiliud  iis,  et  quiii  circa  priiici|ieii, 
iiuuiuiiilu  eruiit  ditfereutes  u  8uiije<  tid  :  nit  etiiiii 
o|jurtere  i{uuiuuduiijiluiii  e.\  ulteru  luuu;  titutuui  lit, 
quaui  tiai,  aic  et  [iriucijjea  tiubere  oportet  ad  uut)- 
jecton.  Quouiarii  auteui  ouineui  bub^ttaiitiuiii  siuit 
fieri  iiiajureiu  u^^que  iiuincii|.liiui,  |iru[)ler  iiujit  tiuc 
iiou  utiqiie  erit  iu  terra,  U8i|ue  aliqiiid?  El  duiuiritiu- 
ruiii  auteiii  divi^iuueui  oportet  considerare,  ue  forte 
uou  e.xpediat  nd  ij^conuuiiuiu  ,  duu  euiiti  duiuicitia 
cuitibet  dislribuet.ut,  divideus  Heorsuui ;  ditticile  au- 
teiu  duiuus  duasi  habitarc. 


deliiiitiu,  ut  fruguliter  el  titierutiter  vivere  iiueat. 
Llriiiuque  euiiu  Be|)urutiiu  [^usiluiu,  alteriiui  luxu- 
riuui,  utleruiii  et^eBtuleiu  vel  iindestiuui  Keqiietur. 
Nuuniue  tii  buli  liubitiiii  aiiiiiii  iii  iinu  rei  fuiiiitiuri!i 
«[leilauliir;  verbi  giutiu,  re  faiiiitiuri  iiuii  ticet  teiii- 
ler  uli  uul  furtiter;  fru(<utiter  veiu  el  tiljenililer  li- 
cet  (Juaie  et  tiud  udU8  iu  fucullulibud  et  [^ecuiiiu 
versuri  iiei'eti.se  est. 

Alisiiriluiii  [lurru  est,  ijuuiii  oiijuatiuiieHi  hoDoruiii 
iiitrudiicut,  de  iiit,  qua;  ud  Liviiiiii  iiiiiitiludiueiii  [lei- 
liueul,  iiitiit  fclulueie,  Bed  lit)ei'.)riiiii  i^rDc.renliuiieui 
iiiileliiiiluiii  i'eliiii|iiere ;  [iruiinle  i|iinni  fiiliiruiii  kII, 
iit  hhti.s  e.\.i:.|iietiii' ciiiu  eudeiii  iiiullitiidiiie,  i|iiu;  iui- 
tiu  fuerit,  |iri)|)ler  urbitutes,  i|iiniiluiiivis  uiidli  iiuti- 
cautur;  i|iiia  hoc  yiitelur  eliaui  uuuc  iu  civitatibiirt 
uou  veiiire.  .Sed  deberet  liujc  res  tuiige  atciirnliori- 
bu8  uieuiiuriii  iu  civitatitiua  deliuiri,  nervnta  le({u 
Sucratiii,  ({uaiu  uuuc  Niiiic  euiui  iieuiu  egestate  lu- 
burut,  i|uia  bouu  uiiiltiludiiii  divisa  8uut,  ({uautu- 
cuiiii|iie  illu  bit  :  luiic  uuteiu,  i|uiiiii  divinii  iiuii  fiie- 
riiit,  ueceine  esset  eu«,  i|iii  iirinlei'  iiuiiieruiu  el  e.xtra 
urdiiieiii  accessisHeut,  iiiliil  liubere,  uive  pnuciures 
esseiit  uiiiuero,  liive  [ilurci. 

K.\isiiiuni'it  uutciu  uliquis  deliuisse  procreandid 
lit)erin  certuiii  iiiuduiii  cuiiiililui  iiin^iis,  iiiiniii  fnciil- 
tatibuB,  ul  iie  qui»  cuuiititiilo  iiiiiiiero  [ilures  tilios 
j)rocrenret.  Iii  linc  autciu  uiiilliliidiiie  [irudiiiicuda  et 
vnrios  inortis  cnsu  cousiderniido»  csjHe,  bi  i(ui  forte 
eoruiii,  i(iii  [irocrenti  Hiiut,  iiioriuntur,  el  nlioruiii 
I  iviiiui  orbitntii)  liuljcudniii  esse  rutioueui.  Iloc  vero 
si  cuii|iie  reliiiqnutur  lilieruin,  ut  fit  iileriiniquc, 
l)UU|ierlatiii  cniiaam  civibuH  nUernt  iiece»fie  cst.  At 
ouiiiiertns  seditiunem  generat  ct  iiinleticiuui.  Itaque 
1'liedon  Corinlbius,  Intor  leKuii)  cuni  priinis  nutiquiiS; 
et  douius  acqunlcH  jierinnnere  oj)orlere  c.xistiinnvit, 
et  niiiltitudinein  civiuiu  :  qunuivi.s  omnibnsi  nb  initio 
eorlilo  obligissent  pnrteK  bonoriim  lungiiitudiiie 
inaiqunles.  At  in  liis  legibus  coulrnriuni  est.  Sed 
his  unidcin  de  rebus,  quonnni  niodo  86  meliu» 
esse  tiabiluras  arbilremur,  posterius  eril  disseren- 
dum. 

Ouiissa  vero  sunt  in  liis  legibus  elinni  ea  qu.7;  ad 
magistratus  jiertiuent,  qiiomodo  iis,  qui  sub  imperio 
8UDt,  (iryestituri  sint.  Ait  eniin,  qiieraadinodum  ex 
alia  lana  sit  stamen,  qiinm  subtemen  :  sic  et  magis- 
tratus  el  reipublicje  pracfectos  ab  iis,  qni  impciio 
sutjjecli  sunt  ditfere  bjiortere.  Quouiam  autein  rein 
omuern  fnmiliarem  amplificare  penuiltit  usijiie  nd 
quiucuplum,  cur  uon  lioc  iiJem  in  terrn  valeat  nli- 
quateuus?  Tum  vero  videiidiim  eliniu  est,  ne  are(E 
aedificiorum  uon  salis  uliliter  autem  accommodnte 
ad  rei  dome-ticaj  admiuistratioDem  divisiE  sint. 
Bioas  euim  .'cdiuni  areas  cuiiiiie  Irilniil,  seorsuiii  di- 
visas  ac  distinctns.  At  diflicile  est  biuas  domos  unum 
habitare  et  curare. 


Postqwam  Philosophus  improbavit  po- 
sitionem  Socratis  de  communitate  mulie- 
riim  et  pueorum  et  possessionum  quod 
modo  ponebat  quasi  principale  in  sua  po- 
litica,  hic  inquirit  dealiis  consequentibus 
legibus.  Et  primo  narrat  eas.  Secundo 
disputat  contra  eas,  ibi,  <(  Superfluum  qui- 
dem  igitur  etc.  »  Circa  primum  duo  fa- 
cit.  Primo  dicit  de  quo  est  intentio.  Se- 
cundo  prosequitur  intentum,  ibi,  «  Divi- 
dituraulem  etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod 
sicuthabetmultasdubitationeslexdecom- 
munitate  mulierum  et  possessionum,  ita 
etiam  et  aliffi  ejus  consequentes  leges  ;  et 
ideo  melius  cst  quod  de  tota  ejus  politica 
ali([ua  paiica  hic  dicantur  ;  quia  de  paucis 
in  sua  politia  determinavit  Socrates,  sci- 


licet  de  communitate  uxorum  et  filiorum 
el  possessionum,  quomodo  debeant  se 
liabcre  ;  et  super  hoc  determinavit  ordi- 
ncm  politicifi  conversationis. 

Deindecum  dicit  '<  dividitur  autem  » 
Recitat  ea  qua3  Socrates  dixit  deordine 
politiae  :  namde  communilale  satis  supra 
dictum  est.  Et  primo  quantum  ad  partes 
civitatis.  Scctmdo  quantum  ad  discipli- 
nam  civium,  ibi,  «  Et  de  disciphna  «  qua- 
lem  (juamdam  etc.  »  Circa  primum  qua- 
tuor  dicit.  Quorum  primum  ost  quod  So- 
crates  totam  multiftidinem  habifantium 
civitatem  dividebat  in  duas  parfes  :  qua- 
rum  unaerat  agricolarum  cf  alioruin  ar- 
tificum,  alia  vero  erat  virotiiiu  lieiiaio- 
rum  :  addebat  autem  et  tertiam  parfeiu, 


i.iiiKn  II. 


iiii 


scilici"!  roiisilium  i>l  primipos  (MvitaliH. 
Socuuilodicit  i|ii()(l  Socniltts  (iniiHit  (liccn- 
(lii  aK>'i*'**li^  *''  01  lillciliiis,  iilniin  ilchcaiil 
ali(|iiciii  priiicipaliiiii  lialicrc,  ct  iitriiiii 
ctiaiu  ilclicaiit  aliipid  lUdild  pii^^uarc  vcl 
iidii.  Tcrlid  dicit  ipidd  Socralos  (.>\istiuia- 
vit  (pidd  (ipdrtcliat  iiiiilicrcs  li(<llar(>  cl 
alia  siiuilia  laccio  viris,  (jiiarlo  dicit  (|iidd 
alius  (piidciu  partcs  siia>  polilica'  iiuplc- 
vit  luiiHis  scriuduiliiis  oxtraucis  ipii  iidii 
p(M'tiii(>l)aul  ad  luatciiaiu  polilica',  iiitcr 
pouoiis  uiiilla  i\v  iialiiraliliiis  ct  dc  aliis 
sciouliis. 

Doiudc  cum  dioit  «  cl  dc  discipliua  » 

Narrat  ipiod  Socralcs  di.vil  dis  discipliiia 
civitatis  ;  ol  circa  lioc  tria  facit.  Priiuo 
dicit  iu  coiumuiii  (piod  Socratcs  dixil  do 
discipliua  civitalis  (pu>d  oportet  nli(piaiu 
disci[>liuaiu  lialicrc  custodos  civitatis  . 
Sociiudd,  ilii,  «  Loi^Mim  aiilciu  otc.  «  Po- 
nit  oa  iu  (juihus  couvouichal  cum  aliis 
politiis  :  ot  dicitipiod  magua  pars  lo/.?uiu, 
(juas  Socratos  pouobat,  siiut  loi^os  ipuo 
modo  iu  civilalihiis  ohsorvaulur.  Cum 
cuim  ipso  dixorit  iW.  politia,  idost  couvor- 
satiouo  civitatis,  et  induxcrit  (juamdam 
majorom  commuuilalom  iu  civitato  (]uam 
sit  consuotum,  paulatim  instituoudo  lo- 
ges  devouiohat  ad  altoram  poliliam,  qiuo 
minc  observatur ;  quia  praMer  commii- 
nionommuliorumotpossessiouisqiuo  erat 
propria  suai  politia',  omnia  alia  tradidit 
qua'  possint  esso  commuuiaamhabus  po- 
litiis,  scilicetct  illi  qua^observat  hanccom- 
munitatem,  et  illiqua?  nonobservat:  eam- 
dem  enim  disciplinam  dixit  osse  ntrorum- 
que  :  pufaquod  homiucs  vivercnt  de  ne- 
cessariis  operihus  cum  quadam  modc- 
rantia  et  abstiuentia,  et  qnod  facerent 
qua^dam  convivia  iii  civitate  ad  niajorem 
civium  familiaritatcm,  qua?  etiam  apuJ 
alias  civitates  observabantnr,  quamvis 
oportuisset  qnod  instituercl  nuilto  dif- 
ferentem  disciplinam,  ut  snpra  dictum 
est.  Tertio  cum  dicit  ,  «  Praiter  mu- 
lierum  enim  commuuionem  etc.  »  nur- 
rat  quaedam  propria  qua?  Socrates  po- 
nebat  :  qnorum  unum  erat  quod  fierent 
etiam  couvivia  mulieram  et  non  solum  vi- 
rorum  :  aliud  autem  erat  quod  determi- 
nabatnumerumbellatorum ;  scilicet  quod 
in  civitate  essent  ad  minus  mille  arma 
portautes  et  ad  plus  quiuque  milia. 

Deinde  cum  dicit   «   superfluum  qui- 
dem » 

Objicit  contra  pra?dicta  alia  qnse  Socra- 
tesinducebat.  Et  primo  objicit  coutra  dis- 
ciplinamlegura.  Secundo  contra  ordinem 
XXVI. 


partiiimcivilatiH,  ilii,  •  (loordinatioaiitum 
tdla  clc.  II  Circa  pi-imiimdud  fucit.  Priino 
prdpdiiit  ipidd  iiitciidit.  Sccuiidii  tiiaui- 
jcslat  |irdp)i.situiii,  ihi,  •  l,luiii  iiiiiic  dic- 
taiii  miiltiludiuciu  etc.  »  Dick  ergo 
|iriiu(),  qiiod  HernioiiOH  SocratiH  lialxMit 
arKpiid  siipcrfliium  ,  iiKpiatiluiu  n-plot 
.siiaiu  politiam  (!\traiicis  scriiidiiihiis  ;  et 
lcvo,  iiKpiaiiliiiu  oraiit  iiisiifllci(uitcsralio- 
iics,  ct  siiic  oxperietilia  prolata* ;  ot  no- 
Miin  iiKpiatitum  orat  cotitra  coiiimuiiom 
coiisucludiiiciii  ot  orat  (pKostioiiihus  plc- 
iiuiu  jier  multas  difliciiltatcs  consiMpien- 
tos  ;  et  quod  iu  omnihiis  bene  diceret 
dinicilc  ost  assororo. 

noindi;  ciim  dicit  <i  i|uiu  iiuiic  » 
iMaiiiloslat  (iiiod  dixorat.  Kt  primo  im- 
probat  dicta  Socratis  qiiaiitiim  ad  meusu- 
rain  (piam  civitali  im[)oiicbat.  Scciindo 
quaiiliiiu  ad  distiuctioucm,  ihi,  «  (^Mii  (jiii- 
(loiu  igitiir  diciiiit  etc.  »  Circa  primum 
duo  facit.  l*rimo  improbat  diclum  ejus 
quaiitum  ad  numcrum  hollatorum.  Se- 
cuiidd  ([uaiitum  ad  quautitalcm  [losscs- 
siouis  quam  taxahat,  ibi,  «  .Miiltitndinem 
autem  possessionis  etc.  »  Dicit  ergo  pri- 
mo  qiiod  si  quis  considcret  prsdictam 
multitudincmbcliatorum,  quam  Socrates 
iustitiichat  iu  civitate,  manifeste  appa- 
rct  quod  civitas  talis  indigebit  maxima  la- 
titiulinc  camporum,  sicut  est  circa  Baby- 
louiam,  adhocut  nuti-antur  inde  quiuque 
millia  bellatorum,  qiii  nibil  aliud  operen- 
tur,  et  praeter  eos  multo  major  alia  tur- 
ba,  et  mulierum  et  famulorum  :  et  se- 
cundum  hoc  oportet  quod  ille  qui  ta- 
'  lem  civitatem  inslituit,  liabeat  multitudi- 
nem  camporum  ad  votum :  quod  tameu 
non  est  impossibile  :  sed  tamenhoccon- 
siderandum  quod  ille  qui  vult  legem  in 
civitate  statuere,  non  debet  statuere  le- 
gem  secundum  illud  quod  cogitat  quod 
sit  possibile,  sed  respiciendo  ad  ea  quse 
ei  existunt ;  et  praecipue  quidem  ad  duo  ; 
scilicet  ad  regionem,  ut  non  constituat 
majorem  civilafem  quam  regio  illa  pas- 
cere  possit,et  iterum  ad  homiucs  ut  con- 
veniant  leges  hominibus  secundum  eo- 
rum  conditiones.  Tertio  autem  est  appo- 
neudum,  ut  ponat  leges  respiciendo  ad 
loca  vicina  :  et  hoc  quidemprimo  est  ne- 
cessarium,  si  civitasdebet  habere  vitam 
non  solitariam,  sed  politicam,  idest  com- 
munem  cum  mulfis  aliis  civitatibus,  cum 
quibus  societa^em  habeat  non  solum  in 
pace,  sed  etiam  in  bello  :  qaia  talem  ci- 
vitatem  nou  solani  necessarium  e:t  uti 
talibus  armis  ad  bellum  et  in  tanto  numero 

H 


1K2 


lM)LiTlCUlUJM. 


liecunduin  qiiod  utilo  ent  uil  iiropriuni  va- 
^'iont;in  :  Hud  utiuni  in  uxli-rioribus  loi-is, 
in  iiuilms  convurtiuntur  vel  hoHten  vel 
uniiii.  Si'c-unilo  uulfin  si  (|uis  non  u(>|)ro- 
bet  vituni  liL-liico-^uin,  ni;i[utj  ut  |)ro[)iiciin 
alit-ujus  hoiniiiis,  n»'i]ue  ut  (-oininuutMn 
totius  civitutis,  nihiloniinu.s  tuinun  i{uun- 
tuin  ud  tioc  oportet  civt!»  esso  urinutos  tit 
heUicos(js,  ut  sint  terrihiles  inimifis,  non 
soluin  cuin  vtMiirint  in  r«T'ioin!m,  sed 
etiam(|Uundo  disftuiunt. 

Deindu  cuin  dicit  u  inuilitudines  uu- 
teni  )j 

linprohut  positiouemSocrutis.quuuluin 
ud  inensurum  possessionum  (juam  iu  ci- 
vitutu  stutuuhat.  Et  circa  lioc  duo  facit. 
I*rimo  improhut  nuMisnrutionijm  possos- 
siouuin  u  Socruto  posituin  secuuduin  se. 
Secundo  (luuntum  ad  lioc  quod  praitermi- 
sit  meusuram  j,'eneratioiiis,  ihi,  «  Incon- 
venieus  autein  etc,  »  Circa  priiniim  [lonit 
duus  rutioiies.  Dicit  ergo  priino  quod 
oportet  consideruro  no  forte  alio  modo 
possit  plunius  determinari  quuiititas  pos- 
sessionum  quas  civitas  (hjhet  communi- 
ter  hahere,  quam  Socrates  (leteriniiiave- 
rat.  Dicit  enim  Socratesquod  tanta  dehtit 
esse  possessio  civitatis,  ut  ea  possint  ci- 
ves  vivere  temperale  :  sod  planiiis  dicere- 
tur  si  quis  diccret,  ([uod  taiita  dehet  osse 
possessiocivitatis,  utex  ea  vivatur  heno  : 
haec  enim  detcrminatio  est  magis  utilis, 
eo  quod  plura  in  so  comprehendit  hene 
vivere  quam  tomperato  vivero.  Socundam 
rationem  ponit,  ibi,  »  Adhuc  autein  ost 
temperate  quidom  ctc.  »  Et  dicit  quod 
contingit  aliquom  temporate  vivore,  qiii 
tamen  misero  vivit,  idest  cum  magna  po- 
nuria.  Et  sic  patot  quod  pnedicta  determi- 
natio  Socratis  non  sufficit ;  sed  mclior  de- 
torminatio  est  ut  dicatur  quod  tanta  de- 
bot  esse  possessio,  ut  vivatur  tempcrale 
et  Hberaliter.  Si  onim  altorum  eorum  sc- 
paratim  dicatur,  sequelur  incoiiveniens. 
Ex  una  enim  parte  si  dicatur  quod  de- 
beant  vivero  liberaliter,  sequotur  quod 
homo  in  suporfluis  delitiis  vivat.  Ex  alia 
vero  parte,  si  dicatur  quod  debet  vivore 
temperate,  sequetur  quodpossithomo  vi- 
vere  cum  penuria  et  hibore  :  ideo  ad  ex- 
cludendumutrumque  inconveniens  opor- 
tet  dicere,temperate  etli.)eraliter  ;  othajc 
determiuatio  sufficit  ;  quia  solae  hae  duae 
virtutes  faciunt  hominem  benese  habere 
circa  usum  substantiap,  idest  possessio- 
nis  :  et  hoc  patet  in  aliis  virtutibus  :  non 
enim  potest  dici  quod  aliquis  utatur  sua 
possessione  mansuete  aut  fortiter.  Man- 


suetudo  «Miiin  tsst  circa  iras,  v,i  fortiludo 
circa  tiiiior(!S  et  uuducius  ;  et  sic  in  nullo 
respiciunt  i^suui  [lossessionum  :  sed  t(!in- 
[)(!rantiu  ([uui  est  circu  conciqiiscentias 
ciborum  et  venereoruin  |)ro[)ter  ([uus 
iiiulti  (!oiisiimuut  Kiium  substuiitiuin,  et 
liherulitus  ([iiu!  est  circudonutiones  et  ac- 
ceptiones  inanibiste  respiciiint  usuin  pos- 
sessionis  :  iinde  potest  dici  ([iiod  uli(|uis 
ulutur  suu  possessioue  tein|)erule  et  li- 
l)eruliter  :  un(l(!  ciiin  per  ulrumque  isto- 
ruin  videatur  esse  inconveniens  circa 
iisiim  poss(!ssioniim,  nocessariiim  est 
circ.a  ipsas  stiidiosos,  scili^tct  tcinperan- 
tiai  et  liheralitatis. 

Doinde  ciim  dicit  «  inconvenieiis  au- 
tem  )) 

Ini[)rohat  [)ositionom  Socratis  ex  hoc 
(]uod  determinans  quuntitatempossessio- 
niiin  non  determinuhat  quuntituttjin  ge- 
Morutionis.  Kt  circa  hoc  sex  facit.  1'riino 
quidein  proponit  esse  inconveniens  id 
quod  Socrates  dicehat  :  ct  dicit  quod  iii- 
conveniens  est  quod  aliquis  velit  po^ses- 
siones  civitatisadaiquaro,  idest  ad  ccirtam 
quaiititatom  reducere,  ot  ciiin  hoc  non 
institiiat  ali([uid  ad  determinandum  iniil- 
litiidinem  civium,  sed  permittat  genera- 
tionom  civium  iii  infiiiilum  fiori,  sicut 
Socrates  faciiihat.  Secundo,  ibi,  «  Tam- 
quam  sufficionter  etc.  »  Ponit  rationem 
quae  movehat  Socratem  :  contingit  enim 
in  civitato  multasmulieres  esse  sterilcs  : 
ot  ita  licet  aliis  mulieribus  gonerantibus 
multos  filios,  tamen  sompor  coiisorvabi- 
tur  eadem  multitudo  civitatis,  sicut  nunc 
videmus  in  civitalibus  evenire.  Et  prop- 
tor  hoc  Socrati  non  vidcbatur  necessa- 
riiim  quod  circa  generationom  filiorum 
aliquid  taxaretur.  Tertio  quidem ,  ibi, 
«  Oportet  autem  etc.  »  Ostondit  Aristote- 
les  hanc  rationem  essc  insufflcientem  : 
quia  nunc  in  civitatihus,  propter  hoc  quod 
possessionessunt  divisae,  unoquoque  ha- 
hentom  propriam  possessionom,  iiuUa 
dubitatio  polest  provonire  ad  quaulam- 
cumque  multitudinem  proveniat  genera- 
tio  filiorum,  quia  unusquisqne  filiis  suis 
studet  aliquo  modo  providore  ;  sed  tunc 
cum  possessiones  non  essent  divisae  in- 
ler  cives  secundum  ordinationem  Socra- 
tis,  sequeretur  quodilliqui  essontignobi- 
liores  nihil  perciperent  de  fructibus  pos- 
scssionum,  sive  multiplicarontur,  sivodi- 
minuerontur  ;  dum  scilicot  potontes  civi- 
tatis  primo  sibi  et  suis  filiis  necessaria 
sumerent,  si  eorum  multitudo  excresce- 
ret.  Quarto,  ibi,  «  Magls  autem  suspica- 


MIIKU  II. 


1 11.) 


hiliir  rlc.  »  fropiinil  i|ii<)il  (tporti*!  dnUM'- 
iiiiiuirr  iiiiillihiiliiiriii  ciira  K<HiiM'alioii(Mii 
lilioiiiiii  ;  cl  (liiii  (|itoil  alii|uis  potcsl  i4\is 
liiiiant  (|iio(l  inaf.;'iH  opoi'l(<l  (lclciiniiiari 
^ciiicnilioucin  lilioiiiin,  i|iiain  cliain  iniil 
liliidiiKMn  siil)slaiilia<  ;  ila  sciliccl  (pioil 
iioii  Kcii(M'(Miliii'  |)liu'cs  civcs  ali  aliipio  iiii- 
nun'o  (Udcriniiiato,  cui  siirilciaiil  civilalis 
possossioncs.  (Juinlo,  ihi,  «  11  iioii  iin 
incro  (|iio(lain  cli'.  >>  oslciidit  (|iii(l  dclicat 
ohscrvari  iii  lali  dclcriniiialioiic  ;  ct  dicil 
(|uod  o[)ortcl  (lclcriniiiar(^  innHiludiiicin 
liliornin  fcononindornin  rcspiciondo  ad 
casns  rorlnilos,  puta  ad  niorhvs  eoriim 
(pii  nasciintur,  ot  ad  slorilitatom  miilio- 
riiin  ([iia' non  conci[)iunl,  iil  sciliccl  laii- 
tnm  [)ormillalnr  ox  alia  [uirlo  sii[)or- 
oxcroscoro  f^onoratorum  nnnuMus,  nl  hu- 
jusmodi  (Udoclns  fortuili  siip|)lcanliir. 
So.vto,  ihi,  «  Pradormiltcrt»  aiitoin  olc.  » 
ostoiidit  quomodo  oportct  dotorminari 
mnllitudinom  t;'onoralorum;  ot  dicil  ([iiod 
lioc  idoo  nocossarinm  cst,  ([iiia  si  [lormil- 
latur  qiu)d  in  inrmilum  hominos  ^ono- 
rout  abstiuo  aliquo  dctormiiuito  numcro, 
sicut  commiinilor  lit  iii  civilatihus,  cx. 
iiocessitato  so([uitur  quod  cx  hoc  provo- 
niat  causa  pau[)ortatis  civihus  :  multi 
ouim  tilii  paupcres  eruut  habentes  id  so- 
lum  quod  oorum  patcr  dives  habebat  ;  cx 
puuportatc  autcm  civium,  sc([uitur  quod 
siut  soditiosi  ol  maligni  ;  quia  dum  iiou 
habentneccssariavita%  studcnt  ea  acqui- 
rore  fraudihus  ct  rapinis. 

Doiiulo  cum  dicit  u  IMicdon  quidem  » 
Improbat  disciplinam  lcgum  Socratis* 
quautum  ad  distiuctioncm  quam  in  civi- 
tate  facicbat  :  et  circa  hoc  quatuor  facit. 
l*rimo  ostcndit  quomodo  circa  distinotio- 
ncm  discordabat  ab  aliis  legislalorihus. 
Et  dicit  quod  quidam  lcgislator  Corinthius, 
Phedon  nomine,duo  dixit  esse  observanda 
in  civitatc  :  quorum  unum  est,  ut  do- 
mus  ipsorummet  civium  permanerent 
ajquales  ad  invicem  iii  divitiis  et  digni- 
tate,etiamsi  aprincipioinaequales  sortes 
habuissent :  (quomodo  autem  reduci 
possunt  ad  aequalitatem  infra  dicetur) : 


aliiid  cst  iil  iiiiilliliido  civiiiin  HciM[ii!r 
aM|iijilis  rciiiaiical  :  sod  iii  lc^MhiiH  SocnitiH 
ciiiitrariiiin  iii\ciiilur :  (|iiia  iicijiki  oidi- 
nal  i|uoino(lo  a-i|iialilas  iniilliliidiniH  ci- 
viiim  (*o!is<!rvotiii',  niM|iii;  cliain  statiiit 
(jiiod  sint  a'(|iialcs  (li\ilia>  civiiiin  ;  scd 
[icrinilld  (|U(id  ([iiidam  hahcant  inaJorcK 
divilias  aliis,  iit  [tostca  dicidiir:  scd  do 
lioc  (|iiiil  mcliiissil,  iitniin  scilicct  ijiiod 
oinncs  civcs  hahoaiil  divilias  a'(|ualcs, 
vclnoii,  [loslca  dolcrmiiiahiliir.  S(M:utulo, 
ihi,  <i  Dcrclictns  (!st  aulcm  lcKihiis  olc.  » 
inq^robat  loK(^>n  Socratis  ((uanlitm  ad  dis- 
linclionoin  [)riii('i[)iim.  Kt  dicit  ([iiod  [icr 
logcs  Socralis  non  fiiit  (bdcrminaliim 
([iioinodo  dchoronl  dislingui  [)i'iiu'i[ios  a 
suhdilis,  ciim  tamon  ipso  dicorct  quod 
o[)orlci'ct  ali(|uam  distinctionom  oss(!  in- 
tor  cos,  ul  sicut  ox  alia  matcria  fit  filum 
laiia'  ([uam  tiliiin  lini,  ita  o\  alia  condi- 
tiono  oportcret  aliqiios  assumi  in  princi- 
[latnm  clromanor(!alii[uos  in  subjcctionc: 
noii  ciiim  [)otorat  oos  distiiigiicn!  per 
originom  gcnoris  cx  quo  [)oiichat  pucros 
et  uxoros  communes.  Tertio,  ibi,  «  {)\io- 
niam  aiitcm  omncm  substantiam  elc.  » 
im[)robat  positioncm  Socratis  quantum 
ad  (listinctioncm  possessionum ;  ct  dicit 
quod  Socratcs  permiltcbat  quod  in  rcbus 
mohilibus  divitia;  unius  multiplicarcntur 
supra  divitias  altorius  in  quincuplum  ;  ct 
pari  rationc  potorat  pcrmittero  idem  in 
possessioue  terra?,  ut  non  faceret  omnes 
agros  communes.  Quarto,  ibi,  «  Et  domi- 
ciliorum  autcm  divisionem  etc.  »  impro- 
bat  distinctioncm  Socratis  quantum  ad 
domos.  Et  dicit  quod  oportet  considerare 
ne  forte  distinctio  domorum,  quam  intro- 
dnccbat  Socratcs,  non  sit  utilis  o^^oono- 
mica\  Bicebat  enim  quod  quilibet  civis 
debebat  habcre  duo  domicilia  forte  prop- 
ter  separationem  iiliorum:  sed  hoc  est 
difficile  quod  aliquis  habeat  tantam  fami- 
liam  quod  possit  inhabitare  duas  domos; 
etetiam  damnosum  a^.conomicse,  ut  unus 
homo  faciat  duas  expensas  in  duabus  fa- 
miUis. 


n>4 


POLlTICORrW. 


LKCTIO     VII. 


SocraUs  respublica  unpiubatur  quauturn  est  merito  ntayistratuu/n. 


ANTIUDA. 

CoorJiaatio  autem  tota,  vult  quidem  neque  demu- 
cratia,  iieinie  uii^iiretiid,  uieilia  autem  tiuruui,  iiuam 
vo<'H[it  |)olil.Mui  ;  e\  iiteiitiixM  eiiiiii  ariiiid  e>it. 

liir    L-iiiiiiuiiiiiisiiiiaui  tmui:  c-oubtituit 
civ  .iiiui  [luliliiiriiiii,  beue   dixit  furle  :  isi 

aulKiii  ul  u[iliuat,  [lu^t  |iriiiiaiu  |iulitiam,  iiuu  lietie  : 
for^iiaii  euim  eam.  quit!  Liicuiiorum  ;  nliqiiiit  utique 
lauduliit  mugid,  vel  etium  uliam  aliquam  magia  avii- 
tocraticum. 


Qui  quidem  i^itur  dicuut,  quod  oportet  optimam 
poliliam  ex  omuibus  e^^e  civibuA  niixtam,  prupler 
quuil  et  Lacedijeiiiijuiurum  laudaut.  i-ssc  eiiim  ipraiii 
ii  quidt'111  ex  uli^nn  liia  et  iiiuuandiia  et  ileiiiucrata 
aiuut,  diceute:),  ru^iium  quideiii  uiuiiarchiaui,  Beiiiu- 
rum  uiitem  priiicipatuiii,  uli^arcliiam,  deuiocraiice 
nutem  principari  8Erimdiim  [ilebeiuriini  [iriiiciiiatum, 
prupterex  [iO[iiilu  ess*!  E|ilioros.  Alii  aiitem  e|diuriaiu 
quidem  esse  tyraonideui.  Demucralice  uutem  [iriu- 
cijiuri  secuudum  convivia,  et  uliam  vitam  quotidiu- 
nam. 

lu  le^ibua  autem  Vn  est  dictuiu  quod  0|>portiiuiim 
compoui  optimam  politiam  ex  democratia  et  tyruu- 
uide. 

0u.a3  aut  offinino,  nou  utique  uliqnii  ponet  poli- 
tias,  uut  pessimas  omnibu:^.  Melius  i>{itur  dicuiit, 
qui  [ilures  commisceut;  ex  pluribud  enim  couqiOaila 
polilia  melior. 

Deinde,  neque  iis  videtur  monarihiciiin  nulliiin, 
sed  oligarchica,  et  demucratica  ;  magis  autem  deler- 
miuare  vult  ad  oligarchiain. 

Palam  autem  ex  princi[)antium  institutione,  quod 
quidem  enim  ex  electi.s  sortiale.=5,  commiine  est  am- 
liorum  :  quod  autem  abuudantioribus  necessarium 
sit  convocare,  et  ferre  principes,  aut  fucere  uliquid 
aliud  politicorum,  hos  autem  dimillere,  hoc  oiigar- 
chicum. 

Et  tentare  plures  ex  abundantihus  esse  principes, 
et  niaximos,  et  muxiniis  honoraliilitatilms.  Oligar- 
chiam  autem  fucit  et  con^ilii  electionem.  Eligunt 
quidem  euim  omnes  necessario,  sed  ex  prioia  hono- 
rabilitate,  deinde  rursum  aequales  ex  secucda,deinde 
ex  tertiis.  Verum  tamen  non  omnibus  erat  necessu- 
rium  his  qui  ex  tertiis  aut  quartis.  Ex  quarto  autpm 
quartorum,  necessarium  sobs  primis  et  secundis. 
Deinde  ex  his  ex  qualibet  honorabilitate,  ait  oportet 
osteudere  aequalem  numerum.  Erunt  autem  plures 
qui  ex  maximis  honorabilitatibus  et  meUores,  prop- 
ter  quosdam  popularium  non  eligere,  quia  non  ue- 
cessarium. 


Quomodo  quidem  igitur  ex  democratia  et  monar- 
chia  oportet  constare  talem  politiam,  ex  his  mani- 
festum  et  ex  posteriorius  diceudis,  cum  inciderit  de 
tali  politia  consideratio. 

Habet  aulem.et  circa  electionem  principium,  sci- 
licetquodex  eleclis  eligibiles,  periciilosum.  si  cum 
aliqui  inslilui  velint,  et  mediocres  multiludiue,  semper 


TotAuutem  reipublicajdescriptio  videtur  eo  referrl, 
ut  iieque  bit  pule«tttij  pu()uluris  (democratia,)  neijiie 
liaucunim  [^riucqiatiis  foligfirchiu  :j«ed  hiinim  media 
rei(iiil)lii:a!  ttdiiiiui.-5trttiidiii  funiiu,  quaiii  [leculittriter 
|)olilittm  nuiiuuttnt  »ive  reiii()ublicttiii  ;  cuiiHtat  eiiiiii 
graviter  ttniiatis  civibu».  8i  igitur  tianc  rei|iiil)lica' 
udmiiiistrttiidtt)  ratiouem  iit  ceterarum  uuiuiiim 
niaiime  civilatibus  cummiiiiem  (jrubat,  fortasue  recte 
di.xit  :  biii  ut  omnium  u|)tiiiiaiii  toecuiidiim  |)rimam, 
non  recle.  Furla*ae  euim  aliquis  Lacoiiicaui  reipu- 
blicic  admiuialrandaj  ratioiiem,  uiit  aliquam  aliam, 
iu  qutt  magib  optiu  ulium  priucipatu»  vigeat,  prujlu- 
lerit. 

Quidam  igitur  dicuotoptimam  reipublicaiadminiij- 
trandfu  furuiam  ex  omiiibus  rei(iublic(E  admini.s- 
traiida»  generibus  lenqicnilam  esse  oporlere.  l.Jciniu 
Lacedajmouiuruui  reiiqiublicam  laudaiit.  Alii  euim 
aiunt,  eam  ex  (laucjrum  poteutalu  (uligarchia)  et 
unius  dominalu  (mouarchia,)  et  ()0()uli  potestulem 
(democraliaj  constare.  Hegiim  enim  |)Otestatem  cum 
moiiarcliin,  senatoruiii  aiictoritatem  cum  uligarcliia, 
e()hurorum  aulciii  magistratum  ciim  democratiu 
conqiaraut;  ephori  enim  e  |)Iebe  sumiintiir.  Alii  au- 
tem  ephororum  iiiagistratum  cum  tyraiiuide  couipo- 
nunt,  |)0()ulare  nutcmiuq^erium  obliucre  \>er  convic- 
tus  publicos  reliqiiumque  vitam  quotidinnam.  Contra 
inlibris  his  de  legibus  sciiplum  est.  optimam  reipu- 
blicye  administraudae  formani  ex  democratia  et  ty- 
rannidecompositnm  esse  debere  :  quas  aiit  omniiio 
reipublicfe  adniinistrandai  furmas  esse  negaveris, 
aut  omniumdelerrimas  es-se  iirouiinliaris. 

Dicuut  igitur  ii  reclius,  qui  plures  iuter  se  jier- 
miscent  Ex  pluribus  enim  temperata  reir»ubliciE  ad- 
ministrandfeforma  prasstabiliorest.  Dcinde  Socraticu 
ista  respublica  nihil,  quodnd  monarchiam  pertineat, 
habere  reperitiir,  sed  omnia  oligarchiai  et  democra- 
tiae  prorjna  :  et  tum  ad  paucoruin  priucipalum  magis 
j)ro[ieuaere  videtur  natura.  Qiiod  ex  niagistratuum 
constituendorum  rntione  intelligere  licet.  Nam  elec- 
tionem  ad  sortem  revocari,  lectosque  sorli  permitti, 
utriusque  commune  est  :  sed  locupletioribua  uecej^se 
esse,  concionibus  interesse,  et  magistratus  renuu- 
ciare,  aut  aliudaliquod  munus  civile  obedire,  ceteros 
autein  esse  ab  his  mnneribus  liberos  ac  solutos,  hoc 
paucorum  potentatus  proprium  est :  item  hoc,  quod 
vult  operain  dari,  ut  major  pars  eorum,  qui  civitati 
praesunt,  sumatur  ex  locupletibus,  et  ut  iis,  (juorum 
ceusus  est  maximus,  magiatratus  amphssimi  mau- 
dentur. 

Facit  vero  et  senatus  electionem  paucorum  prin- 
cipatui  consentaneam.  Eligunt  enim  omnes  quidem 
necessario,  sed  primum  ex  primo  ceusu  ;  deiude 
iterum  aequales  numero  ex  secundo  ;  deinde  ex 
classe  terlii  et  quarti  census  :  uisi  quod  uon  iis  om- 
nibus,  qui  sunt  tertii  aut  quarli  ceusus,  imposita 
necessitas  est  eligendi;  sed  ex  iis,  qui  suut  quarli 
census,  primis  tautum  et  secundis.  Deiude  ex  his 
parem  ex  unoquoque  censu  efticere  numerum  ait 
oporlere.  Erunt  igitur  pUires  ex  maximis  censibus, 
et  meliores,  quia  nounulli  ex  popularibus  non  eli- 
gunt  :  non  eligunt  aulem,  quia  nou  est  iis  imposita 
necessitas  eligendi. 

Talem  igitur  reipublicBe  formam  ex  democratia  et 
monarchia  constare,  non  esse  dicendum,  quum  ex 
his  perspicuum  est,  tum  ex  iis  quae  poslerius  dicen- 
tur,  intelligere  licebit,  ulii  de  tali  reipublicae  ailnii- 
nislrandae  forina  eritdisputandi  locus.  Jnin  vero  illud 
quod  nd  electionem  magistratuum  (lertinet,  iibf  elcc- 
tos  ad  aliam  elecliouem  revocat,  periculo  uon  vacat 


MIIKR    II. 


105 


ml  lioriiiii  oliKtiiiliir  vdliiiitiitiMii.  Oiiir  i|iililoiii  iMltiir       Sl  i|iil  oiiiiii  vnl  iiicillorrl  tiuniero  roira  ol  i-ontplrara 

riiiii  |Kililiaiii,i|iiii>  iii  I.i'KiliiiH,  liiiiii'  lialioiit  iikiiIiiiii.       vuliiiit,  iii'iii|ii-r  itx  oiiriiiii  viiliiiitnto  ct  |irii  i'iiniiii  iir 

liilriitii  1'liKi'iitiir.  Vnir    iKitiir  iul    ri-iii|>iil>lirniii  l'la 
tDiiiiiH  iii   liliriit  ili)  li'Kiliiiit  L'X|iitiiitatii  |iurliii)!iit  lin- 

JllHllllllli  Mtlllt. 


INistiiiiaiM  Ari.s|iilrli'S  iin|iiiiliii\  il  |iiisi 
tioiiiMii  SiMialis  i|Maiitiiiii  ail  ilisi-ipliiias 
Irgiiiti,  hir  iin|ii-(ilial.  (>ain  (|MaMlMiii  ail 
ordiiKMn  (*ivita(i.s.  Kl  priino  (|Maiiliiiii  ail 
lioiiMlMin.SccMiido  (|MaMlMMi  ail  |iriiiri|)('s, 
ilii,  «  (jMi  (iiuticin  if,MtMi(!tc.  »  .\il  cviilni- 
liain  aiitcm  oorum  (\\uv.  Inc.  (licniitiir, 
ooiisidcrandiim  cst  (|no(l  sti.K  snnt  spccics 
ordiiialioiiis  civilalMiii,  nt  iii  tcilio  dicc- 
tiif.  Omnis  (Miim  civitas,  aiil  rcf^itiir  ali 
nno,  ant  a  pancis,  anl  a  nniltis.  Si  ah 
Hno;  ant  illc  nmis  cst  rox,  ant  tyrannns. 
U(>x  (|Mi(lcm,  si  sit  virliiosMs  teiKMiscom- 
ninncm  ntilitatiMn  sMlidiloriim.  'ryraiimis 
antcm,  si  sit  maliis  omiiia  rctoniiicns  ad 
sniiin  commodmn,  ntilitalcm  siihditornm 
contcmpta.  Si  vcro  rci^atiir  civilas  a  pan- 
ois;  aiit  illi  clii^cMlnr  proptcr  virtiitcm 
tini  homim  mnltitiidinis  procnrcnt ;  ct 
talo  regimcn  dicitnr  poteslas  optimatum. 
Ant  eiigentnr  aliijiii  pauoi  proptcr  potcii- 
tiam,  ant  divitias,  ct  non  propter  virtu- 
tcm,(iui  omiiia  quiv  sunt  multitudinis  ad 
suam  propriam  utilitate  retorquchnnl ; 
et  tale  regimen  dicitur  prinoipatus  j^au- 
corum.  Si  vero  oivifas  regitur  a  multis, 
similitcr,  siiiuidcm  rcgatur  a  miiltis  vir- 
tnosis,  talc  rcgimen  vocahitur  communi 
nomiiic  Politia.  Non  autem  oontingitmul- 
tos  iuveiiiri  virtuosos  in  oivitate,  nisi' 
forte  seoundum  bellicamvirtutem:  et  ideo 
hoc  regimen  est  quando  viri  bellatores 
in  oivitate  dominantur.  Si  vcro  tota  mul- 
titndo  populi  domiuari  velit,  vooatur  ple- 
beius  status.  Dioit  ergo  primo  quod  se- 
cuudum  legem  Sooratis  tota  coordinatio 
multitudinis,  scilioet  civitatis,  neque  est 
plebeius  status,  neque  prinoipatus  pau- 
oorum,  sed  est  media  horum,  quam  com- 
muni  nomine  nominant  aliqiii  politiam  ; 
ct  consistit  ex  his  qiii  utuntur  armis. 
Cum  enim  Sooratcs  multitiidinem  civita- 
tis  divideret  in  duas  partes,  quarum  una 
erat  pugnatorum,  alia  artificum  et  agri- 
colarum  (agrioolas  autem  oportet  in  agris 
mancre)relinquiturquod  quasi  multitudo 
habitantiumoivitatem  esset  virorum  bel- 
latorum. 

Deinde  cum  dicit  a  siquidem  igitur  » 

Et  dioit  quod  si  ipse  instituit  talem  or- 

dinationem    tamquam   oommunissimam 

inter  alias  politias,  et forte bene  dixit.  Nam 


oligarchia  csl  soliim  inaKM'>riim  :  dcmo- 
cralia  V(M'o  csl  sohiin  iiilli  iMoniiii :  h.cc 
v(M'o  polilia  cst  o.\  iiis  ipii  Hiint  nuMlii  intiM' 
ntrosipic:  iindc  commiinior  cst,  nlpoto 
cMiM  iitris(|M(5  paiticipaiis.  Scil  si  ifisc 
iiistitiiit  talcm  ordiiialioiKMii  qiiasi  opti- 
mam,  non  hcn(>  dixit.  I'riinaiii  autcm  or- 
dinatioiicm  dicit  rcgnnm,  vcl  qnia  (!st 
priiiia  a  hMnporc,  (  a  priiicipio  cnim 
omiics  civilalcs  rcgihiis  rcgchaiitiir  )  vcl 
(piia  est  optima  (iMmmodo  rcx  sit  hoiins. 
Post  hanc  antiMn  priinam  politiam  non 
polcst  dici  (piod  polilia  vironim  hcllaii- 
liiim  sit  o[)tima  ;  immIIo  cniin  inclior  cst 
priiici[)atus  virtMosonim,  per  qiicm  mo- 
(him  regehantur  LacedaMUonii  vel  si  ([ui 
aliicivcs  (qitimatum  potcstatc  rcguntur. 
Dciiidc  oum  dioit  «  qui  ([uidem  n 
Improbat  ordinem  qucm  Socratcs  iu 
civifatc  statuebat  ([uautiim  ad  principes, 
Et  oiroa  hoc  duo  faoit.  I'rimo  ponit  posi- 
tionem  cjus.  Scoundo  improhat  eam,  ibi, 
«  Quas  aut  omnino  etc.  »  Circa  primum 
duo  facit.  Primo  proponit  quod  expedit 
iu  oivitafibus  oommisccri  praidicta  regi- 
mina.  Secundo  osfendit  qualiter  Socrates 
commisccbat,  ibi,  «  In  legibus  autem  iis 
etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  quidam 
dicunt  qiiod  optimum  regimen  civitatis 
est  quod  est  qiiasi  commixtum  ex  omni- 
bus  praedictis  regiminibas.Et  hnjus  rafio 
est,  quia  uuum  regimen  tempcratur  ex 
admixitionc  alterius,  et  minus  dafur 
sediiionis  matcria,  si  omnes  habeant 
partem  in  priuoipatu  civifatis ;  puta  si 
in  aUtjuo  dominetur  populus,  in  ahquo 
potentes,  in  ahquo  rex:  et  secundum  hoc 
maxime  hmdabitur  ordinatio  oivitatis 
Laoeda^moniorum :  de  qua  tamen  erant 
duae  opiniones.  Quidam  enim  dicebaut 
eam  compoui  ex  tribus  civihfatibus  :  pau- 
corum  potestate,  uno  prinoipe,  et  popu- 
lari  statu.  Habebant  enim  in  oivitafc  re- 
gem,  quod  pertinebat  ad  monarchiam ; 
etiam  habebant  seniores  quosdam  ex 
majoribus  civitatis  assumptos,  quod  per- 
tiuebat  ad  ohgarohiam:  habebant  etiam 
quosdam  principes  qui  eUgebantur  ex 
popnlo,  et  vooabantur  Epliori,  idest  pro- 
visores,  et  hoc  pertinebat  ad  democra- 
tiam.  AUorum  autem  opinio  fnit  quod 
principatus  Ephorum  pertineret  ad  tyran- 


166 


l'()I,|TlCOUrM. 


iiidem,  quia  pro  voUmtatfi  dominatiuu- 
tur ;  Hed  utuut  iu  civitutu  alii  [iiiucipatu.s 
qui  diHpoitcliaut  de  coitviviiH  comiuuui- 
liu»  t't  dt?  aliis  pfitiiitMitilius  ad  (|uoti 
diaitam  vitutit  civiluti.s,  putu  dc  victuali- 
buM  et  nliiH  ruljuiii  viutaliluts  ;  ut  id  dicu- 
battt  [u'rtitt«;re  ad  deuiocratiatit. 
Deimlo  cuiii  dicit  <i  iit  li'^'i|jus  » 
<>st«Midit  qiiuuiodi)  Socratiis  t:ommisce- 
bat  8uaitt  politiam  :  ut  dicit  quod  iu  lu^i- 
buH  Socralis  dictum  est,  quod  optima 
p«jlitia  deliut  compoui  ex  tyruiiuidt!  vl 
pleb«Mo  stutu  ;  fort»;  [iropter  Itoc,  ut  |io- 
teittia  populi  refreuandiir  per  poteutiam 
tyrauiii  ridreiiaretur  per  poteitliuiii  [lo 
puli. 
Dfiiidt;  «um  dicit  «  quas  aut  d 
Improbut  quuiitum  ad  hoc  Socratis 
dictum.  Kt  primo  osteudit  lianc  ordiua- 
ti«)uem  secuuilum  se  iiideceutem  esse. 
Secuudo  osteudit,  quod  ea,  (\uni  statue- 
bat,  noii  eraiit  couvenieutia  liuiccommix- 
tioni,  ibi,  «  Deiiide  iiequo  iis  etc.  »  Dicit 
ergo  primo  quod  pra^dicta^  ducp  politia;, 
scilicet  tyraiinis  et  plebeius  .staliis,  vcl 
non  sunt  diceuda"  [lolitia',  quia  iiou  se- 
quuutur  ordiuem  raliouis,  sed  impetum 
voluntatis :  vel  suitt  diccndaj  pessima? 
inter  omnes  :  unde  iiiconveniens  est, 
quod  ex  pessimis  politiis  componatur 
optima  politia :  multo  igitur  melius  fa- 
ciunt  illi,  qui  ex  pluribus  politiis  com- 
misccnt  ordinem  civitatis  :  «{uanto  enim 
est  ex  pluribus  commixta,  tanto  melior 
est,  quia  plures  habent  partem  in  domi- 
nio  civitatis. 

Deinde  cum  dicit  «  deinde,  neque  » 
Improbat  dictum  Socratis  quantum 
ad  hoc,  quod  ea  quae  institucbat,  nou 
conveniebant  commixtioni  praidictae.  Et 
circa  hoc  duo  facit.  Primo  ostendit  quod 
ea  quae  statuebat  Socrates,  non  conve- 
niebant  pra?diclae  commixtioni.  Secundo, 
quod  erat  secundum  se  periculosa,  ibi, 
«  Habet  autem  et  circa,  etc.  »  Circa  pri- 
mum  tria  facit.  Primo  proponit  quod  in- 
tendit.  Secundo  manifestat  propositum, 
ibi,  «  Palam  autem,  etc.  »  Tertio  ostendit 
quomodo  prsedicta  commixtio  fieri  pos- 
set,  ibi,  €  Quomodo  quidem  igitur.  »  Dicit 
ergo  primo  quod  cum  Socrates  vcllet 
commiscere  politiam  ex  plebeio  statu  et 
tyrannide,  qua?  est  monarchia  quaedam, 
si  quis  consideret  ea,  quae  ipse  statuit, 
nihil  est  ibi  pertinens  ad  principatum 
unius  :  sed  omnia  sunt  pertinentia  ad 
ohgarchiam,  idest  potentes,  et  democra- 
tiam,  idest  ad  populum  ;  sed  magis  de- 


cliiiat  8ua  ordinatio  ad  paucoriim    potos- 
tatimi. 

l)«nitde  cum  «licit  «  palam  autem  » 
Osteudit  iiropositum.  I'!t  priino  circa 
t'l«M-ti«iuciii  |iriii<i[iimi.  Secuud(j  circa 
electioiiem  coiisilioriim,  ibi,  ««  Kt  teittaro 
[ilures,  etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  boc 
i|uod  tlictum  «'.st,  manitestiim  «!st  ex  iiis- 
litutioue  [iriiicipuui,  ([iiam  Socrates  de- 
ttumiitat :  dicit  enim  ([iiod  debebaiit  ali- 
([ni  eligi  ex  ([uibus  per  sortem  assume- 
rtiiitur  [)iiuci|)es  :  (d  boc  commune  erat 
et  [)lelieio  statui  et  potentia'  paucornm, 
i[uia  isti  electi  erant  et  de  [)0[)ulo  et  de 
majoribus.  Sed  qua.'dain  alia  iustituebat 
[lertiiMMitia  ad  [iot«!ntiam  paiicorum  :  sci- 
iicet  quod  ad  divites  civitatis  [lertinerel 
convocare  multitudinem,  et  qiujd  ipsi 
deferrent  principes  electos  ad  populum  ; 
et  omnia  bujusmodi,  qua'  ptutiiKibaut  ad 
communitatem  civitatis  volebat  fieri  pcr 
divisiones,  et  in  bis  alios  admittebal  : 
similiter  otiam  potentia  paucorum  erat, 
quod  volebat  plures  principes  fieri  ex  di- 
vitibus,  et  in  majoribus  ofticiis  constitu- 
tutos. 

Deinde  cum  dicit  «  et  tentare  » 
Dicit  quomodo  in  electione  consiliario- 
rum  declinabat  ad  [jotestatem  paucorum  : 
et  dicit  quod  secundum  Socratem  cives 
distinguebantur  per  quatuor  gradus,  et 
ex  omnibus  gradibus  aliqui  erant,  qui 
eligebant  consiliarios  :  sed  omnes,  qui 
erant  de  primo  censu,  cx  neccssitate  co- 
gebantur  ad  eligendum  :  illi  vero  qui 
erant  ex  secundo,  non  omnes  eligebant, 
sed  aliqui  aequales  numero  primis  ;  et 
tamen  isti  etiam  ex  nccessitate  cogeban- 
tur  eligere.  Deinde  ex  tertio  gradu  elige- 
bantur  aliqui  aequales,  et  similiter  ex 
quartis  :  sed  tamen  non  erat  necessarium 
quod  omnes  qui  eligebantur  ex  tertiis 
vel  quartis  eligerent ;  sed  cx  quarto  gra- 
du  qui  erat  quartorum,  nullus  poterat 
eligere  consiliarios,  qui  erant  dc  primo 
et  secundo  gradu  :  etita  dicebat  Socrates^ 
quod  aequahs  numerus  proveniebat  de 
quolibet  gradu  civitatis.  Sed  hoc  non  est 
necessarium  :  quinimo  semper  erunt  plu- 
res  et  meliores  ex  maximis  censibus,  eo 
quod  populares  non  omnes  eligent,  cum 
non  habeant  necessitatem  eligendi. 
Deinde  cum  dicit  (f  quomodo  quidcm  » 
Dicit  quodcx  hisqu;u  dicta  sunt,  potest 
csse  manifestum  qualitcr  oportoat  insti- 
tui  rempublicam  ex  gubernatione  plebis 
ac  unius  principatu  :  et  iterum  ex  his, 
(|uae  dicentur  postcrius,   quando  incidet 


I.IIIKIl   II. 


167 


fousidrnilin  ilr  n^iiulilica  sic  coinmixlM. 
MiMiKlr  «'iiin  (ririt  <i  liiilirl  imlriii  » 
OsltMitlil  i|ii(iil  cliM-lio  |iriii(-i|)iiin  i|iiaiii 
S(>(M'al(>s  iiisliliicltal ,  csl  |HMi(Mil(tsa.  Ivl 
(licil  (iiKxl  |)(M  i(  iilosiiin  (>st  civilati.  (jnod 
Soorotcs  instilnclial  circin>l«M'li(tn«Mn  prin 
cipiiin,  iil  scilic(>l  c\  ali(|nilins  oloctis, 
alii  «Mccli  cli^(M'(Miliir.  lili  (  niin  |triini 
cl(MMi  (>\  «iniltns  cli.minliir  |triii«i|ics. 
siiiit  panci  r(<sp(M-tn  loliiis  niiillilii 
(linis  civitalis,  cl   iil(Mi  faciliiis    «M'il     «mis 


|i(M'\«M'tiM'«'  (|iiaiii  lotain  iiiiiltiluili- 
iKMii  :  iiikIc  Hiiit  MrKjiii  (|iii  vcliiit  Hcmiior 
iiistitui  in  priii('i|ialn,  cliani  n\  Hint  ini<- 
iliocrcs  iii  iniilliliiiliiic.  scin|t(M'nil  lioriitn 
voltintalcin  cliKciil  |iriiicip('S,  i|uia  niu 
tiio  H<;  i>liKf'iit,  (^t  niiituo  Hihi  H(i('C(!(U>nt  iu 
principatihiis.  Ultiino  ('piloKando  conrlu- 
dil.  i|iiod  ca  (|iia>  siiiit  iii  l.cKilxis,  rircii 
r(Mn[)iiltlicain  Socratis  li.iln  nt  lniiic  jtr.c 
dicliiin  uKxlum. 


LKnTIO    VIII. 


[jegutn  a   Vlialca  cartlnK/inoisi  insfift/((/rani  rnnsideratio  et  eari/ni  rcprobafio. 


ANTIQITA. 

Sunt  auteiu  i]nu'ilaiu  itolilia^  ot  alia';lia'  i|iiiileiii 
idiolnruui.  hii>  aiileiu  |iliilo!;opli(iruui  cl  viviliiini, 
onines  auleiu  ooustitutarmn.  et  secmuiiiui  (iuas 
poliliee  vivunt,  nia^is  pro|)iu(iui  suiit  iis  nnihabus : 
uullna  euiiu  ne(|ne  eain,  qna>  circa  pueros  couimu- 
nitatem,  etuxores,  nlius  ailinvcuit,  ue^ine  circa  con- 
■vivia   umliermu;  sed  a  necessnriis  incuoant  magis. 

Videlur  eniin  ([uiltnsdam  (]uod  circa  substanlias 
esse  necessarium  niaximum  ordinari  beue;  de  ils 
enim  lieri  aiunt  sediliones  ouines. 

Propter  quod  IMialeas  Chnlcedouins  hanc  intulit 
priiuns  :  ait  eiiiin  oi>ortcre  a^iuales  esse  possessioues 
civium:  lioc  autem  eas  (puv  liahitnn  incipiebant  ci- 
vitnles  quideiu  coufestim  uon  diflicile  exisliniabat 
facere :  eas  autem  (luaijam  hahitabautnr  lalioriosius 
anidem,  tamen  celerriine  utique  regulari  jier  dotes 
(livites  (lare  quidem,  accipere  autem  uou;  pauperes 
autem  non  dare  qnidem,  accijiere  auteni.  Plato  autem 
leges  scribeus  usque  ad  ali(]uid  (]uidem  putabat 
oportere,  plus  autem  qunm  quiutuplnm  esse  niiuimae 
possessionis  nulli  civium  potestatem  esse  possidere, 
quemadmodum  dictnm  est  et  prius.  Oportet  autem 
neque  hoc  latere  sic  leges  fereutes,  quod  latet  nunc, 
quoniam  snbstantiae  statuentes  multitudinem  conve- 
nit  et  multitiuliuem  tiliorum  ordinare  :  si  enim  ex- 
cedat  substautia^  uiultitudinem  puerorum  numerus, 
necesse  legem  solvi,  et  sine  solutione  pravum  multos 
ex  divitibus  fieri  panperes:  opus  enim  non  insoles- 
centes  esse  tales. 


Quia  quidem  igitur  habet  quamdam  partem  ad 
politicamcommunitatemsubstautiaeregularitas,etiam 
antiquorum  quidam  videutur  coguovisse  ;  velut  et 
Solon  lege  statuit ;  et  apud  alios  est  lex,  quae  prohi- 
bet  possidere  terrara  quantamcumque  voluerit  qnis: 
similiter  autem,  et  substantiam  vendere,  leges  pro- 
hibent:  sicul  in  Locris,  lex  est  non  vendere,  nisi 
manifostum  infortunium  oslendatur  accidisse.  Adhuc 
autem  antiquas  sortes  conservare :  hoc  autem  solutiim 
et  circa  Leucadem  demoticam  valde  fecit  politiam 
eorum:  non  euim  adhuc  conlingebat  a  determinalis 
dignitatibus  ad  principatus  procedere. 


Sed  est  aequalitateniquidemesse  substantioe  :  hanc 
autem   vel  valde  multam  esse,  ut  ilelitiose  vivatur ; 


RECENS. 

Sunl  auleni  (lua-dam  pra'terea  reipublicae  admi- 
uislraiuhu  forina;,  aliu!  a  iirivntis  hominibus,  aliu; 
a  ])hilosopiiis  et  a  viris  in  repuhlica  admiuistranda 
versatis  iuveulae  :  (ina;  (luiJein  omues  jtroprius, 
quain  ha;  ambiE  Socralica;,  ad  eas,  quihus  nuuc  u- 
tuntur,  acceduut.  NuUns  enim  nei^ue  novum  istud 
de  communioue  liberorum  et  uxorum,  ueque  alte- 
rum  de  convictibus  mnlierum  commentum  adhibuit, 
sed  a  necessariis  ordiuntur  potius.  Videtur  enim 
(luibusdam  esse  maximum,  ea  quae  ad  facultates  rei 
familiaris  pertineut,  bene  esse  ordinata  :  de,  his 
euim  sediiioues  inter  omnes  inaxime  oriri  dicunt. 
Quapropter  Phaleas  Chaicedonius  hoc  induxit  pri- 
mus  :  ait  euim,  civium  bona  aequalia  esse  opor- 
tcrc. 

Atque  hoc  quidem  eo  statim  tempore,  quoprimnm 
urbes  conduntur  et  habitantur,  facere  uon  difticile 
esse  exislimabat  :  condilis  autem  jam  urbibus  et 
coustitutis  civitatibus,  majoris  hoc  quidem  fore  ne- 
golii,  sed  tamen  celerrime  facultates  civium  ad  ae- 
*qualilatem  redactum  iri,  si  divites  quidem  fiiias  suas 
collocantes  dent  dotes,  ipsi  vero  uxorem  ducentes 
non  accipiant ;  ct  contra  pauperes  nou  dent,  accipiant 
ipsi  Plato  vero,  Leges  scribens,  quadamtenus  exis- 
timabat  facultates  augere  sinere  oportere  :  amplius 
autem  angere  quaerendo,  quam  ut  essent  quincuplae 
minimarum,  nemini  ex  civibus  licere,  ut  et  antea 
dictum  est. 

Nou  debent  autem  hoc  ignorare,  qui  tales  leges 
ferunt  quod  nunc  ignorare  videntur,  eos  qui  facul- 
tatum  magnitudinem  praeBniunt,  etiam  liberornm 
numerorum  pracfinire  debere.  Si  enim  facultatum 
magnitudinem  sujieret  liberorum  numerus,  lex  ipsa 
antiquetur  necesse  est  :  nam  praeter  legis  antiqua- 
tionem,  multos  ex  divitibus  pauperes  fieri  malum 
est.  Fieri  enim  vix  potest,  quin  tales  homines  res 
novas  moliantur. 

Bonorum  igitur  aequalitatem  vim  aliquam  habe- 
re  ad  societatem  civilem,  uonnuUi  ex  veteribus  vi- 
dentur  intellexisse  :  cujusmodi  et  Solon  legem  com- 
posuit  :  et  apud  alios  lex  exstat,  quae  vetat  tantum 
agri  comparare,  (juantum  (luisque  velit.  Itemque 
rem  suam  familiarem  ven(iere  leges  vetant  :  ut 
apud  Locros  lege  sancitum  est,  ne  quis  patrimo- 
nium  suum  vendat,  nisi  manifestam  calamitatem 
sibi  ostendat  accidisse.  Praeterea  vero  jubet  patri- 
monia,  quae  cuique  sortitione  facta  obvenerunt, 
servari.  Hoc  autem  Leucade  convulsum  ac  sublatum 
rempublicam  nimis  popularem  reddidit  :  non  enim 
jam  amplius  eveuiebat  ut  ex  censibus  praefinitis  ad 
magistratus  accederent. 

Sed  Beri  potest  ut  bonorum  (niidem  sit  aeijualitas, 
verum  haec   aut  sint  nimis  multa.  ut  profuse  ac  In- 


lt>8 


POLlTICOUliM. 


liut  valde  Ui  '  :;  '  ■  >'  r  f.  ;  '.:r  l'alinui«ilur 
quuil  UuU   i:'  'il>;a  fui:ere  erit 

Mirituili.  Aiiliuc 
il    buliBtuutiaui 

UUlUlttlia,      I.  UUll    l)|ll>rlet   COIICU- 

pl«ceulldai<  .U'ts  :  lioi:  iiilleui  liiiu 

est,    uiiii    I'  .1    4   le«iliU«.   Seii    furie 

utli|Ueiil>'el  I  ><:  i|iae  liiilt  :  |iutat  eiiiiu 

iluuruui  liuriiui  <t;>|iii>liUleiu  ujturtere  e.\ialerti  i:ivi- 
tutlliU*.  iius..^e.-;slulila  et  ilisi:i|iliui»;.  Hei'.uiiilillii  ilini:i- 
liliunui  i|uiileui,  iiiid-  eril,  u|iurlet  dicere.  Kt  uiihiii 
tsihu  et  eiiuiileiuiiiliilutile.  Ettt  euiiu  eduileui  (|uiileiii 
tii»  et  uuaiii ;  :-ed  Imiic  esse  luieui  ex  i{uaeruut  elec- 
tivibupergreilieudi,  uut  (icciiiiiiit,  aut  liuiiure,  aut  :^i- 
luut  ulrifiiiiie. 


Ailliuc  diadideiit  nuu.suliiiii  [iru[>ter  iiiiiiquulitHlHni 
pudaessiuuid,  eed  etiaui  iiiupter  liuiiuruiii  iiiii:i|uuli- 
taleui.  Et  ciiulruriu  uiiteiu  circa  utruuii|ue :  uiuiti 
quideui  eiiiiii  iii'ii|iter  iiiif>{uale  circa  iios^ieKtiiuiies  : 
(^ruliusi  dUleui  de  liuuuribui)  si  aMjuales  :  uude  et  iu- 
<lij?eut  lionure,  liic  iiiiideiu  iiialiis,  liic  auteiii  huiiiM. 
Nuii  ttulum  aiiteiii  liuuiiues  prupler  uece.ssaria  iiiju- 
riautur,  quuruui  ruiueiliuui  esae  |iiital  usquaiitaleiu 
Bubstauliui,  ut  uoii  spulieiit  propter  rigere,  aut  esu- 
rire ;  sed  ut  gaudeaut  et  uou  cuiicupiscaut.  Si  euiin 
uiajureui  habeuiit  cuiiCU|iisceuliaui  iiecessariuruiii, 
prupter  hujus  HiediciuHiii  iujuriahiiutiir.  .Noii  if^itur 
prupter  hHiic  suluui,  ged  et  si  desidereiit  ut  ^au- 
deaiit  biiie  trislitiis  delectatioiiihus.  Uiiud  i^iliir  re- 
uiediuui  huruui  triiiui?  iis  quideiii  giihstaiiliaiiiodica 
et  operatio:  iis  autein  teuiperantia  :  leriiuni  uuteni  t^i 
aliqui  possuut  [ler  ipsa  giiudere,  nou  uliqiie  qiiiurent 
uisi  a  [ihilusupliia  reiiiediuni :  alicB  eniiu  huniinihus 
iudifteiit  ut  f,';iudeant  sine  Irisliliis,  delectationihus. 
Injurifintur  auteiu  nia.xinie  propter  e.xcellenlias,  sed 
nou  [iropter  uecessaria:  puta  tyrannides  exercent, 
non  ut  nou  rijfeant.  Pro[iter  quod  et  honores  ninf^ni 
si  iuterliciat  quis,  non  fiireiu  sed  tyraunum.  Itaque 
ad  luodicas  injurias  auxiliativus  soluni  modus  Plia- 
lese. 


Adhuc  multa  opus  est  constitui,  ex  quibus  ad  se 
ippos  conversenlur  hene  :  oportet  auteiu  ad  vicinos 
et  ad  exlraneos  omnes.  Necessariiim  igitur  politiam 
coustitui  ad  bellicum  robur,  de  qua  ipse  nihil  dixit. 


xurioAe  vivaut  ;  aut  iiiinid  paucn,  iit  lenuiler  et 
sunlide.  Perspicuuui  i){itiir  est,  iiuii  «uti.s  etise  lato- 
reiii  le^is  liuuu  civiiiiii  iiM|iiure,  sed  iiiediuiu  uuiiuo 
escfl  dealiiiuuduni.  PiiL-teiea  vero  eliuin,  ui  (jui^ 
cerlua  liiiiiiihuii  rei  fuiiiihuri6  faculluUis  prHdinierit, 
iiiliil  [irurii  iet.  (^upiililuled  eiiiiii  e.iiii-qiiuudu!  biiiil 
putius  quuiii  tu>:iiltuleb.  Iluc  uiiteiii  esse  iiuu  polusl, 
uisi  cives  luutuiu,  quuutuui  sutis  est,  fiieiiul  a  le- 
gihiis  eiuditi. 

8ed  fiiitusse  dicut  PhaleuH,  heec  a  se  ipso  cuiii- 
nieiiiuruii  uc  [iruvideri.  KxiBtiiiiut  euiiii  huruiii  duu- 
runi  civitu  ihus  iisquulilateni  ense  opiirlere,  pusses- 
eiuui:i  et  iiintitutiuiiis.  Sed  |iiiiiiuiii  ijiiii!  sil  futura 
iustitutiu,  diceiiduni  erat.  iJeinde  niliil  prudest  ii- 
naiii  et  eiiuideiu  esse.  Fieri  eiiiiii  [iotest  ul  uiiu  qui- 
deiii  et  eadeiii  sit,  sed  liuic  bit  tulis  tuiiieii,  ut  ex  eu 
facile  cuiiBiliuiii  capiuiit  u|>|ieleudi  sihiqiie  arro- 
gaudi  vel  [lecuiiias,  vcl  huuores,  vid  utruqiie  justo 
uuqiliuru. 

Pru;leiea  seditiuneiii  soleiit  fuciire  cives  [irupter 
ina^quuliluleui  nuii  suliiiu  huiiuruui,  veruiii  eliuiii 
liuuoreiii  :  seil  coiitiiiriu  utriiiiiqiie  iiiudu.  Vul^iis 
eiiiiii  [iiupter  fortuiiuriiiii  et  rei  fuiiiiliuris  iiuitquali- 
tateui  coucitutur  :  [lulitiores  houiiues  de  lionuiiliiis 
coutenduiit,  si  Hiiit  U!iiuiiles.  Ex  quu  et  illiid,  «  For- 
tis  et  i^iiaviis  [larili  ufnciuiitiir  huiiure.  »  Nun  sulum 
uuteiii  pru[)ter  res  ud  victiiiu  iiecesburias  huniinea 
injiiriaiii  fuciunt  ciiJih  rcniediuin  esse  [iiilut  foitii- 
naruiii  ii'>{ualitiiteui,  ut  iie  (lueiii  frigure  nut  fanie 
coacti  vestitu  houisque  8[)olieul  :  veruin  eliani  iit 
et  voIu[)tatihus  [lerrruantur,  et  dolurihiis  ciipiilita- 
tuiii  careunl  Iihiiliiiesi|ue  suas  ex[ileant.  Nain  si  cii- 
|)idilateiii  nuijoieui  hahciiiit,  ({uaui  res  necessariie 
postulent,  ut  liuic  cuuidilali  iiiedeantur,  iiijuriiiiu 
liicieut.  Neque  [iropler  nauc  tantiim  ad  iujuriaiii  iii- 
ferendain  adiiucuiitur,  veruin  etiain  si  (non)  coiicu- 
[liscant,  ut  vuliiplates  percii)i;iiit  duluriiiii    expcrtcs. 

Ouodnaiu  igilur  liorum  triiiin  niulonun  reuie- 
diuiii?  Illis  quideui,  reui  fiiniiliareui  eAif^uain  liahere, 
et  ex  lahore  ({Uicstuni  lacere  ;  alleris  auteui  leni- 
perantia  :  lerliuni  [lorro  reniedium,  si  qui  [ler  se 
giiudere  veliiit,  iiou  cst  quod  aliiiinie  ({uain  a  nhilo- 
sopliia  requirant.  Naui  ceterae  voluptales  sine  lionii- 
nuiu  opera  conlingere  nou  possuut.  Euim  vero  ma- 
ximas  injurias  iuferunt  houiines  propter  cupiditates 
immoderatas,  et  uon  propter  res  necessarias  ;  verhi 
gratia,  tyrannidemoccupant  non  ideo,  ut  ne  algeaut. 
Idcirco  magna  praemia  proposita  sunt  non  ei,  qui 
furem,  sed  ei,   qui   tyraunum  occiderit.   Quare   ad 

Earvas  levesque  injurias  defendendas  soluni  viin  ha- 
et  reipubliciE  admiuislranddi  motus  aPhaleainven- 
tus. 

Praeterea  multa  ex  iis  quse  ab  eo  excogitata  sunt, 
eo  s[)ectant,  ut  cives  quidam  inter  se  civilalem  ha- 
beant  hena  conslilutaui :  sed  oportehat  etiam  adver- 
sus  fiuilinios  et  externos  omnes.  Niiniruui  necesse  est 
omnem  reipublicae  administrandie  formam  ita  e?8e 
descriptam  atque  ordinatani,  ut  virlbuset  copiisbel- 
licis  iustructa  sit :  de  quibus  ille  uihil  dixit. 


Postquam  Philosophus  disputavit  de 
politia  Socratis  sive  Platonis,  hic  prose- 
quitur  de  politia  cujusdam  qui  Phaleas 
dicebatur.  Et  circa  hoc  tria  facit.  Primo 
narrat  ejus  ordinationem.  Secundo  appro- 
bat  eam  quanlum  ad  id  quod  bene  dice- 
bat,  ibi,  «  Quia  quidem  igitur  etc.  »  Ter- 
tio  improbat  eam  quantum  ad  id  in  quo 
deficiebat_,  ibi,  «  Sed  est  aeqnahtatem 
etc.  »  Circaprimum  duofacit.  Primocom- 
paratistam  politiamet  sequentes  ad  prae- 
cedentem  ordinationem  Socratis  vel  Pla- 
tonis.  Secundo  enarrat  hujus  politise  or- 
dinationem,  ibi,  «  Videtur  enim  qnibus- 


dam,  etc.  »  Dicit  ergo  primo,  quod  prae- 
ter  proi-dictas  politias  Socratis  vel  Plato- 
nis  sunt  etiamqutedam  aliae  politiae,  idest 
ordinatioues  civitatum,  quarum  qua^dam 
suntab  idiotiset  illiteralis  inventae,  quae- 
dam  vero  sunt  adinventai  a  philosophis 
et  a  quibusdam  hominibus,  qui  fuerunt 
prudentes  ct  experti  in  civili  convcrsa- 
tione  ;  et  earum  quaxlam  sunt  constitutae. 
taritum  a  suis  auctoribus,  itatamcn,  quod 
in  nulla  civitatc  observantur  ;  quiedam 
vero  sunt  secundum  quas  aliqui  civilifcr 
conversantur.  Omnes  autem  hujusmodi 
politia^  propinquius   sc  liabent  ad   in\i- 


I.IIIKIl  II.  ir.O 

(■(«111,  («I  iiil  iil  (|iiotl   ivsl  (-(iMV^Miirus  c.ivi  |i(>Hli|iiaiii  piicri  rniiil  iiali  iii  alii|iii)   nii 

tati,   i|ii.Mii  Jimha'    pia-dicla'   pitlilia-   Sn-  mcro  iiikkI    Hiip('n<xrr(!Hcniili'H  viri    iiiit- 

cralis  vrt  IMaloiiis,  i|iiai-itiii  priiiia  siipra  lcriMiliir  ail  alian  civitalcH  riniHtitiiiMKlnM, 

posila  csl  ilc  (-(iiiiii)iiiiilal(«  iniilicriiin,  cl  vcl   (piocniiKinn  alio    inodo.    (.hiia  si  nii- 

llli(nnin  cl  possc.ssiomiin  :  alia  vcro  pos  incnis    lilionim   ipii    na.stnnlnr   c.vccdal 

lciiiis  do  l(«K>l)iis   al)  oo  scriptiH.    Niillns  innllilndincin  divitiarnin,  (pi.i*  arK*ni  lio- 

ciiiin    aliiis   U^f^islalor   adinvcnil,    iicipK^  inini  la.vanlnr,    iiccohhu  ckI,  (|Uoi1  Wk  do 

coininnnilalcin  llliormn  cl  n\(n'nin,  (piod  a'ipialilalc     posscssioiinni    dissolv.iliM'  ; 

pcrlinct    ad    |)rimam    poliliain    Socialis,  ptila  si  diioriini  civinin  liahcnlinin  .'cipia- 

iKMpicordinavil  ali(pii(l  circa  convivia  intt-  lcs  posscssioncs,  iiiiiis  f^^cncrct  (piatiior 

licrttni,  tpiod  pcrliiiol  ad  sccundam,  iil  c\  lilios,    alins  vcro  tiiiitni    lanliiin,  c.K  nc- 

pra^diclis   palcl  ;    scd    in('i|)innl  ordinar^^  ccssitalc  sciptcliir,  (piod  lilii  cottiin  iion 

civitalcm  ah   liis  ipia'  snnl  inagis  noccss-  liaheant.ciptalcs  posscssioncs,  cl  proptcr 

saria.  Iioc,   (ptod  solvalnr   lcx.  Scipndnr  (jtiam 

Dcindc  cttm  dicil  ((  vidclnr  tMiim  »  alind  maliim  ;   scilic(*t,    (piod    mttlti   (|iii 

Narrat  poliliam  (ptam  Plialcas  oidina-  nascttnltir    cx   divilihtts   liaiit    paitpcres, 

vit.  Kt  circa  lioc  (ptalnor  lacit.  Prinio  os-  dumsnhslantia  tittitts  divitis  in  mnltos  fl- 

tendit  ad  ipiid  [)lttrimi  lcf^islalorcs  intcn-  lios  dividitnr  :    et  lioc  est   malnin,    (piia 

derent.  Et  dicil  (ptod  (piihnsdam  lej^tsla-  optis  est  ad  pacem  civilatis,  nt  filii  divi- 

toribus  visnm  csl    ma\itmi    ncccssarinm  Ittm   (pii    iiisolcscere    posstint,  non  sint 

esse  (juod  bcnc  ordinctnr  dci  suhstanliis,  ])aupcr(!s,  iptia  cl'Iiccr(Mtltif  latrones.  Sed 

idost  de  posscssiotiihns  civiunx  ;  tpiia  ex  si  non  taxt^litr  artcui  (pianlitas  possessio- 

his  praH'ipue  oriunlur  omncs  scditioucs  nis,  hoc   uon  scqnetnr  ;  tptia  secuudum 

civitalum,  (juas  pritu-ipaliter  lcgislatores  quod  aup:cttir  ci  uttmerus  liliorum,  studc- 

rcmovcro  iulondtint.  bit  aliiinis  iu  divitiis  crescere  :  sic  igilur, 

Dciudo  cum  dicit  ((  propter  quod  »  vcl  uiliilstatucndum  cst  circa  mcusuram 

Ostoudit  quid  circa  hoc  IMialeas  ordi-  possessionum,  vcl  simul  cum  hoc  ordi- 

navit.  Et  dicit  qtiod  ipso  primus  circa  lioc  nandnm  cst  aliquid  circa  numerum  filio- 

aliquid  statuit.  Volnit  oitim  quod  omiies  rum. 

possessiouos    civiiim   ossenl  a'quales    :  Doitulc  cum  dicit  «  quia  quidem  » 

quod  quidcm  dicebat  nou   csse   (lifficilo  Approbat     prsedictam      ordinationcm 

fieri    in  civitatibus,   qnaudo  a  priucipio  quanfum  ad  hoc,  quod  ordinabat  aliquid 

inhabitari  incipicbant,  quiapotcrant  pos-  drca    mcnsuram  substantiarum,  ne  vi- 

sessiones   ex  a^quo   dividi   inter   civcs  ;  dcatur    propter  praidicta  inconvenientia 

sed  in  civitatibus  inhabitatis  quarum  ci-  ea  reprobasse.  Approbat  autem  hoc  du- 
ves  habent  ina^quales  posscssiones,  hoc  »  plici  ratione.  Primo  quidem  per  aucto- 

(hfficilius  orat  :  tamen  cifo  possct  reduci  ritatem  antiquorum  legislatorum  ;  et  di- 

ad  hauc  rogulam  por  dotcs,   ita  scilicet  cit  quod  quidamantiquorumlegislatorum 

quod  divites  contrahentes  cum  pauperi-  videntur  cognovisse  quod  regulare  sub- 

bus  darcnt  dotes  et  non  acciperent,  ct  stantias  civium,  habet  magnam  virtutem 

pauperes  nou  darcnt,  quousque  omnium  ad  civilem  communitatem   bene  conser- 

possessioncs  a(la?quarentur.  Secundo  ibi,  vandam  :  uude  etiam  Solou,  qui  fuit  u- 

<(  Plato  autem  etc.  »  Ostendit   quomodo  nus  de  septem  sapientibus,  et  statuit  le- 

diversimode  circa  hoc  Plato  ordinavit  :  ges  Atheniensium,  posuitprolege,  quod 

dixit  enim  quod  nulli  civium  debebatdari  etiam  apud  aUos  observatur,  ut  non  pos- 

potestas,  ut  haberet  divitias  plusquam  in  sct  quis  de  terra  ad  possidendum  quan- 

quincuphim  supra  eum    qui    minimum  tum  voluerit,  sed  usque  ad  ahquem  cer- 

haberet  :  sed  hocestintehigendum  quan-  tum   terminum  :   simiUter    etiam  leges 

tuni  ad  divitias  rerum  mobihum,  quiares  qusedam  sunt  inaUquibus  civitatibus,quai 

immobiles    communes    faciebat  .     Ter-  prohibent,  ne  liomines  vendant  suaspos- 

tio,  ibi,  «  Oportet  autem,  etc.   »  Ostendit  sessiones   :    sicut  in  civitate  Locrorum, 

in  quo    omnes  hujusmodi   deficiebant  :  quae  est  in  Calabria,  lex  fuit   antiquitus, 

latcbat  cnim  eos,  quoniam  ox  hoc  quod  ut   nuUus  venderet  possessionem,   nisi 

statuebant    aUquid    circa    multitudinem  monstraret   quod    accidisset    ei  aUquod 

divitiarum,  oportebat  etiam  quod  aUqnid  grave  infortunium,  puta  cjuod  esset  cap- 

ordinarent  circa  muUitudincm  fiUorum  ;  tus  ab  hostibus^  vel   aUud  aUquid  hujus- 

puta  quod  ahquis  post  certum  numerum  modi  passus.  SimiUter  etiam  leges    ali- 

generationi  operam  non  daret,  vcl  quod  qua-  sunt  ordinantos  quod  autitiuae  sor- 


170 


poLrricourM. 


te»  civium  ooriserventur  illa^sa'  :  »;t  liuiti 
luniiiii  ptMtiiuMit  ud  tioc  qutiil  tiulistaiitiu', 
ctviuni  rtt^uleutui'.  Secuudo  ilii,  u  (Judd 
«uhlutuin  ete.  »»  Osttuiilit  idein  per  in- 
iiiiiviuiifiitia  iiuu!  sit(|iiuiitiir  :  et  dieit 
qunil  (luiit  lutc  t'uit[)eriiiissiuii  iu  iiuadaiu 
civitute,  cunMecutuin  est  quud  eurumres- 
pultlieu  ivsset  iiitiltuin  po|>ularis  ;  quiu 
euin  indillereiiter  ruilihet  liceret  [losses- 
hioties  eiiiere,  tai-luiii  i'st  i|Uod  iiuilli  po- 
pularium  sunt  exaltati,  et  mujores  de- 
presHi  :  el  itu  sequeliatur  qiiod  nun  elige- 
reiitur  hoiniiies  ad  [irin<i[iatiis  ex  ali([ui- 
biis  deteniuiiatis  di^nitalilms  eivinin, 
pru[)ter  confusionem  supervenientem  in 
cunditiunihus  civium. 

Deinde   tum    dieit  «  sed  est  fp([iialita- 
tem  » 

improliat  pra»dictam  urdinutionem  :  et 
primu  quuntum  ud  hoc  quud  aliquu  pra^- 
termisit.  Secundu  ([uaritum  ad  hoc  ([uud 
substuiitias  nuii  cunvenleiiter  re{,'ulavit, 
ibi,  «  Similiter  autem  etc.  »  Tertiu,([uaii- 
tum  ad  hoc  quod  do  artificibus  incurivc- 
nienter  assignavit,  ibi,  «  Videtur  autem 
etc.  »  Circa  [irimum  tria  facit.  Primo  os- 
tendit  quod  [iia^teimisit  ea  quui  p(!i'ti- 
nent  ad  disciplinam  civium.  Secundu, 
quud  pradermisit  ea  quai  pertinerit  adpa- 
cem  civitatis,  ibi,  «  Adlmc  dissid(!t  etc» 
Tertiu  ex  hoc,  quod  pradermissit  ea  quai 
pertinent  ad  civilem  conversationem, 
ibi,  «  Adhuc  multa  etc.  »  Circa  primum 
ponit  duas  rationes  :  qnanim  prima  est, 
quod  contin^it  esse  aqualitalem  sub- 
stautiai  inter  cives  :  et  tamen  potest  essc 
vel  valde  multa,  ita  quod  cives  ex  ea  de- 
litiose  vivant,  et  sic  civium  morcs  cor- 
rumpantur  :  vel  valde  modica,  ut  vivant 
cives  valdc  tcnaciter,  ita  quod  unus  alteri 
subvenire  noii  possit  :  ct  utrumquc  co- 
rum  est  nocivum  ad  bonam  disciplinam 
civium  ;  undc  manifestum  est  quod  non 
est  sufficiens  lcgislator  cx  hoc  quod  so- 
lum  facit  substantias  civium  sequales  ; 
sed  oportct  quod  ipse  determinet  aliquod 
medium,  ita  scilicet  quod  sit  tanta  quan- 
titas  possessionum,  ut  ncquc  superflue 
possint  delitiis  intendcre,  ncque  etiam 
nimis  parcc  vivcre  compcllautur.  Se- 
cundam  rationem  ponit,  ibi,  «  Adhuc  au- 
tem  siquis  ctc.  »  Et  circa  lioc  duo  facit. 
Primo  ponit  rationcm;  ct  dicit,  quod  e- 
tiam  si  ali([uis  omnibus  civibus  ordinet 
moderatam  possessionem,  adhuc  istud 
non  sufficit  ad  bonam  vitam  civinm  :  ma- 
gis  enim  oportet  regularc  interiores  con- 
cupiscentias  anima^,  ut  scilicet  non  im- 


moderatu  concupiscant,  qiiam  exteriores 
substantias,  ut  scilicet  iiou  ininioderuta 
liubeunt.  Sed  quud  concu|iisc(uitia)  homi 
nuin  regulentiir,  huc  iiuii  cuntirigit  nisi 
[ler  huc  qiiud  hoiuiiics  siiit  siiflicienter 
instrucli  [ler  (hdutas  leges,  qiias  IMialeas 
iiori  [lusuit  :  uiide  insufilcienter  tradidil 
eu  quut  pertinent  ad  ilisci[iliiiam  civium. 
Secuiidu,  ihi,  «  Sed  forsaii  idc.  »  |{x(du- 
dit  r('S[)oiisi(iii(!ni  IMialeu!  :  qui  furle  ad 
liunc  rutiunem  responderet,  ([uod  utrum- 
que  oportet  esso  in  clvilute;  scilicct  et 
a!([ualitat(!ni  [lussessionis,  cta'([ualitatem 
(lis(i|)lina',  iil  scilicet  orniies  civcs  a'([uali 
disciplina  infurmentur.  Sed  contru  hoc 
Aristoteles  dicit  quod  oportuisset  cum 
(lic(ue  ([uid  (!st  ista  disci[ilina,  ([uaopor- 
tetomnes  civ(!s  inlormare.  iNoii  enim  siif- 
flcit  dicere  ([uod  sit  una  et"eadem  om- 
iiium;  sed  (qiortet  eam  esse  tal(;m,  per 
([uam  cives  informeutur,  iit  quidarn  eo- 
rum  iKJU  veliiit  excedcre  alios  vel  in  di- 
vitiis,  vel  in  honorihus,  vel  simul  in  u- 
tris([uo  :  iiude,  ciim  talem  disciplinam 
IMialeas  pra;termiscrit,  insufficicns  legis- 
lator  fuit. 

Deindc  cum  dicit  «  adhuc  dissidcnt  » 
Ostendit  quod  pradcrmisit  ea  quai  per- 
tin('nt  ad  paccm  civitutis.  Et  circa  hoc 
ponit  trcs  rationcs  :  quarum  prima  cst, 
qiiod  cives  dissidcnt  non  soliini  propter 
ina.'qualitatem  possessionis,  sed  etiam, 
proptcr  inaiqualitatcm  honorum  ;  sed  di- 
vcrsimodc  tamcn  :  nam  multitudo  popu- 
larium  dc  honoribus  non  curat_,  sed  so- 
lum  dc  divitiis  ;  et  ideo  dissidcntpropter 
insequalitatcs  divitiarum  :  sed  homines 
gratiosi  qui  alios  cxccllunt  in  operibus 
virtutum,  dissident  dc  honoribus,  si  ae- 
quales  eis  rcddantur,  ct  non  majores 
quam  aliis  :  et  ideo  indiget  legislator  or- 
dinare  aliquid  circa  honorcs  :  ut  scilicet 
aliquis  honor  determinctur,  qui  non  de- 
tur  nisi  bonis,  et  alius  honor  sit,  quo  e- 
tiam  malus,  idest  deficiens  a  virtute,  uti 
possit  :  et  sic  servabitur  pax  in  civitate. 
Cum  igitur  hoc  Phalcas  prsetcrmiserit, 
insufficicnter  tradidit  ea  qua?  pertinent 
ad  paccm  civitatis.  Secundam  rationem 
ponit  ibi,  «  Non  solum  autem,  etc.  »  Quae 
talis  cst.  Homincs  quidcm  non  solum  in- 
juriantur  aliis  propter  necessaria  con- 
quircnda  quod  est  primum,  cujus  reme- 
dium  csse  putabat  Phaleas  quod  substan- 
tiae  civium  csscnt  a-quales,  ct  sic  omnes 
neccssaria  habent,  et  sic  unus  homo  non 
spoliat  alium  proptcr  vitandumfrigus  aut 
famem  :  sed  etiam  quidam  proximo    in- 


I.inFiR  II.  «71 

jiiriniitiir,  iiirniiiMlursiiiH  il(<lr(lalionil»iis,  iiirdiiiiii  rrr«>nN,  vidcliir  iiiHiinU-iiMitor  or- 

(1  iil  nnii  (■()ii('ii(>isciiiil  iilii|iii(l  (|iio(I  sta-  diiiaKHo.    Tcrtiaiii    ratioiiom    ponit    ihi, 

rnii  iioii  liahcant  :  i|iiia  si  siiit  ali(|iii  (|iii  u  Iiijiirianttir  aiilcin,  otc.  »  Kl  dicit  (|iio(i 

halicaiit    iiiajorcni    conciipisccntiain  rc-  lioinincs  inaxiiiic  iiijiirianlnr  projtlcr  c.x- 

riini  lcinpoialinni  ncccssaiiis,    iiicsl    (|iii  ccliriitias  div  itianiiii    i-l  liononini  ac(|iii- 

|diira  concii|iiscaiil  (|iiain  sint  (ms  ikm-cs-  rciidas  :  iioii   aiitcin    proptcr  iMM-eHsaria 

saria,  proptcr  linjnsinodi  incdclam,  iiUvst  con(|nircii(la  ;  siciit  |iat(!t  (h;  illis  (|ni  cx(>r- 

nl  satislacianl  siia'  concnpisirntia»,  injii  cciil  iManiiidcin,  noii  (|niilciii  proptcr  iioc 

rialiniilnr  aiilcrciilcs  lunia  alioiiiin  \  i  \(>l  iit  iioii  paliantiir    IriKns   aiil  raiiicin,  scd 

dolo.  Noc  s(diiin  proptcr  liaiic  caiisam  lio-  propttu'   pra>(iicta.s   exrcllciitias.    Kt  idco 

iniii(>s  injnriaiilnr  :  scd  ctiain  iiroptcrlioc  (|nia  isti  maxiinc  injnriantnr  iii  civituto, 

ipiod  aliipii  \oliiiil  ila  ^Mudcrc  (I(dcclalii-  proplcr  lioc,   pra-minni  daf iir  ma^'iioriim 

lilins  (|nod  iinllas  Irislilias  patiantiir  ;  ct  lionorum    in  civilatiUiis  liis    ({iii    iiil(;rli- 

idco  injuriaiiliir  liominiliiis,  por  (luos  ti-  ciiiiit  alios  furcs.  Kt  tnmcn  contra  injii- 

mcnt  sibi  posso   infcrri  tristitias,  oppri-  rias  tyraniKUiim  iiullum    remedium  ap- 

incndo  (Uis.    ()|)(nlct  i,t,'iliir,  ad  paccm  ci-  posnit  IMialcas  :  uiidc  patct   (piod  modiis 

vitatis,(]uod  lof^islalor  (>.\cof.,nlct  rcmodia  ordinationis  cjiis  pra-lict  auxilium  soliim 

contra  istas  tros   causas   injuriandi.  lllis  contra  modicas  iiijurias,  non  autcm  con- 

onim  (lui    injiiriantiir  propter  necessaria  tra  niafj:nas. 

acipiironda,  [iro  rcmodio  siitTicit  modica  ncindocum  dicit  «  adliiic  miilta  » 

poss(>ssio,  ot  0[)orafio  jiropria,  poiqiiam  Ostondit  ([iiod  ordinatio  IMialca!  insuf- 

sil)i  victus  ali([uis  ac([uirat.  Paucis  cnim  fioieiis  orat  ([uanliim  ad  civium  convcr- 

nalura  contonta  est  :    scd  illis  (^ui  inju-  sationem  ;  quia  oportot  iii  civitato  multa 

rianlnr   [)ro|)tcr   coiiciqiisconfias  dolccfa-  constitui,  cx  quibus  cives  bcnc  convcr- 

tioniim,  romodium  cst  lem[)oraufia,  qua'  saiitiir  ad  invicom.  O[)orfet  etiam  aliqiia 

modoiatur  iii  homiiio  dolocfafionum  con-  coiisfifui,  por  quo:'.  bcnc  coiivcrscntiir  ad 

oupisoentias  :  sed  contra   tortium,   scili-  vicinos,  etad  quoscumque  extraneos.  F!t 

cot    contra  oos  qui  iiijiirianfur  ut  iion  quia  intcr  vicinos  et  extranoos  quidam 

tristonfur,  remediumadliibof  philosophia,  otiam  sunt  hostes,  cum  quibus  est  bcl- 

quaiitum  ad  oos,  qui  possunf  hujusmodi  landum ;  idco  necesse  cst  etiam  ponere 

(lelectationibus  frui  qua^  sunt  sine  tristi-  in  civitate  aliquam  ordinationem  in  com- 

tia  :  quff!  cfiamfacit  homiiioinnon  tristari  parafionc  ad  bellicam  forfitudinem.  Quae 

in  infortuniis.  Scd  in  aliis  duobus  potost  omnia  pra?dictus  legislator  praptcrmisit : 

homini  auxilium  ferri  perhomines:  uiide  undc  manifestum  cst  quod  insufficienter 

cum  ista  duo  secunda  remedia   Phalcas  civitatem  ordinavit. 
pra^tormiserit,  sohim  contra  primum  rc- 


LECTIO  IX. 

Phaleam  reprehendit  quod,  cum  fundos  et  domos  exsequasset, 
de  se7'vis  et  pecuniis  tacuit. 

AXTIQU.V.  RECEXS. 

Similiter  autem  et  de  possessione  :  oportet  autem  Similiter  vero   et   de   facultatibus  rei  familiaris. 

non  solum  ad  politicos  u?us  sufficieutem  existere,  Non  enim  satis  magnas  suppetere  oportet  ad  usus 

sed  et  ad  extriuseca  pericula.  Propter  quod  quidem  civiles  tantum,  verum  etiam   ad    pericula  externa. 

neque  tantam  oportet  multitudinem  existere,  quam  Quapropter  neque  tanta  bonorum  copia  praesto  esse 

proximi  et  meliores  concupiscant,  habentes  autem  debet,  ut  ea  finitimi  quidem  et  potentiores  concu- 

sufferrenon  possintmolestantes  :  neque  sicmodicam,  piscant ;  qui  possident  autem,  ab  injuria  incurren- 

ut  non  possint  belluni  sufferre  infequalium  et  simi-  tium  hostium  defendere  non  possint  :  neque  tantse 

lium.  Ille  quidem  igitur  nihil  determinavit.  Oportet  angustiae,  ut  bellum  sustinere  non  queant,  ne  a  pa- 

autem  hoc  non  latere,  quod  conferl  multitudo  subs-  ribus  quidem  et  similibus  illatum. 

tantiae.  Forle  igitur  optimus  terminus,  ut  non  par-  lUe  igitur  de  his  nihil  definivit.  At  obscurum  esse 

tem  habeat  melioribus  propter  abundantiam  bellum  non  debet.  quanta;  rei  familiaris  copiae  civitati  con- 

inferre,  sed  sic  ut  utique  est  non  habentibus  tantam  ducant.  Fortassis  igitur  definitio  fuerit  earum  optima 

substautiam  :    velul   Eubulus  Autophradati   volenti  haec,  ut  finilimorum  potentiorum  non  inter^it,  prop- 

Acarueam  obsidere,  prtecepit  ipsum  considerantem  ter  facultatum  magnitudinem  immensam  bellum  his 

in  quanto  tempore  capiet  locum,  ratiociuari  tcmpo-  inferre  ;  sed  potius  abstiuere  ab  iis,  quippe  qui  ne 

ris  hujus  expensam  :  debere   enim  minus  hoc  su-  belli  quideni  sumptus  compensare  possint.  Quemad- 


172 


POMTirORrM 


I  I  :  liiin  Ji>it>'m  ciiiii 

irieulibuUui  rucluiu, 

ixuu    liiBt  qiiMeiu   iKitur  ttlii|ui<l  ex- 

:  ...^lalitlds  eaau  ifquules  clvihua,  ttil  liuu 

■n  ttil  luviceui,  at  Itiiueu,  luatJinuui  iiitiil, 

I...  c„.  ......o  :  eteuiui  t<r>iliij9i  utique  iiKliKuuliuutur, 

Ut  Uou  uti|ualiuui  exinleutes  iliKUi  :  iiru|)ter  i|iio(l  et 
videiitur  frci|iieiit«r  iiitjlenli,  et  teilitliiuea  iiiDveiitea. 
Aiiliui'.  duleiii  uiiililiit  liouiiuiiui  iure|ilel>ilia  :  ut  |iii 
Uiuui  i|iiiileiu  auniiieii j  iluo  otiuli  doIiiiu  :  ciiiii  iiii- 
ttmi  jiiui  liiii-  fuent  |iiitriiiui,  beiu|ier  iiiili(<iW'eiit  |<hl- 
riLn  |ue  lu    luliuituui  veuiuut.  luiiuitu   eiiiiii 

cuii'  .Uii;  Uitturti,  iiil  1'iijiis  utii|iie   re|>letioiieiii 

luulu  vivuut:  tttliiiui  iKitiir  |)riiiei|iuui  iiiiit;i-t  i|iihiii 
substiiiitias  re{{ulari.  E|iiii;heii  i|uiileui  iiuturti  taled 
iitiistittiere  iit  iiiMt  veliut  iivure  df^ere  ;  priivus  uiitfiii, 
ut  iiuii  |)ua>*iiit.  fiuc  auleiii,  t>i  uiiiiureii  isiul,  et  iiuti 
Jutitu  |iatiuiitiir.  Nuu  Ijeiie  uuteiu,  tteque  UM|uulituteiii 
uubstautiii;  ili.\it.  Circu  terru;  eitiiu  |iOs8ei>siuueiii  uila;- 

atiut  Mulum  ;  biiut  auteai  et  liervuruui,  ct  |ii>curuui 
ivitiit;,  et  iiuiuiiiuiutiri,  et  |iruqiurHtiu  uiultit  euruiii, 
qua;  t>u|iellectilia  vucuulur  :  uiit  i^^itur  uiiiiiiuiii  Itu- 
ruui  uequalituteiu  ijUiiTeinluiii,  uitt  unliuciu  qiieiii- 
daui  uioilerutiiui,  aut  oiiiiiia  iliiiiilteudu. 

Videtur  auteiii  ex  lexi^lutioiie  cuuslrueus  civita- 
teui  uiudiciiiu  ;  riiqiiiileiii  urtilices  ouiues  |)iiblici 
eruiit,  et  nou  !<ii|i|)lcuieiilitiii  uliqiiud  exhihebiiiit  ci- 
vitali!».  Sed  si  qiiideui  o|)oitet  |)ul)licoii  esi»e  cuiiiuiu- 
nia  o()crauteti,  upurtel  bicul  iu  Ki^idaiiiiiio  el  aicut 
Diu|)huutus  aliqiiiiiido  coustituit  iu  Alheuis,  et  hiinc 
hutiere  uiuduui.  Ue  Pliuleuj  qiiideiu  i(<ilur  poliliu 
lere  ex  his  ulique  quis  speculabitur,  ai  quid  beiie 
di.xit,  aut  non  bene. 


iiioiluiii  Kiihiiliis,  qniiiii  Autij|ilii'udutca  Atruiica  up- 
uu((Uttrti  cugiluret,  buanil  ei,  ut  cuiuplexuti  uiiiutu 
leuipuriii  bpaliiiiii,  quud  iii  iirbe  capieuda  cousuiup- 
lurub  eaisel,  hujiia  teiupuria  suiiqitu»  ratiuiieiii  bubdu- 
cerel :  iiiiiiure  eiiiiii  pecuitia  uccepta  velle  be  reliu- 
quere  et  trudcre  Ataruea.  Iluc  oruliuue  fccil  ut  Au- 
tophradateA,  re  dili({eiiter  coubiderulu,  urhia  uppii- 
Kiiuiiilii;  coubiliiiiu  ujijiceret. 

Aliqiiaittuiii  i|<ilur  utile  e:>l,  fucultuleb  rei  famlliariti 
civibiiD  iitter  ipsub  ii;quules  esse,  iie  heililiuiieiii  iiitcr 
Be  fuciiiul ;  uuu  taiiieu  adiiiuduui  iiiuf^itit  li.'i!c  iililitiiii 
esl,  (ut  id  qiiud  beiitiu  dicuiu].  Niiiii  pulili  liuiiiiueB 
et  qui  dici  suleitl  uptiiiiHles,  hoc  iudigiie  reiciil,  et 
quereiitiir,  iiiiusi  di^iii  aiiit  hoiiib  uutpliurilius,  iiuu 
(equulthub.  0>iupro|)ler  eliuiu  uui  buqie  videiiiub  iii 
uliobcives  iuvu>iere  et  scditioitcui  e.xcilurc.  1'iiitcrca 
vern  iiiex|)lebilc  quidduiii  cst  Itoiiiiititiii  iiuprohitiib  : 
et  |)riiituiu  sutis  habeiil  diios  ubolus  diiiittuxiil  ucci- 
pere  :  uhi  uiitciii  liuc  putiiuiu  et  aviliiiu  fucrit,  seiu- 
per  eo  uiupliiis  dcbidcruiit,  doucc  iu  iiiiiiteubuiii  pro- 
Kresbi  fueriut.  Iitlliiilii  euiiii  esl  ciipiililHlis  ituturu  : 
ud  quaiii  explciuluiu  plerique  huiiiiues  uuiue  btudiuiu 
et  uiitiiea  vitiu  riiliuues  cuuferuul. 

Tuliiiiu  if^ititr  iiiuluruiii  iiiedela  iiiulto  uielior,  quniii 
8i  bouu  civiuiu  exuiquiire  coueiiiiir,  liicc  ebl,  iit  cus 
quidciii,  qiii  iiulura  iiiudcsti  el  buiii  Hiiut,  tiiles  ctli- 
ciainu»,  ut  pliis  Jiisto  haliere  uuliiit :  iiinlob  atileiii  ct 
iuiprohob,  ut  uou  posBiul :  iiou  puteruul  nulciit,  si 
et  uuiiiero  vcl  potestale  Biul  iuferiurea,  et  uuu  afll- 
ciantur  iiijuria.  Sed  ne  hHuc  quideiu  bouoruui  u;quu- 
tioneiu  recle  exposuit.  Nain  iu  nf^roruui  posticssiuiie 
dumtuxut  bona  vult  u^quari.  Atqui  et  in  bcrvis  cl  iii 
pecorihiis  et  in  niiuiniis  divitiu:  cousisluiit :  bunl  et 
in  luulto  supellectilis  qu.e  nppellatur  ap[)uratu,  uiul- 
toque  instrumento.  Aut  hurum  igitur  omuiuni  quui- 
reuda  ajquulitas  est,  aut  huic  iu  uliquem  ordiuciu 
uioderatum  redigenda  sunt,  aut  omuia  suut  priijler- 
niitleitda. 

Ap[)iirct  auteni  ex  legibus  ab  eo  positis,  parvam 
euiu  civitatem  efficere  voluisse,  si  qiiideui  0|)ilice8 
ouines  erunt  servi  publici,  ncque  parlis  ullius,  qua 
exjjleatur  civitas,  locuin  obtiuebuut.  O"iod  sipublicos 
esse  oportet  eos,  aui  commiinia  arlificia  e.xerceut, 
debet  lioc  ita  se  hanere,  ut  Epidamni  (Uyrchachii), 
et  ut  aliqiiando  Diophantus  Athenis  insUtuit.  De 
Phaleae  igitur  republica,  aliquidne  ille  recle  dixerit, 
an  secus,  propemodum  ex  his  inlelligere  licet. 


Postqnam  Philosophus  improhavit  po- 
litiam  IMialccB  (inantiim  ad  ca  qua;  pra^- 
termisit,  quantum  ad  disciplinam  civium, 
pacem  civitatis,  et  communem  conversa- 
tionem  ;  hic  improhat  eam  quantum  ad 
hoc  quod  insufficientcr  de  suhstantia  or- 
dinavit.  Et  circa  hoc  pouit  quatuor  ratio- 
nes  :  circa  quarum  primam  dicit  quod 
etiam  de  possessione  non  sufficicntcr 
determinavit.  Quamvis  enim  posuerit 
quamdam  possessionis  regulam  inter  ci- 
ves  ad  invicem,  ut  scilicet  omnium  pos- 
sessiones  essent  a?quales,  non  tamen 
determinavit  quanta  deberet  esse  posses- 
sio  totius  civitatis  :  cujus  mensuram 
oportet  accipere,  non  solum  in  compa- 
ratione  ad  sufficientiam  civihum  usuum 
qui  peitinent  ad  victum  et  vestitum  ci- 
vium  ct  alia  hujusmodi,  sed  etiam  per 
comparationem  ad  pericula  quffi  possunt 
ah  exteriorihus  imminere ;  et  ideo  duo 
sunt  consideranda  circa  quantitatem 
possessionis  civitatis  :  quorum  unum  est 


quod  non  sit  tam  magna  quod  vicini 
potentiores  alliciantur  ad  eam  concupis- 
cendam,  ita  quod  cives  non  possint  susti- 
nere  eorum  molestias  ;  ahud  est  quod 
non  sit  tam  parva,  ut  non  sufficiat  ad 
prffiparationem  helli  per  quod  cives  resis- 
tant  sihi  aBqualihus  et  similihus.  Oportet 
ergo  scire  quod  multitudo  possessionis 
prodest  civitali  :  quia  pei- hocerunt  cives 
sufficientes  non  solum  ad  expensas  vitae 
civilis,  sed  etiam  ad  exercitia  bellica  : 
sed  tamen  optimus  terminns  esse  videtur 
multitudinis  suhstantiae,  ut  non  sit  tanta, 
ut  propter  abundantiam  cives  de  lcvi 
prsesumant  inferre  hellum  suis  potentio- 
rihus ;  sed  ita  ut  possint  secure  inferre 
bellum  his  qui  non  hahent  tantam  snbs- 
tantiam,  per  quam  ei  possint  resistere. 
Yel  potest  aliter  intelUgi,  ut  tahs  termi- 
nus  possessioni  civium  statuatur,  ut  po- 
tentiores  non  de  facili  moveantur  belhim 
civitati  inferre  allecti  ex  ahundanlia 
possessionis  eorum ;  sed  ita  se  haboant 


LinKU  II. 


17.1 


ail  oos  siciil  ad  illos  (|ui  iiini  habciit  ti>l 
divitias  [irDptrr  (|iias  ilii-i|)iiMiilaH  ilrlMMiiit 
|i(iti<iilioi'i>s    ilisrriiiUMi     lirlli    siiliiriv     l'',l 
liiiic  ooiisoiiat   i'\riii|iliiin    i|iioil    siiliilit. 
(liiiu  uuiin  (|ui(liiiu  iiriuccps  Aiito|)lirn<la- 
t(5s  iioiniiic,  vcHrt  olisiilcrc  iiiiaiiKlaiii  n- 
vitatiMii  (iiiii'  Acariiivi  iliicliatiir,  i|iiiilani 
8a|iiciis    Kulioliis    iioiiiiiic    vcliili    lioiiiis 
coiisiliariiis  iiuluxit  (Miui,  iiI  coiisidtjraret 
iii  iiuaiilo  lcm|ior(^  posscl   capcro  civita- 
lcin,  cl  ciiin  cliain  lioc  conipiitarct  taiiti 
tcinporis  c.vpiMisas  :  ot  si  iiiviMiircl  (iiiod 
iniiius     lucrarotiir     capitMido     civitaliMU 
(liiain  cxpcndcret  obsidcndo,  dercliiKjiic- 
rol  ipsani.  (liii  consilio  priiicops  illo  con- 
sciilicns  cossavit  al)  olisidiono  :  noii  aii- 
tcm  cossassot  si  majores  divitias  hahiiis- 
sot.  Uiide  piu'dictus  possossionis  tormi- 
nus  vidctur   csso    iitilis   civitati  :    (jiicm 
cum  Phalcas  priotcriniscrit,    vidolur   in- 
sunicioutcr   do   possessione  civitatis  or- 
dinasse.  Secnndam  ratiouem   ponit  ihi, 
t  Kst  (inidcm  ipritnr  otc.  »  Kt  dicit  qnod 
in  aliiiuo  o.xpcdil  civilati   (]uod  suhstaii- 
tiic  civium  smt  a^(]ualcs  ad  hoc  qnod  nou 
liant  seditiones  ad  iuviccm  intcr  civcs  : 
sod,  nt  ita  liceat  dicorc,  hoc  non  est  ali- 
quid  magnum  :  quia  per  hoc  cessant  so- 
ditionosinterparvoscives,remanetautem 
matoria   seditionis    majoribus    civitatis. 
llli  cnim  qni    suut  iii   civitate   gratiosi, 
utpoto  nohiles  ot  virtiiosi  existentes  in- 
dignahuntur   si   a^quaha  recipiant    cum 
sint  digni  majorihus.  Sicnt  enim  contra 
justitiam  cssevidctur,ut  a^qnalesina^qna- 
lia  hahoant,  ita  injustitia  est,  ut  ina^qua- 
les  aequalia   hahoant.  Et  ex.  hac   causa 
frcqiientcr  majores  sunt  aliis  molesti  et 
seditiones  movent.  Per  justitiam  enim 
conservatur  pax  civitatis,    transgrossio 
vero  justitiae    est  seditionis    causa.    Sic 
igitur    insufficienter   de    possessionihus 
statuit  Phaleas.  Tertiam  ratiouem  ponit 
ihi,  «  Adhuc  autem  malitia  etc.  »  Et  dicit 
quod  si  voluntas  hominum  quautum  ad 
necessitatem  repleri  possit  tamen  quan- 
tum  ad  malitiam  repleri  non  potest.  Primo 
euim  liomiiii  qui  nihil  hahet  videtur  suf- 
ficiens   quod  habeat  duos  oholos ;  quos 
cum   acquisiverit  vel   ex  hapreditate  pa- 
terna  acceperit,  semper  videtur  quod  in- 
digeat  plaribus,  et  hoc  usque  in  infini- 
tum.  Et  hoc  ideo  est,  quia  uatura  concu- 
piscentiae  est  infinita  :  non  enim  quaerit 
sola  necessaria    vita»,   sed   omnia    qnae 
possunt   homini  esse    deloctahilia,   quw 
sunt  iiifiuita.  Unde,   cum  plurimi  homi- 
num  ad  hoc  coutendant  ut  suam  concu- 


pisiMUitiain    roploaul,  Ko(|iiilur  (|ii(>(l   uo- 
niiii  dcsidcriiiiii  rrplrat  iion  pnHsit  UHi|ut< 
iii  iiilliiililiii.   K.\    hiM-   aiitiMii  qiiiMl  iilii|iii 
dcsidiMaiit  cu  (|iia-   siinl  aliiinini,  oiiiiii 
tiir  iii  civitatihus  S(;ililioncH.  Oportet  iKi- 
liir  quiid  lcgislalor  iiiagis  ntKiili^t  priiici- 
piiiin    liiinim,    scilicol   connipisriMitiam, 
(|iiaiu  rtiaiii  [xissossionos.  Scd  hoi-  alitor 
III   qiiaiitiim  ad  honoH  et  alitor  quantuin 
ad  inalos.  <>|>oi-tct  (Mrun   (|iiod    lcgislator 
illos  qiii  siiiil  iialuralitor  virtiiosi,  ita  ins- 
titiiat  qiiod  iioii  volint  agero  avaro,  idost 
lolloro  alioiia  :  iinod  qiiidom  facerc  potest 
assuofacioiido  oos   ad  amorein  justitiu;. 
Sod  hominos  pravos  sic  dohot    tractaro, 
iit  non  possinl  alioiia  tollore  etiam  si  ve- 
liiit.  Kt  ad  lioc  diio  snut  necessaria  :  ipio- 
rum  unum  ost,  ut  pravi  in  civitato   siiil 
minoros,  idost  quod    dimittantur  iii  in- 
fiiiio   slatu,  ut  aliis  nocoro  iion  possint. 
Aliud  aiitem  est  nt  eis  injuria^  iioii  irro- 
gontiir,  ox  quilms  hominos  provocanliir, 
ut   aliis  nocoant.   Cum  igitur  hiijusmodi 
disciplina  Phaleas  pra^tcrmisorit,  insnrfi- 
ciens  in   sua  legislatione  fuisse   videtur. 
Quartam  rationem  ponit,  ibi,  «  Non  bene 
autem  ctc.  »  Et  dicit  quod    Phaleas  non 
sufficiouter  dixit  de   aequalitate  suhstan- 
tiae;  quia  adaequavit  substantias  civium 
solum  quantum  ad  hona  immohilia,  sci- 
licet  qnantum  ad  hona  immohilia,  scilicet 
quantum  ad    possossionem  terra;  :  sunt 
autem  quaedam  alia?  divitia»,  puta  servo- 
rum  auimalium,  denariorum  ot  aliorum 
quai    praeparantur    ad   usum  vitae,   qna" 
suppellectilia   dicuntur  :   de   quorum  ae- 
qTialitate  nihil  dixit.  Oportet  autem  quod 
omnium  tam  mohilium  quam  immohilium 
aequalitas    statuatur    aiit  secundum    ali- 
quem  aliummodum  ordinetur  de  eis,  aut 
quod    omnia  pratermittantur    :    eadem 
enim  ratio  est  de  mobilihus  et  immohi- 
lihns,  quia  ex  utrisque  seditioues  oriun- 
tur. 

Deinde  cum  dicit  «  videtur  autem  » 
Improbat  ordinationem  Phalea;  quan- 
tum  ad  arlifices  ;  et  dicif  quod  propter  le- 
gem  quam  Phaleas  circa  artifices  tuUt  se- 
quebatur  quod  civitas  modica  constitue- 
retur  ;  volebat  enim  quod  omnes  artifices 
in  communi  operarentur  et  eorum  opera 
distribuerentur  civibus  secundum  eorum 
uecessitates,  et  secundum  hoc  artiflces 
essent  quasi  servi  communitatis  et  noii 
facerent  aliquod  supplcmentum  ad  multi- 
tudinem  civitatis  :  unde  relinquehatnr 
quod  civitas  esset  parva  ;  cum  videamus 
nunc  non  modicam  partem  civitatis  ex 


ni 


roi.iricoiu  M. 


artititihu8  esse.   Oportet  tumun  «ts80  ia  ali(|iianilo  Htatuit  Atlicnis.  Ilitimo  autom 

civitatu   ali(|uos   puhlifos    uji»'iario.s    (|ui  eijiloKando  concludit  quod  ex  praimissis, 

operi-ntur  op»!ra  i-oniiiiuiiiii  ii\itatis,   si-  potcst  ali(iuis  «•onsidcrarr.  circa  politiam 

cut  stirvatur  in  »ivitutt5  Kpidamni  »!t  sicut  iMiakiaj  (juid  licno  vel  ikjii  Unim  dixcrit. 
qua;dum  legitdator    nomiuu   Diojiliunlub 


Li:CTl()  X. 


Uyppodami  Milesii  resjjublica  t/iia/is  /iie/it,  et  iit  <juibus  deficiat. 


ANTlUUA. 

lli(>pudaiiiud  auteui  Euriphuutid  Milediiiii,  i{ui  et 
civitatuui  iliviitiuueui  iuveuit,  et  «uburbia  iueidit, 
(actus  circa  aliaiu  vituui  uiaKi:)  AU|iertluud  propter  tiu- 
uuri»  auiureui,  sic,  ul  videatur  quihuadaui  vivere 
i.-uriuaiud  capilluruiii  luullitudme  et  cuiua;  :  adbuc 
auteoi  vebtitUii,  vilu  quideui,  ued  (;alidi,  nuu  in 
liyeiue  suluuj,  sed  et  circa  ieativa  teiupura.  llatioci- 
uatud  auteuj  et  circa  tutaiu  uatiiraui  erise  vuleus,  pri- 
U1U8  uuu  [lulitice  viveutiuLU  couatuu  edt  aliquud  de 
pulitJa  dicere  u^tima. 


Construxit  auteui  civitatem  uiuUitudiue  etiani  qui- 
deijj  deceuj  iiiilliuiu  viruruni,  iu  tres  auteiu  partes 
divisaiu.  Fecit  euiiu  uuam  quidem  parteiu  artiticcs, 
uuara  autem  a^riculaa,  tertiam  autem  prupugoaus  et 
arma  babeus. 

Dividebat  autem  ia  tres  partes  regionem  :  hauc 
quideiu  ^acram,  hanc  autem  publicaiii,  hauc  aiitem 
prupriam.  Lude  quidem  deputata  laciaul  ad  Deus, 
sacram  ;  a  quibus  autem  i^rupugiiaute,  vivant,  com- 
muneui;  agricolarum  autem  urupriam. 

Putavit  autem,  el  species  leguiu  esse  tre.s  solum. 
De  quibus  autem  disceptatioues  liunt,  tria  hajc  esse 
numero  injuriam,  uocumeutum,  morteui.  Lege  au- 
tem  statuit  praitorium  unum  principale,  ad  ijuod 
omnes  reduci  oportet  causas,  quiE  non  bene  judi- 
catije  esse  videutur  :  huc  auleiu  coustruxit  ex  qui- 
busdam  senibus  electis.  Judicia  euiiii  in  prtetoriis, 
nou  seutentiae  cullatiuue  putabat  fieri  oportere,  sed 
fere  unumquemque  pugillarem  in  quo  scribatur,  si 
condemnetur  simpliciter;  si  autem  absolvatur,  sim- 
pliciter  vacuus.  Si  autem  hoc  quidem,  hoc  autem 
uon,  hoc  determiuare  :  nunc  enim  nun  putabat  lege 
statutura  esse  bene  :  cogere  enim  dejerare  hic  vel  hic 
disceptantes. 


Adhuc  autem  legem  posuit  de  inveuientibus  ali- 
quid  civitati  expediens  quatenus  adipiscantur  houo- 
rem.  Et  pueris  eorum  qui  in  bello  moriuntur,  de  pu- 
blico  fieri  cibum,  tamquam  nondum  hoc  apud  alios 
lege  statutum.  Est  autem,  et  in  Athenis  ista  lex  nunc, 
et  in  alteris  civitatum  Principes  autem  a  populo  eligi 
omnes.  Populum  auteui  faciebat  tres  partes  civitatis. 
Electos  autem  curare  de  communibus  et  peregrinis 
et  orphanis.  Plurima  quidem  igitur,  et  quae  maxime 
verbo  digna  Hippodami  ordinationis,  haec  sunt. 


RECENIi. 

liippudaiiius  auteiu,  Buryphontis  tiliiis,  Milesius, 
ipii  et  uppiduriim  iii  plateas  divisioiiem  re^erit,  et 
Piraieum  partitus  descripsit,  vir  qiiuui  iii  reliqua  vita 
prupter  auibitioiieiii  aliquauto  plus  quuiii  satis  esset 
elegaus  atque  e.\(iuisituB,  usque  adeu  ut  nounullis 
laiitius  et  spleudidius  vivere  existiiiiaretur,  tiiiu  ca- 
pillo  densu  ac  pruiuissu,  oriiutui|ue  vestis  satis  ipii- 
deui  vilis,  sed  caliilu:,  qiiu  uuii  suluiii  iier  hiemem 
sed  a^state  etiaiii  utebaliir;  hic  igilur  lli|ipudaiiius, 
quum  uliuqui  iii  lutius  uuturue  e.xplicutiuue  eruditus 
esse  vullet,  prius  eorum,  qiii  rempublicam  iiuu  ud- 
miiiistraruiit,cunatuB  est  aiiquid  de  uptima  reipubli- 
cuj  adiuiuistrauda!  furiiia  dicere. 

Civitatem  aiilemita  compouebat,  ul  ex  decem  mil- 
libus  hominuui  uumero  coustaret,  in  tres  vero  partes 
esset  divisa.  Lnam  enim  partem  efliciebat  ex  arlili- 
cibus,  alteram  ex  agriculis,  lertiam  ex  propuguuto- 
ribus  ct  urmatis  homiuibus.  Jara  vero  agrum  trcs  in 
partes  secabat;  uuam  sacram,  alteram  publicam, 
tertiam  privatain  :  eamiiiiidem,  iHjde  sacra  legiliiiia 
et  cousueludiue  receiitauiis  liereut,.8acraui;  eaiu  uii- 
teui,  uude  civitatis  pruijiiguatores  vivereut,  commu- 
nem  et  publicam;  eam  denique,  quasi  agricolis  esset 
attributu,  propriam  ac  privatam.  Existimabat  autein 
eliaui  tria  legum  genera  dumtaxat  esse  oportere. 
Nam  quibus  de  rebus  judicia  fiiint,  eas  res  nuinero 
tres  esse;  coutumeliam,  damnura  injuria  illatum, 
mortem. 

Lege  autem  sua  etiam  unum  judicum  consessiim 
faciebat,  cujus  summa  esset  polestas,  et  ud  quem 
referri  oporteret  eas  res,  quoe  minus  bene  judicalui 
viderentur.  Hunc  autem  constituebat  ex  quibusdara 
senibus  selectis.  Sententias  porro  in  foris  juiliciali- 
bus  nou  jier  calculos  ferri  debere  exisliiuubal ;  sed 
dari  unicuique  tabellam,  in  qua  scriberet,  si  plane 
condemuuret;  si  absolveret,  inanein  reliuqueret;  sin 
neque  damnaret  neque  absolveret,  aut  partini  dam- 
naret,  partira  absolveret,  lioc  ipsum  scriptura  decla>- 
raret-  Nunc  enim  lioc  non  recle  legibus  esse  institu- 
tum  putabat  :  cogi  euim  judices  pejerare,  quum  aut 
hanc  aut  illam  ferre  sententiam  jubentur. 

Legem  etiaui  tulit  de  iis,  qui  aliquid  utile  civitati 
invenissent,  ut  honore  ac  prajmio  afficerenlur  :  et  ut 
liberis  eorum  qui  iu  bello  occubuissent,  de  publico 
victus  praeberetur;  quia  scilicet  nondum  hfec  lex 
apud  aiios  essetlata.  Nunc  autem  et  Athenis,  et  in 
aliis  civitatibus  posila  est.  Tum  ut  magistratus  om- 
nes  a  populo  eligerentur.  Populum  autem  faciebat 
tres  illas  partes  civitatis.  Deiude  ut  qui  lecti  essent, 
curam  haberent  et  rerum  civitatis  communium,  et 
extranearum,  et  earura  quaj  ad  pupillus  pertinerent. 
Haec  igitur  maxima  ex  parte  sunt  et  commeraoratu 
dignissima,  quae  Hippodamus  de  republica  ordinauda 
exposuit. 


Postquam  Philosophus  prosecutus  est 
de  pohtia  Phaleae,  hic  incipit  agere  de 
politia  Hippodami ;  etcirca  hoc  tria  facit. 


Primo  exponit  conditionem  legislatoris. 
Seoundo  narrat  politiam  ipsius,  quam 
ipse    instituit,  ibi,   ((  Construxit    autem 


LMiliil  II. 


17.". 


(^tc.  I)  'rcrliii  inipiolinl.  oaiii  i|iiaiiliiiii  ail 
alii|iia,  ilii,  »  niiliilaliil  aiili-iii  iilii|iir  rlc.  » 
(lirca  |iriiiiiitii  Iria  lacil.  l*riino  ilii  il  i|iiimI 
iii  arli^  iiolilica  lli|i|)iiilaiMiis  ailitivtMiil  ; 
ii\  (licit  (|iio(l  ailiiiviMiit  (lisliiKMioticiii  ci- 
vituti.s  (jtiaiilitiu  ail  (liv(M'siis  ofiliiio.s  ci- 
viuin  :  ol  ilcitiiii  (li\  isil  stiliiiiliia  ;  luliu- 
vciiil  cniin  (itiouioilo  lctiitoiiuin  civilalis 
|icr  (liv(U'su  siiliiirliia  irtstiii^iii  (U^licn^t. 
iMiit  aiitiMn  iMirypliotilis  lHius,  Mitcsius 
atiliMU  iiatiou(>.  Sccutulo  cxpouit  coiivim"- 
saliotKMU  ipsiiis  ;  i^t  dicil  (]tto(l  (|uia  (Mal 
liouoris  oniiidiis,  (|naMlan\  stip(M'l1iia  ob- 
scivaliat  in  propiia  vila  |»rivata  ()ua'  csl 
aliaaci\ili  :  vidcliatiir  (Miiiu  cssc  cnriosus 
iti  intilliludiuci  capillortiin  ct  conuc,  el 
iteruni  iii  \  ilitatu  vostilus  ;  vololiat  laiuon 
lialioro  calida  vcsrtincula  uou  soltiin  iu 
lii(MUO,  scil  oliam  iii  a'statc.  'l^Mlio  (>xpo- 
uit  studiuin  ipsiiis  :  voliiil  ouiiu  ralioci- 
nari  do  tota  natnra  rornm,  ot  priinus  iiihM- 
philosopiuis,  ipii  uon  a^tiut  civilcm  vilain, 
scd  coutciuplativam,  coualus  ost  dotor- 
miiiaro  (jua'  sit  optiiua  politia. 

Deindo  cum  dicil  «  coustruxit  antom  » 
Enarrat  ordincm  politia'.  ipsiiis.  Et 
primo  (luautum  ad  divisioues  (juas  adiu- 
voiiit.  Socuudo  (luautum  ad  judicia,  ilii, 
«  Pntavit  aulom  etc.  »  Tertio  qnautum 
ad  civium  disciplinam,  ibi,  (i  Adlmc  au- 
tem  logom  otc.  »  (Virca  primuui  duo  facil. 
Primo  osteudit  qnomodo  divisit  civium 
multittidiuem.  Secundo  quomodo  divisit 
civitatis  possessiones,  ibi,  «  Dividebat  au- 
tom  etc.  »  Dicit  ort^o  primo  quod  llippo- 
damus  dctermiuabat  optimam  quantila- 
tem  muUitudinis  in  civitate,  iit  sit  decem 
millium  virorum  :  et  haiic  multitudiuem 
dividebat  in  tres  partes  :  quarum  uua 
artilicnm,  iilia  agricolarum,  tertia  pugua- 
torum. 

Deinde  cum  dicit  «  dividebat  autem  » 
Ostendit  qnomodo  dividobat  possessio- 
nem  civitatis  ;  ct  dicit  quod  totam  regio- 
uem,  idest  territorium  civitatis  dividcbat 
in  tres  partes  :  quarum  unam  volebat  esse 
sacram,  dc  qua  scilicet  fierent  ea  quaj 
homines  reputant  fieri  propter  cuUum  di- 
viuum  ;  aliam  volebat  esse  publicam  vel 
communem  de  qua  viverent  bellatores  : 
tcrtiam  volebatesse  propriam  quae  distri- 
bueretur  inter  agricolas. 

Deinde  cum  dicit  «  putavit  autem  » 
Narrat  ordinem  poUtiap  ipsius  quantum 
ad  judicia  ;  et  circa  hoctrid  facit.  Primo 
dicit  quod  putavit  leges  judiciorum  esse 
solummodo  tres,  secundum  tria  de  qui- 
bus  homiues  iu  judiciis  disceptant  :  quae 


.siiiit  iiijuriii,  ilainiiuiii  ct  inorH  :  ul  injiiria 
lofiM-atiir  ail  ca  ipta*  liiiiil  iii  \  iliipiMiiiin 
lininiiiis,  iioittiiiiMiliiui  aiiliMii  ad  ca  i|ii,c 
lliiut  iii  (laiuuuiii  riMUiii,  Hiib  inoilr  ati 
l(Mn  coinprclKMiilautur  omiiia  ijua'  lliiul 
iii  no(  iiuKMituin  pcrsona'.  ScimiikIo  ibi, 
II  l*oiicliat  i|tiiii|nc  (dc.  »  Dicil  (piod  lli|i- 
podamns  iiistituit  (juauKlaui  jiriiicijialiMu 
( iiriain  iid  (jiiam  rc(luc(M'ontnr,  (juasi  jkm' 
appcllartouciu  omncs  catisa'  ijna;  iiou  vi- 
diMcnlttr  csso  boiio  Jiidicata!  :  (!t  volcbat 
([iioil  lioc  Jiidicium  conuniltonitur  (jtiibus- 
(iam  scnilius  ad  lioc  cloctis  ({ui  ot  discro- 
tiono  ot  virtut(!  ossoiit  proliati.  Tortio  ibi, 
(I  .Indicia  ouim  iii  jira-loriis  (Mc.  »  {'oiiit 
nuiduiu  (|ucm  iii  Jiidicando  voU^bat  obsor- 
vari.  (aiin  (Miim  cssct  aliqua  scntontia 
IVrcnda  a  intillis  Judicibus,  juitabat  non 
o|iortci'(s  quod  Jmliccs  conf(M'ront  ad  iii- 
\ic(!tn  de  sculculia  fcrcuda  ;  sed  qiiod 
uiiusqnisque  solitarius  cogitaret  de  scn- 
liMitia  fercnda,  ct  illttd  (juod  cogitarot 
dcfcrrot  scriptum  iu  [)Uf,Mllari  ;  ita  scilicet 
quod  aliquis  ac(Misalus  esset  comdemuan- 
diis,  simpliciter  condemnatioucm  ibi  dcs- 
criberet :  si  vero  sibi  vidcrctnr  quod  cssot 
simpliciter  absolvcndus,  deforet  [lugillare 
vacuum.  Si  autem  sibi  vidorctur  quod 
quanlumad  ali^juid  cssct  coudemnandus, 
et  qnantum  ad  aliquid  absolvendus,  hoc 
ctiam  doterminarot  pcr  scripturam  :  et  sic 
cx  omnibus  scripturis  eligcretur  quod 
pluribus  vidcretur.  Non  autem  putabat 
bonum  esse  hoc  quod  nunc  cst  Icge  sta- 
tutum^  ut  Judiccs  ad  invicem  conferaut 
antequam  uuusquisque  sentiam  proferat : 
clim  enim  siutjurati  dicere  quod  eis  vi- 
delur,  per  hujusmodi  disceptationes  quae 
iu  tali  loco  ;  et  circa  talia  liunt  coguutur 
quodammodo  pejerare,  dum  aliquis  non 
audet  dicere  quod  sibi  videtur  multis  con- 
tradiceutibus. 

Deinde  cum  dicit  «  adhuc  autem  » 
Narrat  ordinationem  ejus  circa  disci- 
plinam  civium.  Et  ponit  ejus  quatuor  le- 
ges  :  quarum  prima  est  quod  iUi  qui  in- 
venirent  aliquid  ordinandum  in  civitate 
quod  esset  civitati  expediens,  obtinerent 
aliquemliouorem.  Secundamlegem  ponit 
ibi,  «  Et  pueris  eorum  etc.  »  Ut  scilicet 
filii  eorum  qui  moriuntur  in  bello  pro 
civitate  nutrirentur  de  aerario  publico  ; 
quodquidemnondum  erat  statutumin  ci- 
vitatibus  ;  nunc  autem  ista  lex  observa- 
tur  Athenis  et  iu  quibusdam  aUis  civita- 
tibus.  Tertiam  legem  ponit,  ibi,  »  Priuci- 
pes  autem  a  populo  etc.  »  Et  ha?c  est  de 
electione    principum ,    ut    scilicet  totus 


176 


POLITICOUIM. 


pupulus  priuc-ipes  eli^'ut.  Dicubut  uutum 
tttise  pupuluui  tieM  piafilictuH  purte»  eivi- 
tutiH  ;  Hcilicet  u^ricolus,  urtiflce!»  et  tiellu- 
tures.  ijuurtuui  le^eui  poiiit  ilu  ofllciu 
nuiKi^^trutuuin,  ihi,  «  Klectos  uutem  etc.  » 
Ut  Hcilicet  illi  (pii  eliguutur  iu  uiugistru- 


tus,  liubeuul  curum  de  rebus  commuui- 
bus  civilutis  ot  de  peref,'riui8  et  Uo  orpha- 
nis  et  uliis  iuipoteulibus  personis.  Kt 
ultimo  coucluilil  (juotl  |)liiiiina  et  (lig-ue 
recituudu  de  liis  quu-  llij)po(lauius  ordi 
nuvit,  sunt  eu  quae  dictu  suut. 


LECTIO    XL 


Heprehensio  reijyublicx  Hijiijjodami. 


A5TIQUA. 

Oubitabit  autem  utique  aliquia,  priiiium  quidem 
circa  ilivi:iioue:i  mullituJiui^  civiuui.  Artilices  eiiiiii, 
el  u^riculit;  et  arum  hahuute^,  cuiuiuuuicaiit  |)olilia 
o  uued.  A^nculu:  i{ui<iu(u  uuii  lialiDiited  ariiiH,  urtiti- 
ces  autem  nei|ue  terraiu  iie<|(ie  unua  :  quare  liuut 
fere  eervi  aruia  pusiideutidiu.  Parlicipare  qui>lem 
i^itur  uiucibii:»  liouuribu:*,  iuipussibile  :  iieceiise  euim 
et  aruia  liiibeiilibu*  imlitui.  et  ducei  exer.ulud  et 
civium  recture*,  et  priucipaUssiiuui  pciucipiilu.s  di- 
cere.  Nuu  (larlicipaules  auteui  pulilia,  quoiiiudo 
pui<dibile  edt  amicabiliter  se  habere  ad  pulitiam? 


Sed  oportet  et  meliores  esse  nd  arma  possideutes 
ambabus  partihus.  ilucaulem  nuii  facile  uuii  multus 
e.xisteutes.  Si  autem  huc  ent,  quid  o|)ortet  alius  par- 
ticij(are  potitia,  et  diversos  esse  coustitutioois  priu- 
cipium? 

Adhuc  agricola;  quam  utiles  civitati?  artifices  qui- 
dem  euim  uecessarium  esse :  omuis  euim  iiidiget  ci- 
vitas  arliticihus ;  et  possuut  procedere,  quemadmo- 
duui  iu  aliis  civilalibus,  abarle.  Aj{ricul;i;eni(uacq(ii- 
reiites  quirlem  arma  possidenlibus  cibu(u,  raliuna- 
bililer  utiiiDees.seut  aliiiua  pars  civitalis  :  nuncautem 
pru[)riaiu  habent,  el  hanc  prupriam  colent. 

Adhuc  autem  cummuuem  a  quu:  propugnantes 
habebunt  cibuni,  si  quidem  ipi-i  culcnl,  uon  (itique 
erit  puf^uaus  allernni  agrus  culens  :  vult  auteiu  le- 
gislalor  ullerum  esse.  Si  autein  alteri  qnideru  erunt 
ab  iis  qui  propria  nolunt  bellantibus,  quarla  i^titur 
pars  erit  hujus  civitatis  nullo  participaus,  sed  aliena 
a  [)olitia.  At  vero  si  quis  eosdem  poaat  eos  qui 
propriam  et  qui  commuuem  colaut,  tuuc  multitudo 
deticiens  crit  tructuum,  e.x  quibus  uuusquisque  iiii- 
ui^trabat  duas  domos.  Etcujus  ffralia  non  stalim  ex 
terra  et  eisdem  sortibus  siliiipsis  cibum  snment,  et 
viris  pra-lii  e.xhibebunt?  haec  itaque  omuia  luuitam 
habent  lurbalionem. 

Nou  beue  autem,  necdejudicio  habet  le.x  judicare, 
signiticans  dividentes  causa  simpliciter  scripta  et 
fieri  judicem  disquisitorem.  Hoc  autem  in  disquisi- 
tione  quidem  et  pluribus  contiugit:  coUoquuutur 
euim  ad  invicem  de  judicio  :  in  preetoriis  autein  non 
esse,  sed  contrarium  hujus  legislatorum  multi  sta- 
tuunt,  ut  judices  non  coUoquantur  ad  invicem. 
Deinde  quomodo  non  erit  plenum  turbatione  judi- 
cium,  cum  debere  judex  quidem  e.vislimaverit,  non 
tamen  quantuni  ligitans?  Ligitans  quidem  viginti 
minas,  judex  autem  judicat  decem  minas;  aut  hic 
quidem  plus,  hic  autem  miniis,  alius  autem  quinque, 
hic  autem  quatuor:  et  hoc  itaque  modo  palam  quia 
partientur:  ii  qui'lem  omuia  condemnabunt,  ii  an- 
tem  nou.  Quis  igitur  modus  eril  disputationis  sen- 
tentiarum. 

Adhuc  nullus  dejerare  cogit  simpliciter  abjudican- 
tem  ;  anlsi  quiilem  accusatio  scripta  est  juste.  Non 
enim  nihil  debere  abjudicans  judicat,  sed  viginti 
minas.  Secundum  illud  dejerat  condemnatus,  nou 
computans  debere  vigiati  miaas. 


RECENB. 

\'o(.are  aulem  in  dubium  possit  uliquis  nrimum 
quiilem  civium  multitudiuis  purtitioneui.  Nam  et 
urtilices  et  agricula;  et  qui  arma  gerunt,  omnes  rei- 
publica;  siut  [)artici|)es  :  sed  ita,  ut  agricolu;  quidem 
Kiut  iiiermes,  urtilices  uutem  et  siiie  unuis  itiiit  et 
Biue  ugris.Quo  lit  ut  propeniodum  servi  «int  eurum, 
qui  ar(ua  teneut.  Qiiare  omui((n(  liuiioniiu  parlicipes 
esse  iion  posBuiit.  Necesse  cniiii  est  ex  iis,  qui  uru^a 
teiient,  creuri  et  imf^erulores  et  civiuiu  custodes,  ct 
HU(uu(us,  pu;((e  dicuui,  umidissiuiosque  iiiugistralus. 
Qui  autem  lei  publica;  uuii  sunt  parlicipes,  qui  lieri 
|iutest  iit  ii  beuevolo  et  umico  iu  rempublicam  sint 
auimo? 

Jam  vero  superiores  sint  viribus  necesse  est  iiqui 
arma  tenent,  utraqueparte.  Iloc  auleni  riun  est  faclu 
f'(cile,  nisi  iKulli  bint.  At  si  hoc  erit,  qiiid  attinet 
ulios  rempuiilicaui  i)arlici()are,  el  creaudorum  magis- 
tratuuui  poteslatem  hatiere  ?  iV.jelecea  agricola;  qua 
in  re  civitati  sunt  utiles?  Nam  arlitices  quidem  esse 
necesse  est.  Ouinis  eui(n  civitas  artiticibus  eget :  et 
possuntex  artiti.;io  s((o  viLau(  tulcr.^re,  quemadmo- 
duin  in  aliis  civitatibus.  Agricuhi;  vero,  si  civibus 
arina  teneutibus  victu(n  suppeditant,  iion  immcrito 
in  partibus  civitalis  nunierentur:  nunc  autem  pro- 
prios  agros  habcut,  et  bos  [^rivatim  culunt. 

PriEterea,  si  communes  agros,  ex  quibus  civitatis 
propugnatores  victu(n  sument,  i|)si  milites  arabunt, 
non  differet  pars  civitatis  mililaris  ab  ea  qute  agris 
colendis  prajposila  est.  At  vull  lutur  legis  duas  dis- 
similes  es.<e  parles.  (juodsiali;  quidaru  erunt  praiter 
eos  qui  [(rivatos  agros  colunt,  el  civitalis  propiigna- 
tores,  quarta  rursum  ha;c  erit  pars  civitatis,  nullius 
rei  particeps,  sed  a  reipublicee  statu  aJiena.  Quod  si 
quis  eosdem  esse  pouet,  et  qui  proiirios  agros  colunt, 
et  qui  publicos  et  co(Uinunes:  tunc  fructuum  copia 
immensa  erit  opus,  ut  ex  iis  quisque  victum  duabus 
familiis  subminislrare  possit.  Tum  quamobrem  non 
statim  ex  eadem  terra  et  ex  iisdom  agris,  qui  sorte 
cuique  obtigeriiit,  et  sibi  victum  sument,  et  bellato- 
ribus  pr.Tebebunt. 

H^fic  igitur  omnia  magnam  habent  confusionem. 
Ne  lex  quideiu  ea,  qna;  est  de  senlentia  a  judice 
[(Ponuntianda,  admodum  [(robanda  esl:  postulat 
euim,  ut  actione  simi)liciler  instilula,  in  judicando 
seuteutiam  dividat,  tiatque  ex  judice  arbiter.  At 
hoc  in  arbitrio  etiam  pluribus  de  compromisso  facto 
disceptantibus  facere  licet,  et  coutingere  potest;  in- 
ter  se  enim  de  sententia  ferenda  commuuicant:  in 
judicis  vero  non  potest ;  quin  ctia(u  multi  legura 
scriptores,  contra  atque  hic,  dant  operam,  ne  judi- 
ces  iuter  se  communicant. 

Deinde  vero  nonne  erithaec  judicatio  turbulentaet 
confusa,  si  jiidex  quidem  deberi  [jelitori  arbilretur, 
sed  non  tantum,  quantum  petitor  sibi  debere  dicit? 
hic  enini  minas  viginti  petit,  ille  aulem  decem  adju- 
dicat :  aul  hic  quide^n  plus,  ille  vero  uiiiuis,  ahiis 
autem  q((iuciue,  alius  porro  quatluor  :  atque  hoc 
scilicet  moclo  suu(main  pecuuKe  divident,  aliiqne 
omni  ex  parte  coutra   petitorem   senteutiam  ferent, 


I.IIIKII  II.  177 

iilli  iiiillii  iit  |iiir(c.  iJtiU  iKiliir  urlt  iiioiliiK  ••■••<• n- 

niiii  ilUriTiMMiiliiriim?  frii-liirnn    vito   ip  ,i1 

«•iiiii  |ii<jrr(iri<,  i|iil  *iiii|ilirlt<T  HlinolviTlt  in,.    .iMiiuiif 

rlt,  «1  ||K  i«illl|iUri(lT,    lll    lllOilU,     riHTll    llll<-lit'l.     Nou 

•Miiiii  iiiil  rriiiii   iili^ulvit,  iiiliil  uiiiii  ilcliiTi'  jiiilii  nt, 
)ii'il  viMiiili  iiiiiiii»  iioii  ilulteri'.  Vitiiiii  illr  jnin  |iija- 
riil,  ijiii  iiiiii  iiiitiiiix   riMiiii  ilifhuru  vi^inli   iiiiiinn,  iii 
liiliiiiiiiiiiH  uiiiii  iliiiiiiiat. 


INi.sila  |ti»liliu  Hi|t|ii>ilaini ,  liic  im|)rolml  cd.s  i-.s.sr  m('lii)rt!.s,  i(lt!Hl  (MilciitioniM  nm- 

i|).sam.  Kl  primo  (|iiaiiliim  ail  ilivi.siomMii  hahii.s  alii.s  |iai-liliiis  ;  .sciliciit  ul  aKricolifl 

(|iiam  iiisiiliiii.  Sim-iiihIo  (|iiaiitiim  iu\  vi\.  ol  iiililli-iliiis.  i<!t.  Iioc,  idc.o  (|iiiii  ad  viros 

(|iia*  (l(^  jiidirio  dixil,  ihi,  «  Noii  hcm^  aii-  iKdlaloics   |iciliiicl,  nl  iiolcst.itciii  civita- 

liuu  110  do  judicio  clc.    II  T(Mtio  (luaiiluiu  lis  dcrciidaiiL  iiou  soluiu  conlra  iiu|)up,'ua- 

ad  oa  (|iia'  iiistiluit  Ai^  disciiiliua  civiiim,  tioiicm  lioslium,    scd  cliam  coiitra  scdi- 

ihi,  ti  !)(>  oo  auiom  olc.  »  (lirca  primuiu  tioucs   civiiim,  (iuos  iioii  po.sscnt  rcpri- 

diio    facit.    Piimo    ini|)i-ol)al    divisioiicm  incrc   uisi    jiotcutioros  csscut   (juod  (jiii- 

iustitulam   al)    liippodaiuo   (|iiautum    ad  dciii  uou  cst    tiu-iic,  uisi    siut  luulti  :   8i 

partos    civilatis.   So(-iiudo    (luautuiu    ad  iuitcm  viri  l)clliitorcs  cxccdaiit  ct  inulti- 

posscssiouos,  ihi,   «  Adliuc  autom  com-  ludiuo  ct  virtutc  ot  diguitatc,  nulla  nc- 

inuncni  olo.    »    (ruca  i^riiunm  triii  lacit.  ccssiliis   fnit  (juod    arfilic(!s  ct   iigricoljc 

Primo  improhiil  divisioucm  [);utiiiiu  civi-  piirtom   liahorout  iii   rct,'iiiiiuc    civitatis, 

talis  (lUiuituiu  ad  artiticos.  Socuudo  (luau-  ot  tjuod  ad  cos  iiortiucrot  inslitutio  priii- 

tum  ad  hoUatoros,  ihi,  «  Scd  oportol  olc.  »  cipum,  quia  soiuptir  hoc  fiet  ad  arhitrium 

Tortio  (lUiiuliim  iid  a.nricolas,  ihi,  k  Adhiic  virortim    hcllatorum.     Suporfluo    ifritur 

aj;ricola'  otc.  »    Dicit   or^^)    priiuo    (iikhI  idiis  committitur  :  uudo  patot  (juod  non 

prima   diihitatio    in    politia    llippodumi,  (;oiivcuicutcr  divisit  viros  hellatores  ah 

accidit  ciroa  divisioncm  muititudinis  ci-  aliis. 

\iiim.  Yohiit   oiiim    (jiiod    tam    ;irli(icos  noiiidc  cuin  dicit   u  adhuc  agricoiae  » 

quam  at^ricola'  ot  (iiiam  viri  arinati,  om-  iiuprohalpraidictamdistiuctioncmquan- 

ucs   coinmuiiicaroiit  iu  ordiuc  civitatis  :  tum  ad  agricohis  :  dc  quihus  non  cst  ma- 

ita  tamcii  quod  agricolce  non  hahercnt  nifestum  secundum  pra-dictam  ordiiiatio- 

arma,    scd  hahorout   torram    :    artilicos  uem  quomodo  siut  utilcs  civiiati.  De  ar- 

autem   uoquo   iiahorcut    tcrram,    ucquc  iiiicihus  enim  manifostum  cst  quod  sunt 

anna.  Ex  qua  ordiuationc  sequitur  quod  iu  civitatc  ncccssarii  propter  variam  su- 

artifices  fere  snnt  sijrvi  eorum  qui  possi-  pellectilem  praiparandam  :  et  vita  civium 

dent   arma,  quia  nuUam  propriam   pos-  potorit  heiie  procederc  per  ea  qus  pr«- 

scssiontHii    hahouies,    ([uod  vidotur   ad  paraniur  ah  Tirtc,  sicut  accidit  in  aliis  ci- 

•  eorum  viliiatcm  pcrtincre  :  iusistuui  euiiti  vitaiihus.  Yel  potest  intelligi  quod  ipsi 

operihus  in  miuisterium  civitatis  ;  etpra?-  artifices  possunt  procedcre,  idest  nutriri 

cipuc  hcllaiorum,  quos  oportet  m;ijorcm  do  sua  artc,  uude  non  iudigent  agricoUs 

p;u'tcm  in  honorihus  civitatis  ohiiucre  :  ut  ah  cis  susteutcntur,   sed  viri  hellato- 

non  cuim  estpossihilo  quod  artificcs  lui-  rcs  :   quasi  ah  aliis  distinguantur,   uon 

beant    partcm    in    omuihus  Lonorihus,  possunt  de  suo  officio  sustentari  :  unde 

quia  duccs  cxercitus  et  rectores  civium  indigentut  ah  aliis  susteutentur.  Sicigi- 

et  alii  m;ijores  principatus  indecens  cst  tur  agricolai  instituereutur  ad  hoc  quod 

(juod  instituautur  ex  artificihus,  sed  so-  actiuirereut  cihum  viris  hellatorihus,  ra- 

lum  ex  viris  hellatoribus,  qui  sunt  ad  hoc  tionabiliter  pone;'entur  esse  pars  civitatis. 

magis  idonei.  i\on  est  autem  possihile  Oportct  enim  quod  pars  totius  coadjuvet 

quod,  ex  quo  uon  haheiit  partem  iu  re-  ad  honum  aliarum  partium.  Sed  secun- 

gimiuo  civiiatis  quod  ipsi  ament  talem  dum  praidictam  operatioiiem  '  hahehunt 

ordinationem  civitatis  :  uude  relinquitur  proprias  possessiones  et  eas  colent  et  ita 

seditiouismatcria  :  non  igitur  convenieu-  ;\Iiis  in  nullo  utiles   erunt,  sed  sihiipsis 

ter  ordiuavil  de  artificibus.  tantum.  Non  ergo  ponuntur  agricolai  cou- 

Deiude  ciim  dicit  «  sed  oportet  »  venienter  pars  civitatis. 

Improhatprcedictamordiuationemquau-  Deinde  cum  dicit  «  adhuc  autem  » 

tum  ad    viros   bellatores.   Oportet  enim  Improbat  divisionempossessionum.Po- 

*  Forle  :  «  ordinationem.  » 

XXYI.  12 


178  I'()I,ITIC()UIJM. 

iiultut  fuiui  Uippuilauius    uiiuui    puiteui  ia  loco  puljlico  judiciuniiu  nou  c()llo(|ue- 

p048us8iouuiu    civitati^    couiiuuutiu    (;x  reutur  ud   iuviceiu  ud    ('(jutoicudum   di3 

quu  viii  tjellutorti.s  iiutrireutur.  Kst  crKo  st;ul(!utiu,u!t  lioc crat  luugis  pcriculosuin, 

cuusidcruuiluiii   (luis  colct  istuiu  t(;rruiu  (luia    t'aciliu.s    polcrut    coiitiuf^iMc    (|iu)d 

cuiuiuuueiu.   (Ji)orlet  aulfiu  (luod  uli(|uo  uiiu8Jud(!X    {^(irvortercl  uliuiu   ud  t(!r(;u- 

triuiu  luodoruiu  ctjlutur  :  (|uoruiu  priiiius  duiii  si^utentiuiu  ulitor  iiiiuni  sibi  vidorij- 

est  ut    ipsiiuet   l)t;llutort'S  colunt   tfirum  tiir  privutim  cuin  co  conlc-rcns,  (jiiam  iu 

communcm,  t!t  sic  (|uidt*m  (!ruut  jiUKnun-  jna-lorio  jiiil»lico  oiniiiljiis   umlicntihus   : 

tos  ot  uH-ricola?  :  sod  l(!gislutur  vuluit  ous  uiido  osst!  cunlrurinm  liiijns  niiilli  l(!f,Miin 

distiuKuoro,  inutilis  or^o  fuit  distinctiu.  laturos  statueroutnr,   nt   scilicut  jiulicos 

Socnudus  mudus,  ut  (juithim  alii  intt;r  pii-  iioii  (-ulluijiii^ntnr    ud  inviciim  iu  juivaiu 

guutor(!S  ct  agricolas  colcnttjs  jjosst!ssio-  vidolict^t,   scd   soliiin  iii  jjra'turiis  ad  in- 

nos  projjrias,  colant  tfriiim  commnncm  :  vict^m   couffrrt^iit.    Vid(;tnr  igitiir    tjiiud 

ex  (juo  setjuitur  (juod  erit  (jiicedam  (juarta  pia'dicta  lex  periculosa  luerit  ot  aliurum 

jjars  civitatis  iu  uullu    jjarticijjans   ro^i-  lofj^iljiis   cuutruria.    Secnudann    ratiuuom 

mint!  civitatis,  sod  omuiuo  uIj  liuc,  alifiiu  :  ponit,  ihi,    «    Dcindt!    (jiiomodo  nun  ciit 

nun  oniiu  uilmittoljut  ad  oifctioufin  jjiin-  ctc  »  Kt  dicit  tjuod  nou  putt;rit  judicium 

cipum,  uisi  tros  parlos  pra^dictas.  Tertius  u1js(juo  turbutiono  flori  por  modum  praR- 

motlus  osso  jjutest,  ut  ipsi  ugricola;  (jui  ilictum  :    potost  euim  contingero   (juud 

colunt  possessiones    projjiias    colant    et  jiidici   non   videljitiir   sforsum    c(jnsid(;- 

commuues  :  sed  tunc  setjuetur  (juod  non  luniliim,    ut   rens   lantum   coiidemn(;tiir 

sit  cojjiu  fructuum  torr  i  iu  civitate,  iiou  (juantum  actor  tjiii  litigat  petit,  sed  forte 

onim  orit  facilo  (juod  uuus  agricolasufti-  actor    petit  quod  fouh  condemnetur  vi- 

cienter  excolat  tut  terras,    unde    frnctiis  K'"'i  minus,  jinlfx  aut(!m  judicaljit  ijiiod 

nocessarios  duahus  familiis  administret.  condfmn(;tiir  ud  dticem  minus;  aiit  forte 

Si  etiam  iste  teitiiis  modus  ponatiir,  vi-  uniis  judicum  coudemuabit  eiim  ad  plus, 

detur  fuisso  superflua  possossionum   di-  aliiid   autem  ad  miuus;    jjiita  unus    ad 

visio  in  tres  partes  :  potulsset  enim  fieri,  qiiiiKjiie,  alius  ad  (jiiutiior  ;  et   per  liunc 

ut  a  princi[jio  tota  terra  daretur  uf^rico-  inoiliiin  oportet   quotl  Judices  idem  pa- 

lis  :  ut  scilicet  uimsquistjiie  ogricola  cx  tiuntur,    idest  ut   conferant    ad   invicem 

terra,  quae  ei  veniret  in  sortem,  sumeret  post  senteutias  scriptas,  sicut  si  senteu- 

ciljum  sua;  familia;  et  ali(jiiiljiis  viris  bel-  tiassiuf^iiluriter  non  couscripsissent,  quia 

latoribus.    Ea    iyitur    qua*    llippodamus  forte     (juidain    judicum    condemnabunt 

dixit  circa  bujusmodi    divisioucs,    indu-  reum  quantiun  ad  omnia  qua3  jielit  actor, 

cunt  magnam  turbationem.  (juidam  autem   non.    (Juis   ergo  modus 

Deinde  cum  dicit  «  non  benc  »  crit  disputandi.  dc  scntentiis  diversis  ju- 

Improbat  praidictam  politiam  qnantum  dicum,  nisi  scilicct  conf(!rendo?  quod  sic 

ad  judicium;    scilicet   quaiitum   ad    lioc  pra;dicta  lex  nou  potcrit  vitare  quod  in- 

quod  statuit  judiciain  praetoriis  fieri,  non  tcndcbat,   scilicet  collationem  judicum  : 

per  sententia'  collationem.  Et  circa  hoc  unde  patet  quod  superflua  fuit. 

duo  facit.  Primo  improbat  statutum.  Se-  Deindc  cum  dicil  «  adhuc  nullus  » 

cundo  rationcm  statuti,  ibi,  «  Adhuc  nul-  Improbat  causam  statuti,  qua;  crat  vi- 

lus  etc.  »  Circa  primum  ponit  duas  ratio-  tatio  perjurii  ;  et  dicit  quod  si  flat  coUa- 

nes  :  circa  quarum  primamdicit  quod  lex.  tio  judicum  de  condcmnatione   alicujus, 

quam  ipseposuitdc  judicio,  non  bcne  sc  nullus  cogit  proptcr  hoc  quod  pcrjurium 

habet,   per  quam  rcputavit  quod  aliqui  committatur  ab   co  qui  judicarc   debet, 

judicarent  divideutes  se  ab  invicem,  ita  etiam  si  accusatio  actoris  sit  juste  scripta 

quocl  quilibet  per  seipsum  conscHberet  et  judex  eam  non  admittat  :  non  enim 

id  quod   sibi  de  causa  videretur ;  et   se-  judicabit  judex  quod  reus  nihil  debcat, 

cundum  hoc  volebat  quod  judex  per  seip-  sed  fortc  judicabit  quod  nonaginta  minas 

sum  disquircret  quid  esset  judicandum  :  dcbeat,  cum  actor  plus  pctit  ;  sed  magis 

sed  in  tali  disquisitione  singulari  contin-  reus,  qui  condemnatur,  pejerare  videtur, 

gebat  etiam  a  pluribus     imul  disquiri,  qui  non  putat  ctiam  se  debere  vigiiiti 

quiajudices   poterant  sibiinvicem  collo-  minas.  Et  ita  propter  talcm  causam  non 

qui  (Je  judicio  ferendo  in  domibus   pro-  oportebat  hanc  legem  poni. 
priis,  ita  tamen  quod  in  pra;toriis,  idest 


III.H 


17!» 


LKCIIO    \N 


ijnod  /ci/cs,  flitiitt   iiiiiiits  /iiiii.r,  iioii  siiif  dv  fai  t/i  imtttuttiitt/ie. 


l)(«  (Ui  aiil(<in  <|ii(iil  iiivciiiciililiiis  <'iiiii  aii<|ii(i(l  ci- 
viliili  iitilc  (i|i(irl(<iil  licri  i|iI(miiiIiiiii  liiiiiorciii  iioii  i<hl 
scciiriiiii  l(<>j!ciii  lcrn»,  s(<(l  lioiii  iisii(<cliis  iiii<lir(<  shIiimi, 
liulicl  oiiiiii  ciiliiiniiiiiH  cl  iiKitiis,  ni  Dvciiiul,  |Mililia<  : 
iiuMilil  uiilciii  iii  uliii<l  |ir(>lil(<uiu  t<l  coiisiilcralKUiciii 
ult(<ruiu.  Diiliilaiil  (<iiiiii  (|iii(laiii,  ulriiiii  iiocivuiii,  aiil. 
e\|i(<(liciis  civilutiliiis  niiiov(<ro  |iiitriiis  l(j^(>9,  si  sil 
ulK)tiu  ulia  u>(<lior.  I*r<)|ilcr  i|iio<l  i|iii<l(<tu  iioii  ru('il>< 
(liclo  vcl>i<'ilcr  coiisciiiir(<,  si(|tiiil(<iii  iiimi  c.xpedil 
uiiioverc  :  coiitiii^'il  atitciti  iii<litc(<r(>  i|iias(laiii  logtiui 
soluliones,  uut  poliluv,  ut  couiiutiue  boiiuui. 


Ououiniu  uutoiu  feciiuus  uieuiorinui,  nuxlicuiii  uui 
pliiis  (Ip  ijiso  (iilalare,  iiiclitis.  Klcuiiii  lialicl,  i|iiciii- 
U(liiio<liiiii  <ii\iiiiiis,  iliiliitalioiiciii  :  el  viilcliiltir  iiti- 
(jne  iiiclius  e.sse  uiiiovere  :  in  uliis  eniiu  scieuliis  hoc 
conlulit;  imtu  niedicinuli  uiota  e\tia  palerun,  et 
>{yiniin>tica,  el  totnliler  nrles  ouiiies  et  virtiites. 
Qiinre,  <iU(Uiinin  imaiii  hnruui  ponendum  etiniu  poli- 
ticaui,  iialaiu.  (luia  cl  circ.i  liiiuc  uecessaritiui  siiuili- 
ler  habere.  Signuui  ntileiu  nliiiiie  lieri  dicet  ali^iuis 
in  ipsis  operibns  :  auti(|ttns  ciiiiu  le<jes  valde  siuipli- 
ces  esse  et  bnrbaricns;  rerruiu  eiiiui  portalianl  tniic 
Gnuci  et  nxores  eniebaiil  ad  iuviceiu.  Oiiii^fnniinie 
auteiu  reli<|iia  autiiiiioriiin  siint,  nliciibi  le^aliiiiu 
stulta  ouiuiiio  stiul  :  puln  in  Cuuin  circn  hoiuicidia 
lex  est,  si  nitiUitndo  <|iiiiieiii  testiuin  astiterit  perse- 
(luens  hoinicidam  ,  (itii  stiortiui  esset  cosriintoniiii 
reiuu  esse  homicidii  ftigietilein.  Qniernut  auteiu  to- 
tnliter,  uou  (]iiod  patrium,  sed  i|UO(l  bouum,  oiuues. 
Verisimile,  (]uia  pritis,  sive  terrigeuffi  eraul,  sive  e.x 
corruptioue  <iiiadaiu  snlvati  suut,  siiuiliter  esse  coii- 
tingeutes  et  iuseusatos,  (luemadinodum  et  dicitnr  de 
ierrigenis.  Quare  iucouvenieus  manere  iu  borum 
dojiniatibus.  Adbtic  atitem,  ueque  sr.riptas  si  imnio- 
biles,  melius  :  sicul  eiiim  el  circa  aUns  artes  et  circa 
politicuiu  ordiueui  iiupossibile  dilisjeuter  omui» 
scriptn  esse,  universaliler  enim  uecessarium  scribere, 
actus  auteiu  de  particularibus  suut,  ex  iis  i]uideui 
igitur  videtur  quia  amoveuda;  el  iiuaedam  et  quau- 
doque  legum  suut. 


Alio  autem  modo  considerantibus  revereutiae  uti- 
que  videbitur  esse  uuiUaB.  Cum  enim  fuerit  qiiod 
(piidem  melius  uiodictim,  nssuescere  autem  facile, 
soUere  legem  pravuiu,  mauifestum  quod  siueudum 
qnaedaiu  peccata  et  legislatoribus  et  priucipibns  : 
non  enim  tantum  proderit  qui  mutaverit,  quantum 
uocebit  priucipibus  rebellare  assuescens. 

Mendax  quoque  exemplum  quod  ab  artibus  :  uon 
eniiu  siniile  movere  artem  et  legem  :  lex  enim  robur 
nullum  babet  persuaderi  praeter  cousuetudiuem ;  boc 
auteiu  non  tit  uisi  per  teniporis  mnltitudinem.  Ita- 
que  facile  mutnre  exisleutibus  legibus,  ad  alteras  le- 
ges  novas,  facere  est  debilem  legis  virtutem. 

Adbuc  auteiu.  si  mutanda;,  utrum  omues  et  iu 
omiii  politin,  aut  non,  et  utrum  quocumque  aut  qui- 
bns?  hajc  euiiu  liabent  uiagnam  difFerenliam.  Prop- 
ter  quod  nunc  qnidem  dimiltamus  hanc  cousidera- 
tiouem,  alioruuj  enim  esl  temporum. 


NIC(.RA». 

I)c  iiKiiiiio  iiiilciii  ct  liniKUc  nliijuo  iiit  ileri.Tiiuiidn, 
(jiii  nlii|tiid  utilc  civilnli  rc|.ei'criiiil,  uoii  enlluliiiii  )e- 
gciii  lcrro  :  m<iI  e.-*l  uuditii  ■ipecioBiiin  iHntiiiii.  Iliiliol 
eiiiiu  cnliimiiiHi*,  el  reipiiblicu',  si  iia  ca<lnt,  ciiiiiinii- 
tulioiieit.  Inciirrit  uiiti;iii  iu  uliaiii  i|uu<Hlioii)<iii  et 
disptitnlioui<ui.  Diibilnnt  eiiiiii  i|iiidnni,  iilriiiiitie  <lc- 
lriiiiciil<i.->iiiii  uii  tilil(<  nit,  lcgcs  palrinH  iiiiilare,  bi 
i|iia  f\\.  nliu  iiii<lior.  Iliiqiie  nou  est  fucilc  iti  i|ii<)<I  dic- 
tiiiii  c.st  <le  prtciiiio  iis  deceriicinlo,  qiii  aliqiiid  ex 
iisti  civitnlis  iiivciicriiil,  n-iseiitiri  ct  coiicuilerc,  tti 
iion  expcilit  rciptibliia'  i|iii<'>|iiaiii  iiiiiiiiitnre.  Eveiiire 
aiileiu  potcsl  iit  uliiiiii  siiailcuiit  vcl  lcgiiiii  nl.roga- 
liouciu,  vcl  rciptibli<:a<  ailiiiiiii-traiida;  foriiKL'  coiii- 
uiututioiieiii,  laiiKpiam  commiiiie  bouiini 

Scd  (iiiouiaiii  iii  hiiiic  scrmoiiciii  iucidiiiiii.s,  prifs- 
litcrit  pnuca  ctiam  dispiitnre  dc  liac  re.  Habet  euim, 
ut  (lixiiiiiis,  iliibilalioiiein.  Kt  videri  possil  saiie  sn- 
lius  esse  commiitare.  Iii  ceteris  euiiii  scieiitii.s  hoc 
profuil  :  ut  luediciua  cummutata  a  pntriis  inslituli». 
et  ars  corportim  exerceiidoriiiii,  omnes  (lcnique  artes 
et  facultatesiiiiitaliEiuas?iias  rcbiis  publicis  iitilitates 
attulcrtiiit.  Oiiare(pioiiiaiii  et  civilis  prinleutia  iu  his 
numcranda  est,  uimiruiii  de  ea  (luoipie  uecessario 
ideni  est  senticudum.  Argumentuiii  eoniiu  quoi  dici- 
inus,  ex  fuctis  et  eveutis  suiuere  possit  aliipiis  :  leges 
enini  antiipias  v.ilde  siiiqilices  esse  et  barbaricas. 

Nam  cum  armis  incedere,  et  uxores  alter  ab  al- 
tero  emere  Gnvci  tuiic  solebant.  Supersunt  etiam 
niiii(>,  autiqua  <iu;i'(lam  iustituta,  stolida  prorsus ; 
verbi  gratia,  lex  esl  Ciiiuis  de  c;ede,  si  quis  accusa- 
los  alii,uein  testium  numerum  produxerit,  qiii  sibi 
coguali  siiit,  reum  ca><lis  piKiia  teiieri.  Praiterea  quae- 
runt  ouiiies  uoii  quod  estpatriuin,  sed  quod  bonum. 
Et  verisimile  est,  priuios  illos  homines.  sive  terri- 
gena?  eraut,  sive  ex  calamitate  et  iuteulione  alia 
salvi  evaserani,  similes  fuisse  homiuuui,  qui  vulgo 
nobis  occurrunt.  et  insipientiiini  ac  stultornm  :  id 
quod  etiam  de  terrigenis  dici  solet.  Quare  absurduni 
sil  iu  horum  decretis  permanere.  Pra>lerea  ue  leges 
quidein  scriptas  reliuqiiere  iminutabiles  praestilerit. 
Quemadmodum  enim  se  res  habet  iu  ceteris  arlibus, 
sic  et  in  prudentia  civili  tieri  non  posse  nt  omuia, 
quae  ad  ordiuatiouem  reipublicip  administranda?  per- 
tiueut,  siibtiliter  et  perfecte  scripta  sint.  Universe 
euim  scripta  siut  uecesse  est  :  at  actioues  in  singu- 
laribus  versautur.  Ex  his  igitur  perspicuum  est,  et 
aliquas  leges  et  aliquaudo  esse  mtitandas. 

Contra  vero  si  alio  niodo  rem  consideremus,  multa} 
cautionis  esse  videtur.  Ubi  euim  utilitas  quidem.  qua; 
ad  mutaudas  leges  adducit,  parva  est,  assneficere 
autem  cives  legibus  facile  mutan<lis,  malum  :  procul 
dubio  nonuulla  peccata  et  latorum  legis  et  magis- 
tratuum  intacta  relinquenda  suut.  Nou  euim  tanto 
eritei  inutasse  leges  emolumento.  quanto  assuevisse 
magistratibus  non  parere.  delrimento. 

Praeterea  fallax  et  captiosum  est  illud  ab  arlibus 
et  scientiis  sumptum  exemplnm.  Nou  enim  simile  est 
.artem  atque  legem  couimiitare.  Lex  enim  uullam 
vim  habet  ad  paraudum  impelleutem,  uisi  eim  quam 
a  more  accepit  Hic  autem  uou  nisi  ex  teniporis  lon- 
giuquitate  uascitur.  Itaque  a  legibus  receptis  et  usi- 
tatis  ad  alias  et  novas  leges  facile  uiigrare,  vim  le- 
gis  infirmare  ac  debilitare  est.  Praeterea.  si  demus 
etiam  esse  uiutandas,  utrum  et  omnes,  et  in  omni 
republica  necue'?  et  ulrum  a  quolibet  mutandas.  an 
a  quibusdam?  Mugnum  euim  inter  haec  discrimen 
est.  Quapropter  nuuc  qnidem  hauc  quaestionem 
omittamus,  iu  aliud  tempus  magis  proprium  reser- 
vandam. 


fKU 


IMiLHlCoUIIM. 


iVihtquuiii  iin|ito|iiivit  [lolitiaiii  lli[)|io 
(laiiii  quuiituin  utl  tlivisioiu-in  t;t  juiliciu, 
iiii-  iin[Uot)ut  tuiu  ([uuuluin  uil  ili^i  i[iliuaiu 
qiium  urdinuvit,  ([uuutuin  uil  hoc-,  8i-ilicut 
([uod  stutuit  ([uoii  ([ui  invuniicut  uli(|uiil 
utile  civituti,  honoituu  coiist'([ut'i(!utur. 
Kt  cirtu  hoc  duo  tacit.  l'iiiuo  iiu[)i'ol)ut 
Mtututuin.  Secunilu  inovut  quusiluin  ([ua-s- 
tioneH,  ibi,  <i  (Juuniuin  uutuni  feciinus 
iiiiuioriain  (3lc.  >/  l)i(-it  crKo  [iriino  ([iioil 
iiuu  ust  sciuiuiu  civitati  ([iiod  [iiufilicta 
iex  stutuutur  ;  seil  buluin  in  [^riinu  us- 
{lectu,  cum  uuditur,  u[)[>ai-et  bunu  :  si 
cuiiii  cvcniat  ijuoil  talis  U-x  statiiatiir,  lia- 
tiebit  tiiultas  culutniiius,  duiii  ali([ui  urbi- 
trubuntur  esse  utile  illud  udiuveutuin  et 
uliqui  iiuu.  iiubebit  etiam  traiisiiiututiu- 
nes  [luliliariim.  Uiia  eiiiin  le/^^e  transmu- 
tatu ,  quaiiduque  tulus  slutus  civitatis 
inutatur.  Sed  istud  statutiim  lacit  nos  iii- 
cidere  iu  alium  qua^stiunem  et  in  uliam 
consideratiuiicm  :  est  eiiim  iliibium  a|)ud 
quusdam  utrum  sit  ex[)edieus  vel  iiuci- 
vum  civitati,  ut  removeat  jiatrias  leges, 
si  aliqiia  melior  adinveniatur  ;  et  ideo 
liuic  dicto  nun  lacile  est  (juud  liomo  velo- 
citer  consentiat,  ut  scilicet  iiiveiitorcs 
novorum  liouorcntur,  ct  lioc  si  iion  ex- 
pedit  civitatibus  quod  leges  prima;  amo- 
veautur.  Continget  autem  pcr  lioc  statu- 
tum  ([uod  dum  provocautur  ad  iiovorum 
iuveiitionem,  ut  adi[)iscaiilur  liouurcm, 
inducaut  dissolutioiiem  legum  et  totius 
politia;  sub  specie  communis  boiii  :  quod 
quidcm  cst  valdc  pcriculosum  :  nou  crgo 
illud  slalutum  est  couvcnieiis. 

Deiudc  cum  dicit  «  quoiiiam  autem  » 
Movet  quasdam  dubitationes.  Et  pri- 
mo,  utrum  oporlet  lcges  mutare  :  Secuu- 
do  si  suut  mutauda^,  a  quibus  et  quo- 
modo,  ibi,  «  Adbuc  autem  si  mutanda? 
etc.  »  Circa  primum  duo  facit.  Primo  iii- 
ducit  rationes  adostendeudumquodopor- 
tetmutare.Secundoinducitadcoutrarium, 
ibi,  «  Alio  autcm  modo.  »  Circa  primum 
ponit  quatuor  rationes.  Circa  quarum  pri- 
mam  dicit  quod  quia  fccimus  modicam 
meutionem  de  mutatione  legum,  melius 
est  quod  parum  amplius  super  lioc  nos 
dilatemus  ;  quia,  ut  diclum  est,  lioc  ha- 
bet  dubitationem  :  et  quibusdam  videtur, 
quod  melius  sit  lcges  antiquas  amovere, 
si  aliqua  melior  inveniatur.  Yidemus 
euim  quod  hoc  multum  profuit  in  aliis 
scieutiis  quod  scilicet  aliqua  sunt  mutata 
de  his  quae  a  patribus  observabantur  se- 
cuudummediciuam.  Nam  posteriores  me- 
dici    multa    adiuveneruiit   mutantes    ea 


qiiu'    [iriini  oljservubunt.   l'^t   idein  ctiam 
est   iii  gyninastica,  idcst   in  exercitativa. 
I)ic(;|)antiir     (Miiin    gyiniiasiu,     qiia-dam 
locu  in  quibuM  liomines  nudi  se  exerce- 
Ijunt,  a  gyinnos  quod  esl  nuduin.  Et  ita 
etiam  videinus  iii    umnibiis  aliis  artibus 
et  u[)Ciatoriis  [joteiitiis,   dc  ([iiaruin   iiu- 
meru  est  pulilica,  ([uu^  est  r(;giliva  civi- 
tutis.  lu-guetiaminregiminecivilutisopor- 
tct  niiilari!  cu  ([iiU!  a  [latribus  siiiit  obser- 
vafa,    dummodo    lucliora  ucciirrant.    Se- 
cuiidum    ratiunem    [lunit   ibi,    «  Signuni 
autcin  utique  etc.  »  Et  dicit  quud  signuin 
inijiis  ([iiud  leges  siiit    niiilainla',   [lutest 
aliquis  accipcrc  aij  i[)sis  u[)cril)us,    idest 
ab   liis  qua^   cuntingunt  :   vidiunus  enim 
(|uud  auti(|ua!  leges  fuerunt  valde  siinpii- 
ces  el  barijarica;,  idest  irratiunabiles    ct 
extranca',  sicut  huc  ipiud  ab  antiquu  erat 
lex  a[)ud  (jra-cus  quud  emeljant  uxures  ad 
inviccm  purtanles  ad  talem    emptionem 
ferriim,  ([uia  Jorte  aiia  melalla  non  erant 
in  usu.  Et  similiter  videmus  ([iiod  si  ([uai 
lcges  adliuc  rcmanent  de  aiitii[uis,  siint 
omnia  stulta,  sicut  apud  Cumas  erat  talis 
iex  circa  homicidia    quod   si  aliquis  dc 
cognatis  occisoiis  inducatur  testis  adver- 
sus  eum,  censerelur  reus  liomicidii  :  et 
hoc  est  omiiino  irrationale.  Ilomines  au- 
tem  in  iegibus  ponendis  non  debent  quaj- 
rcre,  quid  fucrit  a  patriiius  observatum, 
scd  quid  sit  bunum  oijscrvaudum  ;  et  ita 
conveniens  est  antiquas  legcs  mutari,  si 
occurrant    meiiores.    Tertiam    rationem 
ponit  ibi,  «  Ycrisimile  (juia  prius  etc.  » 
Ad  cujus  inteliectum  cousidcrandum  est 
quod  Aristotcies  opinaiiis  fuit  mundum 
ab  aiterno  fuisse,  ut  patet  in  octavo  Phy- 
sicoriim  et  iii  primo  De  cfjnlo :  et  tamen 
manifestum   est  per    anliquas   liistorias 
quod  ab    aliquo  certo  tempore  incoepe- 
runt    regiones    habitari  :    quod   videtur 
contrariari  ffiternitati  mundi.  Sed  ad  lioc 
soivendum    inducebat    Arisloteies   quod 
multoties  factae  sunt  desoiationes  gene- 
rales  terrarum  per  aliqua  diluvia  vel  per 
quascumque  corruptiones ;   quibus   ces- 
santibus  incapcrunt  de  novo  regioncs 
liabitari.  Quod  quidem  potuit  contingcre 
dupliciter.  Uno  modo  ita  quod  homines 
generareutur  ex  terra.  Posucrunt  enim 
quidam  quod  ex  terra  aliquo  modo  pro- 
portionata  naturaliter  gcnerarctur  iiomo, 
sicut  et  murem  certum  est  generari  ex 
terra.  Sed  hoc  non  videtur  convenicns  : 
quia  natura  ex  detcrminatis  principiis  et 
per  determinata  media  procedit  in  suos 
efrectus  :   unde  animalia  perfecta   nun- 


\.\m\  II 


IHi 


(|ii!im  no.ssiiiil  K**iorari  nisi  cx  sciniiir  : 
iiimIo  iioii  ('rcdiiini.s  (|ii(mI  c.v  t«M'ni  posHlt 
luiiMo  llcii  tiatiinililcr,  scd  soliiiii  vii-|iil(* 
(Hviiui.  Alio  iiiodo  potuil  (■oiiliii^'(M'i^  (|uo(l 
iii  f<i*ii(M'iili  coniiplioiK*  ali(|iii  lioiuiiics 
(-onscrvarcnltir  m'1  iti  inoiililnis  vcl  pcr 
ali(|inMn  aliiitn  inodiiin  ;  siciil  iios  poiii- 
mus  «|UO(l  Noo  rnil  (dus«M'vatus  iu  .Xrca, 
|(Mnpor«i  dilnvii  ^(Mi(M'alis,  cl.  n«Mtcaliou 
rnil  c(Mis(M'valtts  in  nKMililitts  in  dilnvii) 
(|ttod  accidit  t(Mnpor«>  0^'-\>;is  rc^Ms  in 
t(M'ra  (ii'a'cornin,  Scd  (pioctinKiini  iioriim 
inodoriim  contiiit,MM-il,  vidclttr  «itiod  jn-i- 
mi  li(nniii«*s  rtnMinl  iinpitid«Milcs«^l  ij;iiari, 
id«>sl  iion  c\(-«'llcttlcs,  sicnl  raltiilosc  dici- 
Inr  «lc  iHis  «|iii  diciintnr  riiiss«>  pr«)«ln('ti 
(lo  terra,  lcmpor«>  l)«Micari«)uis  :  uud«i  iu- 
c«mv«Mii«Mis  vid«'tiir  «piod  art(piis  p«M'nia- 
iical  in  ici;iliiis  «'1  slalnlis  ipsornm.  (Jnar- 
tam  ratioucm  [lonit  il)i,  «i  Adittn'  auloin 
110(1110  scriptas  otc.  »  Possot  oiiim  aiiipiis 
«licoro  «|ii«id  c«)nsnotndinos  antifpiorum 
insousalornm  opiiorlnunm  rnil  mularo  ; 
sc«l  lo^os  «pia'!  suut  script.'«  a  viris  sapion- 
lilms  uou  dobeiit  miitari.  Scd  ad  hoc  ex- 
cludiMidnm  ipso  ol)jici«Mido  dioit  qnod 
noii  ost  molins,  si  otiam  logos  scripta' 
pcrmauoant  immoliilcs.  Vi«lomus  cuim 
quod  impossil)ile  est  omnia  diligenlcr  ot 
porfoctc  osso  scripta  circa  onlinalionom 
civitatis,  etiam  a  qniiiuscumqno  sapicn- 
tibus  viris  ;  sicut  etiam  est  hoc  impossi- 
bile  circa  alias  artes  :  quia  sapientes 
scribnnt  logom  in  nnivcrsali,  et  non  pos- 
sunt  consi«lcrarc  omiiia  particularia  :  ac- 
tus  vero  sunt  circa  particularia  :  undo* 
non  potucrunt  omiiia  perfecte  scribere 
qua'  pciiineiit  ad  diroctioncm  aotuiim  ; 
et  sic  mclius  cst  quod  immutentur  quan- 
do  aliqnid  molius  invonitur.  Sic  crgo  pcr 
hnjnsmodi  rationcs  vidctur  quod  quae- 
dam  leges  aliqnando  sunt  mutandae. 
Deindo  cum  dicit  «  alio  autem  » 
Proccdit  ad  contrarium.  Et  primo  os- 
tendit    veritatem    quaestionis.    Secundo 


Hidvil  ipiaindani  iudtictariiin  raliitiium, 
ibi,  «  Moiida.x  (pi(i(|uo  idc.  ii  l)icit  imko 
piiuio  «piod  si  aiiipiiH  HoniiKJiim  niiuin 
inodniu  cousidtMcl,  vi«l«'liiliir  ohhc  mui- 
Ititii  v<M'«>nduiii,  mnlan^  anliipiaH  U-^r.H 
«'liaiii  pr«i  iiKdiorilitis  :  polcst  ciiiin  c.ttu- 
tingcro  (piod  sit  modiciim  mcliii.s  iilud 
«piod  adiuv«'ni«'lur  :  c(insuo.Hc(;i'e  autom 
ad  dissoivondum  lcgcs  csl  vald«'  pravuin. 
riid«'  manircslnm  cst  (|iiO(l  snstiiKMidi 
stinl  iptidain  niodici  dcfcclus  ot  «Mror«!S 
ipii  ooiitingnut  [iriucipibus  ot  sapiontibtis 
in  iogilnis  fcnMidis;  (piiaiili!  ipii  vtilt  mii- 
lan;  pr(^pt«>t'  aiiiiuid  inclins,  noii  lantitm 
|iidli(-i«>t  mntaiido,  «jnanlnm  noc^diit,  diim 
«•«)usu('scuut  cives  nti  iion  obscrvaudnm 
staliifa  invocopta  prin«ipnm. 

I)«»indc  ciim  dicil  "  iiK-iidax  quoqnc  n 
Solvil  tinam  indticlarnm  ralionnm  iti 
ooutrarium.  Kt  dicit  «juod  illud  excm- 
pliim,  «juod  sumobatiir  dc  artibus  iii  (jni- 
lins  profnil  mtilla  mutasso,  iiKlii«'it  iios 
a«i  mondacinm,  «jnod  iioii  ost  similo  do 
mutationc  artis  et  logis  :  quia  ea  quae 
suut  habeiit  efficaciam  ex  ratione;  sed 
lcx  nnlliim  habct  robnrad  hoc  qnod  por- 
snadoalur  subditis,  quod  sit  bona,  nisi 
por  consuctudinem;  quae  quidcm  non  fit 
nisi  per  multum  tempus.  Undc  qui  facile 
mntat  ^egcs,  quantnm  est  de  so,  debili- 
tat  legis  virlutem.  Ad  alias  atitcm  ratio- 
nes  patct  sohitio;  quia  non  concludunt 
quod  leges  sint  de  facili  mutandse;  sed 
quod  aliqua^  leges,  scilicet  mal»,  sint 
aliquando  mutanda^,  quod  verum  est. 
Deinde  cum  dicit  a  adhuc  autem  » 
Movet  aliam  quaestionem;  et  dicit, 
quod  si  legcs  sint  aliquando  mutandae, 
quffirendum  est  utrum  omnes  sint  mu- 
tanda',  et  utrum  in  qualibet  politia  vel 
non;  et  utrum  sint  mutandae  a  quocum- 
que,  vel  ab  aliquibns  determinatis.  Mnl- 
tnm  onim  differt  quid  circa  hoc  verius 
sit.  Et  ideo  haec  consideratio  dimittitur 
ad  presens  et  reservatur  in  posterum. 


LECTIO    XIII. 

Lacedxmonioriim  rempiiblicam  examinat,  quge  cxteris  prsestare  diu  visa  est, 
ipsamque  in  servis,  mulieribus,  agrorum  possessione  reprehendit. 


AKTIQUA 

De  ea  autem  quse  Laceciaemoniorum  polilm,  fere 
autem  cle  aliis  politiis,  duiB  sunl  considerationes. 
Una  quidem,  siquid  bene  vel  non  bene  ad  virtutis 


RECENS. 

De  Lacedfemoniorum  autem  et  Cretensium  repu- 
blica  et  fere  etiam  de  ceteris  duo  sunt  videnda  : 
quorum  unum  est,  sitne  aliquid  in  eis  rect«,  an  se- 


189 


1'OLlTICuRrM. 


oriliQAD)  leg«  atatut' 
luutiuui   el    ad    au|i 

Ipali*   polllicl- 


--'    Altera  auteni,  liiiiiiiil  ad 
III   cijiilrai  idb    |iru|iusitK 


II 
viv 


>UII 

•re. 
i;Ud 


•juaiii 
l     Ciiitt 


11.. 

eii 

Cri  II    iiihil    uiii|uiiui    tnlc   ttrciilil.    CiiUsd 

au''  iiiai  civitittes  i|uauiviii  |iu({iiiiiitt;a  iiil 

luviceui,  uei|ue  uiiiiui  esse   couiput^uaiiteui  liiFliiiili- 

bii.->  i.r.,i.i,-r  '-\|ieilire,  etiaiu   iimia  |iu«i>i(leiitihuti 

[)iM  Lai-uuilius  aiiteiii  viciui  iiiiuiii:i 

uiii  :.  Vi.,.,  et  MenBeiiii,  el  Arcaileii,  c|iiuiiiuiu 

et  .n  n  |iriiici|iio  ilisceilftinut  |iru|>ler  helliire. 

Aiiliu.  .  iiiii  Acliaicis  vic.uiii  et  IN-rrHhiiii,  et  .MH«ue«>i- 
butt.  \  iiietiir  aiiteiu  el  «i  uilul  alteniui,  be.l  i|uoil 
curtt)  i{uiileui  uperusuui  estfe,  i|uo  u|iorteiit  ail  ipsob 
i-olloi(ui  iiioilii.  Iteuii».-i  ijaiiJeiu  iiijiinitiitiir  et  it^i|UH- 
libua  >:  it    iiei|>soii    lioiuiui^;  et  uiale   tereinlo 

Mveut.  MUtur  et  ocliiiut.  Halaui   if^itiir  quoil 

iiou  e.\  iii'>eiHeiilil)Uri  optiiiiuui  uioduui,  ijuibus  liuc 
ttcciilil,  circa  servituteiu. 


Adhuc  auteui  ad  uuilierea  rennissio  et  ad  eleclio- 
iieui  jjolitia;  uociva,  et  ad  Ielicit;iteiii  civitatis  :  iiue- 
aiaduioduiii  eiiiiu  domus  pars  vir  et  uiulier,  pauiui 
quia  et  civitateiii  jirope  ei  i(uod  est  iii  duo  dividi 
oportet  pulare,  ut  ad  vironiui  iiuillitudiiieui  el  luu- 
lieruiu.  ltai(ue  iii  quibiiscuuniue  politiis  prave  babel 
quod  circa  uiulieres,  oiediuui  civitatisoporlet  putare 
esse  iDoriliiiatuiii  lege. 

Quod  quideiu  il)i  accidit  Totam  eniui  civilatem 
legislator  esse  voleus  perseveralivam,  secuudum  vi- 
ros  quideiii  talis  est.  io  muiieribus  autem  uegle.xil  : 
vivuut  euim  volupluose  ad  omuem  iulemperautiaui 
et  delitiose. 


Itaque  necessarium  in  tali  politia  honorari  divitias. 
Aliterque  et  si  e.xistant  a  mulieribus  coutiuenles. 
quemadmodum  uiulta  militariuui  et  tiellicorum  ge- 
nerum,  vel  etiam  siquidem  alteri  houoraveruul  eum 
qui  ad  niasculos  coilum  :  videtur,  is  eniiu  qui  labu- 
lose  loquutus  est  primus  non  irraiiouabililer  cou- 
junxisse  marem  aa  venerem,  aut  euim  ad  eam  qu<e 
niasculorum  coUocutionem,  aut  ad  eam  qud;  mu- 
lierum  videulur  iuhiautes  omues  lales,  prupter  quod 
apud  Lacoues  extitit,  et  multa  dispeusabantur  a  mu- 
lieribus  in  principalu  ipsorum,  quamvis  quid  diflert 
mulieres  principari,  aut  priucipes  sub  mulierib:as 
regi?  Idem  euim  accidit  :  utili  euim  existeute  auda- 
cia  ad  nihil  circularium  uir^i  ad  bellum  :  maxime  uo- 
civae  etiam  ad  hoc,  quce  Lacouum  erant.  Oslende- 
runt  autem  in  eo  qui  Thebaeorum  congressu  :  uti- 
les  quidem  enim  nihil  eraut,  quemadmodum  in  aliis 
civilatibus.  Tumultum  autem  exhihebant  plusquam 
iDimici. 


A  principio  quidem  igitur  videtur  accidisse  Laco- 
nibus  ratiouabiliter  mulierum  remissio  :  extra  do- 
mum  euim  propter  militias  pere^rinabautur  multo 
tempore,  pugnantes  ad  Argos  bellum,  et  rursum  ad 
Arcades,  et  Messeuios  :  vacautes  autem  se  exhibe- 
bant  legislatori  praeparatos  factos  propter  uulitarem 
vitam  :  multas  euim  habet  partes  virtutis.  Muli(;res 
autem  aiunt  quidem  couatum  fuisse  Lycurgum  du- 
cere  ad  leges  :  ut  autem  resistehant,  discedere  rur- 
sum.  Causae  quidem  igitur  sunt  heec  factorum ;  quia 


CU8,  ad  o|>timam  reipiiblicif,  adminigtrandae  descriu- 
lioueui  le^ibuit  coustitutum  ;  ulterum,  sitne  aliquid 
couveuieuier  reipublicu;  propoaito  et  iiiodo  cuiintilu- 
tuiii,  au  ei  repuguet. 

Ei  i^itur  civitati,  cujiis  Hdniiiii.strutio  rei-ta  sit  fu- 
lura,  tt  necessuiioruiii  ad  vituui  susteiitHiidam  cura 
vacatioueiii  esse,  oporlere  couveiiit  iiiter  oiiiuea  : 
«ied  ■iiioiuodo  hoc  porisit  eflici,  iioii  e.->t  fiicile  e.xco- 
^ilare.  Niiiii  et  Thessnlici  peiieslu?  i<ii-|ii;  iii  '1'lieMsalos 
UiviiBeruiit,  iteitii|ue  ilelotes  iu  LaceiUiMiiDiiiuii.  Nuui 
|>er|>etiiu  veluli  cahihuii  euruiii  udversis  iiuiidiuute» 
immiiieiit. 

Creteiisibuii  aulein  iiihil  dum  tiilc  accidit.  Cauaa 
auteui  hujiiB  rei  forlusise  est  qiiod  uulla  fiiiitiiiiurum 
( ivitutiuji,  quamvis  iiiter  se  bellum  geraiit,  pradieut 
s«  belli  liocium,  uiixiliumve  feral  i-ervis  a  civitale 
deticieulibus  :  idco  quod  sibi  iiou  oxpediat  illis  aiixi- 
lium  ferre,  ut  quii;  etiaiii  siiiiiles  servos  habciit, 
ijiios  perioecos  vocunt.  Lacedifmoniis  aiiteui  tiiiitiiiii 
omuea  eruul  iiiiiiiici,  Argivi,  Messeuii,  Arcades.  Nuiii 
et  Thessalis  initio  servi  desciverant,  jiroptereu  qiiod 
belliiiii  elium  tuiii  ciiiu  ac(-olis  Achifii^,  Perrhoebifi, 
.Mu^uetibus  gerebaut. 

Videtur  autem,  etsi  iiiliil  uliud,  certe  regimen  el 
iiis[)ectio  horiim  homiiium  magui  iiegotii  esse,  ma- 
guii!  prudeutiit),  quomodo  ?e  advernii»  eos  gerere 
oporteiit.  Niim  si  ngatur  ciim  iis  liberalius  ac  remis- 
sius,  petiilaiitcr  exsultaut,  et  ciim  doiniiiis  de  digui- 
tate  coutenduut  :  siii  tracteiitiir  asperiu^  vivauique 
misere,  iu  doniiiios  peruiciem  moliuntur,  eosque 
oderunt.  Ex  his  igilur  iiitelligere  licet,  eos  qiii  in 
hajc  mala  incidunl  propter  servitium,  quam  llelo- 
tiam  appellaut,  non  optiiiio  molo  vacationem  a  ciira 
ii(!cessariorum  sibi  procurasse. 

Pra^terea  vero  reiiiissio  et  iiidiilgentia  in  mulieres, 
ct  ad  cousilium  rei()ublicin  et  ad  beatitiidinem  civi- 
tiilis  damnosa  est.  Ouemadmodum  euim  domus  pur- 
tcs  suiit  vir  et  mulier  :  ila  scilicet  et  civitatem  exis- 
timare  ojiortet  in  duas  partes  lerme  aMjiiules  essi; 
divisam,  iu  virorum  el  mulienim  multitudinem. 
Oiiare  quibuscumque  in  rebus  (lublicis  disci|)lina 
uiulierum  male  habet,  iu  iis  dimiilium  civitatis  exis- 
timauilum  est  uou  esse  legibus  temperatum  :  quod 
illic  eveuit.  Nam  quum  totam  civitatem  1-itor  legiim 
vellet  ad  toleraudos  labores  esse  robustam,  in  viris 
quidein  perspicue  quod  volebat  assecutus  est;in 
mulieribus  vero  negligentem  se  pr.Kbuit.  Vivunt 
enim  intemperanter  et  luxuriose,  ad  omne  scilicet 
inteuiperantiai  genus  solutae  atque  effusse. 

Itaquenecesse  iu  tali  reipubli'"8e  forma  [ilurimi  fieri 
divilias,  maxime  si  viri  sub  potestate  inulierum  sinl : 
quemadmodum  multae  militares  et  bellicosiE  natio- 
ues,  praeler  Celtas,  et  si  qui  alii  palam  consuetudi- 
nem  cnm  masculis  comprobaruut.  Videtur  euim  is 
qui  priinus  fabulam  composuit,  non  temere  cum 
Marte  Venerem  copulasse  :  aut  enim  ad  masculorum 
congressuni  aut  ad  feminarum  tales  homines  viden- 
tur  esse  proclives. 

Idcirco  hoc  apud  Lacedaemonios  locum  obtinebat, 
et  mulla,  quamdiu  Graeciae  imperium  oblinebant,  a 
mnlieribus  a.lmiuistrahanlur.  Atqui  quid  iuterest, 
utrum  mulieres  reipublicee  praesint,  an  reipublicsB 
praefecti  mulierum  arbitratu  rempublicam  gerant? 
Idem  enim  utrimque  evenit.  Quum  autem  audacia 
ad  nullam  rem  quolidianam  atque  usitatam  sit  uti- 
lis.  sed  si  forte,  in  bello  usui  esse  possit,  etiam  in 
rebus  bellicis  ma.ximo  damno  fuerunt  Lacedaemonio- 
rum  femiuae  :  idque  in  incursione  Thebanorum  de- 
clararunt.  Nam  utilitatem  quidem  nuUam  attulernnt, 
quemadmodum  iu  aliis  civitatibus;  sed  trepidalio- 
nem  et  tumultum  civitati  incusserunt  majorem  quam 
hostes. 

Initio  igitur  nou  iminerito  hanc  licentiam  viden- 
tnr  Lacedaemonii  mnlieribus  permisisse.  Nam  procul 
a  domo  propter  militinm  multo  tempore  (jeregrinii- 
bantur,  uunc  bellum  Argivum,  uuuc  rursus  Arcadi- 
cum  et  Messeniacum  gerentes.  Otium  autem  nacti, 
se  ijisos  quidem  propter  vitam  militarem  Intori  legis 
quasi  prffiparatos  faciles  pra-bebanl;  multas  enim 
virtulis  partes  continet  illa  vita  ;  feminas  autem  aiuut 
Lycurgum  sub  legum  jugum  ndducere  couatum, 
qiuini  illfP  contra  nitereiitnr.  ab  inoepto  destitisse. 


i,iiir;n  ii. 


iHri 


pnlimi,  qnln  ot  Inijiirt  iioccnll.  Sod  iuin  Inir,  nfni  con- 
(tiitrraiiuiH  ciii  (i|iorli<iit  v<<iiiani  liitlixro  luit  lum  liii- 
liiii'«;  HOil  (li<  ci)  i|iiii<l  ri'('l«  iiiit  iiiiii  rcctK.  (,)nii<  nii- 
lcin  clrca  ninli(<r(<>«  liiiliciitiii  iidii  lii<ni<,  Hicnt  ilictnii) 
(<Mt  (<t  priiiH,  iiiiii  hiiliMii  inil(<ci<iiliiini  (|niiiiiiliuii  fn- 
(■(<!'(<  |)(ilitiii<  i|)ninH  hciiiiiiliiin  kc,  hcil  inlilcrc  iili<|uiil 
11(1  aindrcin  |i(<i'niiiii<. 

P(>i«t  cii  ciuiM  '|uii<  luiiic  (li(<tn  mMil,  oo*  (|iii  circii 
irrc(,'iiliiiitiili<iii  i)i)SH(<Hni(iiii((  iiii-ri<|iiiliit  ntiiin(<  iili- 
(jiiirt  :  iis  (|uiil(<in  (<niiii  i|isiiriiiii  nciiilit  iiuHsi.lcrc 
nuilliun  valil(<  siilihliiiiliaiii  iis  iiiilcni  iiiiiiiiiiu  iiniili- 
ciuii   :  |ir(i|ilcr  i{iiiiil  i|uiilciii  lul  |iiiui'iim  V(<iut  rc^in. 

Iloc  iuil(<ni  (<liiun  ii(<r  !(<«('«  iiriiiiiiitiiiii  i^^t  i)iiiV(<. 
Kni(<r«  (luiilciii  «niiii  aiit  V(<nil«i'«  ('\isl(<iitciii  IViit 
iiiin  liDiuuii,  r«i't(<  liicicns  :  •liu'(<  iuit«iii  ct  ilcrcliii 
(|u«r«  |)(it(<rttnt«in  dcilit  vi)l«iililiiis  ;  i[iuunviH  i.l(<iu 
n«ciil(<r«  iioc«!i8iu'imn  illo  iiioilo  ol  i.^to.  Sniit  niitcin 
iuiili(n'imi  l'«r«  oiiinis  rcgioiii><  i|nini]iu<  |iiirtiniii 
(lnn\  liivrcilihiis  iuullis  rnclis,  ct  iiroiilcr  dotcs  daro 
inaf^Mias,  qiiaiuvis  nicliiis  nnlliun,  aiit  inoilicatn,  niit 
nicnsnriitiun  iiislilulain  cssc.  Niiuc  nntciii  lic«t  dnr() 
lifi'r«clitariani  cnicmuinic  volii«rit;«t  si  nioritur  uoii 
dis|ioiioiis  i|u«iii  iitiiiuo  ilercliiiniial  liivrcdoiii,  islc 
cuicuuuiuo  volnerit  dnt. 


Ij^itur  oum  possil  rogio  niillo  oqnilos  iuiltcre,  el 
iiniugcntos,  ot  viros  nd  ariiia  tri^iiita  millia,  neque 
uiille  nniltitndiiio  eraut.  Fncliiiu  ost  autom  iier  opera 
ipsorniu,  uiniiirostnm  (inia  prave  ipsis  linbehniit  qiia^ 
circn  iuslilutiouom  hauc  :  uullam  ouiiu  pla^'nm  por- 
tulil  civitns,  sed  periit  proptor  liominiim  paucitatem. 
Diciint  nnteiu  qnod  suli  prioribiis  rcj^ibus  ndjicie- 
bnut  poliliam  ut  uou  ticri  ttiuc  liomiiuiiii  paiicilas 
et  bellautibus  uiiillo  lemiioro  :  ol  aiuut  fiiisse  ali- 
q^nnudo  Sparliatas,  et  deoem  milliii.  Aliameu  sive 
siut  vora  istn,  sive  uoii,  uiolins  per  possessiouem  re- 
gulataiu  replere  viris  civitutom. 

r.outraria  nulem  ot  qiuv  circa  filioruni  procuratio- 
neiu  lex  ad  bauc  directiouem.  Voleus  enim  legisla- 
tor  ut  pliiros  sint  Spartiates,  provocal  cives  qnia 
plures  faoiaut  pueros.  Esl  autem  ipsis  lex,  cnin  qui 
genuerit  tres  tilios,  aphurou  esse  ;  euni  autem  qui, 
qualuor,  siue  vectiftali  omuiuui.  Quamvis  manifes- 
tiiiu  quod  nuiltis  factis,  regione  autem  sic  divisa,  ne- 
cessarium  muUos  tieri  pauperes. 


Kiinim  iKilof,  •|n(it  nrciilcriinl,  r.niinn  liirr  fiilt  : 
ijnnid  ntiniii  linJiiN  peccnti  iicilictit.  Ni>«  niitciii  noii 
lioc  (|nii*rinini«,  ciil  hil  igii(iHci*iiilniii,  ciil  nuii  :  «nil 
i|nlil  xit  ri<cl«,  i|niil  MrciiH  liiKtiliiliiin.  Vnrniii  rn  i|iin< 
nd  ri<iiiiiinM  |ici'tiii«iit,  iKiii  liitnc  iiiHtilntn  viilrntnr, 
iit  «1  iiiitKii  (lictniii  «Ht,  iKin  Holnni  ipnniii  |iit  pc 
rciiipiiMiiiini  (l«d«c(irnr(<,  H«d  «linin  nd  imiiKiilurn- 
tiiiii  |i«i'iiiiiir  Mtiidiiiin  ciiurcrrr, 

Niini  pnclcr  cn  ijiiii'  dictn  Hiint,  iKiiiorniii  iiiM(i|ilA- 
liln^«  cliiiiii  rcprcbciidi  |iiili<d.  Accidit  rnim.iit  «oriiiii 
nlii  rcni  fnniiliMrcin  niiijili  "«iinnin  |ioHMid«niit,  nlii  t<*- 
iiniHMiiuiiiii  nti|ii«  iin^iiMliMpiiitiniu.  Qiiii|irii|it('r  nd  pnn- 
ciii  rcdactiiM  v-il  nmT  S|iiii'tniin «.  Iloc  nntciti  «tiniti 
lc^iliiiH  coifliliituin  «st  pftrpcrniti.  Kccit   «nim   latur 

l«i;iM,  iil  piilri iiiuin  niit  Hiiniti    vi!IkIit<>,  niit   nlic- 

niiiiicincri'  lialicrctiir  uon  hoiie^tiim  ntqiic  lioc  recte. 
Doiinndi  nntiMii  ct  tcstnmcntii  rcliiiqnendi  pfitoHtn- 
tciu  lic(>iitiniiiqiK<  pcrmiMil,  qiii  vellcut.  Atf|ui  iilotii 
('vcnirn  iiucessu  «sl  «t  hoc,  et  illo  nirido. 

.Iniii  vero  e\  (piiiiqne  totiiiH  ngri  pnrtibuM  dna-  fen; 
siiiit  mnliernm  ;  tiim  (jiiin  iiiiilta>  pncllii*  orlni;  iiuut, 
iid  quns  (iitiiiiiiiii  pntcrnoriim  liouoriim  |iiTvetiil  lia;- 
rcditas;  liini  (|iiia  iiia|,(iui'  siiiit  |iucllarnm,  uubcu- 
tiiiin  dolcs.  Alqiii  prifstaliiit  vcl  iinllaiii  vel  e.\i(^iinm 
v«l  mediocrcm  dotem  esso  pr.cliiiitnin.  .Niiuc.  nutem 
ct  palri  tilinin  pnteriiornm  botKirnm  lunredcin  fiitu- 
ram.  ciiilibcl  iii  mntrimoniiim  collocnre  licet  :  et  »i 
pater  inortiins  sit  iiitestntus,  aut  uon  expresscrit  tes- 
tamoiito,  ciii  liliam  sikiiu  ('ollocnri  velit ;  (|iiem  lia:- 
redoiu  roliqiierit,  liic  cui  velit  collocnt.  Itaque  quuin 
possit  a^cr  Spnrlauiis  iiiillc  ot  qniiifjenlos  cqnites  el 
trifjiuta  luillia  f^ravioris  armatnra'  peditniu  ulerc,  ne 
uiille  (]uiilein  iinmcro  ernut. 

He  niiteui  el  eveutu  planum  factum  est,  hoc  nb  iis 
Iiorperam  csao  inslilntum.  Non  eniin  uiinin  iilajfam 
iiiRC  civitas  ferre  potnit,  sed  ea  funditiis  iuteriit 
propter  homiuum  peuuriam.  Dicnntur  autein  supe- 
rioribiis  rcgibiis  rcfjuum  obtineiitibiis  jns  civitatis 
iiuportivisse  peregriuis  ;  itaque  factuin  ut  in  boiui- 
iiiiiii  pouuriam  nou  iucidereiit,  diiiluruis  bellis  con- 
llictati  :  aiuuliiue  qiioudam  Spartre  cives  fuisse  vel 
decies  n-ille.  \'eruiutamen  sive  hfec  vera  suut,  sive 
socus.  pr.Tslat  urbem  esse  freqiientem  el  refertam 
civium  mulliludine  per  bonorum  sequationem. 

.lam  vero  lex,  qu.-e  ad  liberornni  procreatiouem 
perliuet,  huic  correctioui  adversatur.  Nain  quum 
vellct  lator  legis  qnamplurimos  esse  Spartiatas,  al- 
lexit  cives  ad  quamplurimos  liberos  procreandos. 
Est  enim  lex  apud  eos,  si  quis  tres  filios  procrearit, 
enm  vacationem  habere  militiije  :  si  quatuor,  ab  om- 
nibus  publicis  maneribus  immunem  esse.  Atqui 
perspicuum  est,  si  niulti  nascantiir,  quum  ager  ita  sit 
divisus,  necessario  multos  pauperes  fuluros. 


Postquam  Philosophus  posuit  politias 
institutas  a  sapicntibus,  nunc  agit  de 
politiis,  quai  in  civitatibus  observantur. 
Et  primo  de  politia  Laced«moniorum. 
Secundo  de  politia  Cretensium,  ibi, 
«  Cretensiumquidemetc.  »  Tertio  depoli- 
tia  Carthaginiensium,  ibi,  «  Politizare  au- 
tem  videntes  et  Carchedoni  etc.  »  Harum 
enim  civitatumpolitia^  commendabantur. 
Circa  primum  duo  facit.  Primo  ponitmo- 
dum  considerationis  necessariai  circa 
has  polilias.  Secundo  agit  de  politia  La- 
ccda^moniorum,  ibi,  «  Quod  qiiidem  igi- 
tur  ctc.  »  Dicit  ergo  primo,  quod  duffi 
considerationes  incidunt  circa  politias 
Lacedamoniorum  et  ahas  pohtias  :  qua- 
rum  una  est  ut  consideretur,  utrum  il- 
hid  quod    in  eis  lege  est   statutum,    sit 


conveniens  ordini  virtutis.  Hoc  enim  est 
finis  omnislcgis.  Unde  silex  non  sit  pro-  ~ 
portionata  ad  virtutem,  non  erit  lex.  Aha 
consideratio  est,  utrum  iii  pohtia  sit  ah- 
quid  ordinatum,  quod  sit  conveniens  se- 
cmidum  suppositionem  et  modum,  con- 
trariae  pohtiae  ei  quae  proponitur  :  puta  si 
ahquis  intendat  instituere  pohtiam  stattis 
popularis,  ct  ponat  leges  convenientcs 
politiae  potentioris,  quae  est  contraria. 
Sic  etiam  et  in  scientiis  ahquid  reproba- 
lur,  aut  quia  non  convenit  veritati,  aut 
quia  non  convenit  positioni. 

Deinde  cum  dicit  «   quod  quidem  » 

Agit  de   politia  Lacedaemoniorum.  Et 

primo  quantum  ad  ca    quae  habentur   a 

civibus.  Secundo  quantum    ad  ordinem 

ipsorum  cnium,  ibi,  «  At   vcro  et    qua? 


184 


POLITICOUrM. 


ete.  II  Circaprimuni  tria  fucit.  l*rimo  pro- 
Huquitur  ua  qua^  pertiuciit  uil  Kervos. 
Secuuilo  ea  ({uai  pertiuuut  ud  nmlieres, 
ibi,  '»  Ailliuc  uutem  »'tc.  'r«*rlio  vn  (pia^ 
pertiuLUt  ud  posscssioue.s,  ihi,  <;  l'osl  cu 
euim  (lua;  etc.  »  lia^c,  euiiu  tiiu  u  civilius 
tiutiuutur.  Dicit  viy;^  primo,  (juod  omiics 
coulitciilur  lioc  :  (piotl  o|){)ortuiium  cst 
civituti,  ijua»  (lcl)(!t  liciic  vivcre  polilicc, 
([uod  iii  cu  (t.xistut  iiistitutio  iu;cessuri(j- 
rtim,  idest  survorum,  vel  (|uorumciim(|U(; 
qui  siiut  iKu-cssurii  m]  iniiiistiaudum,  ut 
8cilic(;t  i[)si  rcctu  discipliiia  potiaiitur. 
Sed  qiiomodo  liut  iion  potest  de  fucili  i\c- 
ci[)i.  tjuod  uutcm  lioc  sit  necessurium, 
muiiitcstut  coiise^iueiiter  p(!r  iuconv(;- 
uicutia,  qua'  cx  eis  sCMpiuiitur,  (luuiido 
noii  suiit  tx.Micdiscipliiiuti.  Multoti(!s  (Miim 
contingit,  quod  puuperes  in  Tlnjssaliu 
molesti  fuerunt  divitihus  :  et  similiter 
Lacedrcmoniis  si^rvi  eorum  fie^picnter 
fueriiut  iiifcsti  :  iusidialjaiitur  enim  v.ls 
quuudouliquuinfortuniueiscontingehunt, 
itu  ut  non  possent  cos  reprimere,  et  in 
tulit)us  iufortuniis  eos  molestabant.  Sed 
Cretensibus  niliil  tale  accidit  :  et  forte 
liujus  cuusa  est,  quia  quamvis  civitatcs, 
(jua;  sunt  vicina',  pugncnt  ad  invicem, 
nullatamen  estcivitas,  qua'pugn(;t  contra 
aliquos  cives  distantes,  eo  quod  non  cx- 
pc(liat  eis,  proptin-  lioc  quod  pradii^  pos- 
sident  prope  civitatem  et  domos  suas;  et 
sic  si  longinquum  beUum  snscipercnt, 
non  posscnt  suorum  pra^diorum  curam 
habere  :  et  quia  Crctcnses  non  hahcbant 
vicinos,  qui  contra  eos  pugnarent,  puta 
in  insula  maris  existentes,  non  frcquen- 
ter  imminebant  cis  infortunia,  in  quibus 
servi  vel  inopcs  posscnt  cis  insidiari. 
Sed  Lacedamoniis  omncs  vicini  insidia- 
bantur.  Erant  cnim  totalitcr  dcditi  rebus 
militaribus,  ut  Yegetius  dicit  iu  libro  De 
re  mililari,  sicut  et  Athenicnscs  philo- 
sophiae.  Inimicabantur  enim  Argivi  et 
Mcsseuii  et  etiam  Arcades,  etaprincipio 
etiam  discordabant  a  Thessalis,  habuc- 
rnnt  etiam  bella  cum  Achais  vicinis  eo- 
rum,  et  Perrebis.  et  Magnesiis;  et  ideo 
multoties  infortunia  eis  imminebant, 
quibus  eorum  servi  insidiabantur.  Sic 
igitur  patet,  quod  neccssarium  est,  ut 
scrvi  et  alii  necessarii  disciplinentur  : 
sed  quodhoc  non  sit  facile,  ostendit  con- 
sequenter  :  et  dicit  quod  si  nihil  altc- 
rumesset,  istud  vidctur  opcrosum  essc 
quantum  ad  curam,  quam  oportet  ha- 
bere  de  servis,  quomodo  oportcat  ad  eos 
colloqui,  vel  qualitercumque  convcrsari. 


tjuia  ex  una  part(;,  si  liomo  bcnigno  so 
liabeat  ad  eos,  insolescunt  et  efficiuntur 
injuriosi,  et  reputunt  se  uMpiules  domiiiis 
siiis.  Kx  uliu  vero  |)arfe  si  ipsi  vivunt, 
scniper  mula  siisliiKaido  u  d(jniiiiis  suis, 
odiiint  eos  et  insidiantur  eis  :  uiide  dif- 
tlcile  est  videre  (pialit(;r  siiit  Iractandi. 
npoilet  ('niin  m(;di(j  modo  se  ad  eos  lia- 
b(ue,  ut  iiou  iiijiisfe  aflligantur,  ncc  la- 
iiKui  eis  niinia  familiaritas  ostendatiir. 
Kx  istis  ergo  concludit  (jiiod  Laccda'- 
inoiiii,  (juibiis  hoc  accidit,  iit  a  servis 
siiis  molcstarciitur,  non  suiit  (!X  illis,  (|ui 
oj)timiim  nioduiu  iuveiKuunl  circa  guber- 
iiatioiiem  servorum. 

l)(!ind(!  (;um  dicit  «  adhuc  autcm  » 

Agit  de  [)olitia  Lacedaimoniorum  (piaii- 
turu  ad  miilieres.  Kt  circa  lioc  (jMafuor 
facit.  l*rimo  ostendit  necessarinm  esse 
quod  mulicres  iii  civitate  bene  disci[ili- 
iKMifiir.  Sccundo  ost(!ndit  (jiiid  circa  hoc 
Lac(Mi,einonii  observarenf,  ibi,  <(  (juod 
quidem  ihi,  elc.  »  Tertio  ostcndit  quai 
inconvcnientia  ex  hac  observanlia  seque- 
rcnfur,  ibi,  «  Ifafjuc  nccessariam  cfc.  » 
(Juanto  ostciKlil  (jua',  fucrit  causa  hujus 
obscrvantiae,  ibi,  «  A  principio  quidem 
igitur  etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  re- 
missio  legiim  (;irca  mulicres,  ut  scilicct 
absquc  convcnicnti  disciplina  in  civitatc 
vivant,  ad  duo  est  nociva.  Primo  quidem 
ad  electioncm  politia" ;  quia  per  earum 
inordinationcm  totam  politiam  contingit 
immutari,  ut  dicctur.  Secundo  ad  fclici- 
tatcm  civitatis;  quia  proptcr  earum  inor- 
dinationem  multa  inconvenientiapossunt 
in  civitate  sequi.  Et  hoc  manifestat  pcr 
hoc,  quod  sicut  partcs  domus  sunt  vir 
ct  mulier,  ut  in  primo  dictum  cst,  ita 
oportct  quasi  totam  civifatcm  qu^  ex 
domibus  coustituitur,  in  duo  dividi,  con- 
sidcrata  multitudinc  virorum  ct  mulie- 
rum.  Unde  sequitur  quod  in  quibus- 
cumque  civitatibus  male  se  habct  ordina- 
tio  mulierum,  rcputandum  cst,  quod 
medietas  civitatis  non  sit  bene  ordinata 
secundum  leges. 

Deinde  cum  dicit  «  itaque  necessa- 
rium  » 

Ostendit  quid  circa  hoc  observabatur 
apud  Laceda;monios  :  ibi  enim  accidebat 
prffidicta  inordinatio  mulicrum.  Cum 
enim  de  infentionc  legislatoris  esset, 
quod  tota  civitas  essct  potcns  sustinere 
et  abstinere  a  dclitiis,  hoc  quidcm  bcne 
observabatur  quantum  ad  viros  ;  sed  mu- 
licribus  hoc  institucrclcgislatorncglexit. 
Yivunt  enim  ibi  mulicrcs  voluptuose  se- 


LIIIKU  II,  iH5 

(MiMtlnni  omiu'    pontis  inlcniiiiMaiili;i>,  ct  nlilis  OHsr  pulivsl,   nisi  iid  licllimi  ;  <•!   la- 

I  liiiin  ili  liliosc.  iMtii  nii  Ikm-  ctiain  aiKlaiiii   illarniii   iiin- 

Urinili^    cnin    iltcil    k    ilai|tic  nccuHHu-  licnini  crat    iiocna.  {)uin\  i|iiiilcin  niani- 

liiiin  »  rc.stnni  rnil  iii  lidln  i|ii(mI  lialincrnnl  ciini 

Ostcnilil  (|ti.c  inc(»n\('nicnliaMM|iicli!iii  Tlicliiinis,  in  (|n(»  niiirKM'cs  inl  niliil  ntilcH 

Inr  :  cl  |ii)iiil  i|niilii(ii'  :  (inoiiitn  |iriiniiMi  criiiil,  ikiIimiIcs  riiciMc  niinistiMiii,  i|n:i'  iii 

cst,  (iiioil  n(M'(\ssariinn  (>sl  in  l;ili   |i(ililia,  Jiliis     civitiililms    ninli(M-«!M    riiciiinl.    SimI 

in    (|iiii    innlicr(38    sic    dcliliosi^    vivnnl,  viris   iniKiiiintilins,    iniijorcin   tnninllnin 

(|no(l  \  iri  innllnm  itpinclicnl  ili\iliiis,  ct  inl'crcliitnl,  (|niiin  ctiiirn  ininiici,  volciilcs 

concti|iisc;itil   c;is,  nl    c\    liis    sittisritccrc  rnrlc  dc  ninniliiis  sc    inlroinillcrc.    \  U(\(', 

possinl  dclitiis  nnilicrnin,  (|iin'!  sinc  nia-  cx  liis  piitiit  rcinissioncni  innlicinin  no- 

ffiiis  sntnptilins  (5SS0  iKMi    possnnt.    Iloc  ciiiiin  ftiisse. 

antcin  intillnin  fiicil  iul  lioc,  (|niiil   inorcs  llcindc  cnni  dicit  <(  ii  principio  » 

corrnnipiuiliir  in  civiliilc    cl  ninlliiiu  ( ii-  Ot-lcndil    ciuisiiin    iirn-dicl.c   oliscrvaii- 

ront  (lo  (liviliis.  Kx    lioc.  onim  s(M|niliir,  lia'.  VA  dicit  (|tiod  riilioniiliilitcr  Laccdff- 

(jnoil    oinniii    iii    civilalo    sint   vciiidiii  ;  moiiiis  accidil  a  priiicipio  rcmissio  disci- 

(inod  corrnnipit    stiilmn  ci\  ilitlis.   Sccnn-  plina'  circii  mnlicrcs  ;    (|niii   projitcr  nii- 

(Inm  inconvcMiicns  iioiiit,  il)i,  «  Alilcr{|nc  liliiun,    (tii  loliililcr  dcdilii   critt    civiliis, 

ct  si  cxislcnlcs,  ctc.   »  Kt  dicit    iinod   si  inttllo  tcmporc  pcreprrinaliaiitur  cxtra  do- 

copilnr   nuillilndo  ci\  iitm,  itl   niinis  itli-  mtiin,  pn^Miiiiilcs  contni  Arffos  ot  Arcades 

stincat  a  mulicrilins,    sciniilnr   (|no(i  la-  cl    .Mcss(mios.    Kt    idiMi    mnlicrcs    riMnii- 

l)antnr    ad  liiriic  vifinm,  scilicct  iid  coi-  nclianl  domi  al)S(|nc    viri.'-,,    ad    liliiliiin 

tnm   mascnlornm;  sicnt    accidit    mnltis  viventcs  nnllam  disciplinam  a   viris  Iia- 

militantilins  cl  l)cirtoosis  viris,  ct  qnihns-  bcnlcs.  Kl  ex  liac  etiam  causa  contingit 

cumqnc  simililitis.  Qni  citim  primo  fiihu-  qnod  viri  facti  sunt  virlnosi  in    mnilis. 

losc  iiulnxit,  (luod  Miirs  fnit  maritus  Vc-  Yacanlcs  cnim  rchus   |jcllici.s  sc    cxliilic- 

ncris,    non    irralionaliililcr  cst  locnlns  ;  banl  promplos  ad  obcdicndnm  lcgislatori 

(inia  viri  bcllicosi,  qui    sunt   marlialcs,  propter    consuetudincm   militaris    vila», 

luxuriosi  simt,  ct  inliiant  vcl    ad  coitnm  quiw  mulfas  in  sc  continet  partcs  virfntis. 

mascnlorum,  vcl  mulicrum.  Dieifur  cnim  Rcqnirit  cnim  talis  vita   maxiniam   obe- 

hi  Yihvo  De prof)/eni(7fi/)us,  quod  cquitan-  dicntiam    ct  abstinentiam  a    delifiis,   ct 

tes  continne,  luxuriosi  magis  tiunt,  quia  pcrseverantiam  in  laboribus  et  rebus  do- 

proptcr  caliditalcm  ct  mofum,    hoc    pa-  lorosis.  Posfmodum  Lycurgus  lcgislator 

tiuntur,  quod  aocidit  in  coitn.  IIoc  etiam  Laccdymoniorum  conatus  fuit  mulieres 

quod  Irequcnfcr  vacant  a   negotiis,  eos  reducere  ad    rectam  disciplinam  legum. 

luxuriosos  facit.  Et  hoc  etiam  accidit  La-  *  Sed  muliercs  omnino  restitcrunt  propter 

cedtemoniis,  propfcr  hoc  quod  ad  nimiam  pravam    consuetudinem  ;  et   ideo  opor- 

confinentiam  mnlierum  lcgislator  eos  in-  tuit  quod  legislator  desisferet  ab  incepfo. 

duxit.  Terfium  inconvcniens    ponit,  ibi,  Ha»  sunt  igilur  causa^  eoruni  quae  ficbant 

«  Et  mulfa  dispensabantur   etc.  »  Et  di-  apud  Laceda^mones,  et  potestatis  mulie- 

cit    quod    muliercs     in    Laceda^monia,  rum,  qna?  apnd  eos  crat  :  et  qnamvis  cx 

propter   boc     quod    dclifiosc    vivebant,  rationabili    causa  boc   acciderit  absque 

pra?sumpfuosa^  reddebantur,  et  volebant  eorum  culpa,    et   sic  sint  excusandi,  ta- 

se  de  omnibus    intromiltere  ;    ita  quod  men  eos  non  consideramus  modo,   qui- 

etiam   in    principatibus   civitatis,  multa  bus  oportcat  dare  veniam  vel  non  dare. 

dispensabanfur  per  mulieres  :  et  tamen  Non  enim  intendimus  eos  laudare  vel  vi- 

nihil  difTcrt  utrum  ipsa?  mulieres  princi-  tuperare,  sed  ostendere  quid  recte  se  ha- 

pentur,  vel   ipsi  principes   sub  mulieri-  beat  vel  non  recte.  Manifestum  est  enim 

bus  regantur,    quod    eis    subjecti    sunt  quod  ea  quse  non  bene  se  habebant  circa 

propfcr  insolentiammnliernm.  Idemenim  muheres,  apud  eos  non  solum  erant  in- 

accipit  ufroque  modo,   ut  scilicet  civitas  decentia    secundum    se    politiae   eortim, 

male  regatur,  quia  muheres  deficiunt  ra-  sed  etiam  in  animis  civium  aliquid  adde- 

tione.  Qnartum  inconveniens    ponit  ibi,  bant  ad  amorem  pecuniae,  utdictumest. 

«  Utili  enim  cxistente  audacia  ad  nihil,  Deinde  cnm  dicit  «  post  ea  » 

etc.  »  Mnlieres  enim  Lacedaemoniornm  Agit  depolitia  Lacedsmoniornm  quan- 

propter  delitias  insolentes  et  audacesred-  tum  ad  possessiones.  Et  primo  improbat 

debantur.  Andacia  autem  in    civitate    ad  politiam  ipsorum  circa  possessiones,  os- 

nihil      circnmadjacentinm      negotiorum  tendens  eam  esse   nocuam  civitafi.   Se- 


186 


rOLlTlCORUM. 


cuiido   ostendeni  Pam   esse   ('OMtrarinm 

luf^islutoi-is  iiitriitioiii,  it)i,  <•  (loiitruiiii 
autem  elc.  »  (lirca  priiiuiiii  triu  facit. 
I'riiiio  propoiiit  iiiitnl  apiid  eos  erat  irre- 
Kularitas  jjossessioiiiiiii.  SimiiikIo  osteii- 
dit  tiinie  proveiit-rit,  il)i,  «  lloc  aiiteiii 
etiam  etc.  »  Tertio  OHtendit  iiociiineiitiiin 
quod  ex  hoc  ent  secutiini,  ilii,  «  Ik>'i'1' 
ciiin  possit  re^'io  etc.  1»  Dicit  erKo  priino 
quod  post  pranlicta  qua*  reprohaiitla  sunt 
iii  liac  polilia  circa  servos  et  mulieres, 
potest  etiam  eos  aliquis  increpare,  quia 
circa  irreKiilaritati'111  [xjssessionis  deliii- 
queltaiit.  Accidchat  eniin  aplid  ipsos 
qiiod  aliqiii  lialiehant  valde  niagnas  pos- 
sessiones,  alii  vero  lialieliant  valde  mo- 
dicas,  ita  (iiiod  ([iiasi  tota  re^io  ad  do- 
miniuni  {)aucornm  pervenerat. 
Deind(!  cum  dicit  <i  lioc  aut<!m  » 
Ostendit,  unde  ha'c  irrefj^ularitas  pro- 
cesserit  :  et  dicit  qiiod  lioc  [)rocessit  ex 
prava  ordinatione  h^gis.  Statuit  eiiiin  le- 
gislator  apud  eos  quod  civis  non  esset 
dominus  vendendi  et  emendi,  ut  scilicet 
posset  possessionem  suam  vendere  aiit 
emerc  aliquam  qiiacum([iie  ex  causa.  Et 
hoc  quidein  Ixdiiiin  tecit  ad  regulaiidas 
possessionos  ;  uon  tamen  recte,  quia  non 
sufficienter.  Dedit  enim  potestatem  civi- 
bus,  ut  ([i]il)iiscum([iie  vcllent  darent  in- 
ter  vivos  vel  etiam  derelin([U(;rent  in  tes- 
tamento  bona  sua  ;  ex  quo  etiam  accide- 
bat  irregularitas  possessionum,  sicut  ex 
emptionc  ct  venditione  :  ita  ([iiod  sl  to- 
tum  eorum  terrilorium  divideretur  in 
quinquepartes,  duai  illarum  partium  jam 
pervenerant  ad  muliercs.  Tum  quia  multa 
earum  erant  institutae  ha?redes  a  viris 
morientibus  ;  tum  etiam  quia  quando 
nubebantaccipiebant  magnas  dotes,  cum 
tamcn  miilto  mclius  sit,  quod  vel  nuUa 
dos  detur,  vel  modica  vel  modcrata.  Scd 
apud  Laccdffimonios  licebat  cuilibet  in 
testamento  dimitterc  ha^redcm  bonorum 
suorum  qucmcumquc  voluerit ;  et  si  in 
sua  morte  non  velit  dimittere  hseredcm, 
potest  distribuere  bona  sua  cuicumque 
voluerit. 


Deinde  ciim  dicit  «  ipitur  cum  » 
Ostendit  ([uod  nociiincntiim  sit  inde 
siM-utiim  :  ot  dicit  quod  ciim  tanta  sit 
eoruin  regio,  idest  tcri  itorium,  quod 
possi't  nntriri!  mille  i[uint<eiitos  e(|uites, 
et  su|)i'r  lioc  triginta  millia  bellatoruin 
[)i;dituin,  ad  tantain  [laucitatem  devene- 
rant,  possessionihiis  devenientihus  ad 
[taucos,  ([iiod  non  i;rant  nisi  niilli;  hella- 
tores  iii  civitate.  Kt  sic  [)i;i-  o[)(;ra  (ioiiiiii 
nianifestum  est  quod  pra^dicta  institutio 
inala  erat  :  i[uia  civitas  illa  ex  hoc  di;- 
(ii'rilt  cum  millani  {^^ravem  hostilem  [tla 
^am  siisliniieiit.  Diciliir  aiileni  i[iiod  iii 
aiitii|uis  l(;mp()rihus  extendehant  [)oliliam 
siiam  quanlum  poterant,  ut  habercnt 
inultiliuiinem  hellatorum;  ila  quod  ali- 
(|uaiMlo  (iit  dicitur)  ]^aceda;moii(!S  ha- 
huerunt  in  exercitu  suo  decemmillia  ar- 
matorum.  Sed  sive  ista  sint  vera,  sivo 
non,  tameii  op[)ortunum  cst  quod  per  re- 
gulatas  posscssioncs  civitas  viris  replca- 
tur,  quod  aliter  fieri  non  potest.  Quia 
si  possessiones  ad  pau(;os  (Jevolvantur, 
alii  propter  paupertatem  desererent  civi- 
tatcm. 

Deiiide  cum  dicit  <i  contraria  autcm  » 
Ostendit  quod  pra'dicta  irrcgularitas 
posscssionum  crat  conlraria  intentioni 
l(;gislatoris,  qiii  proposuerat  quamdam 
legem  circa  hliorum  yencrationem  con- 
Irariam  pradictae  institutioni,  cx  qua 
procedebat  irrcgularitas  possessionum. 
Intcndcns  enim  lcgislator  ad  hoc  quod 
cssentplurcs  cives  in  civitatc,  provocavit 
cos  ad  hoc  quod  gencrarent  multos  filios, 
quibusdam  immunitatibus  :  erat  cnim 
statutum  lege  apud  eos,  quod  illo  qui  gc- 
nuissct  trcs  filios,  esset  sine  custodia, 
quia  scilicet  non  tenebatur  ire  ad  custo- 
(liam  civitatis  :  qui  autem  gcnuerat  qua- 
tuor  filios  crat  immunisab  omnibus  vcc- 
tigalibus  cttributis.  Ettamcn  manifcstum 
csl  quod  si  obscrvetur  pra^dicta  regula- 
ritas  in  divisione  possessionum,  necesse 
erit,  sigeucrcntur  plurcs  filii,  quod  sint 
multi  pauperes  in  civitate,  quod  est  no- 
cuum  civitati,  ut  supra  dictum  est. 


\AW\{  II 


<R7 


I.KCTIO   \IV. 


(Ji/(ul  Li/rH7'(/iis  In  Eplioris,   l'/iii/irns,   rf  trihulis  ronstitiinndis, 
jiliiriinutn  a  rrrtitmlinv  alirrriirit. 


ANTiylU. 

Al  voro,  ft  ()na>  lirca  Kiiliori;im,  priivo  sc  IihImmiI. 
Pri)ici|mUis  oiiiin  iloininus  iiiiidcin  inuxininrnni  i|i- 
siii!^i'»t;  tiiiiil  (intcin  cx  |iO])iilo  onincs  ;  ut  ct  iniil- 
toticns  inciiinl  lioniiiics  vnlilc  |iiini>crps  in  lociini 
|iiinciiiiiiin,  iiiii  i>roiitcr  pcnnriaiii  venales  prunt. 
OslcnAcraiit  nntciii  iiniltoliciis,  ct  priiis,  ct  iinnc  iiii- 
tcni  iii  Aiiilriis  :  cornipli  cniiii  ar^ciilo  i|iiiilain,  i|naii- 
tiiin  iii  ipsis,  tolani  civilatcin  pcriliilcriiiit.  Kl  proiitcr 
l>riiicii)atiini  cssc  valilc  nia^'iiiiiii  cl  :ci|iiilyraiiiiicuin, 
rc^crc  popuhini  sci|isosc(>jicl)aiit  rcf,'cs,  nt  ct  sic  si- 
nuil  la-daliir  politia.  Dcniocralia  niilcin  ex  Aristo- 
cralia  nccidcliat.  Conlinct  (inidcni  i;.'ilnr  polilinm 
priiicipatiis  liic  :  (]uicscit  ciiiiii  popiilns  eo  (iiiodpnr- 
ticipel  ninxinio  priiicipatn.  Itai|iie  sive  proptcr  le- 
fji^lntorciii  sive  iiroptcrforhuinin  hoc  evenerit,  uliliter 
linhet  rchiis.  Oporlct  ciiiin  politiam  salvaudani  oin- 
nes  vclle  partcs  civitatis  essc,  el  pcrniauere  hns.  lle- 
fies  qiiidcm  ijjilur  proplcr  ipsiiis  liouorein  sic  lin- 
beut.  Boni  nuteiii  propler  seunluin  :  primuin  euim 
prineinatus  iste  virtulis  est :  populus  autem  propler 
kphoriain  coiistituitiir  cnim  e.\  omiiihus.  Sed  eli- 
fiihilein  oportehat  principatum  esse  hunc  ex  omui- 
bus  (luidciu,  11011  anteni  islo  modo  ([00  uiiuc  :  pue- 
rilis  euiui  cst  valde.  Adlinc  autcm  ct  jndicionim 
mnftiiorum  suiit  domiiii  existentes  qnicum(]ne  : 
projiter  qiiod  (Hiideni  uou  propria  seutentia  nielins 
judicare,  sed  judicare.  scd  scciiudum  litterns  et  le- 
ges.  Est  autem  el  diicla  Ephoroniin  uou  cousoua 
vohmtnli  civitatis  :  h.-pc  quidem  euim  remissa  val- 
de,  in  aliis  autem  mairis  excedil  ad  durnm,  ut  uon 
popsiut  perseverare,  scd  lateuter  lefrem  trausgredien- 
tes  fniautur  corporaUhus  delectatiouihus. 


Habent  auteni  et  quse  circa  seniorum  princip.^tum, 
uou  bene  ipsis.  Placidis  enim  existentibus  et  erndi- 
tis  sunicieuter  ad  .audragathiam,  idest  ad  virilem 
bonitatem  :  forsitau  utique  dicet  ahquis  expedire 
civitati,  quamvis  per  vitam  dominos  esse  judicio- 
rum  magnorum,  formidabile  sit.  Est  enim  queniad- 
nioduin  et  corporis,  et  meutis  seuectus.  .Modo  au- 
tem  isto  eruditis,  ut  et  legislator  ipse  diffidat  ut 
non  honis  viris,  non  securum.  Videutur  aiitem  et 
velle  videri  dativi  etinutiliter  tribueute^  multacoin- 
muninm  qui  participes  fuerunt  priucipatus  istius  : 
propter  quod  nielius  est  ipsos  non  siue  correctione 
esse  :  nunc  autem  sunt  :  videbitur  autem  utique 
Epliororum  principatus  omnes  corrigere  principa- 
tus.  Hoc  autem  EphoriiB  uiagnum  valde  douum, 
et  modo  non  hoc  dicimus  oportere  dare  correctio- 
nes. 

Adhuc  autem  et  electionem  quam  faciunt  senio- 
rum  secundum  jndiciuni,  est  puerilis  :  et  ipsum  pe- 
tere  qui  principatu  dignificabitur,  non  recte  habet. 
Oportet  euim  et  volentem  et  non  voleutem  princi- 
pari,  qni  dignus  est  principatu.  Nunc  autem  quod 
et  circa  aliam  politiain  legislator  videtur  faciens  ; 
aniatores  enim  houoris  constituens  cives,  bis  usus 
est  ad  electionem  senum.  Nullus  enim  utique  prin- 
cipari  quffret  non  amator  honoris  existens,  quam- 
vis  injustitiarum  voluntariarum  plurima  quidem  ac- 


opor- 
nunc 
rebus 


RRr:i<(ii. 

Al  porro  ctinni  fn,  i\\\n'  inl  r.phoriam  pcrlincnt, 
niiiiiiit  hciic  Kc  hahciit.  (.iiiiiiii  cniin  iiiipcriiiin  Kpho- 
riirnin  ipi>iiin  poterttiilciii  hnhcat  rcriini  niaxiiiiMrnin, 
Kliliiiri  omncK  dc  plchi*  creantiir.  itaijiii!  faqienuinero 
liijininc!!  vnlde  pniipcrei«  nlqne  egcntes  iii  haiic  po- 
lcslritein  ingrniiiit,  qiii  |>ro|iter  egentuteiii  vciihIch 
erniit.  0»»i>i  niit(>ni  HiPjie  niilpu  hoc  declarnriiit, 
tiini  vero  eti.'ini  niipcrriine  iii  AinlriiA  :  (utrriniti  ciiiiii 
pcciiiiin  iioiiiiulii  r.pliuii,  qiiantuin  iu  iis  fiiit,  tolnin 
civilatcm  pcrdiilcnint.  El  propterea,  quod  hic  iiin- 
gi8trntii!«  erut  ndmodnni  potens  et  cuni  tymniiide 
iioinpnrandus,  etiniii  reges  eoriim  benevolentinni 
hlniiditiis  et  u^sentnlione  (]iia'rere  cogehaiitur  : 
usque  adeo,  ut  hiiic  (]iio(juc  riisiiiiblica  dctrinienlo 
nfliceretur.  Poimli  eniin  poteiitutus  ex  optiuiatum 
priiiciiiatu  exsislehat. 

Heipiihlica'  slatum  igitur  contiuct  hic  mngistrn- 
tus.  yiiiescit  puim  pojniliis,  projjtcren  (juod  niaxiuii 
iinjierii  est  particeps.  Itaque  sive  Intori;-  legis  consi- 
lio,  sive  fortuito  hoc  evenit,  ralionibus  civitalis  con- 
ducit. Oportel  enim  eam  rempublicnm  qiiae  sit  snlva 
et  dluturna  fntnra,  velle  omues  civitatis  partes  et 
esse  et  uiauere  easdeni.  Reges  igilur,  j^ropter  hono- 
rem  quo  ornati  snnt,  ita  aiiimis  alfecli  sunt  :  honesli 
autem  et  boni  viri,  projiter  senatoriain  dignitatem ; 
jira-uiium  enim  virtutis  hic  magistratus  est  ;  po- 
iniliis  verj  projiter  Eijhoriam  :  ex  omuibus  enini 
iiuiit  Epliori. 

At  hiinc  magistratum  delectu  habito  deferri 
tcbat  ex  omnihus  quidem,  sed  nou  eo  quo 
niodo  :  valde  enim  puerilis  est.  Pra^terea 
uiaximis  judicandis  pr.Tsunt,  quuni  siut  homines 
forte  oblati  et  nihil  ab  aliis  difterentes.  Quocirca 
nou  siio  arbitralu  melius  erat  eos  judicare,  sed  ex 
pra-scripto  juris  scripti  et  legum.  Tum  Ephororum 
vita  et  victus  non  consentit  cum  voluntate  civitatis. 
Is  eniin  valde  dissolutus  est  :  in  ceferis  autem  du- 
ritie  et  asperitate  modum  superat,  ita  ut  eam  tole- 
rare  non  possint,  sed  clam  a  legibus  transfugientes 
corporis  volirptatibus  cupide  perfrnantur. 

Jani  vero  neque  ea  qua-  ad  senatoruni  magistra- 
tuni  pertiuent,  videutur  bene  esse  iis  instituta.  Nam 
si  sint  viri  boni,  et  tautuui,  qiiautum  satis  est,  ad 
honestatem  cum  probitate  coujunctam  eruditi,  for- 
tasse  (juis  eos  e  re  civitatis  esse  dixerit  :  quauiquam 
eos  per  totaui  vitani  rerum  raaximarum  judicanda- 
rum  esse  dominos,  ambigi  potest,  utrum  sit  utile, 
necne.  Est  eniiu  sua,  i;t  corporis.  sic  et  nientis  se- 
nectus.  Sed  quum  ita  sint  instituti,  ut  lator  ipse 
lcgis  iis  non  omnia  credat,  tamquam  non  bonis  viris, 
non  est  hoc  tutuni. 

Reperiuutur  autem  qui  hunc  magistratum  conse- 
cuti  sunt,  multa  ad  rempublicam  pertinentia  et  pretii 
et  gratiae  causa  deserere  ac  prodere.  Quocirca  sa- 
tius  erat  eos  non  esse  immunes  a  rationibus  factorum 
suorum  reddendis,  uti  nunc  sunt.  Videtur  autem 
Ephororum  potestas  omnes  magistratus  ad  judiciuni 
referendarum  rationum  apud  se  subeundum  adigere. 
Nimis  vero  magnum  hoc  Ephoriae  munus  datum  est : 
et  negamus  hoc  modo  reddere  rationes  oportere. 
Praeterea  vero  ipsa  electio  senatorum  et  modus  ju- 
dicandi  puerilis  est  :  tum  eum  qui  omnium  judicio 
dignus  magistratu  futurus  est,  petere  magistrafum, 
non  est  rectum.  Oportet  euim  cum  qui  dignus  est 
magistratu,  sive  veUt  sive  nolit,  magistratum  ge- 
rere. 

Nunc  autem  id  quod  et  in  reliqua  civitatis  admi- 


188 


POLITICORUM. 


ciiittut  fere  itro|tU!r  aaiurem  huiioriii   tit  aiiiDreiu   (le- 
cuiilHruii.  hiiuiiaihu». 


!■ 


'       '■  (  IVllilll- 

I  l  M    iiie- 
iiMin',  >eil    |i<;r     I|isIub     vitaiii     tiliuiu- 


(|i>  ire    ri'i/iiin      (Juml     ttuteui    IfKi.^l.ilur 

n>  piilat  |j  11!  oiitiiuob,  iiiniiifectuiii  : 

dil. 111  ut  iiui.       .      iiLihu.i    nuflicieuler    huuis 

virit  :  |iro|>ter  <iuoil  i|uiileiii  eiiiittehiiiil  niiiiul  le^a- 
luri  iuiuiitoaet  «aluteiu  |iutitl)uut  civitati  eit.-^e  ttiriiii 
ilere  regeii. 


Noii  heiie  utiteui  ueijue  lirca  couviviii  voi  iilii  h*^'e 
btiitutuui  est  •ili  eo  iiui  iuatituit  |>riuMiiu.  0|><irtehat 
euiui  iJe  cuiiiiiiuiii  iiiagiii  eetie,  tiueiuudiiit^iluiu  iu 
Creta  :  apud  Luceihi-uiouaH  nuteni  u|iurlel  terre  e- 
tiuiu  vulde  |iuu|>erihtiti  i)tiihubiliiiu  e.xinleutihuii,  et 
buc  c.uu^iiiiiptu  iiou  i>oteutiuui  e.X|>eiiilere  :  (|Uftre 
accidit  cuutruriiiiii  leKislutoris  voliiututi.  \'ult  (|ui- 
deiii  eiiiiii  deiuocrulicuiii  c.sse  |iru;|iuriitioiieiii  coii- 
viviuruui,  lit  uiiletu  aiiiiiuie  (leiiioi:riiticuui  ^ic  le(;e 
Htatutuiii  :  iinrtici|iure  i|uideiii  euiiii  iiou  huile  viihle 
pauperihu»'.  Deleruiinalio  uuteiii  iioliliii'  ii>la  esl  ip- 
Hii»  patriu,  uou  puteuteni  hoc  trihuluui  ferre  iiou 
participare  ip^u. 


Eani  auteni  qiiffi  circa  navigii  i>rincipe8  legem 
el  ulteri  quideni  iucrepuerunt  recte  iucrepautes  ;  se- 
ditiuuiii  eniiii  hl  cuusu  :  suh  regihus  euiiu  e.xiiiteu- 
tihu8  luilitarihu.'^  Keiiipiteruis  navarchia  fere  alterum 
regiiuiii. 

Kt  hoc  uutem  sunposilionein  legi.slatoris  increpaliit 
uliquealitiiiis:  t|uu(j  t|uidcni  et  Phito  iu  Uifjihus  iiicre- 
puit :  atl  purteni  euim  virluti.soiuuis  ordiiiutio  lef^um 
esl,  scilicetethellicaui :  hitc  enim  utilis  ad  domiuari. 
Igitur  salvfihautur  quidem  helhinles.perihunl  uulem 
priucifiuntes  propter  nescire  vacare,ueque  ud  virtulem 
eiercitari  uuilu  e.xeicitatione  allera  princijiuliori 
quam  hellica.  Iloc  autem  peccalum  non  modicum  : 
putuuteuim  tieri  hona,  qu£e  circa  res  hellicas,  jier 
virtutem  inagis  quam  per  malitiam  :  el  lioc  quidem 
heue  :  quod  tamen  hiEc  meliora  virlute  suspicantur, 
non  hene. 

Prave  autem  habet  et  circa  communes  pecunias 
Spariiatis  :  ueipie  enim  in  communi  civitatis  est 
nihil,  hella  magna  coactis  ampiiari ;  inferuntque 
male  :  eo  euim  quod  Spartiatarum  est  plurima  tcr- 
ra,  non  requirunt  ah  invicem  illationes  :  accidit  iiu- 
tem  contrarium  lefrislulori  quam  e.xpediehat.  Civi- 
tatem  quidem  euim  fecit  sine  pecuniis,  idiotas  au- 
tem  amatures  pecuniarum.  De  Lacedaemoniorum 
quidem  igitur  politia  in  tantum  dictum  sit  :  haec 
enim  sunt,  quo;  maxime  utique  quis  increpabit. 


iiiistraiidii!  ratione,  lator  ieKis  hic  facere  reperitur  : 
civeti  eiiiiu  unihitiuiiud  eftitit,  iisque  utitur  iu  beiialo- 
rihuii  elit<eudii>.  Neiuo  euiiii  luu^istrutiim  petieril, 
t|ui  iioii  sit  uiiihitioitus.  Atqiii  eiiriiiu  iiijiiriiiruiu, 
i|Ud5  bpoiite  iuferiiiittir,  |>lui'iiiiii-  iiiil  proptt:r  iiiimo- 
tlerutuiii  hoiioris  studiiiui,  iiiit  i>i'ii|itei'  uvuritiuiu  el 
peciiiii^  ciipiditutem  iih  hoiiiiiiilius  iiifenintiii'. 

lie  regiio  uuteiu,  utniui  iioii  piifsti;t  tivitateb  rci 
gihiiii  purcre,  uii  prii-ntet,  uliuii  erit  tlinputuudi  Iocuh. 
Veriimtuuieu  butius  fuerit  uoii,  t|ut'mniliiiodum  iiiiiic 
lit,  bCtl  ex  buiii  hictib  i;t  vilu  uiiiuiii|ueiiit|ue  reguiii 
Hpetturi  regnuiiiqiie  ohtiiiere.  Iii  |iroiiij>lu  uiileiii  est, 
ue  i|isuui  tpiitleui  luloreiii  lcgi»  |iutiivisse,  jiosbe  se 
eos  eftic.eie  viros  omui  virtute  jini;btuiileH.  lis  enim 
diflidit,  iiet|ue  oiunia  tredil,  ut  uoii  sntis  hoiiis  viris. 
Qua|)rojiter  uiiu  cuiii  rege  legutob  mitlere  tiulehiiiit 
eos  tpii  cum  eo  iiiiiiiicitinb  gerereul;  et  salulure 
civitttti  esse  exibliiiiul)unl,'i'eges  iiiler  ee  comiiiiitiwo. 

Ne  itl  qiiidem,  tjuoil  ud  convictiiti,  quiu  IMiiditia 
iiji|ielhiiitur,  jiertiiiet,  uh  eu  ijui  cuustitiiil  jiriuiiiiii, 
reite  iubtitutuiii  est  Ojiorti;hul  eiiiui  humjilu  j>u- 
hlico  jiutiiis  ('uiiveutuiii  illuiii  ticri,  (jueiiiuilmoduiu 
iii  Oetu.  Ajiud  Lucedu;uioiiios  utili;m  iiiiiiiiiquemt|ue 
c.oiiferre  oportel,  etiaiii  si  iiouiiiilli  viilili;  i>iiuj>ercs 
Kiiit  uetjiie  hiiiic  siimptuui  hicere  jiossiiit.  Itu  coiitrn- 
riiiiii  eveiiil  Inlori  legis,  uhjiie  coiibilium  ejus  est. 
\  iilt  ciiiui  coiic(i;iiuliuiiuiii  illiid  iuveiitiiiii  ud  hir- 
uiuiii  reijiuhlicii;  jiojiulnrcm  scu  (lciiiocrutium  jierti- 
nere  :  sed  ht  iiiiuime  hiriiiii;  rcijiuhliiic  jiojiulnri  cou- 
seutuneum,  itu  a  lutore  I(;gi8  iiistituluiu.  Nou  euim 
fiicile  est  valde  j>auj)erihus  ea  i^articijmrc.  Hic  autem 
rcipiihlicai  fiuis  ct  tjtiasi  termiuus  jiiitriiis  ahjiie  avi- 
tiis  ijisis  conslitutus  est,  ut  is  qiii  hoc  vectigul  jieu- 
situn;  noii  jiolest,  ne  sit  ejiis  jiiirticejis. 

Juiii  lcgeiii  de  nuviuni  prii'fcclis,  quos  Navarchos 
ai)j)clliint,  alii  quoque  rciirehenderunt,  idque  ine- 
rilo  :  seditionis  eiiim  causa  e.xsislit.  Classis  eniin 
j)rii;fectura  regihiis,  qui  suiit  helli  tluces  atque  iiiijie- 
ratores  sempiterni,  addita,  alterum  propcmodura 
rcgiium  evatJit.  Et  vero  eliam  ipsum  proiiositiim  lu- 
toris  legis  reprehendat  aliquis  :  qwoil  quideiu  et 
IMato  in  lihris  /)a  Inrjibus  fecil.  Tota  cnim  lcgiim  tlcs- 
criptio  ad  unaiii  virtutis  jiarlem,  urlcin  mililareni, 
refertur.  Hacc  eniin  ad  potiiiuduin  reriim  iililis  esl,. 
Ituqiie  salvi  quidem  eraut  hellum  gpreiites,  interi- 
hanl  autein  imperium  adepti  :  quia  oliari  et  quies- 
cere  nou  didiceiant,  neque  ullam  aliaiu  artem  mili- 
tari  jirffistabiliorem  exercuerant. 

Hoc  autem  peccato  non  levius  illud,  quod  quura 
houa  bominihus  maxime  omnium  exeptala  virlute 
potius  quam  vitio  parari  put"nt,  et  recte  quidcm, 
tamen  male  btpc  ij^sa  virtiiti  prseferuut.  Tum  ea 
quae  ad  pecuniam  publicam  jierlinent,  perperam 
sunt  apud  Laceiliemonios  constituta.  Naui  neque 
aerarium  esl  apud  eos,  quum  lamen  civitas  magua 
bella  gerere  necessitate  cogatur,  et  trihutum  niale 
couferunt.  Nam  quia  Sjiartiatai  ma.ximam  agrorum 
partem  possident,  quantum  quisque  tributi  conferat, 
non  admodum  accurate  inter  se  exquirunt  :  et  hoc 
modo  contrarium  evenit  latori  legis,  atque  civitati 
expedit.  Civitalem  enim  fecit  jiecuuiffi  egenam,  cives 
autem  et  privatos  pecuniae  cupidos  atque  avaros.  De 
Lacedaemoniorum  igitur  republica  bactenus  diclum 
sit.  Haec  enim  fiunt  quae  quis  ma.xime  in  ea  repre- 
hendat. 


Postquam  Philosophus  prosecutus  est 
de  politia  Lacedapmoniorum,  quautum  ad 
ea  quffi  habentur  a  civibus,  sciUcet  ser- 
vos,  muheres  et  possessiones,  hic  prose- 
quitur  de  eadem  pohtia  quantum  ad  ipsos 
cives ;  et  primo  quantum  ad  principes  ; 
secundo  quantum  adpopuhim,  ibi,  «  Non 
bene  autem  ctc.  »  Tertio  quantum  ad 
bellatores  viros,  ibi,  «  De  regno  autcm 
etc.  »  Erant  autem  tres  principatus  apud 


Lacedaemones,  ut  etiam  supra  tactum 
est  :  scilicet  Ephori,  idest  provisores,  et 
de  his  primo  tractat.  Et  iterum  seniores 
quidam,  et  de  his  tractat  sccundo,  ibi, 
((  Adhuc  autem  et  elcctionem  etc.  »  Krat 
etiam  rex  in  civitale,  et  de  hoc  tractat 
tertio,  ibi,  ((  De  rege  autem  ctc.  »  Circa 
primum  improbat  principatum  Ephoro- 
rum  quantum  ad  quinquc.  Primo  qui- 
dem,  quantum  ad  conditionem  persoiui- 


MIIKH    II. 


fHU 


nini  i|iiir  iii  lioc  |ii-iii<-i|iatii  ('iiiisliliio- 
liaiiliii'.  I''t  iliiit  i|ii<iil  (Mi  (|ii.c  cr.iiil  cin-a 
liiiiii-  |ii-iiiri|ialiiiii  |iia\(>  s(>  li.ilicli.iiil  :  hii- 
(Miiiu  |ii'iti(-ipatiis  lialiclial  (IdiiiiiiiiiiM  cl 
potustatcin  .siipcr  ca  i|iia*  ciant  inaxiina 
iii  civitati^  :  piita  (-iica  indiccnila  liclla 
vcl  faciciiilain  pacciii,  cl  lirca  clccliuncs 
inililiiiuct  alia  siinilia.  Kl  taiiicn  ad  isliini 
priiicipatnui  (iiiincs  cliK*'lii)ntiir  c\  po- 
piilii  ;  ita  (|iiiiil  i|iianiliiipic  ac(-iili>lial  (pidd 
iKiuiincs  valdc  |iaiipci'cs  assiinicliaiiliii  ad 
talcin  priucipatnin,  (|ui  pioplcr  pcnniiain 
vcnalcs  oraul,  el  lacilo  polcranl  coi-riiiiipi 
niiinci  ilnis.  <Jnod  (|uidciu  priiis  uiiillotics 
ostciidcranl,  si>d  iiupcr  oslciidcrmit  iii 
(piodaiu  iu\u:otio  (inod  lialicliaut  (-iiiu  Aii- 
driis  :  corrupti  ciiiiu  rucrunl  al»  (ms  ar- 
gouto,  ita  ipiod  (HKintuiu  in  ipsis  fiiif, 
totain  civilalciu  [icriculo  oxposucruul. 
Sooiiudo  il)i,  «  Et  proptor  priiicipatuiu 
osso  valdo  mafiuum  otc.  »  Improbaf  pra'- 
dicfiiiu  priiicipafuiu  (^uautuiu  ad  luai^naiu 
pofcsfafoiu  (luani  halicbaf.  Kl  dicit  qiiod 
t]uia  islo  priiici|iatus  orat  valdo  mag-uus 
ot  iiuasiaH|ualist>rauuidi,etitaattouual)at 
pofostatciu  rciiiaiu  (luod  eum  cot;'ol)at, 
ut  pcrmitforct  (luod  poiiulus  soipsum  ro- 
gorot  pariim  obodious  logi.  Et  sic  cor- 
riimpcbatur  tota  politia  ipsoj-um,  quia  ex 
optimato  dotroiiorabat  iu  po|)ularom  sfa- 
tum.  El  taiuou  isto  principatus  quautum 
ad  aliquid  orat  utilis.  quia  coutinebat 
civitatem  in  pace  :  quioseebat  enim  po- 
pulus  a  soditiouc  propter  lioc  quod  lia- 
bebant  partcm  iu  maguo  priucipatu.  Et 
lia^c  utilifas  seqiiobatur  per  experimen- 
tum  in  ipsis  rebus  ;  sive  hoc  fuerit  ox « 
intonfiouo  loirislatoris,  sive  forfuito  acci- 
dorit.  Oporlot  onim,  ad  hoc  quod  polifia 
consorvetur,  quod  omuos  partos  civitatis 
vohnt  eam  esse,  et  quod  cuilibet  parti 
civitatis  sufficiat  quod  permaneat  in  suo 
statu  :  ot  hoc  ibi  contingebat.  ^'am  reges 
acceptabaut  propter  honorem  qucm  ibi 
habebant,  pra^stantes  autem,  idest  vir- 
tuosi  viri,  acceptabaiit  propter  seuatum. 
Iste  enim  principatus  erat  virtutls  prio- 
mium,  ita  quod  nullus  ad  eum  assume- 
batur  uisi  virtuosus.  Popuhis  autcm  ac- 
ceptabat  proptor  priucipatum  Ephororum, 
qui  commnnicabatur  omnibus.  Tertioibi, 
«  Sed  eligibilem  oportebat.  »  Improbat 
pra^dictum  principatum  quautum  ad  elec- 
tionom.  Erat  enim  commendabilc  quod 
ad  illum  principafum  assumerentur  ex 
omnibus  per  electionem  :  sed  modus  eli- 
gendi  erat  valde  puerilis  :  quia  forte  per 
sortes  vel  alio  inconveuienti  modo   eli- 


gcbaiit,  ita  i|iioil  istc  (lcvciiicliiit  i|iiiiuilo- 
(|U()  ad  inopcs,  si(-iit  dictiiin  cst.  (.hiarlii 
ibi.  (I  Adliiic  jnitcin  ct  jiidiciornin  ctc.  i> 
liiipiiilial  priodicluiu  piiiici|)atuiii  qiiaii- 
liiin  ad  arbilriiim  (piod  li.'ilii*bal.  Et  (li(-it, 
(piiiil  lio(-  orat  iinpi'iibaliil(\  (pioil  (pii- 
iiiiinpK^  osscnt  Epliori,  liabcbant  in  siiu 
piitcstato  arbitriniii  Jiidicaudi  do  rubuH 
luaKuis.  .Mcliiis  oniiii  orat,  (|ik)i1  iioii  jii- 
di(*arcnt  sccuikIiiiu  propriiim  arbitrium, 
scd  sc(-uiiiliiin  aliipias  scripliiras  ct  lcgcs. 
tjitiulo,  ibi,  «  Kst  atitciu  ct(-.  '>  liiiprobat 
praMlii-tiim  priii(-i|)atiim  (pi.iiiluiu  ad  eo- 
riiiu  coiivcrsationcm.  Et  dicil,  ipiod  co- 
riiin  disciprina  iii  cibis  et  voslibns  ot  po- 
tibus,  ot  aliis  liujusmodi,  non  cousouabat 
voluiitati  civitatis;  (juia  iii  (luibusdam 
(Maiit  valdc  riMuissa,  piita  forfo  iii  v(!sti- 
liiis  vcl  iu  otio;  iu  aliis  autoin,  [luta  rorte 
iu  cibis  ot  venereis,  impoiuibatur  cis 
diira  lex,  forto  [)ro[)tor  Iioc,  ut  noii  oinol- 
losc-cront,  ita  (juod  uoii  [)otorant  oam 
siistiiioro  ;  sod  occulfo  trausgrodiebaulur 
logom  sibi  positam  fruentos  cor{)oralibus 
dolectationibus.  Et  sic  oorum  couversatio 
erat  coiifra  iutoutionem  civitatis. 
Doiudo  cum  dicit  «  habout  autom  » 
Improbat  politiam  praidictam  quantum 
ad  priucipatum  seniorum.  Et  primo  quan- 
tum  ad  potestatom  ipsorum.  Secundo 
quautum  ad  electionem  corum,  ibi,  «  In- 
supor  croatio,  etc.  »  Dicit  ergo  primo, 
(|uod  apud  Laceda^mones  non  bene  se 
habent  ea  qua^  perlinent  ad  priucipafum 
scnioriim  :  manebant  ouim  perpetuo  in 
principatu.  Si  enim  hujusmodi  seniores 
possent  inveniri,  qui  cssent  virtuosi,  et 
sufficienter  instructi  ad  virilem  bonitatem, 
posset  forte  aliquis  dicore,  quod  expe- 
diens  esset  civitati,  quod  perpetuo  ma- 
nerent  in  priucipatu.  Quamvis  etiam  si 
essent  perfecte  virtuosi,  formidabile  es- 
set  civitati,  quod  aliqui  essent  habentes 
dominium  et  potestatem  super  magna 
judicia  civitatis,  et  hoc  per  totam  vitam 
suam.  Quia  sicut  virtus  corporis  senec- 
tulo  dobilitatur,  ita  etiam  plerumque  vir- 
tus  montis  :  quia  postquam  senescunt 
homines  :  non  liabent  nec  illud  robur 
animi,  nec  illam  vivacitatem  ingenii, 
quam  habcbant  iii  Juventute.  propter  de- 
biUtatem  virtutum  sensitivaruni  deser- 
vieutium  pari  intellectivce.  Multo  plus 
igitur  formidandum  est  aliquos  princi- 
pari  per  totam  vitam,  si  sunt  isto  modo 
instructi  ad  bonum,  sicut  erant  apud  La- 
cedcemones,  ita  quod  etiam  legislator 
non  confidebat  de  eis  omnino,  sicut  de 


««)  IHJLITICUKL.M. 

boiiiii  vinii,   (|Uiu  tioii  oiuaia  rouuiiittit  utiiiui  Dxpudiut  civituti  jialierc  reguui  vel 

eis.  Fruqueutt^r  uuleui  tuleti  vuluut  viileri  uoii,  tiactaljitiir  iiiferius,  scilicet  iu  ler- 

liberales  iii    plehfiii,    ut  i-a[)t('iit  srhi   t'a-  tio  :  sed  siipposito  ijiiimI  iiielius  sit  liabe- 

voreui  pupiili,  et  .^ic  uli.Miui!  iililitute  ri-  re  ref^niu,  iioii  t;st  lior  ini;lius,  sicul  crut 

vitatis  ilis^erKUut  hoiiu  couuuuuiu.  Uuile  apud  l.acedaMiioues,  (iiiod  uoupertotaui 

melius  est,  quod  liaheaiit  (luaiiidaiu  cor-  vituiu  regualjaiit ;  sed   iiieliiis   est   (|uo(l 

rectioiieiu,  taleiu  scilicet,  iit   si  delicicu-  uiiusiiuisqiK!    Iiahijat    judiciuui    ref^^iuiii 

tes  iuveiiiaiitur,   [jossiiit  auiovi;ri  :  uiiuc  |jc.r  lotaiii  \ilaiu  siiaiu,  ijuia  re.v  est  utilis 

uuteiii  suut  a|js(|iu!  tali  corr(!ctioue.  llu-  civilati,  iit  siia  poleslate  (ifflcaciter   coii- 

beljaiit  taiueii  aliiiuuiu  correctioueiu,  (|uiu  servet   statiiiii    civilatis.  (Juod    fieri   iioii 

priucipatiis  K[)liororiiui  poterat  coiriKcre  pot(!stiiisi  jier  vitaui  regiiaverit;  (juiu  et 

Oiiiues   [»iiiici[jatiis,    iiii[tedieiid(j    scilicet  i()Se  tiiiicljit  aiios    oireudere,    et  alii  lui- 

iie  sciiteiitia!  corum  procedereiit,  si  viili!-  uus  euiii  tiiiicljuiif.  Secus  aiilcui  est  de 

reutur  luale  facere,  et  ha^e  erat  lua.xiiue  seuioriljus,  ([ui  ud  cousilia  vel  adjudicia 

diKuitas  K[)liororiiui.    Sed   uos  iiitelligi-  (|iiu!dain  eligeljautur.  (!ausa  autein  ([uai'c 

nius  de  alia  correctioiie,  ut  scilicet  pos-  lef,'islator    a[jud    Laceda-inoiKis    instituit 

siut    anioveri;  ([lujd    K[)liori    lacere  uou  iiou  esse  r(!f^(!S  [)erp(!tuos,  (;sl  ista  :  ([uia 

poteraut.  repiitavit  ([uod  noii  posset  faccre  cives 

Deiude  ciiin  dicit  «  adliuc  aulein  »  ali([uos  perlecte  lionos.  Unde  diffidit  dc 

luiprohat  [jriedictuni  [)riiici[jatuin  ([uau-  civiljus  quasi  d(!  non  perfecfi!  jioiiis  lixis- 

tuin  ad  elcctionein  i[)Soruiii  :  el  lioc  dii-  leiitiljus.  Kt  [)ropter  lioc.  ((iiaiido  iiiilteljant 

plici  ratioue.  Circa  ([uaruin  (Jiiniam  dicif  aliquos  legatos    seu    nuucios,   eligebant 

ijuod  electio  seniorum,  (juu'  tii^bat  apud  aliquos    inimicos    vel    disscnfientes,    ut 

eos,  erat  valdc  puerilis.  Krat  cniin  a()ud  uiius  aliuin    iinj^ediriif,    si    vi^llct   fac(!ro 

eos  ordiuafum,  ut  illi  ([ui  digni  videreuf ur  coutra  bouuin  civifatis.  Kt  similifer  pufa- 

tuli  principatu,    peferent   ipsum   :    qiiod  bant  cssc  salutem  civitatis,  si  reges  dis- 

nou  reete  sc  liabet  :  quia  secundum  lioc  sentirent,  qui  sibi  invicem  succedcreiit ; 

nullus  assumerefur  ad  priiici(jatuni  nisi  ((uia  unus  emcndabat,  quod  alius  male- 

voleus.   Uporfet  autcin  aliquem   qui    di-  lecil. 

gnus  est  principalu,  assumi  ad  princi(ja-  JJeinde  cilm  dicit  «  noii  bene  » 

tum,  sive  velit  sive  uon  velit;  quia  uti-  Improbat  prajdicfam  politiam  quantum 

litas  commuuis  est  prieferenda  propria?  ad  ea  qua;  (jertinent  ad  populum,  scilicet 

volunfafi  i[jsius.  Secuudam  rationem  po-  quantum  ud  convivia  [jubiica  qu*  erant 

nif,  ibi,   «    (juod  autem  legislator  etc.   »  m  civifafc  :  cl  dicit,  ((uod  lc.v   non  beue 

Et  dicit  quod  per  hanc  ordiuationem  circa  ordinaverat  de  hujusmodi  conviviis  ;  quiu 

electioncm    senium,     leyislalor   videfur  mclius  esset,   ((uod   liujusmodi  congre- 

facere  civcs  amafores  houoris,  sicut  et  g"atio  convivii  fieret  dc  cxpensis  commu- 

circa  aru[uam  paifem  politia!,  idcst  circa  iiibuscivitafis,sicutfiebatapudCrefcnses, 

electionem  Ephororum,  vel  etiam   circa  quam  quod  ficret  de  his  quie  a  singulis 

quiecumque  alia,  quai  facicbant  cives  ho-  afrerrentur,  sicut  fiebat  apud  Lacedajmo- 

noris  amatores.  Et  quod  Iioc  facerent  in  nes,  apud  quos  etiam  et  valde  pauperes 

electione  senium,  patet.  iNuIIus  enim  pc-  oportebat    uliquid    ferre    ad    hujusmodi 

terct  principatum,  nisi  principari  volens,  sumptus  ;  et  hoc  erat  destructio  paupe- 

quod  est  amare  hoiiorem.  Si  ergo  nullus  rum,  qui  non  potcrant  expendcro.  Undc 

haberet  principatum  nisi  petens,  sequc-  circa  hoc  accidcbat  contrarium  intcntioni 

retur  quod  soli  amanfcs  houorem  prin-  legislatoris  qui  instituit  hujusmodi   con- 

ciparentur;  et  ita  omnes  provocarentur  vivia  fjuasi  aliquid  in  favorcm  populi,  ut 

ad  amandum  houorem  :  et  hoc  est  valde  scilicet   populus    aliquam   recreationem 

periculosum   civitati  :   quia  major  pars  haberet  in  liujusmodi  couviviis  :  sed  sc- 

injustitiarum,  qua^  in  civitafe  accidunt  ex  cundum  hanc  legem  conviviorum  scquc- 

voluntatehominum,  sicut  suut  violentiai,  batur  quod  cssent  hujusmodi  convivia  in 

rapinai  et  hujusmodi,  fmnt  propter  amo-  magnum  detrimentum  populi,  quia  se- 

rem   honoris    et  pecuniai.    Uiide   pater,  cuiidum  hoc  populares  non  de  facili  po- 

quodtalis  ordinatio  estpericulosacivitati.  terantprincipari ;  erat  euim  lex  apud  eos, 

Dcinde  cum  dicit  «  de  regno  »  quod  qui  non  poncrent  aliquid  ad  hujus- 

Improbat  praedictam  politiam  quantum  modi  sumptus,  nou  haberent  partem  in 

ad  principatum  regium;   et   dicit,  quod  politia  ipsorum;  quia  nec  poterant  fieri 


llKlt   II 


191 


piinciprs,   iioc  liulirhaiil   viicunt  iii  rlt-r 
lioiK^  piiiicipiiin. 

|)(<iii(l(>  ciiin  (licil  «  (Mini  luilcin  » 
linprolial  piaMliclani  pdliliani  ipi:iiiliiiii 
ail  viiits  licllalorcs.  Kl  priiiio  (piaiiliiiii 
ail  licllalorcs  lH<lli  navalis.  Sociindo  coiii 
innnilci'  (pianlnin  ail  oinin^s,  ilii,  <«  Kl 
lioc  anlcin  snpposilioncni,  clc.  >»  Tcrlio 
(pianliini  ad  ipsornni  slipcnilia,ilii,  x  Piavc 
antiMn  liahcl  otc.  »  l)icit  crK»»  piinio 
(piod  (piidain  alii  rocto  incrcpavcrnnl  lc- 
y^vm  LaccdaMinMiioniin,  ipia'  cral  ciica 
principcs  iia\  i;^ii,  (M)  (piod  ciat  caiisa  si^- 
dilionis.  Cnin  (Miiin  lialicrciil  ii\i;cs  ipiasi 
scnipitcrnos,  cpii  pra'cranl  tcrrcstri  niili- 
tia',  principatns  navifrioriiin  lichal  ipiasi 
altcrnin  rcf;iuiin  :  ol  ita   liahcliaiit   ipiasi 


pntaltant  rcs  licllica.s  iiKdiiiH  tnicturi  pur 
viitiilcin  hoininiiin,  ipiaiii  itliaiii  pcr  iiiu- 
litiain,  ipiia  nt  diciliir  iii  liM'lio  l'Uliu:0' 
nnii,  lioiniiics  \iiliiosi  non  parciinl  vila', 
iihi  hoiiiini  csl  pcrsistcn^  :  iiuhlcs  vcro 
(piando  siipurcntHcniit  |ici'iciila,  dollciiinl, 
noii  cniiii  conlldiint  nllcrins  iiosso  lilx;- 
rari  pcr  oxpcricntiain  ot  indiislriain  ur- 
niornin.  SimI  non  hcn*^  o|rinahaiitnr  (pian- 
liiiii  ad  lioc  ipiod  [nitahant  virtiiloin,  ()iia 
iioiiio  hoiio  so  liahid  iii  hollis,  irsso  opti- 
inain  :  ciiin  alia'  virliilcs,  sciliccl  priidon- 
tia  cl  iiijiislilia,  siiil  iii;<nioros  rorliliiiliiic  ; 
otiiisiiin  oliani  h(dlnin  osl^iroplm' pucem, 
noii  aiitoin  o  cunvorso. 

Dciiidc  cnin  dicit  <(  pravi;  aiitoin  » 
lni[)r(djal  |ii'a'diclain  [tolitiain  (jiiantnin 


duos   rogos,  quod   polorat  osso  nmloria      ad  stipoiidiu  inilitiiin  vel  circu  a^rariiini 


dissonsionis. 

Mciiido  cnin  dicit  u  ct  hoc  aiitom  » 
lini)rt)l)al  |)ra'diclain  poliliain  coiniun- 
nitur  (]nantnm  ad  omnos  bolUitoros  :  ot 
dicit  (juod  ali(iuis  rccto  potost  incroparo 
suppositioiicm  lci^rislatoris,  idcst  illiid 
quod  su[)ponobut  tain(|nam  linom,  ad 
qnom  totam  politiam  ordinabat  :  et  lioc 


inihliciim  :  ot  dicit  (]iiod  ajmd  Lucedu;- 
moiics  non  orat  hoinr  ordinatnm  do  com- 
innnihns  [locnniis.  .Niliil  onim  iiabohal 
civitas  in  commnni,  cnm  tameii  frcquon- 
tor  cogorotur  matj^na  bidlu  agcro ;  ot  ito- 
rnm  sini^^iili  civi^s  malo  minislrahant 
iiocossaria  ud  lalcs  snnqitns  :  non  oniin 
roquircbutur  u  singulis  uuctoritutc  ulicu- 


otiuin  IHuto   in  suis  legibus   increpubut,  juspolcstutis  publicw,  scd  committobufnr 

quod   onuios  logos  oorum  ordinabantnr  voluntuli  cujuslibct  ut  durct  (]Uod  vollot. 

ud  unum  [lartom  virtutis,  scibcct  ad  bol-  Quod  idco  statuit  lcgislulor,   qiiiu  civcs 

licuni,  proptcr  lioc,  quod  crut  utilis   ud  liubcbunt  multus  possessioncs,  ct  pote- 

dominandnm  aliis.  Et  idco,  quiu  beiie  so  runt  sinc  uliquo  gravamine  multu  dure  : 

liubohant  inliis,  qiiaj  porlinent  ad  bolhim,  scd  uccidit   contru   utilitatcm,  quum   lc- 

mulc  uutcm  iii  bis  quui  pertincnt  ad  stu-  gislator  intcndcbut  ;  quia  ipsc    reddidit 

tus  politici  giibcrnationcm  :  scqucbalur,  civitatem  sinc  pecuiiiis  publicis;   et  pri- 

quodiubellisconscrvabantur:  scd  quando  vatus  personus  et  vilcs  fecit  amatorcs 

jam    adcpti    crant   principatum,     immi-  pccuiiiarum,  dum  couarcntnr  tuiitum  lu- 

ncbuut  cis  multu  pcriculu,  quiu  ncscic-  cruri  quod  posscnt  ct  sibi  et  communitati 
bant  viverc  in  pace,  nequc  eraut  cxcrci-  *  providcrc.  Ultimo  autcm  epilogando  con- 

tati  aliqua  alia  mcliori  exercitationc  quam  cludit  quod  ca  quae  dicta  sunt,  vidcutur 

bcllica  :  quod  non  crat  parvum   pccca-  improbabilia  in  politia  Lacedaemoiiiorum. 
tum.  In  hoc  enim  benc  opinabantur  quod 


LECTIO    XV. 


Cretcnscm  rcmpnblicam  Spartanx  comparat;  ct  quibus  iti  rebus  deficcre  videtur, 

ostetidit. 


ANT1QU.\. 

Cretensium  quWem  autem  politia  proxima  quidem 
est  luiic  :  habul  auteiu  modica  quidem  non  deterius, 
plurimuiu  aulem  mimis  plane.  Eteniui  videtur. 

Et  dicitur  quidem  iu  piurimis  iuiitari  Creticam  po- 
litiam,  qua;  Lacedaemoniorum.  Plurima  autem  au- 
tiquonim  miuus  dearticulata  sunt  junioribus.  Aiunt 
enim  Lycurguui  cum  procurationem  Charyllae  regis 
dereliuquens  peregriaatus  est.plurimo  tenipore  con- 


RECENS. 

Cretensium  autem  respublica  ad  hanc  proxime 
quidem  accedit ;  sed  quum  habeat  pauca  (jusedam 
nou  deteriora,  tum  plurima  Iiabet  miuus  esculta. 
Videtur  enim,  et  vero  ita  dicitur,  Lacedsemoniorum 
respublica  plerisque  in  rebus  Cretensem  esse  ajmu- 
lata.  Autiquitas  autem  ut  plurimum  minus  est  ela- 
borata  et  perfecta,  quam  recentiora  solentesse.  Aiunt 
enim  Lycurgum,  quum  relicta  Charilli  regis  tutela 


19-2 


POl.lTICillU  M. 


vecsatiiiu    >  luiieui. 

|i..i,,^,ii,  ;    .  ••r.ilit. 

lUl 

111  <-lll     111     Lllll,       11'1  I  '  IL'111  Llillld! 

|)r<  '     eo.leiu   uiu  lu  uluulur 

ipsia,  ui.  iiiiuiuii  ,vliii"3  iiiiiiiUd  urdiiieiu  leguui. 


»1,1 
ffi ' 


"•l  uil  |)i !  11  (ira^rijriiiii 

(>>li  eii  ,  iiiilur  luiiii 

t    UlillU     uuililtiUa.       i)i»tul 
qUi  l    ll|i|il|l'Ulll  VelsUd   Aniillll 

Ab  eu  tiiiti  i|iii  I  u  IUiimIii    :    |iri)|iter 

i(UulI  et  1111111:1  i  ,  iidil  Miiiuii,  nl  iuon- 

lUa  lliib  i|uillelU  Blltief,'lt,  lias  UUtKUI  llrlllltHli  fi-i'il, 
tjual.i,  r  .iiil.-iii  ii|i|iU!tllU4  hicilii£  vituiu  CUUIiUmillttVlt 

itii  .littiii. 

11 .,,.  l  .l  ■ I'   '■ 'lilerCreteuiiiiiu  iuislituliu 

ad  L,ii'eilii-i.  :ltui'tL-eiiiuiu[iiid  fuciiiiit, 

116  i|uiileiii  ni-iti,  t.ii'ii-ii-.ii,iia  uiiteui  iui:ului;et  cuii- 
viviii  upud  aiiiliun  Biiiit,  et  aulii{iiilUo  vucubuut  Lui^i:- 
iliL-iiiuue:!  uuii  Phiiiii  lu,  8e<l  Auilriu,  i|iieiumluiu<luiii 
Crel.eii3ed  :  e.x  ipiu  et  luaiiifeiituiu,  quwt  iiiile  veiiit. 
Ailliiii:  aiiteui  (xjlitiu;  ur<iu  :  Eiiliuri  i|uiiJeiii  eiiiiii 
halieiit  eaiuileiii  |><iteutiaiii,  iiii  iiui  iii  Cretu  vuc.iiiitiir 
Cuiiuii  :  veriiiutiiiiieii  E[)liuri,  quiileiii  i|uiiii{ue  uu- 
uieru  ;  Cu.siiu  uuleiu  dc.i-eiu  Biitit.  Seiiiureii  uiiteiu 
seuiuril)!!.-»  1(111)*  vucuut  tweteuae:*  coiisilio  uvjiiiiles. 
He^iiiieu  auteiii  iiriiiiu  iiui'leiii  fiiit,  ileiiiile  ilissulve- 
ruut  Creteu^ed  et  ilucutuiii  Cusuii  eiiui  <{ui  uil  lielliiui 
hubeut.  Ecclebiu  autem  {lurticipaut  uuiues,  du.uiiiutiu 
auteiu  iiuUiuB  est  uui  seuteutiuudi  ea  qube  videutur 
tieuiuribus  etCo^uiis. 

Quod  quidciu  i^itur  coDviviorum  habent,  meliiia 
Crctciiribu!»  i{'uuui  Laredajmouibus.  lu  LuceiJiKiuoiiiii 
quideiii  euiiu  «ecuudum  cafiut  uiuisquiiique  iiiferl 
cuiiAiitiituiu  ;  si  aiiteiu  uou,  i)arlici|)are  le.t  uruhibi-t 
politia,  i|ueiuuiluioiliiiii  dictuui  est  et  [iriii.s.  Iu  Cretu 
auteiu  coinmuuiu*  :  iib  uniuibiis  eiiiiii  ii;tli»  fructibus 
et  {)ecoribu3  e\  publicid  et  oblatiuuihus,  qiia.s  feruiit 
iuculie,  constitiita  eot  (lara,  htec  quideiu  <id  Ueos  et 
coiiiuuiuia  sacrificia,  hiec  autem  ad  coiivivia,  ut  et 
de  couimiini  uulriiiiitnr  ouines  et  niulieres  et  (iiieri. 
Ad  modicum  aiitem  cibiim,  ut  (jrolicuuui  uuilta  |)lii- 
loso{)hatus  esl  lef?islator,  et  ad  dijjuncliunein  uiulie- 
ruiii,  ut  uon  luultus  pueros  faciuut,  eam  quaj  ad 
musculus  facit  loUucutiouem  :  de  qua  si  prave  aut 
non  (irave,  alius  erit  consideraudi  teiiq^iis.  Quod 
auteiu  qucB  circa  couvivia  melius  onlinata  sunt 
Cretensibus,  quam  Lacedaemonibiis,  uiaiiifeBtum. 

Qu.c  auteiii  circa  Cosiuos  adhuc  deteriiis  quani 
qiii  E[ihororuni  {irinci^iatus  exislit  et  iis  :  fiuut  eniiii 
quicumque.  Quod  autem  ibi  expedit  ad  [loliliiuu,  hic 
nou  est  :  ibi  quidem  euim  piopter  electionem  ex 
omuibus  esse  [larliciiians  po[)uIus  maxiiui  [)rinci[)a- 
tus  viilt  uianere  [loliliain  :  hic  autem  non  ex  omui- 
bus  eliguul  Cusmos,  sed  ex  quibusdam  seuibus,  et 
seues  ex  quibusdam  qui  fueruut  Cosmi. 


De  quibus  eosdem  utique  dicit  aliquis  sermones,  et 
de  iis,  qu£e  in  Lacediemonia  fiunt  :  quod  enim  sine 
correctione  et  quod  per  vitam  luajor  senectus  est  di- 
gnitate  ipsis,  et  non  secundumlitteras  principari,  sed 
autoguomonas,  insecuruiu. 

Quiescere  auteui  uon  priucipautem  populum,  nul- 
lum  signum  ejus  quod  est  ordinatam  esse  bene  : 
neque  enimsumptionis  aliquid  Cosmis  sicut  Ephoris: 
longe  enim  peregrinantur  in  insula  differentium. 

Quam  autem  faciunt  peccati  hujns  medicinam  iu- 
conveniens  et  non  politica,  sed  oppressiva  ;  multo- 
ties  euim  ejiciunt  conveuientes  quidam  Cosmos  aut 
comprincipiintium  ipsorum,  aut  idiotarum.  Licet  au- 
tem  et  iutermedie  Cosmis  abnegare  principatum. 
Haec  utique   omnia   melius   fieri  secunduni    legem. 


(leregre  ubiisset,  {iluiiiuum  teiii|>orU  iii  iusultt  Crela 
coiiimurHliiiii  uiisu  pruptercu^nutioucm.  CuIdiiI  euitii 
eraiit  Lyclii  a  Lucedif.inuuiis  jiiufecti.  Ue|)oreruiil 
aiiieiu  ii  qiii  iu  culuiiiam  deducti  suut,  inculun  tiiiii 
le^ibus  et  iustitiiliii  uleute:*,  qiiibus  reu  eurum  (ui 
iiius  .Minu.s  uidiuaveral  :  quucuca  otiam  uuue  vicini 
eudeui  iiiudu  ii*  iituutur. 

Videtur  uuteiii  iiisula  et  ud  iiiqierium  (irujciiii  factii 
iiatura  et  iijiumode  ailiiiuiluiii  hita.  Oiiini  euim  muri 
l»ru()iui|iiu  iiiimiiiet,  et  (iiuici  fere  uiiiiies  circa  uiare 
Medes  liveruut  Abest  eiiiiu  liac  (lurle  quiileiii  iioii 
luiiKe  u  l*elu()Oiiueso,  illu  uiitciii  ab  Aiiia  et  re^ioue 
quu;  eot  circu  'rriopiuiii  et  l(lii)diiiu.  (Juu|)ropter  et 
maris  iuq^eriuiu  ubtinuit  .Miuux,  et  iiisiilus  Hliiis 
ceiiit,  uliurt  culuiiis  fie<{ueuluvit.  Ade.xlreiiium  autem 
bello  Sicilio:  illutu,  illic  ad   Cuiuicum  obiil. 

Creteiiois  auleiu  rei()ublicaj  or<liuati<i  Luconicuj 
|irop<jrti<)iie  <iua<luiu  res|)oiiilet.  Agros  euim  coliiiit 
liis  quideui  Ifelotes,  illis  uuteiu  Periuici  qiius  a{)(jel- 
laut  :  et  couvivia  (jiiblica  tluiit  aitud  utrusque.  Ac 
[iriacin  saiie  teiiqioribus  iiuiuiiiubaut  illa  Liicoiies 
uuii  Fhi<litiu,  iiti  iiuiic,  sed  Aii<li'ia,  qiieiuadmuduiii 
Oetenses  :  ex  qiio  etiaiii  i)i;i's{)icuum  est,  ub  liis 
orta  euse.  I'ru3terea  et  rei()iiljliciij  uiliiiiuislrandu!  des- 
cri(iliij.  Kpliuri  euiiu  eaiii<leiii  L'tci;dii;iiioiie  (lotesta- 
teiii  ublineiit,  ati{ue  iu  Cretii  ii  <(iii  dicuntur  Cosuii  : 
uisi  quoil  K{ihori  iiumeru  siint  i{uiiii(iie,  Cosiui  de- 
ceiii.  Seualures  auteiii  seualuribiis,  qiios  Creles  bu- 
l<tu  (hoc  est,  cousiliuiii)  u(i(jelliiiit,  nuuiero  sunt  [lii- 
les.  Jiuu  vero  regibus  antea  Cretenses  [^aruerunt : 
postea  regalem  poteslatem  bustuleruut,  et  Cosmi 
iu  bello  im[)erium  obeuut. 

Coiiciouis  iiorro  ouiiies  suut  quidem  participes, 
sed  (leues  illani  nullius  rei  gcreudie  [Kitestas  est, 
priKterquamearuin  rerum,qu<fi  Seuatoribiis  et  Cosmi 
decretii;  suut,  siilliiigio  cumijrobaiidarum.  Jaiu 
vero  quod  ad  convivia  [iiililica  altinet,  uielius  illa 
suut  iiistitula  a[iud  Creteiises,  quaiii  a[)U<l  Liicuiies. 
Lacoilii-moue  euim  coufert  quisqueper  ca[)ita  id  quod 
{)ra;liiiitum  est  :  quod  si  iion  fecerit,  per  legem  rei- 
pul)lica;  esse  parlice(is  uon  [lotest,  uletanle  dictiim 
est.  lu  Crela  vero  commuuius  id  est  el  po[)ularius  : 
uaiu  ex  omuibus  frui;tibus,  el  pecoribus  iiatis,  et  ex 
vectigalibus  reipiibliiiu;  el  trijjutis,  fjuie  Perioeci 
[leusilant,  pars  certa  {)ra;lluila  est  a<l  res  divinas  fa- 
ciendas  et  publicoruui  muneniiii  fuiictioues  ;  altera 
ad  convivia  publica  ;  ita  ut  ile  publico  oinnes  et  mu- 
lieres  et  [lueri  et  viri  alantur.  Jam  vero  ad  victus 
{jarcimouiam  cibique  paucitalem,  ul  rem  utilem,  et 
ad  feminarum  disjuiictiouem,  ne  nimis  rnultos  filios 
yjariant,  masculornm  consuetudine  iutroducta  (recte, 
au  secus,  alius  eritdis[)utandi  locus,)  multasapieuter 
et  acule  excogilavit  lator   legis. 

Quo'1  igitur  atlinet  ad  conviviapublica,  melius  ea 
esse  ordiuala  apud  Cretenses,  quamapud  Laredwmo- 
-uios,  [lerspicuiim  est.  Sed  qute  ad  Cosmos  spectant, 
ea  etiam  deteriushabent,  quam  Ephororuminslitutio. 
Nam  quod  mali  iuest  Ephororum  imperio,  hoc  inest 
etiarn  iu  horum  potestate  :  creiinlur  enim  homines  e 
vulgo  :  quoil  autem  illic  ad  reipublicii;  statum  utile 
est,  hic  non  esl.  IUic  enim  [jropterea,  quod  electio 
fit  ex  omuibus,  populus,  qui  imiierii  maximi  fit  par- 
ticeps,  rempublicam  manere  studet  :  hic  autem  non 
ex  omnibus  eliguntur  Cosmi,  sed  ex  quibusdam  ge- 
neribiis  ;  senatores  autem  ex  iis  qui  Cosmorum  mu- 
nere  functi  sunt. 

De  quibus  eadem  qui  dicere  possit,  ac  de  iis  qui 
Lacedaemone  creantur.  Nam  rationum  referendarum 
judicio  nou  teneri,  et  per  totam  vitam  gerere  magis- 
tratum,  major  est  houos,  quam  pro  eorum  dignitate; 
cumque  uon  ex  pnescripto  juris  scripti  im[jerare, 
sed  siio  arbitratu,  [lericulosum  est.  Quod  autem 
quiescit  populus,  etiamsi  magistratus  non  sit  parti- 
ceps,  nuUum  est  argumentum  reipiiblicaj  bene  ordi- 
natai.  Nam  neque  ulla  Cosmis,  ut  Ephoris,  qna'~tns 
faciendi  ex  magistratu  facultas  datur ;  ut  qui  in 
insula  longe  absint  ab  iis  qui  corrupturi  siut.  Qunm 
autem  adhibent  ad  hoc  erratum  corrigendum  meili- 
ciuam,  quum  absurda  sit,  tum  ne  civilis  quidem 
est,  sed  potentiae  unius  aut  paucorum  cousentanea. 
Saepenumero  enim  nonnulli   aut   ex  collegis  aut  ex 


MilKU 


i'ja 


qtmiii  i«nKim(liiiii  lioiiiiiiiiiii  voluiitnUun   :  iiou    oiiiiii 
•ociiio  ('uiioii. 
Oiiiiiuiiii  iiiilciii  |u)HHiiiiiiiii  i<l  (|ii(i(l  Aconiiiiii' t|iiniii 

COII)«lllllUlll    ri'(>l|l|Ulllc|-,    Clllll    IIOII     HlUllcllltllH      vcliiil 

(liirc  |iol(<iitiini. 

Alll.   (<l    |llll<llll    l|IIOll    lllllicl.   llli(|Ui<l    |M)litill<    illHllllllio, 
HCll     IIOII     |lll|ilill    l^!<l,      >4(<<l     |l0tCllllltllK      lllll^l-t.       OOIIHIII'- 

voniiil  iiiil(<iii  u-^rtiiiiK^iilcM  |io|iiiliiiii  i<l  aiiiicox  iMoniir 
cliiuiii  lui'i<i'«,  (<l  MCilitioiiC'^  inovcrc  (<l  |iii)^iiiiri<  uiliii- 
vicciii.  I'',<|iiiil('iii  i|iii>l  ililVcrl  i|iioil  tulc  uiil  iiiiiid  |i<ixl. 
iliioililuiii  lciniiiiH  iioil  juni  (■ivitulcni  chhc  luloiii,  Hod 
doliituin  |iolitii'iiiii  coininiiiiioii(<iii  ?  chI  iiiit(<in  pcri- 
ctiloxa  vuMc  xic  IiuIicim  civiliit*,  V(d(<iitiliUH  iiivudcrii 
ol  |iot(<iitiliiiH.  Scil,  i|iiciiiuilino(luiii  dicliiiii  oi>l,  huI 
viitiir  |iro|ilcr  locuin,  uli  i'X|iubioiic  ciiiiii  i|uoil  loiij^c 
fiicil.  |'i'o|itcr  ipiod  cl  iiicoluliiiii  iiiuiicl  ('.rcl«ii!*iliii-*, 
titiiiistri  itnlciii  r(<i'(<duiil  l'rciiii(<iil(M'.  Nciiuc  (<iiiiii 
c\triiis(<i'o  |iriiici|iutn  imrli('i|iuiil  (In^lciisort  :  iiiiiici- 
ijiio  liclliiiii  iicrcf{riiiiiiii  Iruiisivit  ud  iiisuliiiti,  i|iioil 
rocit  iiiuiiirosluiit  iiiliriiiilulcin  curiiiii  iiiiii'  ilii  lc;.(iiiii. 
Do  liuc  (|iiidoiu  igitiir  poltliu,  taiiltini    itoliis   diiliiin 

bil. 


|irlvnlU  coillonn  rnclA  Cotiiioi   ellrluiil.  Llcnl  eUatii 
liM  niiUi  IniiiiiiiH  nliillcnro  nn  itiaKUtrnhi. 

Ilu-c  if{iliir  oiiiiiiu  |irii'MlMt  lliTi  c(  liyo,  i|iiniii  «i 
lioiiiiiiiiiii  voliiiitulc  :  iiiiii  chI  ciiiiii  tiiln  liii-i'  rcKnlfl. 
Oiiiiiliiin  niilciii  rciiicdioriiiii  jicnRiiiiiiiii  ckI  iiiii)/iiitrii' 
tiiit   liiijii»   uiiijiliMHiiiii    Miiiiitii',    ijiiniii  >ii'|ii'iiiiiiicro 

llotnlllOH      llldllCllllt,    l|IIUIII   Jllllll'111111    Hlllllro     Mllt      |l(l<- 

iinM  (Inro  iioliiiit.  K.\  iiiio  iiilclliKcrc  lici-t,  iii  linc  rci- 
iiililii'10  ndiiiiiiiHtrandii'  ilcrii'ri|iliiiiio  nlii|iiid  «■hhu  po- 
itia<,  i)iiniiii|uuiii  liii'i'  iiini  cnl  |iiditin,  kciI  |M)liii* 
(lyiinHtiu.  (^iiisucvcniiit  untciii  |io|iiilo  iti  |inrti;M  diN- 
triicto  ol  aHHiiiii|iliH  niniciH  hiiIi  iiiiiiiH  iiii|ii-riiiiii  lo- 
taiii  i'ciii|iiililii'aiii  Hiilijtiiigurc,el  itodiliouuiii  uAcitarc, 
cl  iiilcr  Ho  doccrlaro. 

Ad  (|uiil  liiic  aliiid  CHHo  dicuA,  iiiMi  jior  nli(|uoii 
loiii|iii4  civiialoiii  |ilniii!  tollero  ot  ('ivili>iii  HociclMtciii 
iliHHolvoro?  KhI  nutciii  |iorii'ulo  |>ro.<(iiiia  Hic  iilToctn 
('ivitiiH,  ({1111111  i|iii  voluiil  iii  rciiiulilicii-  Htatiiiii  iiivn- 
doro,  ii  cti;iiii  iiohhiiiiI.  Scd,  iili  dicliiiii  ost,  iiiitiirn 
loci  cani  tuiilitr  :  iiisiilic  oiiiiii  iDii^iiiiiiiitnH  pcrc^ri- 
lioH  iiicliiiH  arcot,  (|iiuiii  lcx  npiiil  LncodiiiiiioiiioH. 
lluiiuo  l'oriii'ci  niniiciit  iii  ofticio  npiid  Crotn'»;  He- 
lotoH  voro  Hippoiiniiicro  n  LucediiMiioiiiis  dosci.«ciiiit. 
Nniii  iioi|iie  ciiiii  iillo  iiiiporio  exlenio  linlieiit  coiii- 
imiiK!  iiiiiil(|itniii  OetoH  :  ot  iioii  itn  prideiii  helluiu 
extertiniii  iii  iuttulaiii  traiislutniii  est,  iiuod  iiiiirtiii- 
tntoiii  le^iiiii,  (|iitt;  ihi  Biiiit,  pntofocit.  l)e  bac  igitur 
republica  hacleuus  a  uobiii  dictuui  est. 


Postquam  superiiis  aurtor  prosecutus 
est  (lo  politia  LacodaMnouica,  liic  proso- 
quitur  ilo  piUitia  CivtiMisi;ot  primo  coni- 
parat  hanc  politiatn  ad  praH-ecleutcnt. 
Secuiulo  iniproliat  eam,  ibi,  «  l)e  quibus 
etc.  »  Circa  priinmn  tria  facit.  Primo  po- 
nit  in  comnnini  comparalionem  istarnm 
politiarnm.  Secnmlo  assignat  rationem 
posita;  comparatiouis,  ibi,  «  Et  tlicitur 
quidem  etc.  »  Tertio  explicat  pra^dictam 
comparationem  in  speciali,  ibi,  «  Habet 
autein  proportionaliter  etc.  »  Dicit  ergo 
primo,  quod  politia  Creteusium  est  pro- 
pinqua  politiae  Lacedffimouicse  in  quibus- 
dam;  tamen  diircrt  in  aliquibus,  iu  quo- 
rum  paucis  noii  se  liabet  deterins  quam 
pobtia  Lacedamonica,  sed  melius;  sed 
in  pluribus  se  habet  minus  nitide,  idest 
minus  expedite  et  convenienter  ad  bonum 
statum  civitatis. 

Deinde  cum  dicit  «  et  dicitur  » 
Assignat  causam  praemissse.  compara- 
tionis  ;    et  primo  ostendit  hujus  cansam 
fuisse  ex  hoc  quod  LacedaMnonica  sumpta 
est  a  Cretensi.  Secundo  assignat  causam 
quare  Cretensis  fuit  prior,  ibi,  «  Videtur 
autem  insula   etc.  »    Dicit    ergo     primo 
quod  causa  pra^dictortim  est,  quia  politia 
Lacedwmonica  in  pluribus  imitatnr  poli- 
tiam  Cretensium  tamquam  antiquiorem; 
et  ideo  pohtia  Cretensis  in  pluribus  pejus 
se  habet ;    quia  videmus   quod    plurima 
de   his  qua}   sunt  ab    antiquis    inventa, 
suut  minus  dearticulata,  idest  diligenter 
distincta    quam  ea  qnai  suut  inventa  a 
junioribus.  Dicunt  enim  quod  Lycurgus 
qui  instituit    politiam    Lacedcemonicam 
XXYL 


dimittens  reguum  Charilh  regis  Laccdae- 
mouiorum,  multo  tempore  conversatus 
est  apud  Cretam  ppfipter  amicitiam  ct 
alTinitatem  qnam  habebanf  Laced<'emones 
ad  Cretenses.  Et  ideo  Laceda^mones,  qui 
venerant  Cretam  causa  familiaritatis, 
suscepeiMint  inslituta  h^gnm,  qua^  tunc 
erant  apud  habitantes  in  Creta.  Unde  vi- 
dcmus  quod  incola^.  Cretenses  eodem 
modo  utuntur  legibus,  sicut  et  Lacedffi- 
mones;  et  hoc  est  secundiim  instilutio- 
nein  Minois  regis  Cretensium. 

Deinde  cum  dicit  «  videtur  autem  » 

Assignat  causam    quare   leges    inter 

Gra^cos  primo  inveiita',  suut  apud  Cretam, 

Dicit  enim  quod  insnla  Cretensis  videtur 

secundum  situm  terra^  optime   disposita 

ad  principaudum  Grsecis,  qui  fere  omnes 

liabilant  circa  mare.    Insula  autem    illa 

quasi  adjacet  toti  littori  Gra?ci*  ;  et  distat 

modicum  a  quadampeninsula  qua?  voca- 

tur    Peloponnesus,    quce    niinc    dicitur 

Achaia  :  et  simihter  versus  Asiam  pro- 

pinqua  est  loco   qni  dicitur  Tropium  et 

iusulai  quae  dicitur  Rhodus  ;  et  ideo  Minos 

qui  fuit  rex  Cretensis  obtinuit  principa- 

tum  in  toto  mari  Graeciae,  etinsulas  quas- 

dam  prius  habitatas  per  violentiam  sub- 

egit,   quasdam  autem  de  novo  habitari 

etiam  fecit,  singuhssuaslegesimponens. 

Ultimo  autem  transivit  in  insulamSicilia?, 

et  ibimortuus  est  circaCamerinam,  idest 

circa  montem  Yulcani  vel  Ethnae  ex  qui- 

bus  ignis  eructat. 

Deiiide  cum  dicit  «  habet  autem  » 
Explicat  in  speciali  comparationem  su- 
pra  positam.  Et  primo  ostendit  in  quibus 

13 


t'Ji 


i'()Lrm;uKiJM. 


coiiveiiiuiit  auttia-  iioiitio'.  Si^cuudu  iu 
ijuitius  itolitia(!ri!l«:u.si.s  tiuljut  iiurliuK,  ihi, 
«  (Juod  quiilfia  igitur  ete.  »  Tertio  iii 
(|uilmri  hatiut  pt;Ju4,  ilii,  «  (Juu;  uuttMii 
cina  (losnios  etc.  »  Ostcndil  auttMu  [iriiiio 
quotl  tia-  (lua;  pulitiuj  |)ro|)ortioualiti*r  ho 
iialjmitu(liiivi(!um,  iu  tribusconvuiiiuutus. 
Frimo  (|ui(lian  iii  ugriculturu,  (luaiii  lia- 
bent  LacrtlaMnoues  «[uaiu  cxerccnt  ll(»ta; 
servi,  u[»U(i  Clrctcnscs  autcin  l'crio;(i, 
ident  niistici  servi,  Hciiicet  tiabitantcs  in 
iusulu.  Secundo  iiuantum  ud  coiiviviu 
publica  ([iiu'  a[)ud  utros(|iic  fiunt  :  (juu; 
(luidcin  iiunc  ai)ud  Laccda*moncs  Vijcan- 
tur  i'luditia,  scd  anti(]uitu8  vocabanlur 
a[»ud  eos  Andria,  sic  etiain  vocantur 
nunc  a[iud  (!rt;tcnscs.  Undc  manircstum 
cst  ([uod  Laccda-moncs  assum[)scrunt  a 
Cretcnsibus.  Tertio  qiiantum  ad  ordincm 
[jolitia»,  quia  E[)liori  u[)iid  Lucedafmones 
habcluint  camdem  ptjtcstatcm,  (jiiam 
a[)ud  Crctas  quidam  qui  diccbanliir  C.oh- 
mi,  idesl  ornalorcs,  solo  numero  diHe- 
rentes  :  nam  Ephori  upud  Lucedaimones 
erant  quinquc,  C(jsmi  vero  Cretensium 
erant  (Jecem.  Siiniliter  et  seniores  apud 
Laceda;mones  erant  a^quales  et  numero 
et  poteslute  senioribus  Crctensium,  quos 
vocubantconsiliiim.  Rcgnumautemprimo 
fuit  apud  Cretenscs,  sicut  et  a[)ud  Laee- 
da'mones  :  sed  postmodum  dissolverunt 
regnum,  et  commiscrunt  Cosmis  duca- 
tum  bellorum  :  utrique  etium  habent 
concioncm,  idest  adunationem  populi, 
quce  nuhius  lei  habet  poteslatem,  nisi 
approbandi  sententias  Seuiorum  et 
Cosmorum. 

Deinde  cum  dicit  «  quod  quidem  » 
Ostendit  in  qulbus  melior  erat  politia 
Cretensis  :  et  dicit  quod  ordinatio  convi- 
viorum  melior  erat  apud  Cretenses  quam 
apud  Laceda;mones;  quia  in  Laceda3- 
monia  unusquisque  qui  accedebat  ad 
convivium,  oportebat,  quod  aliquid  ex- 
hiberet  secundum  captum  suum,  alioqui 
non  poterat  participare  politia  ,  sicut 
prius  dictumest  :  sedapud  Cretenseserat 
observatio  magis  pertinens  ad  commune, 
quia  de  rebus  publicis,  tam  de  fructibus 
terrai,  quam  de  pecoribus  et  de  reddili- 
bus,  quos  reddebant  incolse  qui  colebant 
terras,  erat  instituta  quaedam  pars  quai 
expenderetur  in  sacrificia,  et  quaedam 
pars  quae  expendebatur  in  convivia,  ut 
in  talibus  conviviis  homines  et  mulieres 
et  pueri  et  viri  uutrirentur  de  communi. 
Hoc  erat  autem  et  ahud  proprium  politiae 
Cretensium,  quodlegislator  eorum  multa 


|)hiloso[)liice  indiixit  ad  lioc,  ([uod  modi- 
cuni  comederent ;  ([iiasi  hoc  sii  valdc  pro- 
tlcuuin  et  singulis  et  coininunitati.  Vo- 
lens  etiam  ([uod  non  [^rocrearenl  niultos 
[)ii(;i'os,  ne  miilliludo  hominum  (;xcederet 
(|uantilalciii  [)ossessionis,  voliiil  (juod 
viri  iion  multuui  commiscerentiir  iiiulie- 
ribus,  et  ad  hoc  c(jiicessit  tnrjiem  inascu- 
lorum  ( ()iliim  :  sed  iitriini  iii  hoc  bcne 
fccerit  vclniale,()osteriusconsiderabitur  ; 
taineii  ho(;  manifeslum  est  quod  ordiua- 
tio  conviviorum  melior  erut  upud  (^re- 
t(;nst;s  t(iiain  a()U(l  Lac(;tla'mones. 
Dciiidt;  cuin  dicil  ((  tjuai  autem  » 
Ostentlit  in  quo  pejor  erut  Cretensis 
politia;  et  dicit  t(uotl  pejor  erat  ordinatio 
a()ud  (^rclenses  dt;  Cosmis  ([uam  apud 
Laceila-moiies  tle  K(»lioris.  Lnum  enini 
cst  inalum  et  comuiune  ulrist(ue,  qiiia 
scilicet  apud  utrost(iie  assumunlur  ad 
hiijusinodi  piinci()aluni  t(uicumt(ue,  idest 
liomines  tam  probi  quam  non  ()robi. 
Sed  tamenapud  Lacedaemoneseral  uiium 
bonum,  quia  [)oti;rant  eligi  do  qualibet 
conditione  hominum  :  et  ideo  populus, 
(jiiasi  liabens  partein  in  iiiaximo  jirinci- 
palu,  bene  volebat  quod  conservarelur 
lalis  politia.  Sed  apud  Crelenses  non  eli- 
gebantur  Cosmi  ex  qualibet  hominum 
condilione,  sed  solum  ex  alitjiiibus  qui 
erant  vel  fuerant  de  numero  Seniorum; 
et  similiter  Seniores  eligebantnr  ex  qui- 
busdam  qui  fuerant  Cosmi,  quibiis  licebat 
dimillere  suiim  principatum,  ut  infra 
dicetur.  Et  sic  po()ulus  in  principatu  Cos- 
morum  non  habebat  partem. 
Dcinde  ciim  dicit  ((  de  quibus  » 
Improbat  praedictam  politiam.  Et  primo 
quantum  ad  statuta  quae  ponebant.  Se- 
cundo  quantum  ad  remedia  quae  adhibe- 
bant,  ibi,  «  Quam  autem  faciunt  etc.  » 
Circa  primum  duo  facit.  Primo  improbat 
eorum  statuta.  Secundo  excludit  quam- 
dam  responsionem,  ibi,  «  Quiescere  etc» 
Improbat  autem  politiam  islam  quantum 
ad  duo  quae  etiam  improbavit  in  politia 
Lacedaemonica  :  quorum  unum  est  quod 
Cosmi  et  seniores  principabuntur  per  to- 
tam  vitam  suam  sine  correctione,  idest 
sine  hoc  quod  possent  amoveri  propter 
aliquam  culpam  ;  et  sic  principatus  eraiit 
majores  quam  dignum  esset.  Secundum 
autem  est  quia  non  principabantur  se- 
cundum  aliquas  leges  scriptas,  sed  per 
se  sentontiantes  vel  arbitrantes  ;  et  hoc 
non  erat  securum  civitati  ;  quia  eorum 
judicium  poterat  perverti  amore  vel 
odio. 


LIKKli  II.  h»r> 

Dciiiilr  niiii  iWrW  n   (piuvsiMMr  niilrin  »  niiiiiiiii)  liiliMii  [iriiK-ipntiirn  :    hni-    Muttiii 

M\(  liiilil  i|iKiiii(liiiii   rrs|iotisiitii(<iii  i|iiii  ilicil  ivssi- |irsMiniiiii,  i|iii.i  inMi  .hoIiiiii  iMiil 

possoiil  80  (U^rtMKliw-o,  iiiilii('(>iit(Ks  pro  Hi-  (-(inli-ii  piu'HoiiaH,    Kod  coiili-ii  lotiiin  oril- 

gno  lionai  (W'(liiii(lionis,  i|iio(l  s('inp(M'alis-  i-iiiin  vcl  priiK-ipiitiiin    cx  ipio  piovcnio* 

(|no  si^dilioiKM  ixcriiil.  S('(l  ipS(Hli('il  (piod  hiil  niiillii  iilililiis  rivitali. 

hoc   (piod  popnliis  ipiicvcril  iipiid    co.s  ii  llciiuli'  iiiiii  dicil   u  aiil  cl  palani  » 

S(Mlitioniliiis   iion  piirticipaiiH  principalii,  liiipr(diat  pi-a*(licta  n^iniMJiii  :    ut  dicit 

non  (vst  si^nnin   dcnKMistrans  (|iiod   co  ipiod  iHla   iiistilntio  iiUima  do  vacationu 

rnin  poliliii  sit  Iicik^  ordiniila  :  lioc   ciiini  (losinoriini    iiidict  idiipiid  polili;i*  itKpinii- 

coiiliiiKtdiiil  ipiiii    C.rclciiscs  lotif^c   pcn^.  Iinn    lil    dc    loininiuii   (-onscnsn    po|)nli, 

grinidiiinliir   idi  aliis  honiinilnis  insnlain  s(>(l  tanion  non  ust  V(!ra  politia,  scd  ma- 

(piaindani  ludiitanttvs,  ct  distaiitcs   ctiain  f^is  oppntssio  (piaMlani  p(;r  potuntiain  po- 

ah  idiis  :  ct    sic  iioii  hiihcliaiit   hclla  ciini  pnli,  ct  \  ia  (piicdiiin  ad  lyraiinidcni.  (loii- 

fliiiliinis,  sicnt  sn|ira  dicliim    csl,    cl   sii-  siKJvornnl  cniin  idiipii  hahciitcs  odio  (!os- 

(losmi  iipnd  Crolcns(\s  non  hahchant  ali-  mos,  colli^Miilcs  sihi   popnlnm    et    aiios 

(pia  rocipcro  vol  oxpondoro  proplor  hclla,  amicos  snos  lacuro  monarchiam,  iil   sci- 

siont  Kphori  apnd    Luc^Mhctnoiics  :   iindc  licct  ali(|nis  (Miriiin  doiuincliir  in  civiliilu 

poiinlns  non   imillum  curahal  lali  [iriiu-i-  loco  omnium  ;  cl  (juiuido  lioc  uonpossunt 

patu  parliciparo.  statim  facoro,  movont  soditionos,  ol  pu- 

i)oindo  onm  dioil  ((  (juam  antom  »  p:iiant  civos  ad  invicom.  Nihii  aulom  hoc 

linprol)at  rcmciliii  (pia'  apiid  (a'clouscs  diMort  (piam   (piod  post  aliipiod  tcmpus 

conlra  i)oricula  crant.  Kt  iirimo  pouit  011.  Jiiin  non    sil    civitas,    sod  solvalnr   lota 

Soonudo  improhat,   ihi,  «  Ant  ot   palam  communio  politica.  Non  ouim  polost  osse 

etc.  »  Circa  primnmduo  facit.  Primo  po-  civitas,  soluta  concordia  civium  ;  et  sic 

nit  romodia    (puT  orant  oonlra  porsonas  por  seipsam  dissolvitur.  Scd  etiam  ante- 

nialo  priuoipaulinm.  Socundo  romedium  (juam  por  scipsam    dissolvatur  imminet 

(jnod  crat  contra  ipsum  principatum,  ihi,  oi  poriculum  ah    liostihus,  qui  volunl  ct 

«  Omninm  possimum  '  otc.  »  Dicit  ergo  valent  invaduro    civitatem  ;     quia    dum 

primo  (juod   illa  modioina  quam  faciuut  civcs  ad  invicom  pug-nant,  non  possunt 

Crctensos  contra  praHlictum  peccatum  de  unanimiler  rosistere  hostihus  ;   ct  quan- 

incorrigihilitalo  principum^  non  est  con-  doqne  una  pars  introducit  hostes  i»  sui 

veniens,    ncc  est  poUtica  quasi  sapiens  auxilium.  Sed  sicut  dictnmest,  ah  hujus- 

communem  ordinom  civitatis,  sed  magis  modi  poriculis  hostium  liherata  fnit  poli- 

est   ojipressiva  ot  lyrannica  ;    quod  non  tia  Cretensium  propter  locum,  quia  hahi- 

est  seoundum  rationom,  sed  per  violon-  tahant  in  insula  longe  abaliis  civitalihus; 

tiam.  Multotios  onim  apud  eos  convenie-.  et  sic  ipsa  longinquitas  fecit  eos  securos 

hant  aliqui  vol  de  principihus  vel  do  pri-  ah  expulsione,  idest  quod  n"n  oxpelloren- 

vatis  personis,  et  ejiciohant  Cosmos  per  tur  de  proprio  loco  ah  hostihus.  Et  hujus 

violentiam.  Eratautomotaliudremedium:  ponit  duo  signa  :  quorumunum  estquod 

quia  Cosmi  poterant  abrenunciare  princi-  status  incolarum    perseverat   apud  Cre- 

patui  in  vita    sua.   Sed  melius  erat  quod  tenses  propter  cousuetudiiiem  conversa- 

ista  duo  ordinarenturpor  legem  :  ut  sci-  tionis.  Sed  illi  qui  adveniunt  aliunde  ad 

licet   aliqua  lcx   osset    certa   sccundum  miuistrandum,  non  possent  cum  eis  diu 

quam  Cosmi  deberent  expelli,  vel  cedere  commorari,quianullum  priucipatumpos- 

principatui,  quam  quod  hoc  fieret  secun-  sunt  apud  eoshabcrc.  Noncnim  volebaut 

dum  voluntatem  hominum,  qu»  non  cst  Cretenses  habere  principes  extraneos.Se- 

certa  regula,    cum  frequenter    voluntas  cundum  signum  est  quia  nuper  trans- 

humana  sitirrationabilis  et  injusta.  ierat  ad  insulam  Cretensium  bellum  ab 

Deindc  cum  dicit  «  omnium  autem  »  extraneis  invadentibus  insulam  :  ex  quo 

Ponit  reliquum  (|uod   habebant  contra  manifestum   est  quod  leges  eorum  non 

ipsnm  officium  ;  et  dicit  quod  illud   erat  erant  sufficienter  virtuosse  ad  conservan- 

pessimum  inter    omnia   remedia    quod  dum  eorum  politiam  ;    sed  conservaban- 

qnando  Cosmi  volebant  dare   sententias  tur,  cjuia  non  habebant  inimicos   contra 

contra  aliquos  potentes,  frequenter  intcr  se  boUantes.    Ultimo   autem   epiloganjo 

eos  institnobatnrcessatioprincipatusCos-  concludit  quod  intautum  dictum  ost    de 

morum  :  interdicebant  enim  ad  tempus  pohtia  Creteusium. 

'  Al.  :  u  causam  pessimaiu.  » 


I9ti 


IMJLITICOUUM. 


LFCTIO  XVI. 

Carthayiiiemis  rei/jutiica;  cunsiderationem  fncit  et  eani  superiorihus  duabus 

coniiJUrat  alnue  redaryuit. 


Holilizare  auleui  videutur  el  Curclieiloui  beue  et  iu 
Uiulti«  ubuuiittuliud  ad  aliij«,  ludAiiiie  auleiii  quu5iiaui 
ijroi)iui|ua  La(.eiJit;uiouibu>>.  liiis  euiui  poliliib  Ire^  aii 
iiiviirfiii  pro|iiu<|utf  alii|(iiililer  »uiit,  ei  ab  aliiit  uiul- 
luui  ilitleruul,  i|iitt;  Creleuaiuui,  et  Lai:eJii:uiuuica, 
el  tt^rlia  ub  \\6  qiitt;  Carcbeiluuioruui.  Et  uiiilta  iuu- 
titutuniui  se  babeut  u|>uii  ipHutt  beiie.  Si|/uuiii  auleui 
iiulitid;  cuordiuiilie  |)0|iuluui  hubeuteiii  |)eriiiuiiere  et 
luatituliuue  pulitiai,  et  uei|ue  ueiiitioueuj,  quoil  di({- 
Duiu  liici,  tieri,  ueque  tyrauuum. 


Hubet  aiitem  similia  Lacedteuionuui  politiie,  cou- 
vivia  quitleui  ttocietuluui,  Fbiditioiuiu,  eiiiu  auteiu 
qui  ceutuui  et  quutuor  priuciputum  Epborid,  veruiu- 
tauieu  uou  deterius  :  ii  quideiu  euiiu  ex  couliKeiiti- 
bu8  liuut;  buuc  auteui  eliguut  priuciputuiu  virtuo- 
8UIU  :  reKes  auteui  et  (jerii8iaiu  pruportiouata  iid, 
qUiK  regibu:»  et  «eiisibus  eliaiu. 

Melius  auteui  re^es  ueque  per  se  esse  geuus,  ne- 
que  hoc  quod  coutiugeus,  sed  quod  differeus  e.x  iis 
eligibiles  luagisquaiu  secunduui  iulateui.Mu^in  ruiu 
euiui  doiiiiui  coustituti.  si  vile:*  fueriut,  luulluui  lu;- 
diiiit  el  lifcserunt  jani  civitateni  Carchedonioruiii. 
Fluriiiia  quideiu  igilur  iucrcpalorum  utique  propter 
truungressioued  coutrariu  exisluut  eutiu  oiiiuibus  dic- 
tis  politiis. 

Eorum  autem  quie  ad  supposilioneiu  aristocra- 
tiie%l  politiae,  biec  quidem  ad  populum  declinanl 
Diai;is,bi£c  auteiii  ad  uli$<archiMin.  Ejus  qiiideni  euim 
uuod  est  hoc  qiiideui  adducere,  lioc  autem  iion  ad- 
tlucfre  ad  populuui,  re^jes  domiui  cum  senioribus, 
si  consenserint  omnes  :  si  autem  uou,  et  horum 
populus.  QuJECumque  autem  intulerint,  uon  aii- 
dire  soluiu  attribuunl  populo  quae  statula  a  priu- 
cipibus  ,  sed  domini  de  judicando  sunt,  et  vo- 
lenti  illatis  coutradicere,  licet  :  quod  quidem  in 
aliis  iiuliliis  dou  est.  Penlarchias  aulem  doiiiiuos 
existeutes  mullorum  et  maguorum,  ab  ipsis  ellj?ibi- 
les  esse,  et  euiu  qui  centuiu,  hos  eligere  maximum 
principatum  ;  adhuc  autem,  hos  auipliori  priucipari 
leiuiiore  aliis,  eleuiin  praeterili  principantur,  et 
futuri,  oligarchicum.  Quod  autem  sine  pretio  el  non 
sorliales,  aristucraticum  ponendum,  et  si  qiiid  tale 
aiterum  ;  et  senleutias  a  priucipibus  judicari  om- 
nes,  et  non  alias  ab  aliis,  quemadmodum  in  Lace- 
dsemouia. 


Transgreditur  autem  aristocratiie  institulio  Car- 
chedouiorum  nia.^ime  ad  oiigarchiam,  secundum 
quenulam  intellectum  ut  videtur  uiuUis  :  non  eiiim 
solum  viiluosum,  sed  divitem  putant  oportere  eligi 
principem  :  impossibile  enim  egeutem  bene  princi- 
pari,  et  vacare.  Siquidem  igitur  eligere  divitem,  oli- 
garchicum,  secundum  virtutem autem aristocralicum : 
iste  quidem  igilur  erit  ordo  tertius  secnndum  quem 
quidem  ordinata  suut  et  afiud  Carchedonas  quae 
circa  politiam  :  eliguut  enim  ad  duo  haec  respi- 
cientes,  et  maxime  maiiuios  reges,  et  duces  exerci- 
tus. 


•ECBM*. 

Existimautur  auteiu  etiam  Carlba«ineu8eii  reipu- 
blicdj  aduiiuistruudu;  rutioue  uti  reclu  el  multis  iii 
rebu8  e.ximia  pra:  aliis;  iii  iioiiiiullis  auteiu  Lui-edaj- 
uioiiiorum  rei|)ublicu;  fiuiilliiiiu.  ilue  euiiii  tres  res- 
publiiu;,  111111111  iiitersc  quodumiiiodo  siiit  propiiiqua^ 
luiii  iiliis  louge  pia^staut:  Crelciisis,  iuquuiii,  et  Lu- 
cuuii-a,  et  tertiu  (^urthugiiieu.^iH.  Multiiqiie  eoruiu, 
quu;  apud  Cartliiij,'iueiiBes  coiibtiliit/i  siiiit,  pritclurc 
8e  liabeut.  Argumeuto  uuleui  est,  huuc  reuipiiblicam 
beiie  esse  dericriptaiii,  qiiod  quuiii  popiiliiiii  hubeul 
reruui  compoteiu,  iiiaiieul  iu  ht/itu  reipublicai,  ueqiie 
aut  seditio  uiiquuui  iu  ea  coortu  sit,  meuioratu  qui- 
deiu  illu  digua,  uut  tyrannus  extiterit. 

Hubet  auteiii  liijec  Laconicaj  reipublicoj  Binjilia: 
priuium  sodulitiorum  conviviu,  Fhiditiis:  deiiide 
ceutuiii  et  quultuor  viruui  imperiuiu  Epbororuiu  po- 
teeluti,  fet  melius  qiiidem  institutuui :  illi  eniui  e 
vulgo  BUiit,  lii  auteui  ad  boc  iii  periiim  eliguntur,  ut 
quisque  viituteet  diguitale  praestat;)  postremo  regea 
et  senatum  hubetLacedcemoiiiorum  rcgibusetseiiutui 
respondentes.  Et  vero  reges  quidem  rectius  creaul, 
(quiu]  neque  ex  eodem  perpetiio  genere;  neque  ex 
quovis  furiuua  oblato;  (seuatores  auteui)  eleclio,  uon 
ajtasfucit  Namniaguarum  rerum  domini  etcompotes 
etfecti,  si  siut  vulgiireshomines  alque  abjecti,  luagna 
dumna  iuferunt,  etmaguajam  intulerunt  Lacedffi- 
moiii  riim  civitali. 

Plurima  igitur  eorum  qiiae  reprehendi  possunt 
propter  decliiiutionem  a  recta  lepublica  commiiuia 
sunt  omuibus  his  rebuspublicis,  quos  couiiucmoru- 
viuius.  Eorum  autem  quae  optimatum  priucipiitum 
et  poliliam  tinem  sibi  pro[)Osituui  biibent,  purtiin 
quideni  ad  populi  potentinm,  alia  vero  ad  paucoruni 
domiuatiim  magis  declinant.  Reges  enim  cum  sena- 
toribus  potestatem  babeut  aliud  ad  populum  defe- 
rendi,  aliud  noii  deferendi,  siquidem  omues  interse 
eonseuseruut;  sin  iiiiuus,  peues  populum  arbitrium 
et  potestus  est.  (^ure  autem  Iii  afferunt  ad  popiiluiii, 
nou  modo  reuuuliant  populo,  ut  aiidiat  quae  fueritit 
a  principibus  civilalis  decreta,  verum  etiaiu  cuivis 
de  populo  contra  ea  quiK  afferuutur,  dicere  licet : 
quod  uon  fit  in  alleris  duabus  rebuspublicis. 

Quod  autem  Pentarchiae,  idest  quinqueviratus, 
qui  sunt  multarum  magnarumque  rerum  arbitri,  et 
a  se  ipsi  leguutur,  et  centum  viruiu  magistratum, 
qui  amplissimus  est  eligunt;  [iratjtereaque  quod  pen- 
tarchae  diutius  geriint  magislratum,  quam  ceteri 
(nam  et  extra  et  domimaueutesmagistraiuin  geruut) 
hoc  ad  potentatum  paucorum  pertiuet.  Quod  autem 
sine  mercede  etsine  sortitione  tiunt,  hoc  ad  optima- 
tum  priucipatum  pertinere  statuenduiu  est,  et  si 
quid  simile  aliud  est.  Tum  liles  et  controversias 
omnes  ab  iis  qui  magistratum  gerunt,  disceptari,  nou 
aliasabaliis,ut  Lacedaemoue,  lioc  quoque  optimutum 
priucipatum  atliniiit. 

Dellectit  autem  maxime  ab  optimatum  principata 
ad  paucorum  potentatum  Carthagiuensium  reipubli- 
cae  constitutio  ex  quadam  cogilatione  et  opinione 
vulgi.  Non  enim  virlutem  sohim,  verum  etiani  divi- 
tias  in  eligendis  magistralibus  putant  spectari  opor- 
tere:  fieri  euim  non  posse  arbitrantur,  ut  is,  cui 
desunt  rei  familiaris  fucultates,  otio  necossario  friia- 
tur  et  recte  fuugatur  magistratu.  Si  igitur  magis- 
tratuum  electio  e  censu  facta  ad  paucoruni  potenta- 
tum  pertinet;  ex  virlute  vero,  ad  optimatum  priiici- 
palnm  :  haec  tertia  fucril  reipublicae  adminislrand."» 
ratio  ac  descriptio,  qua  Carthaginenses  utunlur.  lu 
eligendis  euiui  niagistratibus,  iisque  maximis,  regi- 
bus  scilicet  imperatoribus,  haec  duo  siiuul  spectant. 


I.IHKR  II. 


i07 


OportiU  iinloiii  piiliiro,  |ii<(  rnliiiii  InKUIiiloriii  oniii 
triiiiHKroKHiiiiiKiii  liiiiii-  iirlHlDcialin'  :  ii  |iiiiH  l|ilii  iMiiiii 
viiloro    liiic,   iiocoHHnriiHHiiiiiiiii   imI,    i|iiMlilor    ii|iliiiii 

|UIHHilll     VltCUri'  ;      Ol       llillll       lll'l|i)|ll>!4tlll'i       lldll      Hullllll 

|iriiii'i|iOH,  HOil  iioi|iio  HiiiKnliirilor  vivonloH. 

Si  iiiitviii  iipiirtol  uHpiroro  ol  iul  uliiiiiiluiiliiiiii, 
grutiii  viuvitiiiiilH,  priiviiiii,  iiiii\iiiiiM  priiiripiiliiiii 
voiiiiloH  oHso,  rof^iiiiiii  Hiiliiot  rl  iliiciiliiiii  oxorciliiH : 
lox  oiiiiii  iHtii  iliviliiiH  riiril  proliiiMiiH  iiiiiKiH  virliilo, 
ul  (■iviliiloiii  lnluiii  iiiiiiiliviiiii  poniiiiiiriiiii.  t,)ii(i(l- 
oiiiiupio  uiitoiii  ovisliiiiiit  proliiiHiiiii  ohho  i|ii(iil  priii- 
oipalo,  iioooHHO  ot  uliuriiiii  piililiiiriiiii  (ipiiiiunciii  iih- 
HOipii  iin.  l'lii  uiitoiii  iiiiii  iiiuviiiio  virliiH  liiiiiiirutiir, 
liuiic  piilitiuiii  iioii  0!<l  poHHiliilo  llniiilor  hcciiiiiIiiiii 
virtiitiMii  priiicipuri.  Kutioiiuliilo  uiilciii  uH<<iioHcoro 
lucriiiii  lioc  oiiioiitoH,  (piuiulo  ciitii  o\|ioii(loriiit  prin- 
ci|ioiilitr.  litcoiivoiiioiiH  ipiidoiii,  ni  puiipor  ipiiiloiii 
o.xiHtoiiH,  opiiclicH  iiiitoiii,  volot  liicruri,  (loloriur  ait- 
toiti  iitiipio  noii  volot,  ciiiii  oxpoiuloril.  i'roptor  i(iioil 
oporlot  oiiH,  ipii  poHsiiiil  uri.slocriilizuro,  lios  prin- 
ciliuri.  Dif^itiiis  uitloiti,  si  ol  iniolcrrol  pciitiriuiii  opii- 
clioriiitt  lofjidialor,  scd  el  priuciiiuittitiitt  c.iirurol  ilo 
vacatioiie. 


Pravimi  antoni  utifiiio  vitlcliitnr  esse,  ot  piitrfi» 
principiitiis  priiicipnri  ciiiiuloiii  qiio.l  ipiiiloiii  accep- 
tatur  upiiii  CurcluHlonos  :  iiiiuiii  oiiim  opus  nl)  ttito 
oplinie  porlicitiir.  Oportel  nulent  Itoc  qiinliter  flnt, 
viiiere  lo{;islntoreni,  et  non  piwcipcie  eniiulem  Hs- 
titlare  et  corin  iticidere.  yitnre  ubt  iion  pnrvn  civi- 
tas.  uia}j;is  polilicnm  est,  plures  ]mrticipare  princi- 
palibns,  et  nin>;is  denioticiini.  1'oiiiiiiodiiis  eniiii,  si- 
cut  diximus,  et  pulchrius  uminuinodipie  perlicilur 
ab  oisdeitt  et  velociits  :    pnlaiii  aiiloiii  lioc  iu  bollicis 


et  nauticis.  In  iis  euiui  ambohus  uer  omues,  tit    est 
dicere,  extemlitur  principari  et  siiojici. 


Oligarchia  autem  existente  polilia,  optimc  efTu- 
giuut  iu  ditaudo  seuiper  nliqunm  popiili  purtetn  e-i 
milteutes  super  civitatom  :  boc  etiini  faciunt  et  ser- 
vaut  mausuram  poliliam.  sed  hoc  est  fortiiiiffi  opns. 
Oportet  hutem  iusediliouales  esse  propter  legislato- 
rein.  Nunc  aulein  si  iufortiiuium  aliqiiod  eveniat,  et 
multitudo  abscesserit  subjectorum,  uullum  esl  re- 
medium  quietis  per  leges.  De  Lacedffimouiorum 
qnidem  igitur  politia,  et  Crelensium  el  Carchedo- 
uioruiu,  qua^  nierilo  alleutautur,  hoc  habet  modo. 


Iliro  niilnin  nli  oplltnntiiin  priiirlpntii  il«irlin«lii> 
Intorid  logl«  piicmto  oiilpnipin  nc('liti*>in  nxjnlliiiniKlii 
OHt.  Nniii  Nlutiiii  mIi  iiiilio  liiic  iiiipriiiiirt  pnivi  lori  >ln- 
liot,  iil  viri  optliiii  oliiiri  poHHliit  ciiiii  nliipin  digiil- 
tulo,  uiit  corto  niiio  it|ii!riii  jiiilooorii  ;  Idipin  iinii  «(>• 
liiiii  ipiniiiiliii  iiiugi«tratiiiii  goriiiil,  voniiii  olinin  Iti 
vilii  priviitii.  tjiioil  hI  otii  ^riiliu  otiiiiii  u>l  ruciillnloii 
roi  ruiiiiiiitriH  ntloiiiloiiiliiH  aiiiiiniH  ohI,  hiiiiiiiio*  inn 
KiHtratiiH,  rogiiiiiii  ot  iinporiiiiii  liolliciiin,  ohho  vonn- 
UiH,  inuliiiii  oHt.  1'irili  il  oiiiiii  liirc  lcx,  iit  iiiujori)  iii 
prolio  iibpic  lioiioro  nint  iliviliii',  (piiiiii  virliiH;  ot  nl 
Idlu  civilnH  imiiiodoriito  pcciiniif  Htiulio  hII  ilodiln. 

tjiiiconid  uiiluiii  lioiiorutiim  priiici|ioH  civilntiH  uxi»- 
tiinnriiil,  idoiii  ct  roli(|iiiit  civiliiiii  tulo  vldonliir  nv- 
coHHo  uhI.  (Jiiii  niitoin  iii  ropiildicn  noii  iiiiixiiiifl  in 
lioitora  virtiiH  eHt,  liii'c  roHpiiblica  nd  Htnliiloin  opti- 
iiiutiiin  priitcipnliim  itiillo  iiioilo  pervoiiire  potuitl. 
('.oiiHoiiluiioiiiii  ohI  porro,  coh  i|iti  iiingiHtruliiH  eiiii;- 
riiiit,  i|iiiiiit  imponHaiii  rocerint  iii  niiiKiHlrntiini,  n^^- 
HUOHCoro  (piio.Htiim  fiicoro.  Omniiiiii  (■iiiiii  iiiiiiiiiie 
proliiibilo  osl,  si  piiiipor  i|iiidoiii,  cod  tuiiiou  vir  bo- 
iiiiH,  ipiiostiiH  fncioiiili  voliiiilutoin  liaboal,  liomitieiii 
(loloriorom,  qniHiiiii|iliiiii  focorit,  liicrari  ludlot.  l^iia- 
proplor  oiiorlet  oos  (pii  optiiiie  pra-oHse  roipiiblicrr» 
|)0HHiiiit,  lios  prn^esse.  rraislubul  aiitian,  etsi  Viro- 
ruiii  boiioriim  iiidigentia!  iiiillam  ciirum  logislator 
habiionl,  al  cerle  mugistratiiiim  olio  conHiilere. 

Mulum    aiitem  essc    vidotiir    ctiam    lioc,    cutiulcm 
liomiiicm  idnres  niagistraliis  gorere:  quod  (piid(Mit 
apiiil  ('.arlliagiiieiises   hoiioriliciim  e.si.    .Naiti   iiiiiiin 
optis  al)  iiiio  optime  perlicitiir.  0|iortet  vcro  lator^mi 
legis,  tit  Itoc  Mal,  operain  dare;  iioii  iit  idcm  ettibia 
cauat  et  suloriam  fuciat,  negotiiiiu  dare.  ilnipie   ubi 
iion  est  parva  civilas,  civiliiH  est,    piiires  esse    mn- 
gistratuum  participcs,  et  mngis  populare.  Nam  qnnm 
hoc  commiiiiiiis  sit,  uldiximiis.  tiim  uiiaipiiRqiie  re» 
ct  tueliiis  lil  u    siugiilis    et  i  iliiis.  Licet   fiulom    hoc 
cernere  iu  rebus   bellicis  et  nauticis  ;    iu    his   euiin 
ulrisqiie  per  omnes  fere  pervadit  imperandi  jus  et 
parendi  necessitas. 

(Juuru  aiitem  eorum  reipnblicfp  administrandae 
ralio  fit  oligarchica,  optime  tnnien  hoc  incommo- 
dum  e(Tii;;iunt  eo,  quod  semper  aliquam  partem  po- 
puli  ditani,  in  oppida  (miuorn)  emiltenles.  Hac  eniin 
re  niedentur  huic  malo,  et  reipublicas  statitni  slabi- 
liunt.  Sed  hoc  fortunae  acceptum  referendum  est : 
at  oportebat  eos  a  seditione  tutos  esse  consilio  le- 
gum  latoris.  Nuncautem,  si  qnid  adversi  acciderit, 
et  multitudo  civiuin  iinperio  subjectoruin  defecerit, 
nullum  est  in  legihus  tranquillitatis  retinendae  pra;- 
6idium.  De  Lacedsemouiorum  igitur  reipublicae  ad- 
minislrandae  foriua  et  de  Cretensi  et  Carthaginensi, 
quse  quidem  nierilo  ab  omuibus  laudantur,  haec 
nabui  quae  dicerem. 


Postqiiam  Philosophus  prosecutiis  est 
de  pohtia  Lacedaemoniorum  et  Creten- 
sium,  prosequitur  de  politia  Carthagineu- 
sium  ;  ct  cirea  hoc  tria  facit.  Primo  com- 
mendat  hujusmodi  pohtiam  simiil  cum 
prajmissis.  Secundo  ostendit  convenien- 
tiam  hujus  politice  ad  praemissas,  ibi, 
«  Habet  autem  etc.  »  Tertio  improbat 
quffidam  circaipsam,  ibi,  «  Melius  autem 
etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  Carthagi- 
nenses  bene  videbantur  vivere  politice, 
et  quantum  ad  multa  melius  aliis,  et 
maxime  in  ilUs  in  quibusdam  appropin- 
quabant  ad  politiam  Lacedffimonicam. 
Istae  enim  tres  pohtiae  erant  ad  invicem 
propinquae,  multum  ab  aUis  differentes  ; 


scilicet  Cretensis,  Lacedai^monica  et  Car- 
thaginensis;  et  muHa  erant  bene  statuta 
apud  eos.  Signum  autem  quod  politia 
eorum  esset  bene  ordinata,  est  quod  po- 
pulus  permanebat  quietus  in  tah  ordina- 
tione,  et  nonfiebatibi  seditio  populi  quae 
esset  ahcujus  ponderis,  neque  etiam  de- 
generavit  eorum  politia  ad  tyrannidem. 
Deinde  cum  dicit  «  habet  autem  » 
Ostendit  convenientiam  '  hujus  politiae 
ad  Lacedaemonicam.  Et  primo  quidem 
quantum  adhocquod  apud  ipsos  fiebant 
convivia  societatum  quae  Lacedaemoues 
vocabant  Phiditia.  Secundo  quantum  ad 
regnum  civitatis  ;  quia  apud  Carthaginen- 
ses  erat  principatus  centum  et  quatuor 


*  Al.  :  «  inconvenientiam.  y» 


198 


POMTICORrM. 


virorum  simlliH  priruMpatiii  Fphdnirum 
i(ui  erat  u[)U(i  LuttHlaMuoaui)  :  taiiiem 
quaiitiim  a<l  tnx-  iioii  ilrttuiiis,  snj  iiifiius 
se  lialifliaiit  <  arlliaKi"«'iiMts  ;  (iiiiu  Lacn- 
(itt^moiiii  iiistituebaiit  KptioroM  ex  contiii- 
getitihuH,  iilem  ex  (luitiiiscunujue  piuHo 
iiis,  i*t  (•tiaiii  iitiii  aii|ii'<iliatis  iii  virtiitc. 
S(hI  (!arllia^iiit'iist's  cliKtiljaiit  ad  liiiiie 
|iriii(*iputum  hoIuiii  tioiiiiiicti  virtuosos. 
Similiter  etiain  (lurtiiagiiicnscs  lialicliaiit 
rf;^'»*s  siriit  Lai^cila-iiioiit^s,  ct  lialictiaiit 
liiKiiitutciii  iiiiamdam  vcl  lioiioraliililalciii 
i'orrcs[ioiuliMitein  seniorihu.s  qui  erant 
apud  Laceda-mones. 

Dcinde  ciimdirit  u  mcliiis  aiitcm  » 
Impiotjat  iira*diclum  poliliam  scciiii- 
iluiii  iluos  inoilos  supra  positos.  [\l  [irimo 
quideni  ijuaiitum  ad  tioc  ([uod  non  crat 
apud  eos  hene  statutum.  Sccundo  qiian- 
tum  ad  hoc  quod  non  conconlahat  intijii- 
tioni  legislatoris,  ihi,  «  iMiriim  aiitem 
etc.  »  Dicit  ergo  [irimo  qiiod  mcliiis  esset 
quod  reges  non  acciperentur  ex  uno  solo 
genere,  scd  ex  quihuscumque  virtiiosis  : 
et  si  dehcrent  ex  uiio  genere  acci[)i,  non 
deheret  esse  illud  genus  qualecumque, 
sed  tale,  ex  quo  ut  in  phirihus  honi  pro- 
dircnt.  Kt  iterum  si  eligatur  aliquod 
genus  ditrerens  honitate  ah  aliis,  ex  quo 
assumanlur  reges,  melius  esset  quod  ex 
illo  genere  aliqui  eligerentur  ad  regnum 
per  elcctionem  ([iiam  per  a'tatem  ;  [)uta 
quodprimogenitidominentur  :  qiiod  dum 
aliter  fit,  frequenter  conlingit  quod  ho- 
mines  viles  pervenerunt  ad  regnum  :  et 
hoc  est  valdc  periculosum,  si  homines 
viles  constituantur  ad  hahendum  [lotes- 
tatem  de  rehus  mr.gnis.  Multum  enim  hoc 
la-dit  civitates  :  et  tales  viles  reges  in 
multis  laeserunt  civitatem  Carthaginen- 
siiim.  Concludit  etiam  ex  pra^dictis  quod 
cum  tres  istae  politia»  sint  similes,  com- 
munia  sunt  omnibus  ea  qua^  sunt  in  eis 
increpatione  digna.  Et  ideo  quae  dicta 
sunt  in  aliis,  sunt  etiam  hic  intelligenda. 
Deinde  cum  dicit  «  eorum  autem  » 
Improhat  hanc  politiam  quantum  ad 
lioc  quod  recedebat  a  proposita  inten- 
tione.  Et  circa  hoc  tria  facit.  Primo  os- 
tendit  quod  in  quihusdam  divertebat  ad 
plebeium  statum,  in  quibusdam  ad  pau- 
corum  potentiam.  Secundo  ostendit  quod 
magis  divertebat  ad  paucorum  poten- 
tiam,  ibi,  «  Transgredifur  autem  etc.  » 
Tertio  improbat  remedium  quod  contra 
hoc  apponebat,  ihi,  «  Oligarchia  autem, 
etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  cum  ista 
esset  supposita  intentio  legislatoris  apud 


(larthaginenscs  ut  institueret  |)olitiam 
vel  statum  0|)tiiuatum,  qiucdam  statuta 
cjiis  dciliiiahaiit  ail  ()i)|)iilaicm  statiim, 
qiia*dam  ail  [(aiicoriiiu  |)t)tfiiliam.  Erat 
eiiim  apud  eos  statutiiiii,  qiiod  regosciim 
Keniorihiis  haherent  in  sua  [lotestate  ali- 
qiia  tlcfcrrc  ad  |»o[)iiliim,  i|ii;c  non  ilefer- 
rcut  qiiando  oiuiics  consfuliicul  :  si  aii- 
tem  iioa  omnes  consentirent,  populus 
hahchat  iii  hoc  juilicium  quid  lleri  deho- 
if I.  Similit(*r  aiitfin  i|iiaiiilo  dc  commiini 
consfiisu  aliqiia  iclfichant  atl  populiim, 
non  soliini  [)o[)uliis  hahchat  aiidirc  ([iiod 
dicohatiir  et  aiqirohare,  sed  liahehat  po- 
tcstatem  dijudicandi  an  cssct  hoiium  vcl 
noii  :  et  si  volchat  [)opiiliis,  jioterat  con- 
tradicerc  :  ([uod  iion  tiiihat  in  aliis  [iru»- 
missis  politiis  :  et  sic  populus  statuchat 
[)riiici[)ihus  qiiiil  csset  facicndum  :  (!t  hoc 
(*rat  statiis  [ilchciiis.  Ex  alia  [)artc  crat 
apud  eos  ([iiiilam  [)rinci[)atus  quiiiqiie  vi- 
rorum,  qui  hahchant  se  intromittcrc  dc 
miiltis  ct  magnis  ncgotiis  civitatis  :  et 
isti  (dig(!liantur  pcr  solos  principcs.  Si- 
militer  ctiam  [icr  cos  solos  cligchanlur 
illi  centum  et  quatuor  viri,  de  quihus  sii- 
[ira  dictum  cst.  Similitcr  etiam  majores 
civitalis  majori  tcm[)orc  principahantur 
ijiiam  alii  :  ([iiia  illi  qui  pra^ccsscrant  in 
[irincipatu,  erant  socii  in  principatu  eo- 
rum  qui  succedchant,  et  sic  duplicahatur 
(iis  tempus  princi[)atus  quod  non  fichat 
aliis  minorihus  :  ct  hoc  crat  [)otentiai 
paucorum.  Erat  etiam  apud  eos  aliquid 
pertinens  ad  statum  optimatum;  quod 
principes  cligehantur  ahsque  pretio  dato 
ah  eis.  Et  iterum  non  eligehantiir  pcr 
sortem,  sed  propter  virtutem,  ctqua^dam 
alia  hujusmodi.  Et  sic  non  in  omnihiis 
recedehant  ab  optimatum  statu.  Ilahe- 
bant  etiam  aliud  polientiae  paucorum  : 
scilicct  quod  maximi  principes  judicahant 
de  omnibus  sententiis.  Non  autem  erant 
diversi,  qui  cx  diversis  judicarent,  sicut 
fiebat  in  Lacedaemonia. 

Deinde  cum  dicit  «  transgreditur  au- 
tem  » 

Ostendit  quod  ista  politia  magis  de- 
clinabat  ad  paucorum  potentiam  :  et  hoc 
quantum  ad  duo,  quorum  secundum  po- 
nit  ibi,  «  Parvum  autem  etc.  »  Circa  pri- 
mum  duo  facit.  Primo  ostendit  in  quo  de- 
clinabat  ad  paucorum  potentiam.  Se- 
cundo  improbat,  ihi,  «  Oportet  autem 
etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  institutio 
politiae  Carthaginensis  quam  volebant 
esse  optimatum,  maxime  declinabat  ad 
paucorum  potentiam,  sicut  multis  vide- 


LIMKU  li. 


100 


liir.  ruliiluinl  oiiini  (|iioil  i)|ini'ti>rrl  rliiri 
|)i'iii('i|ii>.s  iinii  soliiiii  \irliiusos,  srdrtinni 
ilivilivs  :  ct  luovcliaiitiii'  liiic  nitiiinu  : 
(]uiu  iinpossiliiimMiit  (juod  ali(|uis  iiiiupci' 
I)cii(>  priiiciiuircliir  cl  viicar(>l  iicKtitiisci- 
vitatis.  Noii  (>uiiu  lialx^haut  coriiiu  |)iin- 
ripos  salariiiin  (U^  coiuiuiiui.  I  lulc  opor- 
tohiit,  si  paiipiMcs  virlnosi  (^li^cr^Miliir  iii 
|)i'incip»>s  (piod  pi.clcriuissis  U(>,L;(»liis  ci- 
vilatis  iiil(>U(lcr(Mil  lul  (pia>rcu(!uiu  silii 
victiiiu.  (Jiiia  aiitcin  cli;;(M'c  priuci|»ciu 
(livitom  (^st  slaliis  paiicuruin,  cligiMTau- 
tcni  virluosuiu  ost  staliis  oprnuatiiiu, 
inanifcstiiin  i^st  (piod  (>lij,MM-i^  divilciu  vir- 
tiuKsiiiu  crit  Jain  l(>rtius  ordo,  (]ui  oIis^m'- 
vabnlur  apnd  ('arllia^iiuMiscs.  Elif^^chaut 
(Muni  niaxinios  priucipcs  rcfjrcs  ot  diicos 
oxcrciliis,  rcspici(Milos  siinul  ad  divilias 
ot  virliil(>s. 

Doindc  cum  dicit  ((  oportot  autom  » 
Improhat  praMliclain  ordiuatiou(>m.  Et 
primo  ratiouom  (pia  movchautur.  So- 
ouudo  ipsam  ordinaliouom,  ihi,  ((  Si  au- 
tcm  oportot  aspiocre,  ctc.  »  Dicit  crgo 
primo  (|Uod  islo  roccssus  a  statii  oi^tima- 
tiim  osl  impulaudnsIoi::islalori :  hoccuim 
fiiil  maximc  uocossarium  vidcri  a  priu- 
cipio,  (pialitcr  homincs  optimi  in  virtute, 
possout  vaoare  opcrihus  virlulum,  abs(iuc 
hoc  (]uod  dohouoslaronlur  vacando  rus- 
ticauis  oporihus  :  ct  hoc  noii  solum 
quando  principarcntur,  seu  etiam  (]nando 
agcrout  privatam  vitam;  instilucndo  sci- 
licol  ah(]ua  praMnia  virtutum,  ex  quihus 
nutriroutur  virtuosi. 

Deinde  cum  dicit  ((  si  antem  » 
Improhat  ipsam  ordinationcm  dnpli- 
citcr.  l'rimo  quidcm  ostendens  eam  esse 
periculosam.  Si  enim  oportet  in  eligen- 
dis  principibus  aspicerc  ad  divitias,  ad 
hoc  qnod  possiut  vaoare  absque  opcrihus, 
quihus  luorontur  victum,  valde  malnm 
erit  quod  maximi  prinoipatus,  scilicet 
regnum  et  ducatus  exercitus,  sint  vena- 
les,  ita  scilicet  quod  pro  abuudantia  pc- 
cuniarnm  dentur.  Ita  etiam  dicit  esse 
pravum,  quia  ex  hac  lege  sequitur  quod 
tota  civitas  sit  amativa  pecuniae,  etiam 
magis  quam  virtutis.  Quia  cives  quic- 
quid  vidorint  essc  pretiosum  in  principi- 
bus,  consequenter  opinantnr  prctiosum 
esse.  Etin  quacnmquecivilate  virtusnon 
maximo  honoratur,  ut  scihcet  soli  virtuti 
honor  principatus  dcferatur,  unde '  est 
impossibile  quod  in  tali  civitate  bomines 
secundum  virtutem  infallibiliter  princi- 


poiiliir.  El('\  ipi"  pi"|)lcr  divitiiis  priiirl- 
palus  datiii',  i|iiodaiuinodo  diviliis  ctnp- 
tiis,  proliahili^  ost  (|ii()(l  oivofl  confiunHOiint 
itihiant  ad  Iikmii  pitcunia*;  (juam  ciim  (jx- 
pciidcriiil,  assoipii  pot(>runl  priiicipalum. 
Valdc  ciiiin  iucoiivciiiciis  csl,  si  dicaliir 
(|iio(I  illo  (jiii  ost  paiipor  (tt  virtiioHiiH, 
vclil  Iiicniri  iti  olllcio  coiisliluluH,  illo 
aiiiciii  ipii  ost  dolorior.  iioii  vdil  lucrari, 
postqiiam  luulla  (>.\pcuiloril  ad  priiicipa- 
liiin  a('(piii'oiidum.  Iloo  (>uim  est  omiiino 
improhahilc.  Et  idco  uou  oportcl  roipii- 
roro,  an  sint  divitos  illi  (pii  sinl  insti- 
tii(>u(li  ad  priui'i|)alum  :  simI  sivi;  siut 
di\ilos,  siv(^  paiipores,  illi  dehciit  iuslitui 
(lui  possuut  principari  scciindiim  virtii- 
lom.  Sociindo,  ihi,  «  Digniiis  auliMn,  si 
ctc.  »  Imiirobal  prauliclam  h^gcm  cx  hoc 
(luod  pra'lormittil  convcuicutius  rcme- 
(iiiim  (juod  possit  adhiheri.  Diguius  enim 
cssct  si  Icgislator  pnooligcrct  ad  priuci- 
patum  pauperlalcm  virtuosorum ,  non 
rospicicns  ad  divitias;  ct  cnm  hoc  curam 
aliqnam  appoucrct,  ut  sallem  in  princi- 
patu  existentcs  possent  vacarc. 

Deinde  cum  dicit  «  pravum  autem  » 
Ponit  secundo,  in  quo  dcclinabat  ista 
positio  ad  statum  paucorum,  et  dicit  hic 
csse  pravnm  id  quod  observabatur  apud 
Carthaginenses,  ut  idem  ohtincret  plures 
principatus  sive  plura  officia  :  quia  unum 
opus  optime  perficitur  ab  uno  homine. 
Si  aulem  unus  homo  deheat  phira  opera 
exercere,  necesse  est  quod  impediatur  in 
altero,  vel  inntroque.  Unde  legislatorem 
'oportet  attendere,  ut  non  imponat  plura 
opera  uni  homini  :  piita  quod  non  prcP- 
cipiat  eidem  tibicinem  esse  et  sutorem. 
Et  ideo,  nisi  parvitas  civitatis  impcdiat, 
magis  videtur  esse  populare,  ut  plures 
participent  principatibus  diversis,  non 
aulcm  unus  habeat  plures  principatus  : 
quia  hoc  cst  potentiae  paucorum.  Ideo 
autem  illud  est  meUus,  quia  unumquod- 
que,  sicut  proidictum  est,  et  pulchrius  et 
velocius  pcrficitur  ab  uno  :  ita  quod  unus 
non  cogaturmultafaccre  :  et  hoc  videmus 
in  exercitu  et  in  navi.  Utrobique  enim 
propter  distinctionem  officiorum  quo- 
dammodo  ad  omnes  extenditur  principari 
et  subjici ;  dum  sciUcet  quidam  subjecti 
siint,  quibusdam  aUis  praeferuntur  usque 
ad  infimos. 

Deinde  cumdicit  ((  oUgarchia  autem  » 

Improhat   quod  circa  pra»dictam  decU- 

nationem  habebant.   Et  dicit  quod  cum 


*  I.ege:  «  omnino.  >> 


soo 


IMHJTICOUIIM, 


pulitiu  eorum  e.Hset  potentia  iiuuconim, 
optimum  motium  ailiiiveneruut  utl  eltu- 
{^ifiulum  s«.Mlitit)nt'm  iiDptili  (|uia  si'm|)(;r 
alii|Uiis  ilo  pu[)uii)  milti-liHiit  aii  icgiuiiiia, 
eivitatumbitii  Muhjectarumut  sic  (lilareu- 
turet  per  tioc  quoilammoilo  Malvahant  et 
faritthant  permaiifii'  siiam  politiam  ;  sed 
hoc  cral  a  foituna;  ijuia  scilicct  civitates 
els  subjecta^  non  retjelluverant.  ()[)ortot 
autem,  ut  cives  sint  abMiiue  seditione,  non 
propter  fortunam    sed  propter  providen- 


tiam  legislatoris.  Nunc  aiihnii  si  aliijuod 
inlortunium  Cartliuginensibus  eveniat, 
ut  ma^Mia  pars  siihjccfonim  discedat  ah 
(■oriiiii  iloiiiiiiio,  niiiiiiiii  cril  remedium 
(^ontru  Heditiones  propter  legcs  ab  eis 
latas.  Illtimo  autom  (!pilof,'ando  conclu- 
dit  (piod  ca  (\uni  pra-dicta  siiiif,  inerito 
[lossunl  a(c('[)tari  circa  politiam  Laceda;- 
moniim,  cl  (iretensium,  et  Carlbaginen- 
sliim. 


LRCTIO  XVII. 


Solonis  et  alinnim  quorumdam  le(/es  commcmorat,  ne  fjuicl  omissum  fuisse  videatur, 

quod  ad  lianc  coijnitioncm  facit. 


AMTIODA. 

Eorum  aTitem  qui  proaunciaverunt  de  poiilla  qui- 
dem  qui  iiuti  cumuiuuicaveruut  u  couiuiuuitius  (lo- 
liticis  uuliii,  9ed  perseverfiveruut  siugul.iri  vila  vi- 
veutes,  de  quibuii  siquiil  seruiuue  diguum,  dictuui 
est  fere  de  oiuuibus.  (Juidam  autem  legislatore» 
fuerunt,  ii  quidem  propriis  civitatihusi,  ii  autem  el 
quibusdam  extraneorum  politice  couverijati  ipsi  :  et 
nurum  quidem  ii  fuerunt  comlitore!)  leguin,  ii  autem 
et  pulitiae,  puta  Lyiuirgus  et  Soloii.Isti  enim  et  legea 
et  politias  inslituerunt.  De  ea  quidem  igitur  et  Lace- 
daemoniorum  dictum  est. 

Solonem  autem  aliqui  quidem  putant  fuisse  le^is- 
latorem  studiosum.  Oligarcliiam  enim  dissolvisse 
valde  iutemperatam  existentem,  et  servieutem  po- 
pulurn  liberasse,  el  democratiam  patriam  iustitiiisse 
miscuisseque  bene  politiam  :  fuisse  eniin  quod  iii 
Areopago  consilium,  oligarcbicum  :  quod  auleni 
principatus  eligibiles,  aristocralicum  ;  pr.^etorium  au- 
tem,  demolicum.  Videtur  autem  Solon  illa  quidem 
e.\istentia  prius,  nou  dissolvisse,  cousilium  scilicet 
et  priucipatuum  electionem;  populum  autem  insti- 
tuisse  praetoria  faciens  ex  omnibus. 


Propter  quod  et  quidam  accusant  ipsum,  solvere 
vero  alteram,  cum  fecerit  prcetoriiim  dominum  om- 
nium  cum  sit  sortiale.  Cum  enim  hoc  invaluit,  sicut 
lyranno  populo  largientes,  politiam  in  eam  quae 
nunc  democratiam  instituti  sunt.  Et  id  quidem  quod 
in  Areopago  consilium  Ephialtes  prohibuit  et  Peri- 
cles,  el  hoc  itaque  modo  unusquisque  rectorum  po- 
puli  augens  produxit  in  eum  quae  nunc  democra- 
tiam. 

Videtur  autem  hoc  non  secundum  Solonis  volun- 
tatem  factum  fuisse,  sed  magis  ab  accidente.  Navar- 
chiae  enim  in  Medis  populus  factus  causa  astute 
concepit,  et  rectores  populi  accepit  pravos,  pro  poli- 
tice  conversantibus  epicheis.  Quoniam  et  Solon  vi- 
detur  necessariam  maxime  potentiara  attribuere  po- 
pulo,  scilicet  principatus  eligere  et  corrigere.  Neque 
enim  hujus  populus  existens  dominus,  servus  utique 
esset,  et  adversarius.  Principatus  autem  ex  insigni- 
bus  et  abundantibus  instituit  omnes  ex  quingentis 
Medimnis  et  Jugariis,  et  tertio  fine  vocato  equestri  : 
quartum  autem  quod  mercenarium ;  quibus  nullus 
principatus  attinebat. 

Legislatores  autem  fuerunt  Zaleucus  Locrensis  oc- 
cidentalibus,  et  Charondas  Cataneus  suis  civibus,  et 
alii^  Chalcidiae  civitatibus  circa  Italiam  et  Siciliam. 


RECEN8. 

Eorum  autem  qui  de  republica  aliud  pronuntia- 
runt,  quidaui  nullis  oiumiuo  muueribus  civilibus 
fiiucli  8unt,  Hed  vitani  jirivatam  perpetuo  traduxe- 
runt;  de  quibus  fere  omnibiis,  si  quid  est  seruioue 
diguum,  dictum  antea  a  nobis  est.  Quidam  vero  la- 
tores  legum  fiieriiiit  partim  suis  civitatibus,  alii  ex- 
lernis  quibusdam  jtopulis,  ipsi  quoqiie  in  repiiblica 
admiiiistranda  versati.  Atque  horum  alii  qiiidein 
legiim  auctores  fueriiut  dumtaxat,  .dii  etiam  reipu- 
blicae  adaiiuistrandaj  rationem  et  formam  des(:ri|<se- 
runt.  ut  Lyciirgiis  et  Soloii.  Hi  enim  et  leges  coiidi- 
derunt,  el  reipublicae  formaiu  iustiliieruut. 

De  Lacedaemoniorum  igitur  republica  a  nobis  dic- 
tum  est.  Solouem  autem  iionnulli  qiiidem  latorem 
le^um  fuisse  boniim  putanl  :  uam  et  [^aucurum  do- 
miuatum  sustulisse,  qui  erat  immoderatus;  et  popu- 
lum  servientem  liberasse ;  et  deuiocraliam  patriam, 
bene  iuter  se  permistis  variis  reijjublicae  adminis- 
trandae  generibus,  conslituisse.  Seuatum  enim  Areo- 
pagiticum  ad  paucorum  prin  Jpatiim  pertinere;  ma- 
gistratus  electione  creari  more  aristocratia* ;  iudicia 
vero  esse  popularia.  Videtur  autem  Solou  illa  qui- 
dem,  quae  ante  fuerant,  nou  sustulisse,  senatum  et 
magistratuum  electionem ;  populi  vero  libertatem  de 
integro  constituisse,  rerum  judicandarum  omnibus 
civil)U3,  si  sorliti  essent,  potestate  facta. 

Quapropter  etiam  reprehendunt  eum  noanulli  : 
alterara  enim  reipublice  partem  dissolvisse,  ad  judi- 
cium,  quod  sorti  permitlitur,  omnium  rerum  potes- 
tate  delata.  Posteaquam  enim  hoc  valuit,  populo, 
tamquam  tyranno,  gratiae  causa  omnia  largieutes, 
reipublica;  statum  in  eam  quae  nunc  est  populi  po- 
tentiam  redegerunt.  Et  senatum  quidem  Areopagiti- 
cum  Ephialtes  et  Periclcs  auctoritate  sua  spoliarunt; 
judicia  autem  mercenaria  reddidit  Pericles.  Atque 
noc  sane  modo  unusquisque  demagogorum  populi 
majestatem  augens,  ad  eum  qui  nunc  est  popularis 
potentiae  statum  promovit.  Videtur  autom  noc  non 
ex  consilio  Solonis  factum  esse,  sed  potius  casu 
evenisse. 

Nam  quod  populus  imperii  et  victoriae  navalis 
causa  bello  Persico  fuisset,  niajores  solito  spiritus 
sumpsit,  et  iraprobos  oratores  ac  magistros  ample- 
xus  est  pro  bonis  et  moderatis  admiuistratoribus. 
Nam  Solon  qnidem  maxime  necessariam  populo 
potestalem  tribuisse  videlur  magistratuum  eligeudo- 
rum  et  rationum  ab  eis  reposcendarum.  Si  euim  ne 
hujus  quidem  rei  potestas  sit  penes  populum,  prae- 
terquam  quod  servus,  etiam  hostis  est.  Magistratns 
autem  omnes  ex  illustribus  et  locupletibus  civibus 
creavit,  nempe  ex    iis  qui   quingenta  Medimna  quo- 


I.UIKU    II. 


201 


Votiiiil  niitoiii   qiiiiliiii)  ('olll|(nrA  i|iinliti«r  Onomncri- 

lim  riiil  |ii'iiniirt  iiiiliiHtriiiH  ('ircii  litKi"l'>lliiiiiiiii,  i<\)*r 
('llllllllll   iiillclil   rilixHit    III   Crotil  ('11111    iMrtcl    l.dcrilit,  nt 
|irii<l'i<i'liiiii  |i(i|iiilii  Hi<('iiiiiliiiii   iirli<iii    :    Iiiijim   iiiiIciii 

Itli^tlO     HOCinill       rllllll<ll<lll,    'rillllcll  I    lllllclll      lllliilllircill 

I.Vi'iii'Kiiiii  (<l  /.iticiiciiiii, /'ilciici  iiiil(<iii  ('.iiiiriiiiiiiiiii  : 

H(ili    ilO(<    (|llili(<UI     (ilCllllt     illCllllHllil)rilllllH    tl<lll|llll'll    (ii- 
ClllltOI*. 


Fuit  niitoiu  ct  PliiloiiiiiH  Coriiitliiiis  lc^itiHliitor  'rim 
lieiH.  Knit  aiitciii  l'iiiiolaiis  tiii  ^ciicrc  (iiiiilcni  IImc- 
cliiilariiiii,  aiiiiitor  aiitciu  fuctiis  DiocIih  i|iii  vicit 
OiyiupiailtMU,  ut  iiio  civitalciu  rclii|iiil  rccoriliitiH 
niiiorciii  luatris  Alcyoiic-^,  iiliiit  TIicIiiih,  cl  iiii  vilaiii 
tiuicruul  aiulio,  ct  uiiiic  ailliiu'.  ostcuiliiut  s(<|iulclira 
ipsoriuu,  iiivicciii  iniidcin  lacilc  coiHp(>ctiliilia  cxin- 
linilia  :  nd  rc^iouciii  aiitiMU  C.oriulliioriitu,  lioc.  (|iii- 
ilciu  couspcililuli  hoc  nuleiu  uou  couH|ici'tiliili.  Ka- 
liiilautiir  cnini  ipsos  sic  ordiuasso  scpulturaiu.  Dio- 
clen  tinidciu  proplcr  alistiuciitiniu  pnssiouis.ipialciiiH 
nou  visiliilis  sit  (.'.orinlliia  n  piilvcre,  Pliiloiaiiiu  aii- 
tciu  tiiiatciins  visiliilis.  llaliitaveniut  t|iiiilcui  iKilnr 
propler  laleiii  causaiu  iiputl  'riiebteos.  {..egislator 
autein  liiil  ipsis    IMiilolius. 

De  aliis  tjuiliustlain  el  tle  puororam  procrenlione, 
il^uad  vocanl  illi  lej?es  iiositivas.  El  lioc  esl  sinf^iilu- 
ntor  ul)  ilio  lc«e  sli.tntuiu,  tpinleuns  miinerus  sulvc- 
Inr  sorliiun.  Cliuroiulic  uulein  niliil  esl  proprinin 
iiisi  vindictu»  fnlsoriiiii  lestiiun  :  prinius  eiiiin  fecit 
coiisitlcruliouem.  Dilii^ciilia  aiilein  est  lciiuui  plncen- 
lioruin  el  his  t]ui  uiinc  leatislutoritms.  Philolai  aulein 
propriiiin  est  sidistantianiiu  irrcgiiluritus ;  Plalouis 
auleiu  mulieniin  et  piieroniin  et  siilistniilia;  coiuiuu- 
uitus  et  couviviu  inulicnim.  Atlluic  aiitein  It^x  circa 
ebrietuteni,  scilicet  sobrio*  symposinrchizure,  et 
e.\erci'.inm  in  bellicis,  qiialeniis  ambidexteri  tiaut, 
per  stiulinm,  ut  op[iortuunm  est,  iioii  huc  qiiidein 
mnuuuin  utile  esse,  hac  uutein  inutile.  Drucouis 
autem  leges  sunt,  politiciB  aiitem  existenti  leges  po- 
suit.  Propriuiu  autein  iu  legibus  niliil  esl  quod  sit 
memoria  dignum  nisi  sfevitia  propler  magniludinem 
damui.  Fnit  auteiu  et  Pillucus  legein  couditor,  seJ 
uon  politise  :  lex  autem  propria  ipsius,  ebrios  si 
percasseriut  am|ilius  damui  ferre  quain  sobrios.  Quia 
pluries  iujiiriautur  ebrii  quauisobrii,  non  ad  veniaib 
respexit,  qiiia  oportel  ebrios  habere  magis,  sed  a<l 
conlereus  magis.  Fuit  auteiu  et  Audrodainas  Hhegi- 
nus  legislator  Chalcidibus  qui  in  Thracia.  Cujus  circa 
homicidialia  et  hiTereditationes  est.  Attameu  pro- 
prium  ipsius  nihil  utique  habebit  dicere  aliqnis. 
Qnae  quideiu  igitur  circa  politias  principales,  et  circa 
dictas  politias  ab  aliquibus,  sint  considerata  hoc 
modo. 


tnnnl«  n^  nKrln  •iilii  prliiclimrAnl,  «Ifli  ll«  i|tii  Xrii- 
Kilif  tlittiiiliir,  iit  t>x  iu|iiii«lri  orilinn,  'pil  t<*rtii  i:flii>iii 
chI.  nunrtii*  hiiIciii  i  IikkIm  civitn,  inDn-ciiirii  itl  ii|ki- 
rurii,  Htiiit  iiiiliiiiH  iiiii^iHlriitiiii  pnrlli  ip't«. 

l.nloniH  piitro  lcxiitii  riicruiit  Xitlciiciin  l.ii<'ri*  K|i|. 
/iipliyriiH,  i<t   CliiiriitidiiH  CnlitiiMiHiit   miiH  <  i-l 

iiliiH  (!hnli:itlii-iH  pcr  Ituliniii   «<t    Siriliitiii    '  k. 

(aiiiiititiir  porrti  qiiiilain  cnllccliH  nrr'iiiii<'iili.t  iln- 
tiiiiiiHtrnrc,  Diioiiincrttiitii  priiiiiiiii  fiiiHHi!  tii  IfKilnii 
HiMiliciiiliH  lalliiliitti  ni:  Hullcrtittii;  eiitii  niitiMii  in 
C.reln  lucrcitntiim  chho,  tpiiiiii  l.iicriMiHiH  i-niMjt,  in 
enqitc  iiiHiiln  iiert<f(ritiiiH  ctitiitiiiirnri;tiir  pnqitrr  <li- 
viiinittli  HciiMiliain  :  Iiiijiih  nitli-iit  hiiiIiiIciii  fiiiHHU 
Tlinlctcm  ;  ThulctiHnittlitoriH  l.yciirgitttict  Zaleitcititi, 
/alciici  Chnniiitlniii.  Kinl  lnft:  iitcutiHiderntiutf  lu- 
i|itiititiir  tcmporibiiH  rcpiigiiaiitin. 

Ftiit  el  PhtliiluiiH  CoriiithiiiH  Tliiibnnin  leKtini  auc- 
ttir.  Krnt  uulcttt  Pliiltilntin  e\  IJncchindnrimi  Kciiere; 
Hcd  i|uiiiii  Dioc.liM,  ejiiH  ipii  vii:it  Oiyiiipin  itttinlor 
CHMct,  ille  anteiii  iiiHniintii  itintriH  llalcytitiii'  nmoreni 
tletcslntiirt  urbem  hiiuiii  n-lititiiHHiit,  Tlicbns  iiiin  ctim 
eo  pnifecttiH  cst,  ibiqiie  aiiilio  ini)rtni  Hiinl  :  ntqtie 
etiaiii  iiiiiic  eoruiti  Hepiilt:rn  08'eiitltiiit,  itn  poHiUi, 
ut  nllcrum  tpiitlcm  ex  nltero  facile  t:oiispici  posHit  ; 
sod  Ciiriulhioniiti  ngro  altcrum  Bil  iu  couHpeclu  pu- 
sitniii,  ult(M'iiiii  iioii  sit. 

Fnbulniitnr  enim,  ipnos  ita  «ua  Hepiilcra  (leri  nc 
locnri  ins^iisso  :  DiocliMii  qnidetn  iiroiiter  oiiiiim  ca- 
sn.-- iiilaiitli,nt  ne  ex  scpnlcri  nggere  nger  Coriiilliius 
iiriispici  possct  IMiilolnuiii  aiileiit  ut  possel.  Ilabitu- 
liatit  igitur  pro|)ler  tnlem  cnnsaai  nimd  Thebnitos. 
Leges  uutein  iis  scripsit  Pliilolaiis,  i|num  de  quibug- 
ilaiu  nliis  reliiis,  tuin  tie  mloplione  liberorum.  ipias 
vocnnt  illi  leges  atloplivas.  Atqiie  liuc  iirojirie  iegi- 
lnis  illis  couslitiitum  est,  ul  boiuirnm,  qua-  cuitpie 
siirte  obtigisseut,  nnmenis  servaretiir. 

ChuroudiE  autem  legnm  uihil  el  proprium  est, 
pneterquam  falsorum  testimoniorum  judicia.  Primua 
ciiiin  fulsi  teslimouii  actionem  iustituit.  Subtililate 
auleiu  et  dili^eutia  legnin  scribeudarum  luloribtis 
lcguin  iis,  qui  hodie  suut,  cnltior  uc  politior  fuit. 
Piiulea  aulem  propria  est  bouorum  et  rei  fauiiliaris 
ad!i'qiiatio.  Platouis  uxoruin  et  liberorum  el  rci  fa- 
miliaris  cominunilas,  et  publica  mnlierum  convivia; 
pnvterea  lex  ad  compotatioues  pertiueus.  ut  ad  ?o- 
brios  couviviorum  niagisterium  transferatur,  et  lex 
de  exercitalione  rerum  bellicarum,  ut  ambide.xtri 
linnt  meditaudo  :  quoniam  oporteat  utramque  ma- 
uuiii  esse  utilem,  neutram  iuntilem. 

Dracouis  autem  leges  quidem  sunt  aliqua;,  sed 
ilhe  coustitutfe  jam  reipublicse  datae.  Proprium  autem 
in  his  legibus  uihil  est,  quod  quidem  commemora- 
tioiie  dignnm  sit,  pra>ter  s<evitiam  et  pceuae  magni- 
tudinem.  Fuit  etiaui  Pittacus  legum  quidem  opifex, 
sed  nou  reipublicae  administrandae.  Lex  autem  ejus 
propria  est,  ut  si  quid  ebrius  peccaverit,  graviores 
ptEuas  det,  quam  si  siccus.  Proplerea  euim  quod 
frequentior  temulentorum  petulantia  et  contumelia 
sit  quam  sobriorum,  uou  tam  iguoscendi  rationem 
ab  ebrietate  repetendam  spectavit  quam  utilitatem. 
Androdamas  etiam  RheginusChalcidensibus  Thraciis 
leges  contiidif,  veluti  de  caedibus  et  de  pnellis  orbis, 
ad  quas  venit  omuis  paterna  haereditas.  Nihil  tamen 
quisquam  ejus  proprium  referre  possit.  Quae  igitur 
ad  respublicas  pertiueut,  tum  eas  quae  hodie  servan- 
turratae,  tum  eas  quae  a  quibusdam  expositae  et  tra- 
ditae  sunt,  hoc  modo  siut  a  nobis  disputata. 


Postquam  Philosophus  prosecutus  est 
(3e  divertispohtiis,hicprosequitur  deins- 
titutoribus  politiarum  et  legum  ;  et  circa 
hoc  tria  facit.  Primo  determinat  eorum 
differeiitiam  ad  invicem.  Secundo  deter- 
minat  dc  quibusdam  qui  institueruiit  po- 
Utias,  ibi,  «  Solonem  autem  etc.  »  In  ter- 
tia  determinat  de  quibusdam  qui  fuernnt 
legislatores,   ibi,  «    Legislatores   autem 


etc.  »  Ponit  ergo  primo  duas  differentias 
eorum  qui  de  politiis  vellegibustractave- 
runt ;  quarum  prima  est  secundum  di- 
versitatem  vitae.  Quidam  enim  eorum 
vixerunt  in  vita  privata,  in  nullo  com- 
municantes  poUticis  actionibus  quia  non 
fuerunt  gubernatores  aUquarum  civita- 
tum,  sicut  Plato,  Phaleas  et  Hippodamus 
de  quibus  supra  dictum  est,   siquid  fuit 


309 


POLITICORUM. 


diKiiiim  <ir('a  luts  (licPTKliim.  Alii  aiitom 
\i\iTUUl  vitu  poliliia,  iur>lltu(;utt;,s  W^fti 
uli^juihus  (ivilaliliu.s,  vel  pioiJiii.s  v«l  ex- 
traauis.  StU'un(luilit!VM't;utiu(;stsu(:uu(iurit 
euqua^  truttiilcniut.  (Juiilam  cuim  fucruut 
cuuditorcs  alii|uaruiu  If^uui,  siM(4  liuc 
qUDil  ordiuareut  ali(|uam  |)ulitiam.  (jtii- 
(luin  vero  etium  iiistituiiruut  politiam. 
quit^  «st  oriliiiatio  ru|(iiiiiuiH  civitatis,  et 
pusutMuiit  (|uasilam  Icki*'*,  siciit  [iV- 
(•iir;^'us,  ijui  iuslituit  LariiilaMUouicain 
politiain,  (;t  Solon  ({ui  instituit  Atlieni(;u- 

8601. 

l)einil(5  riim  ilicit  «  Solonr^m  aiiti^m  » 
Prosequitiir  ilc  institui'util)us  [lolilias. 
Kt  qiiiu  (ie  [tolitia  Laceda^moni^Ni,  quam 
Lycurpiis  institnit,  sufira  dictum  est  , 
restat  ilireinlum  lU;  [)olitia  Atheniciisiiim 
quaiii  instituit  Solon  :  et  circa  hoc  Iria 
facit.  Primo  ostenriit  quiil  Solon  institiiit. 
Seeundo  quomodo  a  quiljusdam  re[>reheii- 
dehatiir,  ihi  «  l*ro[)ter  qiiod  etc.  »  Tertio 
excusat  i[)sum,  ihi,  u  Videtur  autem  etc.» 
Uicit  ergo  [)rimo  quod  aliqiii  re[)utal)ant 
Solonem  fuisse  honum  legislatorem  (jiiia 
dissolvit  [)aiicoriim  statiim  qiii  erat  valde 
intemperatus  et  immoderatiis  afiiid  Athe- 
nas,  et  liheravit  popuhim  (jui  servitute 
opprimehatur  ex  immoderato  regimine 
divitiim,  et  instituit  popularem  statum 
in  patria  sua,  et  miscuit  hene  [)()litiam 
civitatis,  dans  aliquam  partem  po[)ulo  in 
ea.  Er^t  enim  in  Areopago,  idest  iu  vico 
jMarlisqui  erat  locus  solemnis  apiid  Athe- 
iias,  institutum  conciliiim  rivitatis,  scili- 
cet  quod  erat  paucorum  quia  consiliarii 
civitatis  erant  ex  divitihus  et  potentihus. 
Sed  quod  principes  eligerentur,  hoc  erat 
optimatiim.  Pra^torium  autem,  idest  po- 
testatem  judiciariam  instituitex  popula- 
ribus  quod  erat  populare.  £t  sic  Solon 
videtur  non  dissolvisse  illa  quae  prius  e- 
rant,  scilicet  concilium  paucorum  et  elec- 
tionem  populi  qua^  erat  optimatum.  Sed 
de  novo  instituit  popularem  quemdam 
principatum,  dum  fecit  praetoria,  idest  ju- 
dices  ex  omnibus  civibus. 

Deinde  cum  dicit  «  propter  quod  » 
Ostendit  quomodo  Solon  a  quibusdam 
reprehendebatur.  Accusabant  enim  qui- 
dam  ipsum  quod  ipse  dissolverat  alte- 
ram  politiam,  quae  prius  erat,  quando 
instituit  judicium,  et  quod  postea  ha- 
buerit  potestatem  super  omnia,  cum  ta- 
men  illud  officium  esset  sortiale  quia  sci- 
licet  sorte  eligebantur  aliqui  ex  populo 
ad  hoc  officium.  Ideo  autem  dicunt  eum 
perhoc  dissolvisse  priorem  politiam  quia 


ciim  invaluit  istiid  ofnclum  in  civitnte, 
[ira'tor(;s  illi  iustiliiti  cx  |io|)iilo,  transtu- 
hirunt  totiiin  rcgimcu  civilatis  iii  [)0[)U- 
liiin  qiii  tyrannide  o[i[)riinel)at  niajores  ; 
et  ilu  deviuitnm  est  ail  iiionriiiatiim  sta- 
tiim  pojiiilanMn,  i|ui  cimI  a|)ud  AthenaH. 
1'iiiiio  cuiin  l'q)liialt(!s  ct  Pcrichss  ([iii  fue- 
runt  [iruitores  ()0[)ulares,  destruxerunt 
cunsilium  ([iiod  ex  antiquo  erat  in  Areo- 
(la!.--!),  ct  contiiKMitcr  iiiiiis<|uis(|uc  de  rec- 
lonliiis  j)0|)uli  aiixit  |)otcslatein  |)0[)uli 
(|Uous([ne  [^erducta  est  [lolitia  ad  popula- 
rcin  statiim  ([iii  tiinc  erat. 

Deinde  cum  dicit  «  viihitiir  aiitom  » 
Kxcusat  Soloiiem ;  et  dicit  ([iiod  iste 
defe(;tus  videtur  accidisse  non  ex  inten- 
tione  Solonis,  sed  ex  qiiodam  accidente. 
f!iim  enim  rcx  Medoriim  iiivaih;ret  Athe- 
iiienses,  i!li  cogitaiites,  ([iiod  niMjiie  lines 
suos  tueri  poterant  ne([ue  ohsidionem 
civitatis  sustinere,  collocatis  pueris  et 
mulicrihus  et  rebiis  ([iias  habidiant  in 
aliis  (irafcia*  civitatihus,  dimissa  civitate, 
transtulerunt  helliim  de  terra  ad  mare. 
Kt  ita  congregatus  est  populus  tempore 
Medorum  causa  Iiujiis  [irincipatus  navalis, 
et  aslutc  concepit  ut  fotatn  sihi  potesta- 
tem  iisurparet  :  et  accidit,  qiiod  loco 
virtuosorum  rectorum,  populus  habuit 
[)ravos  rectores,  qui  intcntionem  populi 
sunt  prosecuti.  Qnod  aiitem  Solon  hoc 
non  intendit,  patet  per  hoc,  qiiia  Solon 
iion  dedit  potestatem  populo,  nisi  illam 
qu*  est  maxime  necessaria,  ut  scilicet 
eligeret  principcs  et  corrigeret  eorum 
errores.  Ilanc  autem  potestatem  populi 
dicit  esse  necessariam,  quia  sine  hoc 
[)opulus  esset  servus,  si  sine  sua  volun- 
tate  principes  acciperentur,  et  non  posset 
emendare  mala  quse  principes  facerent ; 
et  cum  servitutem  ferre  non  posset,  fie- 
ret  adversarius  principibus.  Sed  omnes 
priucipatus  instiluit  primo  ex  insignibus, 
iilest  nobilibus  etdivitibus.  Kt  secundario 
instituit  ex  censu  quingentorum  medim- 
norum,  idest  qui  haberent  in  bonis  quin- 
gentos  medimnos,  et  jugerum  totidem. 
Kt  tertio  instituebat  principes  ex  equiti- 
bus,  qui  erat  tertius  ordo.  Quartus  autem 
ordo  erat  mercenariorum,  qiii  erant  in- 
fima  pars  populi :  ad  quos  nullus  princi- 
patus  pertincbat.  Kt  sic  patet,  quod  in 
principatihus  majorem  partem  addidit 
majorihus  quam  populo.  Unde  non  fuit 
ejus  intentio  instituere  statum  popula- 
rem  :  sed  consecuta  est  pra^ter  ejus  inten- 
tionem. 

Deinde  cum  dicit  «  legislatores  autem  » 


i.inFn  II 


203 


Dolormimil  do  ■msliliiluriliiis  lc^iini.  !'',! 
prinio  osltMitlil  (|ui  rnoriiil,  rl  (|iiiliiis  Iok<*h 
iiiip()stioi'inl.S)MMtii(l(),(|iiiislo^'os  liiliM'iiil, 
ilii,  •  Ih^  aliis  (piilitisihiin  <>l('.  »  Circa 
priintiin  (Iiio  lacil.  Piiino  a^il  i\{'  (piilitiH 
(iain  h^g^islalorilnis  iti  llalia  :  (pi.i-  (ptoii 
(laiu  uiaKii<i  (•t'a'cia  vocahaliir.  So(Miit(lo 
(l(>  (piihiisdant  loKislalorihtts  (ir.ocia",  ihi, 
((  l<'iiil  atttcni  IMtilolatis  otc.  »  Dicit  im'k<> 
priino  (piod  loKi'^liih>i'(''^  ru(M'niil  (|ui(lain 
ZnltMUMis  nouiino,  tpii  iuiposuit  lo^os  I.o- 
cris  o(M'i(I(Milalihtts  (>t  osl  (pta-ilant  civitas 
(wilahria',  tpia'  ost  ad  occidtMtlcm  (ira'cia'. 
Fuit  oliam  (piidam  loKisIulor  (]hart)udas 
Catinousis  ipii  tulit  10^«'^  s'iis  civihus  ot 
qnihnsdam  aliis  civitatihus  ('halcidicis, 
circa  Italiatn  ot  Siciliam.  OsltMtdil  aut<Mn. 
uudo  isti  fuoriut  orndili  iii  loKislatioiio ; 
et  dioit  qnod  (jttidam  volnut  coIHk^mc 
qnod  iu  torris  illis  primns  inslntclns 
inilustriiis  in  logislatiom^  luit  (piidam 
Onomacritus  nomiuo,  qui  cum  osset  civis 
Locrensis,  cxorcilalus  luil  circa  lej^isla- 
tiouem  iu  Crota,  (>t  postoa  pra>foclns  fnit 
populo  artiticialitor  rey^ous  ipsnm  :  et 
hujussocium  dicunt  fuisse  qujodam  Tha- 
letem,  cujus  auditores  dicunt  fiiisse  Ly- 
curgum  LacodaMUoninm  ot  Zaloticnm 
Locrinm.  Zalonci  anteni  dicunt  audilorem 
fuisse  Charondam  Catanieusem.  Sed  ista 
dicunt  non  considerantes  bene  tempus 
ipsorum,  quod  non  erat  convenieus  huic 
narralioni. 

Dcinde  cum  dicit  «  fuit  autem  » 
Narrat  de  legislatoribus  GraBciae,  et 
dicit  qnod  quidam  Pbilolaus  civis  Corin- ^ 
thius  tulit  leges  Tbebanis.  Et  assignat 
causam  quare  de  Corintbo  transivit  Tbe- 
bas.  Kt  dicit  quodcumesset  de  genere 
Baccbidarnm,  idest  eonim  qiii  trabohant 
originem  a  Baccbo,  factus  ost  aniicus 
cnjusdam  Dioclis,  qui  babuerat  quamdam 
victoriam  in  olympia.  Postqaam  igitur 
Diocles  reliquitcivitatcm,  forte  expulsus 
inde  per  aliquam  injuriam,  Pbilolaus 
habens  in  memoriam  amorem  matris 
Dioclis,  quae  vocabatur  Ilalcyone,  quae 
forte  nutriverat  eum,  simnl  cum  eo  abiit 
Tbebas,  ct  ibi  ambo  finiverunt  vitam, 
quod  usque  nunc  eorum  sepulcbra  osten- 
dunt,  quae  mutuo  se  respiciebant,  et  ex 
uuo  poterat  conspici  aliutl.  Sed  ita  erant 
dispositaversus  regionem  Corintbiorum, 
ut  unum  possct  inde  videri,  aliud  non. 
Narrant  autem,  quod  ideo  fuerunt  sic  or- 
dinata  eorum  sepulcbra,  ut  Diocles  non 
videretur  a  Corinthiis,  quasi  volens   ab 


ois  iihHlincfc  ptnplcr  ca  (pi.i'  ah  iun  finTat 
paHHUH  :  Pbilolaiis  auloiii  vidcii  polcrnt, 
(|tii  iiihil  ah  cis  fticral  pasHiiH.  jsta  iKilur 
ttiil(aiisa,  qiiar(Mipiid  riichaiioH  lialnta- 
voriinl,  ol  (MH  lcgcs  tiilctiittl. 

Ilcindo  ciiui  dicil  «  dc  aliin  » 

Osloiidil  (piid  |iropi'itiiii  iiiittsipiiMipu' 
logislaloiinstitttit.  j']t  (liiihpiod  PhilolatiH 
Itilit  logcs  Thchanis  iW  (ptihtisdain  aliiK, 
sod  HpociiilitiM'  do  (Hiorum  [trocnsiliono, 
iit  scilicol  noii  iusislcrciit  opori  goiicra- 
liotiis,  p(.st(pi!iin  corttim  Mtiin(M'iim  (ilio- 
iiitn  halxMcttt.  Et  lt;is  logos  Philolai, 
Tliohani  vociint  Iog(;s  prohdarias.  Iloc 
atit(Mn  d('  pid(M'(>ation(!  (iliornm  soltis  ijisi; 
ittslilnit  iid  Iioc,  ipiod  conservettir  nnmo- 
nts  sorlinm,  idost,  (piod  iton  oporteat 
ttiiiim  piirtem  posscssionis  nnins  homi- 
uis  dividi  in  pliiros  ;  sed  tot  pucri  gene- 
rontur,(pio(Is(>m|)Oi'idomiiiimornscivium 
consorvclnr.  Cbarondiis  auUMU  nibil  sla- 
tuil  ipse  soliis,  nisi  vindictas  de  falsistes- 
timoniis,  quod  i|)se  primus  consideravit  : 
sod  magis  pliicnit  proptor  lioc,  quod  ciim 
diligeutiii  oxplicavit  c<i  qna'  necossaria 
craut  in  legibus  prae  aliis  Icgislatoribus, 
quam  de  hoc  quod  ali(piid  singnlariter 
statueret.  Sed  Philolaus  instittiif  aliquid 
proprinm,  scilicet,  ut  toUerelur  irregii- 
laritas  possessionum..  Plato  antemquatuor 
propria  instituit  in  suis  legibus  :  quorum 
unum  est,  quod  mnliercs  et  pucri  ct  pos- 
scssiones  sint  communes.  Secundum  est, 
quod  fierent  convivia  mulierum  sicut  in 
abis  civitatibus  fiunt  convivia  virorum. 
Tertium  cst,  qnod  instituit  legem  contra 
ebrietatem,  ut  scilicet  soli  sobrii  possint 
esse  principes  conviviomm.  Quartum 
autcm  statuit  in  re  militari,  ut  scilicet  ho- 
mines  per  cxcrcitium  et  studium  fierent 
ambidextri,  ut  scilicct  utraque  manus 
fieret  eis  utilis  ad  bcUandum.  Consequen- 
tcr  dicit  quod  inveniuntur  qnaedam  lcgcs 
Draconis,  qui  politia^  praeexistenti  impo- 
suit  quasdam  leges,  sed  in  legibus  suis 
nibil  fuit  proprium  quod  sit  memoria 
dignum,  nisi  quod  severior  poena  daretur 
quando  majus  damnum  sequebatur  cx 
culpa.  Fuit  cJiam  quidam  Pittacus  legis- 
lator,  qui  non  instituit  politiam  :  cujus 
lex  quaedam  propria  fuit,  ut  ebrii  si  per- 
cutercnt,  plus  punirentur  quam  sobrii, 
quia  plurics  cbrii  faciunt  injurias  quam 
sobrii  :  unde  magis  respexit  ad  utilita- 
tem,  ut  scilicet  cohiberenlur  iujuriae 
cbriorum,  quam  ad  veniam,  quam  opor- 
tet  habere   de   ebriis,  qui  non   sunt   sui 


204  i»riLiTrcon(!M. 

uompDtes.  Kuit  etiuin  ulius  If  Ki»lutur  Au-  rutu    eudem,    qtia)    oportuit    considorari 

(Jntilainu.>>  eivis  lUie^iuu.s,   qiii    iii.stituit  cireu  optiuiu.s  politius,  piitu  LaceduMno- 

(|iiusiluin   le^uii    eiit-u  [xeiius    lioiiiit-iilio-  neusiuin,    (lieteusiuin,    et    (lurtluigiuuu* 

runi,  et  ciieu  sueeesHioneii  liareilitutuin,  siiirn,  et  cirea  politiu»,  a  quiltuMilam  uliis 

sed   tuiiieu   quusi    nitiil  propriuiu  ipsius  oriliiiutus.  Kt  sic  tuiiniuutur  Hocundus  li- 

dici    potest.    1'ltinio    uutem    epiloKuudo  \ntv  J'o/itic<j/um. 
coiirluilit     quod  lior  inodo  siiut  loiiside- 


LllJEU  TEirniJS 


wi>iiii.i  i.iiini.  —  EXPosiTis  JAM  oim:('iimqiik  ad  iij.rsTiiiiu;s  vims,  \i)  siiam  rsoiK 
.i:iait:m.  vi;i.  rsr  (.omimioiiaia,  vki,  sciiiptis  phoposita  ki  kuant:  dkinckps  si;n- 
ti;nitam  siiAM  i)i;  Ai)MiNisriiATioNi;  civriATiM  KxonDinH:  i;t  imumo  01  is  apim;i.- 
i.ANDis  sir  (;ivis  hockt,  oi'i;vi;  (;ivhas  vik^anda:  indi-:  i:.\  civhatis  iini;,  i:\  Nf- 
MKiio  pii.i;sii)i;ntii;m,  vahias  ac  divkhsas  (;ivitati;m  koumas  kmcit,  oi:ahi:m  maa-: 
OItkt.k  sunt  kt  just.k,  in  oniiujs  ai;t  iik^jks,  aiit  optimatks,  ai;t   popiki  ad 

\COMMlINKM  OMNITM  SALIITKM  ET  rTIKITATKM  (;i  IIKIINANT  :  ALI/K  SKDITIOS/K  KT  IN- 
JllST.K,  IN  01'IIU  S  VKI,  TMIANNI,  VKK  OPIILKNTI.  VKI.  KCKNI  PHO  (.OMMODO  SrO  PL- 
BLICAS  HATIONKS  DILANIANT. 


LECTIO  L 


Quis  sit  appcllandiis  civis,  ct  quai  cicifas  cUci  debeat. 


Ei  qui  de  polilia  considernl,  iinid  sil  uiifuiuirqiie, 
et  qualis,  ([luisi  priiua  est  cousideratio  de  civilate 
videre  (juid  quideiu  sit  civitas.  Nuuc  eniiu  dubilaul; 
ii  quideui  diceutes  civitatciu  egisse  aclioueu],  ii  au- 
teui  uou  civitaleiu,  sed  oligarcniaui,  vel  tvranuuiu. 
Polilici  auteui  et  legislatoris  videiuus  oiune  negotiuui 
e\isleus  circa  civitaleui.  Politia  auteui  est  ordo  qui- 
dain  habitautiuiu  civilateiu. 

(^uouiaui  auteui  civitas  est  compositoruiu,  sicut 
aliud  aliquod  totorniu  quideiu  et  conslauliuui  ex 
uuiltis  partibus,  palaui  quod  prius  civis  est  iuqui- 
rendus  :  civitas  eniui  civiuiu  quajdaiu  uiultiludo  est. 
Quare  queiu  oporteal  vocare  civem,  et  quis  sit  civis,, 
cousideranduiu  :  eleuim  civis  ilubitatur  s;vpe  :  non 
euiiu  eniudeui  coutitcutur,  omues  esse  civem  :  est 
enim  aliquis  qui  iu  Democratia  civis  existeus,  iu  Oli- 
garchia  ssepe  uon  est  civis. 


Eos  quidem  igitur  qui  aliter  qualiter  sortiuutiir 
hanc  appellalionem,  veiut  pojtales  cives  dimitleudi. 
Civis  aulem  uou  jier  habilare  alicubi  civis  est  :  etc- 
nim  adveutitii  et  servi  commuu  caut  habitatioue  : 
ueqne  justoruiu  parlicipes,  ita  ut  et  seutentiaiu  ob- 
tiueaut,  et  judicentnr.  Hoc  euim  inest,  et  iis  qni  a 
coulractibus  communicaut.  In  luultis  quidem  neque 
iis  perfecte  adveutitii  participaul,  sed  uecesfe  tri- 
buere  astitoreiu.  Quare  imperfecte  aliqualiter  par- 
ticipant  tali  coiumuuione.  Sed  sicut  et  pueros,  qni 
nondum  propter  setatem  iuscripti  sunt,  et  senes  di- 
luissos,  diceudum  esse  aliqualiter  quidem  cives,  uon 
siuqiliciler.  aut  vaKle,  sed  appoueutes  hos  quidein 
imperfectos,  hos  aulem  ullra  provectos,  vel  aliijnod 
tale  alterum ;  nihil  enim  diftert;  palam  enim.quod 
dicitur. 

Qufprimus  euina  simpliciter  civeiu  et  nuUam  talem 
habentem  adjectioueui  opportunam  directioni.  Quo- 
uiaui  et  de  vilil)us  et  piofngis  est  talia  et  dubitare 
et  solvere.  Civis  autem  simpliciter  nuUo  alioruui  de- 
terminalur  magis,  quam  per  partici[)are  judicio  et 
priucipatu.  Principatuum  antem  ii  quidemsunt  divisi 
pro  leuiiore,  nt    et  quibnsdam  omuino    non    liceat 


RECBNS. 

Ei,  ([111  de  rcnublica,  quae  et  qualis  sil,  couside- 
rat,  priiuo  fere  loco  quiduam  sil  civitas  videudum. 
Nunc  euim  ambiguut  et  iu  coulroversiam  vocant, 
dum  alii  rem  a  civilate  actam  ac  trausactam  esse 
dicuut,  A\\  uou  a  civilate,  sed  a  paucis  poleulibus 
aut  tyrauuo.  Honuuis  auteiu  regendae  civilalis  periti 
et  leguiu  scriptoris  cnraui  atqne  operaiu  oiuuem  vi- 
demus  in  civitale  consnmi.Jam  vero  reipnblicm  seu 
civitatis  adiniuistranddj  ralio,  quam  Politiam  Grieci 
appellant,  eorum,  qui  urbem  incoluul,  descriptio 
atque  ordinatio  est. 

(juoniani  aulem  civitas  compositum  et  concretum 
quiddaiu  est,  quemadmodum  et  aliquod  alind  totum 
ex  multis  partibns  conflatum  :  nimiruiu  (luffirendnm 
aule  omnia  de  cive  est.  Civitas  enim  civinm  ninlli- 
tudo  qu«daiu  est.  Quare  quis  civis  appellari  debeat, 
el  quis  sit  civis,  videiulum.  Elenim  de  cive  siPpeuu- 
mero  ambigitur  :  nec  omnes  euuk.iem  esse  civem 
cousenliuut.  Est  enim  aliqnis,  qui  quum  in  civitate 
libera  seu  republica  populari  civis  sit,  in  paucorum 
principatu  sa,'peunmero  non  est   civis. 

At(iue  ii  quidem,  qui  aliqno  alio  modc  hauc  ap- 
pellationem  couseculi  suut,  veluli  civitate  donali, 
niissi  facieudi  suut.  Civis  autem  non  eo,  quod  ur- 
bem  aliqnam  iucolat,  civis  est ;  etenim  iuqnilini  et 
servi  habitationis  suut  participes  :  ueque  ii,  ■jnibus- 
cuni  jura  ita  communicata  snut,  ut  et  jndicium  acci- 
pere  necesse  habeant,  et  liteui  inteudere  possint, 
cives  sunt  :  hoc  enim  tribuilur  etiam  iis  qui  vel  ex 
f(idere  velexpacto  conveuto  inter  se  rescontrahnnt. 
Quiu  sa^penumero  neque  inquiUui  horum  planesunt 
participes,  sed  cognntur  auclorem  sibi  sumere  ali- 
quem  civium.  Quamobrem  imperfecte  et  quodam 
modo  talis  communitatis  sunt  participes. 

Verum  quemadmodum  pueri,  qui  noudum  per  se- 
tateiu  in  numerum  civiuiu  adscripli  sunt,  et  seues, 
qui  vacaliouem  consecuti  sunt  amuneribuscivilibus, 
diceudi  (luidem  sunt  aliquo  modo  cives,  nou  simpli- 
citer  tamen  et  absolute,  sed  cum  adjectione,  illi  qni- 
dein  iiuperfecti,  hi  autem  confecti,  aut  simili  alia 
ratione  :  nihil  enim  refert,  qnando  planum  est  quod 
dicimns  :  qusrimus  enim  enin,  qni  sit  civis  simpli- 
citer,  siue  ulla  exceptione  aut  vitio  ejusmodi  admo- 
nitnui  postulaute.  Nam    etiam  de  iis  qui  iguomiuia 


dUti 


IMIMTICOUUM. 


euuiiletu  li  1    .iliiiua  ilt^luruiinatt 

leuipiica  :  iii<ttu:i    veliil  |ira-liir 

et  tuilc 

qii,  iiii(>«<'»   I- 

|ir>ililci   li>i<;  |>i  !<  r.kl  iitliil,  <](}  iiuiiiuiu 

«uiui  riiliLi,  iiiii  I    <|it<iil   rouiuiuue  lu 

(jrit^turu  et    cii  it  liiiii:    auiltii 

voeiir»s.   Sit   il  i ,  ilifi,  iuilelni- 

uiiudtud  Liruici|iutU'i.  Hiiiiuuuii  ilui|iiti  civeit  tnn,  i|iii 
*ic  p«rticii>aut.  (Jui  i|uiiit:ui  i«Uur  luiixiuie  cuu({riiit 
ulu{u«)  civia  ad  uuiue*  ijui  dicuutur  civu4,  fere  tdli^ 
e«t. 

Upurttsl  itulisiu  uuii  litteru  i|uiii  reruui  iu  i|iiiliii6 
tuiJ|>u^itii  (litYeruiit  itiieciu,  et  tiuc  quiileiu  i|irturuiu 
«ttt  priuiuui,  tiiic  uuteui  liecuuiium,  uliuii  autciii  li>i- 
bituui,  uiit  uiiiuiuu  uiliil  e:il,  neciiiuluui  iiuuil  tali>'i, 
quuiJ  cuuiuiuiie,  dut  vi.t.  Hulitida  uuleiii  viLleiuuii  biie- 
cie  ditTereule.4  uh  iiisiceiii,  et  ti<id  i|iii>leui  [luslenii- 
res,  \in*  fiii(fiii  {>ri>>i'es  e.xisteiite^.  Vitiatud  euiiii  iit 
trtitiBfii  ■inuui  (iusleriure^  ebae  iiuii   viliii- 

tib.    Ii  .teiii  >iuuiiiu>lu  diciujus,  iiu.ileriiii» 

erit  iiiHuiteBliiiii.  (Jiiure,  et  cives  ueceisuriiiiu  iille- 
ruui  es^e  euiii  qui  becuuiluiii  uiittiiii|Uiiiii>|iiK  |iuli- 
tittui.  Hruiiler  quod  miiJeiu  diitus  iu  Lleujucriilia 
quiluui  uiuxiiue  esit  civib  :  iii  aliin  auteiii  cuutiii(<it 
quideiu,  uou  tituieu  uecessariiiiii.  <JuiljiisdHui  euiiu 
nou  eat  |iu|juluii,  iie  (ue  eccleaiaui  fjutiiut,  tted  cuii- 
vocatoii,  et  seiiteiitiud  juilicaut  beciiuiluiii  [lurteiii  : 
velut  iu  Luce<liBuiuiiitt,  ea»  qiiie  cijiitructiiuiii  Jiidii-iit 
E|diururuiii  uliu:s  aliuii.  Seiieb  unteiu  liuuiicidiuleii  : 
furte  auteiii  aliiiii  |iriucipatus,  uliii:.  Euileiu  auteiii 
mudo  et  circa  Carclieduiieiu  :  uiiiue.s  euiiii  Beuteii- 
tittd  [jriDcipatuti  aliqui  judicaut. 


Sed  liabet  directiuuem  civis  deflnitio.  In  aliis  eniui 
politiis  non  qui  iiidetenninatus  princeps,  estcon- 
cionator  et  pr<etor,  sed  ([ui  secundum  principatuiii 
deteruiiuatus  :  liorum  eiiim,  aut  oiuniljus  aut  qiii- 
busdaui  atlriljuilur  consiliari  et  judicare,  vel  de 
oniuibus,  vel  de  aliquibus.  Quis  quidcni  igiliir  sit 
civis  ex  iis  uianifeslum.  cui  euim  poteslas  commu- 
nicandi  principatu  consiliativo  vel  judicativo,  civeiii 
jam  diciraus  esse  hnjus  civitalis.  Civilatem  autem 
talium  uiulliludinem  sufticientem  ad  autaichiaui 
vitsp,  ut  simpliciter  est  dicere. 


Determinant  etiam  secundum  usuni  civem,  eiiiu 
qui  ex  ambohus  civibus,  et  non  ex  alteio  solum. 
puta  patre  vel  matre.  Alii  autem,  et  hoc  ad  jdus  le- 
quirunt,  puta  ad  avos  duos  vel  tres,  vel  plures.  Sic 
autem  detcrniinalis  polilice,  et  celeriter,  dubilaiit 
quidam  tertium  hunc,  vel  etiam  quartum,  quomodo 
erit  civis.  Gorfiias  quidem  igitur  Leontinus,  hoc  qui- 
dem  forte  dubitans,  hoc  autem  ironice  loquens,  aiL 
sicut  mortariola  esse  ea,  quae  a  mortariolificis  facta 
sunt,  sic  et  Larissaeos  eos,  qui  a  condentibus  facli 
sunt  :  esse  enim  quosdara  Larisso-factivos.  Est  au- 
tem  simplex.  Si  enim  i)articipabant  secundum  dic- 
tam  definitionem  polilia,  erant  cives  Neque  enim 
possibile  est  adaptare,  quod  ex  civemare  aut  fcmina 
ad  primos  qni  habilaverunt  vel  a^dificaveruut. 


uutttti  civitutia  jus  uiiiui-iuiil,  et  de  exulibub  laliii 
qiiie>lttui  diitjitun  piiasuut,  iiil  qua;  eiideiii  eat  les- 
|iijUAiu.  Civis  i({itur  Riuipliiilcr  diceiidiis  iiullu  uliu 
le  ileliuitiir  uiut^is,  qiuiiii  qiiod  bit  Juiliciuriiiii  et  iiid- 
Kiatrutiiuiii  purticepa  .Mut^i.striituiiiii  uiiteiu  tilii  qui- 
(leiii  teiii|iijre  iiiiiit  distiucti  ac  divi.si  :  itiique  uuii- 
iiullub  liis  ei<leui  )<ert:re  uiiiuiiiu  mfti  licet,  uiit  certis 
ttc  piudiuiliii  teuqiijiibuii  licet  :  ttlii  vero  uijii  deli- 
iiiti,  e.\eiupli  grtttiu  judex  et  ipii  iu  coucioue  deli- 
berat. 

Fortub.iis  ttuteui  di.verit  ttlii|iii>4,  uec  iiiiiKistrutiDi 
dicHiiduii  etfn  tttle.-t  cives,  neqiiu  propterea  iiuperii 
|iiirticiiie.i  eb.se.  Atqui  tidiiuiliiiii  tiit  iis  ijui  iu  civitute 
pluriuiuiii  |iossuiit,  iiiiperiuiii  ileiieKure.  Sed  ittatuu- 
iiiu»  iiiliil  luterestte  :  de  iioiuiiie  eiiiiii  ii|,;itur  :  ea 
eiiiiii  |iutestu.s,  qiiii-  Judici  ciiui  eo  i|ui  iu  ('ijiiciuiie 
deliberut,  coiuuiuuis  esl,  uoiiiiue  viicut ;  uec  siitis 
est  lu  |irijui|ilu  (]uo  iiouiiue  cuuiiiiuui  liu;c  duo  civi- 
lia  iiiunera  siiit  up(ielluiiilii.  Estu  igitur,  disliuctioiiis 
cHiutt,  iiiiii^islrutii.t  iiou  deliuitiit).  Eus  itaque,  (jiii  itu 
leipubliciL-  fuiit  (iartici|jes,  cives  stutiiimuB.  Quare 
civH  detiiiitiu,  qiiar  ad  eus  omiiijs,  i(ui  cives  appel- 
laiitiir,  uiuxime  quudrare  jiuii^it,  tuliH  fere  e^-t. 

Nemiiii  auteiu  ubsciiniiu  esse  debet,  ({uibus  iii 
rebus  «ubjeclii  snecie  dilferuiit,  ita  ut  eorum  aliud 
sit  priuiuiu,  aliud  secuiiduiu,  aliiid  deiuceps  Hubse- 
queiis,  eiiniui  reruiu  aul  iiihil  (irursus  essc  commu- 
iie,  (|UH  ratione  buiiI  tales,  aiil  per  i|uiim  tenuiter  et 
auKuste.  At  resjuiblicas  dillerre  iiiter  «e  Hi>ecie  vide- 
iiiiis  :  et  eitruiii  ali<is  esse  priures,  alius  posteriores. 
EoJ  euiiu  ipiuj  de()i'avalii;  siiut,  quajque  dellexeninl 
a  recto,  rectis  uiiiiiiiieiiue  depraA^atis  posteriores  siiit 
iiecesse  est.  Degressus  auteiii  a  recto  quomodo  di- 
caiiius,  posterius  plaiiiiiii  tiet.  ErKo  etiaiii  civis  iu 
(luaque  re|juljlica  sit  aliiis  ac  dissiiiiilis  necesse  est. 
Ouare  is  qui  supra  a  nobis  diclus  est,  in  civitate 
libera,  in  qiia  peues  [)o[iuluiii  [lutestas  est,  maxime 
rivis  est  :  iri  aliis  vero  eveuire  polest  ut  sit,  non  la- 
rnen  necesse  est. 

Nounulla;  enim  civitates  ueque  populum  habent, 
ueque  concionein  usu  recepeniiit,  sed  couvenlum 
civiiim  coiivocaloruin,  et  liles  alias  alii  disceptaut  : 
ut  Lacediemone  lites  de  rebus  contractis  dijudica-il 
Epliororum  alii  alias,  senatores  autem  Jiidicia  de 
cii:diljus  exercent,  aliiis  [jorro  aliijuis  magistratus 
forlassis  alia.  Idem([ue  fit  Ciirthagme  ;  certi  enini 
magistratus  rebus  omuihus  Judicaiidisjirajsunt. 

Sed  eiiiiii  correclionem  liabel  civis  (lclinilio.  Nani 
in  aliis  rebus  puhlicis  non  luagistriitus  iulinitus  con- 
sultator  et  Jude.x  est,  sed  [iro  geiiere  iuqierii  deli- 
iiitus.  His  euim  omnibus  aut  nounuUis  eorum  [ler- 
iiiissa  est  consultauili  ac  Judican>li  potostas  aiit  de 
lebus  oiuuibus  aut  de  quibusdam.  Qius  igitur  sit  ci- 
vis,  ex  hi^  perspicuuin  esl.  Qui  eniin  potcst  magis- 
tralus  ad  consultanduiu  et  jiidicandum  [lertineulis 
esse  parliceps,  eum  Jaiu  liuj>is  civitalis  dicimus  esse 
civem  :  civitatem  auteiii,  ut  simpliciter  dicam,  ta- 
lium  hominum  mnltitudinem  tantam,  quanta  satis 
sit  ad  cojiiam  pleuam,  nihilque  foris  requirentem 
rerum  ad  vitain  degendaiu  iiecessariarum. 

Definiunt  auteni  qui>laiu  civem  ad  usnm  vitiB 
communis,  qui  ex  utroque  [iiirente  cive  natus 
est,  non  ex  altero  tantum,  velut  ex  patre  aut  niatre. 
Alii  autem  etiam  longius  progressi  reqnirnnt,  verbi 
gratia,  avos  duos  aut  tnts  aut  [ilures.  Qiuim  igitur 
cives  sic  definiuutur  civili  niore  et  pingui  Minerva, 
dubitant  nonnulli  de  tertio  illo  aut  qiiarto  (inajo- 
rum  retroj,  quomodo  civis  fulnrus  sit.  Gorgias  igi- 
tnr  Leontiniis,  partim  fortasse  duhitau.s.  partim  dis- 
simulanter  loqnens,  dicebat  :  quemadmodum  mor- 
taria  sunt,  qn<e  a  mortariorum  opificibus  effecta 
sunt;  sic  et  LarissiBos  eos  esse,  quos  Larissaei  fece- 
rint  :  esse  enim  aliquos  LarissiEorum  o[)ifices.  Sed 
simplex  res  est  Si  eniin  ex  ea  delinitione,  quam 
cxposuimus,  parlici[ies  er.int  reipubliciB,  cives  saue 
erant :  sin  rainus,  non  erant  cives.  Nam  ne  fieri 
quidcm  potest  ut  definitio  illa  civis,  qui  sit  ex  cive 
[latre  aiit  matre  natus,  ail  cos  (jni  primi  urbein  ali- 
([uam  habitarunt  aut  condiJernnt,    accouHuodetur. 


MiiKll  III.  207 

l'osliiiiain   IMiilo.sophii.s   lu  sccmikIo   li-  opurlrt  (■oiiNiiliTiirn  i|iiiil  nit  riviM.  Siumiii- 

bro  iiii|ui.sivit  dr  politiiH  Horuiuluui  triuli-  ilii  rutio  vni   i|uoil    iln  hor  ntiani  rontiii- 

iiouriii    alioiiiiu,    hir  iiiripil   piosnpii  ilr  f<il  iliiliitalioiiriii  rs.si*  :  iiou  riiiiu  oiuiifH 

ris    s(M'Uii(liiiii    propiiaiii  opiiiioiiriii  :  cl  ('oiic.onliliT    coiilitciitiir    ipitnl    iiiciii    niI 

iliviiliiur  iii  parlcs  (luas.  lu  piiiiia  luaiii-  civlH.  Ali(|uiH  iMiiiii  popularis,  i|iii  nnt  ci- 

l'(\stat  iliv(M'siialciii  poliiianiin.  Iii  H(M'niiilu  \is  iii    Htatii    popiilari   Huciiiiiliiiii    ipicin 

(loci^i    ipialilcr    opliiiia    poliiia    sit   iiisii-  popiiliis  pi-iiici|iiiliir,  iioii  rc|iiiialiii- i|iiaii 

iiMMiila,  iii  pi-iii('i|iio  sc[>liiui  lihri,  il»i,  <(  Dc  iloipic   civis  iii  stalM    paiicoriiiii,    sccuii- 

opliuia  rcpiiliiica,  ctc.  »  1'riuia  aiitciii  pars  (liiiu    ipiciii    divitns    priiicipautur  :    ipiia 

(lividitiir  iii  (liias.  Iii  priiiia  (listiii|.ruil  po-  iriMpiciilcr  ialis  cst  (|ii()il  |)opuluH  iiiillaiii 

liiias.  lu  siMMiiida  dciiMurniai  dc  siii;j:iilis  lialicl  ilii   pariciii.  (jiiarc  luaiiifcstiiiii  csl 

oarum,  iii  ipiarto  lihro,  ihi,   k  Im  ciiiiciis  ipiod   coiilroviMsia  (!st    di;  civc,    ijiiis  sil 

arlilnis  etc.   »  Priuia  aiiiiMn  pars  dividitiir  civis,  ct  (jualciii  oporlct  dirijre  civ^jni. 

in    diias.    Iii   priiiia   parlc   ilci(M-iniiiat    id  Dciiidu  ciiin  dicit  «  cos  ipiidcin  » 

(piod  pcriiiici  ad    poliliain    iu  coiuiniiiii.  ProsiMpiiiiir  iiilcuiimi  siimmi  '.  ci   di\i- 

In    sccuiida   dividil   [loliiias,   ihi,    «  l^liio-  diliir  iii  parics  diias.  Iii   priina  osliMidit 

niani  aiiiiMn  lia'c  dctcriniiiaia,  ctc.  »  Pri-  (piid  sit  civis.   Iii  sccnndu  ostciidit  (jiiaj 

ma  pars  dividiiur  iii  diias.  In  priinu  dicit  sit  virttis,  (jna'  facit  hoiinm  ('iv(,'m,  ihi, 

do  (juo  cst   iuiiMiiio.  In   sccnnda  prosc-  *(  His  uiilimi  ipia'  dicfa  siiiii  cic.  »  C.ivcn 

(luitnr  propositiim,  ihi .  ((  Kos  (jiiidcm  \ix\-  i»riumm  diio  facit.  i*rimo  dctcrmiiiat  (juid 

tnr  (jni  ctc.  »  tlirca  |irimnin  duo  facii.  I*ri-  sii  civis.  Scciiudo  movci  circu  Uoc  ijiias- 

mo  ostcndit  (]nod  ad  truciundiim  do  poli-  duin  dnhitutiones,  ihi,  «  Scd  forie  de  eo, 

tiis,  neccsse  est  primo  considerarc  de  ci-  ctc.  »  C.irca  primiim  ihio  facii.  1'rimo  os- 

vilate.  Secnndo  osicndit  (jnod  ud  tructun-  teudit,  ijuid  sit  civis  secuiidnm  viriuiem. 

diiin  de  civiiuie,  neccsse  est  considerure  Secundo  exclndit  (inamdum  fulsam  deier- 

quid  sit  civis,  ibi,  «  Quonium  autem  civi-  minuiionem,  ibi,  «  Consucverunt,  etc.  » 

tas,  etc.  »  Dicit  erfro  primo  (jnod  ille  qui  Circuprimumduo  facii.  1'rimo  ponit  quos- 

vult  considerare  de  politia,  qua*  unuqna^-  dam  modos   secundum  quos  aliqui  stint 

que  sit  sccuMdum  jiropriam  rationem  et  cives  secundum  quid  et  non  simpliciter. 

qualis  sit,  utrum  scilicet  bona  vel  mala,  Secundo  ostendit  quid   sit  civis  simpli- 

justa  vel  injustu,  neccsse  est  quod  primo  citer,  ibi,  «  Civis  simpliciter  etc.  »  Dicit 

considcrct  quid  sit  civitas.  Et  lioc  prohat  ergo  primo  quod  debemus  ad   praesens 

dnplici  ratione  :  quarum  prima  est,  qnia  dimittere  illos  qui  dicnntur  cives  secun- 

de  hoc  potest  esse  dubitatio.    Duhifant  dum    aliquem  modum,  idest  secundum 

enim  aliqni  circa  aliquu  negotia,  utrum  mefui)lioram  vel  similitudinem  ;  quia  isti 

sint  facfa  a  civifirfe,  putu  cum  sint  factu  non  sunt  vere  cives.  Ef  primus  quidem 

a  tyranno,  vel  a  divifihus  civitafis.  Inquo*  modus  est  secundum  hahitationem.  Xoii 

casu  aliqui  dicnnt  quod  civitas  hoc  fecit  ;  aufem  dicuntur  vere  cives  aliqui  ex  hoc 

aliqui  autem  dicuiit  quod  non  fecit  hoc  civitatein  inhabitant :  qnia  advena?  et  ser- 

civitas,  sed  divites  principantes,  vol  etiam  vi  liabitant  in  civitate,   nec   tamen    sunt 

tyraniius  :  et  sic  videtur  in  dubium  verti,  simplicifer  cives.    Secundus  modus   est 

utrum  soli  divites  principantes  sint  civi-  quod  aliqui  possint  dici  cives,  quia  sub- 

tas.  Et  quia  dubium  est  ;  oportet  quod  de-  (iuntur  jurisdictioni  civitafis,  ut  scilicet 

terminefur.    Sccnnda  ratio  est  quia  tota  participeut  justitia  civilatis  in  hoc  quod 

iutentio  eorum,  qui  tractant  de  poliliis  ct  quandoqueobtineantsententiamprose,  et 

legislatione,  negotiatur  circa  civifatem,  quandoque  judiceutur,  idest  coudemnen- 

quia  politia  nihil  aliud  est   quam  ordo  tur  :  quia  hoc   etiam  couvcnit  illis  qui 

inhabitanfium  civitatem.  habcnt  aliquos  contracfus  inter  se,  qui 

Deinde  cum  dicit  <(  quoniam  autem  »  tamen  non  sunt  unius  civitatis  cives  et 

Ostendit  quod  necessarium  est  deter-  tamen  in  quibusdam  civitatibus  extranei 

miuare  de  cive,  duphci  ratione  :  quarum  non  participant  perfecte  hujusmodi  jus- 

prima  talis  est :  In  omnibus  illis  qua-  sunt  titia  sicut  cives  :  sed  necesse  est  quod  si 

composila  ex  mnltis  partibus,    necesse  volunt  judicio  contendere  quod  dent  pa- 

est  prius  considerare  partes.  Civitas  au-  tronum,  idest  fidejussorem  de   parendo 

tem  est  quoddam  totum  constitutnm  ex  juri.  Uude  patet  quod  adventitii  imper- 

civibus   sicut  ex   partibus,   cum  civitas  fecfe  participant  communione  justififfi  : 

nihilaliudsif,  quam  quaedamcivium  mul-  et  ita  secuudum  hoc  non  sunt  simplici- 

titudo.  Ergo  adcognosceudum  civitatem,  ter  cives,  sed  possunt  dici  cives  secun- 


«»«  POLITICOUUM. 

Umu  iiuid.   Sicul  otiuui  terlio  uioilo  ilici-  propoHitum  refeit,  quia  istiKluhitatio  uou 

iuu!i  i)Ut;ros  civus,  (}ui  uoiiduiu  t-ous<-ri[iti  ost   uisi    iu   uoiuini;   ;  uoii  ciiiui   iuv*;ui- 

8uut  iu  uuiucro  liviuiu.  lA  buut  ditiiuus  iiius    aiiiiut)il  uouit;u  foiniuuiit;  jiiilici  ct 

Htiuu8cives,quijaiu  uiiiisHi  Huiit  u  uuiuuro  couciouutori  :  et  ideo  iiu|)tiuatur  eis  hoc 

civium,  cuiu  uou  possuut  aiupliuH  exe-  ut)meu,  ut  dicatur    iiididtinuiuatus.   Sic 

qui  o[)era  civiuiu  :  utrtisqu»;  cuiiu  iiou  di-  ij^ilur    [loiiiiuus  (mjs  i|ui   [jarlicipanl  hu- 

ciiuu"»  siiiqdicitcr  civt;H,   sod  cuui  alii[ua  jusiiioili  [ji  iuci[)alu,  tinst!  i:ivt;s  :  el  isla  vi- 

ttdjectit)uu.  1'ueriiS  quidem  tuiu[uaiu  im-  detur  esse  melior  determiiiatio  civis  sim- 

perrfctoH.  Seiies  auteiu   ultra  [irovi;ctos,  [)liciter. 

t[uaiu    rei[iiirit  ct)Uilitio   civiiim.    Vel    si  Dciuili;  ciim   tlicit  «  O[)orli't  aiilfm  » 

eliaiu  aliiid  aliquid  tale  a[j[)ouatur,  uiliil  Usleudil  i[uoil  liujiisiuodi  iltdciiniuatio 

dilfert.    Maiiirestuiu  est  eiiiiu  illiid  ([uotl  civis  uou  est  commuuis   iii  omuihiis  [)0- 

iuteudimuH     dicere  :    iuquirimus     euiiu  litiis  :  i;t  dicit  qiiod  o[)ortet  lioc  mauifes- 

miuttquid  sit  sim[)licit(;r  civis  al)S([ue  ali-  liiiu  csse  ([iiod  in  oiunihiis  rchiis  in  ([iii- 

qua  aiUlitioue,  ([iia;  sit  iiei:t;ssaria  ad  tliri-  hiis  su[)|)Osila  iliircruul  s|)(;cie,  et    iinum 

geiidum  vel  expoueudum  uomeu   civis.  eoruin  est  naturaliter  [)riniuin,  aliud  se- 

Est  uutein  et  ([iiartus  modus,  iu  quo  est  cumlum,  aliiid  cousequeuter  se   haheiis, 

eadem  duhilalio  et  solutio  ;  scilicet  circa  vel    uihil    sim[)Iiciter   est  commiiue   eis 

profugos  et  iiifames  persuiias  ;  quia  sci-  ([iiateuus   talia  suut,  sicut  iii  a;([uivocis, 

licet  tales  suut  cives  secuudum  quid,  et  vel  vix  et  ohscure  esl  aliquid  comiuiiue, 

nou  simpliciter.  idest  secuudum  aliquid  modicum.  i*oliliai 

Deiiide  cum  dicit  «  quatenus  euim  »  autem,  ut  iulra  dicetur,  difreriiut  seciiu- 

Osteiidit  ([uis  est  civis  sim[)liciter  :  et  diim  speciem,   (;t    ([uaidam  eoriim   suut 

circa  lioc  tria  facit.  I*rimo   ponit  ([iiam-  priores  et  ([ua*dam  post(;riores  ;  quia  illai 

dam  ilcterminatiouem  civis.  Secuiido  os-  ([ua;  sunt  ordinatifi  secuudum  rectam  ra- 

teudit  ([uod  illa  determiuatio  uou  est  com-  tionem  priores  suiit  aliis  ;  qua;  vero  sunt 

muuis  iu  ([ualihet  [jolitia,  ihi,  «  Uportet  viliata^  et  trausgcediuntur   rectum  ordi- 

auteiii  noii  latere  etc  d    Tertio  osfeiidit  iiem  politia;,  suut  posteriores  uaturaliler 

quomodo  possit  corrigi  ut  sit  communis,  politiis  non    vitialis,   sicut    in    quolihet 

ihi,  «  Sed  liahet  directiouem  etc.  »  Dicit  generc  perfcctum    est  nafuraliter   priiis 

ergo  primo  qiiod  per  uihil  aliiid  mclius  corrupto.  Quomndo  autem  arK[uu;  polifia; 

potest  tleterminaricivis  siinplicifer,  qiiam  trausgrediuntur  rectum    ordiuem,    iufra 

per  hoc  quod  participet  iii  civitate  judicio.  erit  mauifestum.  Unde  oportet  quod   al- 

ut  scilicet  possit  de  aliquo  ju(Jicare  cx  tera  sit  rafio    civis    iu    diversis  politiis. 

potesfate,  ut  scilicet  aliquam  hahijat  po-  Unde   prsdicta   detcrmiuatio    civis   ma- 

tcsfafem  in  negofiis  civifatis.  Scd  scien-  xime  couveuit    statui    populari,    in   quo 

dum  quod  principafuum  sunt  duo  gcncra.  quilibct  de  populo  habct  potestatem  judi- 

Qiiidam  enim   sunt   dcterminati  ad  cer-  candide  aliquo  ctconcionandi  :  in  aliisau- 

tum  fcmpus,  ifa  quod  apud  quasdam  ci-  tcm  politiis  quandoque  contingit,  ([iiod 

vitafes  non  liceat   quod  idem  homo  his  quilihctcivishahct  hauc  potcstatcm  ;  uon 

ohfincat  cumdem  principafum,  vcl  ([uod  tamenesthocncccssarium,quiaiuquihus- 

obtineat  per  dctcrminafa  tempora,  puta  dam  non  est  populus  hahcns  aliquain  po- 

quod  exerceataliquod  officiumadaunum,  tcsfatem,  nequc  aliquid  repiitaut  congrc- 

et   postea  non  possit  insfitui  in  eodcm  gationcm  populi,  sed  solum  alios  spccia- 

officio  usquc  ad  tres  vel  quatuor  annos.  liter  convocatos,  et  isti    soli  per  partcs 

Alius  aufem  principatus  cst  qui  non  de-  jiidicant  aliquas  scntenfias,  sicut  in  La- 

terminatursecundumaliqiiodtempus,  sed  ccda;monia   Ephori   judicaut    scutenfias 

quocumque   tempore  pofest  homo  illud  concivium,   alii  tamcn   alias    sentenfias 

officium  excrccrc  :  sicut  pra^tor,  qui  sci-  dabant,   divcrsique    divcrsas.   Sencs  au- 

licct  habef  potcsfatem  judicandi  de  ali-  tem  judicant  de  homicidis,  et  alii  princi- 

quibus  causis,  et  concionalor  qui  habct  patus  alios  casus  judicahant.  Et  ifaeliam 

potcsfalem  dicendi   suam  sententiam  iu  cst    apud   Carthaginenscs,    quia  omnes 

concionecivitatls.Fotestaufemcontiugere  sentcntiae  judicantur  per  aliquos  priuci- 

quod  aliqui  hujusmodi  judiccs  vel  con-  pes,  ct  sic  popularcs  cives  non  partici- 

cionatores  nou  nominentur  principcs,  et  pant  judicio  :  unde    pra»dicta   dctermina- 

quod  dicatur  quod   non   hahent   propter  lio  civis  iu  falihus  politiis  non  convenit. 

hoc  aliquam  principatum  quod  possint  Dciude  cum  dicit  «  sed  liahet )» 

concionari  vel  judicare.  Sed  hoc  nihil  ad  Corrigit  prsedictam  definifiouem  civis  ; 


MnKR  m. 


209 


ol  (licit  (piotl  |ii'a>(li(-ta  (l(^flnili(>  potoKt  di- 
i-i^i  atl  litti'  (|iitMl  sil  ftiiuiiniiiis,  (|uiii 
iii  aliis  pttliliis  a  |it)|iiilat'i  slalti  t-iiiit'iiiiia- 
Itii'  (<l  |ira'lt)r  iitni  lialicl  tlcltTiniiialiiin 
liiincipalnin,  simI  liaM-  iliin  p(M-lini'nt  so- 
liiiii  ail  ciis  i|iii  lialiciil  tlclt-nniiialiis  piiii- 
cipaliis,  ipiia  (piil)iisilain  liiniiin,  anl. 
cliain  (iiiinitiiis,  (-(invcnit  Jiiilicarc  (^l  coii- 
siliari,  vcl  tlc  ipiilnisdani,  \(>1  ilc  oinni- 
liiis.  Ml  ox  lnu-  polcsl  cssc  inaiiircsliiin 
(piid  sit  (*ivis  :  non  (Miiin  ilh^  (pii  pailici- 
pal  Jndicit)  ot  (-(Hiciono,  sod  illc  ipii  po- 
lcsl  i-onslitni  iii  principatii  consiliativo 
vcl  Jndicalivo.  Illi  ciiiin  ipii  non  pos- 
siinl  assiiini  ad  lalia  ollicia,  iii  niillo  vi- 
tlcntiir  [iai'lici[)aro  jiolilia,  nndc  noii  vi- 
dontnr  osso  civcs.  IMtinio  antom  cx  hoc 
ooncludit  (|ii()il  civitas  niliil  osl  alind 
(jiiain  nniltitudo  taliiiin,  (|ui  sic  dicnnliir 
civcs,  ut  [)ei'  s(^  snriicicnlcr  vivoro  possiiil 
simplicitoi'.  Est  onim  civitas  commuui- 
tas  por  so  suflkious,  ut  iuprimo  dictum 
est. 

Doiudo  cum  dicit  <(  detormiuaut  oliam)) 
Exdudit  ([iiamdam  dotormiuatiouom 
civis,  ([ua  ([uidam  dofuuuut  civom  :  ot 
dicit  ([uod  ([uidam  socundum  consuetu- 
diuom  suam  dolormiuaul  oum  osse  ci- 
vem,  qui  natus  est  ex  ambobus  paronti- 
bus  civibus,  ot  uou  ex  altero  solum,  sci- 
licot  patrc  vel  malre.  Quidam  autem  am- 


(iindnm  ('onstiotniliiicm (piarnindam  civi- 
latiiiii  (d  snc(-inctc,  id  anlc  dcltitam  (jjs- 
(|uisiliiiiicin,  ciiiisiirKil  diiliilalio,  (|iiu- 
inodo  iHlo  tortins  vcl  (jiiarliiH  aviis  riiit  ci- 
vIh.  S(M-uiitlniii  ('iiiin  [iruMJictain  ib^tcrmi- 
nalioiicni  iioii  |)olcrit  diii  fnissi!  civiH, 
iiisi  (d  cjns  ^M-iicralio  rcdncatur  ad  ti;r- 
tiiim  vcl  (|iiarliiiii  avuin  civcni  :  ct  itu 
(M'it  |)ro(tod(>ro  in  inlliiiliiiii  :  s(;il  lioo  oot 
inconvcuicns,  (|uia  |i(ililia  iioii  |ii-o(-(;dit 
iii  inliiiilniu  :  ([iiaro  inaiiilosluin  ost 
ilcvoiiiroad  tal(;s  civos,  (|iii  iiati  noii  siint 
(\x  civibus.  (lirca  lioc  uiil(3in  |)ouil  diclum 
(ior;^'ia' siculi  Lcoiilini  i|iii  iphcdain  vcrba 
s|icctanlia  '  ad  [tra-dic.las  dotoriniiiatio- 
iics  dixit,  sivo  ([uiu  iiou  orut  cortiis  do 
voriluto,  siv(i  ([uia  ironice  lo([uobatur. 
I)i\il  oiiiiu  i|iiotl  siciil  morlaria  snnt  illu 
(pia>  rniut  ab  arliiicilnis  inortarioriim, 
ita  cl  civos  siiut  Larissa-i  t[ui  suut  fhcli, 
idest  geuiti  ub  uliis  civibus  Larissa*is, 
(jiii  suut  factivi  civium  Larissa-orum. 
lloc  autcm  dictum  ost  simplicitor  ct  sine 
raliouo  :  qiiia  si  uliqui  purtici[)unt  po- 
litiu  secundum  defiuitionom  pra,'dictumu 
nobis,  oportot  dicero  quod  siut  cives 
etiam  si  nou  siut  progeniti  ex  civibus: 
ulioqui  istu  determiuulio  qiiam  isti  duut 
noii  potest  udapturi  primis,  qui  sedifica- 
veruut,  aut  iuhabituverunt  civitatem  ; 
do  qiiibus  coustat  quod  nou  fuerunt  nati 


pUus  roquiruul  ad  hoc  quod  aliquis   sit  ox  civibus  illius  civitatis  :  unde  sequere- 

civis,  scilicet  quod  deducutur  ejus  gene-  tur,  quod  nonfuerunt  cives,  et  per  con- 

rutio  ad  cives  uvos  usque  ad   secundum  sequens  nec  alii,  qui  ab  eis  derivantur  ; 

gradiim,  vel  tertium,  vcl  ultra.  Et  si  sic  quod  est  inconveuiens. 
determinetur    civis    civiliter,    idest    se- 


LECTIO  H. 

Quod  illi  qui  donati  civitate  nuper  fuere,  cii^es  sitit,  et  quo  modo  civitas  una 

permaneat. 


ANTIQUA. 

Sed  forte  illi  niagis  habent  (Jubitationem  quicum- 
que  participant  transmutatione  facta  politifp',  vehit 
Athenisfecit  Clisthenes  post  tyranuorum  ejectionem: 
multos  eiiim  ad  tribus  applicuit  extraneos,  et  ser- 
vos  adventilios.  Dubitatio  autem  ad  hos  est,  non 
quia  civis,  sed  utrum  injusle.  vel  juste.  Equidem 
et  cum  hoc  adhuc  aliquis  dubitabit,  utrum  iis  non 
civis,  tamquam  idem  potente  injuste  et  falso.  Quo- 
niam  dutem  videtur,  et  principantes  quosdam  in- 
juste  quos  principari  quidem  dicemus,  sed  non 
juste  :  civis  autem  principatu  quodam  determinatus 
est  :  qui  enim  communicat  tali  principatu,  civis 
est,  ut  dicimus  :  palam,  quia  cives  quidem  esse  fa- 


RECEN3. 

Sed  fortasse  magis  de  his  dubitari  potest,  qui  rei- 
publicae  fuerunt  participes,  cujus  deinde  status  fuit 
mutatus  :  cujusmodi  est  id  quod  fecit  Clisthenes 
post  tyrannos  exactos.  Jlultos  enim  peregrinos  et 
servos  et  inquiliuos  in  tribus  adscripsit.  Coutrover- 
?ia  autem,  quee  de  his  est,  non  est  de  nomine,  sed 
potiusde  jure,  utrum  sic  factus  civisjuste  an  injuste 
sit  civis.  Atque  de  hoc  quoque  praeterea  dubitaverit 
aliquis,  utrumne,  qui  juste  non  est  civis,  non  sit 
civis  :  quoniam  ideni  valet  injustum  ac  falsum.  Ve- 
rum  videmus,  nonnullos  etiam  injuste  magi?tralum 
aut  imperium  gerere,  quos  magistratum  tameu  ge- 
rere  fatebimur,  sed  non  juste  :  civis   autem  imperio 


*  Al.  :  «  sapienlia.  » 
XXVL 


14 


210 


|M)LIT[nORUM 


i 


:iU.iat  Fi 
uuii  civn...^, 


1(11.1111    .pi.l-.MMi 

lluU   |i|'opli:r  ( iiUi 


itelll  quiiii  cat  Jilate  Vei  UUil 

II  i.iiii.^  iliii.il.ili.iiieui  :  liu- 

itt    l|UilUllu 

-  .     ...^  ..    ....»  vel  lyrau- 

tuuc  euiui  utiiiuts  cuuveuliu- 

'■••  -  ■Mi|uaiii  uiiii  civiluii, 

iiiiiltH  taliiiiii  luiii- 

II    .^iiii    111    (ihtiiieuilu,    keil 

•-\|ieJieiia.  ^)i>(UUleiii  i;.'itur 

I         '  illt    i|UlliHIII     rieriiiiiJuiu 

I  luliiui    1'ivitnti.s    hiijii.s 

ijua:  liiijua   iiuliUa^  .titliiuea,  et  eas  i|il<ii   e\ 
1   ft  Ivr  tiiiiiili'     Viili-lni'  iiiiteui   seruiu  pl'u- 
;  liter  i|tiiileiii  u|iur- 

I'  1  ,  iiut  iiuu  Kitiiideiu, 

aeii  ullemui.  auperticiatu  i[iii(l(-iii  i)<ilur  iii(|iii.sitiu 
ilnliitutiuuid  circa  lucuiii  et  huiuiiien  nAt  :  coiitiiigit 
eiiiiu  iJiiijuuKi  lucuiu  et  houiiue<9  :  el  tios  ijuideui  hI- 
tciuui,  liutt  auleui  ulteruui  liaiiilare  lucuui.  llauc 
i|uiileui  if^iiiir  uiiuureiu  |ioiieudiim  diiliitHliuueui  : 
iuiilli|iliciter  eiiiui  civitale  dictn,  «»1  alii|UHliter  ui- 
leviatiu  talis  UKiuisitiuiiib.  Siiiiiliter  autciii  et  liouii- 
uum  eumdeui  luciim  lialiitautiiiui  i{uaiiilu  upurtet 
uiiam  esse  civitatem?  iiuii  eiiiiii  iitiqut;  iniiriif  :  crit 
enim  uliiiue  Helupuuuedu  circumpouere  iinum  mii- 
rum  ;  talu*  auteui  turle  est  et  Buliyluu,  et  omiiis 
iiuif  lialiet  circuiiis(;ri[>tiuneiu  uiti^id  geiitis  i|iiaiu 
civitatiii  :  qiia  quiiliiui  capta  aiiiiit  terliudie  uou  .seii- 
tti.sne  quamdam  uarteui  civitati.s.  Sed  de  hac  (juideiu 
duhitatiuue  iu  aliiiil  teiiiporis  u|ipurtiiua  i«peciilHtiu  : 
(le  ma^iiitudiue  eiiuu  civitatid  ticilicet  (juautum  et 
utrum  geud  uua  vel  plure»  ejipediaut,  oportet  uou 
latere  puliticum. 


Sed  eisdeui  habitnntibus  eumdem  locum,  utrum 
dunec  ntiiiue  sit  f^enus  ideui  habitnutium  diceudnm 
eamdem  esse  civilateiu,  qunmvis  semjier  iis  quilem 
corruptis,  ii»  autem  geueratis?  sicutet  lluvios  cou- 
suevimus  dicere  eos(Jem  el  fonles  eosdem,  quamvis 
semper  hoc  quidem  superveuieule  flu.xu  hoc  autem 
recedente. 

Au  humines  quidem  dicendiiin  esse  eosdein  pro[>- 
ter  lalem  causaui,  civitatem  aiitem  alteram  ?  siqui- 
dem  esl  commiinicatio  quffidam  civilas,  est  auteiu 
communicalio  civiuui  poliliia;  tacta  altera  specie  et 
diirereute  politica,  uecessarium  esse  videhitur  et  ci- 
vitatem  esse  non  eamdeui,  sicut  et  churum  quan- 
doque  quidem  cumicum,  (piauduijue  autem  Iraj^i- 
cum  alterum  esse  dicimus  eisdem  saepe  huminibijs 
existentibus.  Similiter  autem,  et  omueni  aliam  com- 
mnuicationeni  et  compositioneui  alleram,  si  species 
altera  composilionis  sit,  velut  harmuniam  eorum- 
<]om  ?onornm  nlleram  ef.=e  dicemus,  si  qiiaudoque 
quiiiem  sit  Doria,  quandoque  autem  Phrygia.  Si  ita- 
que  hunc  habet  modum,  manifestum  quod  maxime 
uicendum  eamdem  civitatem  ad  politiam  respicien- 
tes  :  Domiue  autem  vocare  altero,  vel  eodem  utique, 
et  eisdem  habilantibus  ipsam,  et  omuiuo  alleris  ho- 
miuibus.  Si  autem  justum  dissolvere  vel  nou  di.ssol- 
vere,  quando  ad  alleram  poliliam  transmutatur  civi- 
tas,  ratio  allera. 


•piuduiu  deliuituii  est  :  luuiu  ipii  tulis  iiiiperii  parti- 
ceps  e»t,  civi«  tsii,  ul  di.vimus  ;  )  lu  prumptu  i^itur 
esl  etiuiii  hua  diceiiduii  esae  cives, 

OuiL'btio  aiitem  de  jure  ud  iiiutroversiam  priiia  a 
uobia  eipuBilaui  perliiiet.  IhibilHut  euiui  qiiidam, 
i|uuudu  civiiu:!  uliquld  e^iitBe  dii  eiida  til,  ipuiudo 
iioii  civitus  :  verlii  f^rutia,  quuiii  e.x  paucunim  iiii- 
periu  aul  tyrniiuide  populi  |>oleatii8  e.xaliterit.  Tiiiic 
euiiii  iieqiie  ea  qua!  ex  pacti*  couveiitia  debeiilur 
Bijlvere  vuluiit,  qiiiisi  iiuu  civiliis,  sed  lyniiiMiis  pecu- 
iiiaiii  acceperii ;  ueque  iiiiiltiialia  iiujuniuudi  ttervare: 
pruuule  quiiai  uuuiiiillu!  lespuliliciii  putebtate  atqui; 
iiu[ieriu  uuiu8  vel  jiliirium,  uuu  ulilitale  commuiii 
cuuateiit. 

Si  qui  eliaui  iu  jiojiulari  nlatu  viviint  (isiibito  veio 
deiude  iiiiilatio  rei(iiibliciii  facta  est ),  jirujiter  cam- 
deiu  ratiuiiem  siiuiliter  diciMidum  est,  biijuii  reijiu- 
biica;  acta  enHe,  uti  oliKaccbiu;  et  tyrauiiidiH.  Vide- 
lur  auleui  dis^iututiu  iiutc  jiertiiiere  ad  eaiu  diiliita- 
tiuiieiii,  i|iiiiiu  quaMilur  iiuuiiiodu  tauulem  eadem 
civitaijhit  diceiula,  (iiit  uon  eadeiii,  sed  alia.  CiijuB 
Ijuu^htiuniti  exjilicutio  ea  quideiii,  qme  iiiaxiiiia  sit 
iii  jiruuijitu,  de  luco  et  boiiiiiiibus  est.  Eveiiire  euim 
jiuleht  iit  lociis  et  liomiues  diBJiiii(i;aiitur,  et  bi  iiui- 
deui  alluiii,  illi  auteiii  aliiiiu  lociiiu  iiicolaiit.  iiiec 
it^itiir  quii-.blio  faciliur  slalueuda  est.  Naiii  quuiii  ci- 
vitas  iiiultis  uiodis  dicatur,  ud  explicaudum  promjtta 
est  ratio. 

Item  quum  du  hoiuiiiibiis  euuidem  lociiiu  iuco- 
lentibiis  ijuafritiir,  quiiiiilu  iiiiam  esse  civilaicm  e.xis- 
tiiiiare  ojiorleat.  Nou  euiui  uiuris  coiumiiiiibiis  de- 
liuieuda  uua  civitasest.  I.iceat  euim  tutuui  1'elojjon- 
iiesuiu  muro  complecti.  Talis  aulem  fortasse  est  Ba- 
bjlon,  omnisque  (|uaB  {^enlis  potius  quam  urbis  aut 
civitaliH  circumscnptioue  coutiuetur :  qua  (juideni 
tertium  jaui  diem  caiila,  parlcm  (juaiiidam  urbis 
non  sensisse  diciint.  \'eruui  de  liac  (|iii(lem  dubita- 
tioue  iitilius  cril  di^jiulatioucui  ad  aliud  temjius  re- 
servari.  Naui  de  mat,'uitudiue  civitatis,  qiiauta  de- 
beat  esse,  et  ulrum  geutem  unain,  aii  plures  esse 
exjiediat,  hominem  politicuui  iguorare  nou  opor- 
tet. 

Sed  iisdcm  homiuibus  iu  eodem  loco  hnbitanli- 
biis,  utnim  (innndiii  sit  idem  genus  hominum  in 
urlie  linbilantium,  eadeiu  civitas  diceuda  est  quam- 
vis  aliis  iulereuulibus,  aliis  uasceutibus  :  quemad- 
modum  et  fluvios  eosdem  dicere  solemus  et  fontes 
eosdeui.  quamvis  alia  semper  aijiia  allluente,  alia 
elUueute  :  an  homiues  quideiu  iidem  esse  dicendi 
sunt  propter  t;ilein  caupaiu,  civitasautem  alia?  Naiu 
si  civitas  socielas  quaedam  est,  iu  qua  cives  reipu- 
blicce  et  vitae  civilis  commuuioneui  inter  se  habent: 
ubi  civitatis  aduiinistrand.Te  ratio  specie  sit  disjiar  ac 
dissiuiilis,  necesse  esse  videtur  etiani  civitatem  non 
esse  enmdem  :  quemadmoduin  chorum  uuuc  comi- 
cum  nunc  tragicum  vocaiuus,  aliumque  esse  dici- 
nins,  (luum  scEpenuuiero  idem  homiiies  sint. 

Siniiliter  nutem  qnnuilibet  societatein  alinm  dicere 
debenius,  si  compositiouis  species  sit  alia  :  veluli 
hnruiouiam  dicimus  aliam  Doricnm,  alinm  Phry- 
giam.  quamvis  e.x  iisdeui  sonis  comjtosilam.  Si  i;ji- 
tur  hoc  modo  se  res  habet,  perspicuum  est,  eamdem 
civilatem  mn.xime  esse  diceudum,  spectata  civilalis 
aduiiuistranilije  ratione  :  nouiine  aulem  vel  alio  vel 
eodem  licere  eam  ajtpellare,  et  iisdem  in  ea  habitan- 
tibus  houiiuibus.et  prorsus  aliis.  Sitne  nutemjustum 
necne,  id  quod  e.v  convenlione  debetur,  dissol- 
vere,  quum  in  aliam  reipublicae  adininistrandrc 
formam  civilas  traducta  sit,  uon  est  hujus  loci  dis- 
putare. 


Postquam  Philosophus  determinavit 
quid  sit  civis  simpliciter,  hic  manifestat 
quasdam  dubifationes  circa  pra^dicta^  et 
determinat  eas.  Et  ponit  quatuor  dubita- 
tiones  se  invicem  consequentes.  Est  au- 
tem  prima  dubitatio  de  his  qui  facta  mu- 
talione  politiai  assumuntur  ad  communi- 


cationem  politiff",  sicut  quidam  sapiens 
Clysthenes  nomine  fccit  apud  Athcnas  ty- 
rannis  defectis.  Adjunxit  enim  societati- 
bus  civitatis  multos  extraneos,  et  ctiam 
quosdam  servos  adventitios,  ut  multi- 
pHcato  populo,  divitcsnon  possent  tyran- 
nice  opprimere  ipsum.  Acl  hanc  auteni 


I 


i.lMKK   III. 


Slt 


iliibitalionrin  SDlviMiilam  ilicit  qiiod  <'in'a 
lios  (liijiilatio  iioii  rst  aii  siiit  civcs  ; 
i|nia  r.\  (iii<)  miiiI  racli  ciNcs,  civcs 
siiiit  :  S(mI  cst  (litl)italio,  iilriiiii  siiit  Jiisti* 
vol  iiijii.sto  ;  rt  lioo  vidrlur  IMiilosopliiis 
iiit(Miilci'c  (|iio(l  isti  (|ui  siitil  insliliiti  al) 
illo,  (|iii  traiisiiiiilal  |iolitiaiii,  siiit  civrs. 
Si'Oiiii(lain  (liil)ilatioii(Mn  inovot,  ibi,  «  K- 
HuidiMn  ot  cum  lioc  adliuc,  olc.  •  Polcsl 
oiiim  arK|uis  diiliilarc,  iilriimillc  i|ui  iioii 
cst  jiislc  civis,  sit  civis  ;  ac  si  taiitiim 
valcat  circaiiociiijiistiimiiiiaiitiim  ralsimi: 
manifcsliim  iMiiin  ost  (juod  falsiis  civis 
non  cst  civis.  Kl  ad  lioc  solvit  (|iio(l  ciim 
uliciiii  (iiii  iiriiicipantur  iiijiistc,  luiiiciiics 
taiiKMi  lialicaiitiir,  cadiMii  ralionc  cl  iili  (jui 
sunt  injiisto  cives,  dicciidi  siiiif  oives, 
(jiiia  civis  dicitur  cx  lioc  (iiiod  parlicipal 
aliiiuo  priiicipalu,  iit  siipra  dictuin  cst. 
Terliam  dubilalioncm  [)ouil,  ilii,  «  i)e  eo 
autem  qiiod  juste  otc.  »  Et  dicil  quod  an 
ali^juis  sit  jiistc  civis  vel  non,  juste  vi- 
detur  esse  coiijuiiclum  pra'ccdeiiti  dubi- 
talioni,  qua»  in  priiicipio  liujus  libri  ter- 
tii  motaest.  lii  transmiitationibus  politia- 
rum  circa  aliiiiiam  civitatem  diiliitari  so- 
let  qiiaiido  id  (juod  tit,  sit  lactum  civita- 
tis,  et  quando  iion,  siout  conting-it  quan- 
doque  quod  polilia  civitatis  mutatur  de 
tyranuide  vcl  potentia  divitum  iii  poten- 
tiam  popiilarem,  et  tuuc  populus  polcs- 
tatem  politia^  accipiens,  noii  vult  adim- 
plere  conventiones  qnse  sunt  faotce  vel 
per  tyrannum  vel  perdivites  prius  domi- 
nantes  :  dicuiit  enim  quod  si  qua  sunt 
data  tyranno  vel  divitibus  civitatis,  nou 
accepit  ea  civitas  :  et  ita  est  in  multista- 
libus.  qnia  in  quibusdam  politiis,  illi  qui 
pr*sidciit  obtiuent  aliqua  ab  aliis,  iioii 
propter  communem  utilitatem  civitatis, 
sed  propter  proprium  commodum.  Solvit 
autem  hanc  dubitationem :  quod  si  civi- 
tas  maneat  eadem  faota  traiismutatione 
politia^  sicut  est  factum  hujus  civitatis, 
illud  quod  fit  ex  potentia  vel  tyrannidc  : 
quia  sicut  tunc  habebat  in  civitate  potes- 
tatem  tyrauuus  vel  divites,  ita  etiam  in 
populari  statu  populus.  Quartam  dubita- 
tionem  ponit,  ibi,  «  Videturautem  sermo 
etc.  »  Et  primo  ponit  lianc  dubitationem 
in  generali :  etdicit  quod  proprius  sermo 
ad  solvendum  tertiam  dubitationem  est, 
quomodo  oporteat  civitatem  dicere  eam- 
dcm  vel  non  eamdem.  Seoundo  ibi,  «  Su- 
perficialis  igitur  eto,  »  dividit  pra^dictam 
dubitatiouem  iu  duas  partes  :  et  dicit  quod 
hujusmodi  quaestio  in  ipsa superficie appa- 
ret :  quod  est  circa  duo  :  scilicet  circa  lo- 


ciim  civitatiH,  ctcirra  liomiiics  iiilialiilnii- 
lcs  civitatiMn.  (lontiii^^it  ctiiin  i|ii.iiii|<ii|u«4 
alitcr  scparari  lioiiiiiics  a  loco  :  piil.i  cmn 
oiiiiicH  civcs  cx|)(Mluntur  do  rivitati;,  (!l 
(|iiidam  diicutitiir  ad  ittiiim  iortnn,  ct  (jiii- 
dain  ad  aliuiii.  l'ot('st  i^Mliircssc  diibil.i- 
tio,  si  supcriiidiicatitur  alii  iiabital()rc.s, 
utriim  sit  (Mi(l(Mn  civitas  v(d  nofi :  et  li.i^c 
(luidcm  diiliitatio  l(!vior  cst,  idcst  faciiior. 
(!i\itas  (Miiin  iiiiiIti|)liciliM'  dicititr.  Cno 
niodo  ipsc  lociis  civilatis:  ct  sii-  civitas 
cst  ca(l(rm  :  alio  inodo  jiopitlus  civitatis, 
el  sic  civitas  non  est  eadein.  Scd  lunc  re- 
maiict  alia  duliitatio,  (|iiam  tan^^it  ibi, 
<i  SimiiitiM' qiio(|iic  ctc.  »  Si  cniin  s(Mnpcr 
iidtMii  liomincs  haliilcnl  eumd(Mn  iociim, 
potcstesso  duiiiiim  (luandosit  unaoivitas, 
ct  (|uaudo  iion.  I''.l  primo  excliidit  iinam 
ratioiKMU  uiiitatis,  cumdicit,))  iNon  euim 
iitiiiuc  niuris  oto.  »  Kt  dicit  qiiod  non 
potest  dici,  quod  liomines  iniiabilantes 
civitatcm  coiisor\ciit  idiMitifatcm  oivitatis 
proptcr  muros  eosdcm.  I*osset  eiiim 
coiitingrere  quod  toti  niii  rogiotii,  puta 
Pelopouneso,  ciroumduceretnr  unns  mu- 
riis,  et  tamen  non  essct  eadcm  civitas, 
ct  ita  fuit  de  nal)yh)ne  vel  de  qu;U'um(iiie 
alia  maxima  oivitatc,  in  qua  magis  com- 
prehenditur  nna  gens,  quam  unacivitas. 
Dicitur  enim  de  Bahylone  quod  quando 
fuit  oapta  una  pars  oivitatis,  us(iue  ad 
tcrtiiim  diem  noii  sensit  alia  pars  civifatis 
propter  murorum  amplitudinem.  Klinter- 
pouit  quod  de  hac  dubitatione,  scilicet 
ufrum  expediat  esse  ita  magnam  civita- 
*  tem,  considerauuum  erit  ahbi,  iiiest  in 
septimo.  Pertinetenim  ad  politicum  cog- 
noscere  quanta  dobeat  esse  magnitinlo 
civitatis,  et  utriim  debeat  oontinere  ho- 
miucs  unius  gcntis  vel  plurium  :  nam  ci- 
vitatismagnitudo  tanta  esse  debet,  ut  et 
ferfilitas  regionis  sufficiat,  et  iit  hostes 
insanos  repellere  possit.  Coiistare  etiam 
debet  exuua  geute  potius,  quia  gens  una, 
uuius  moris  et  unius  consuetudinis  est 
quae  amicitiam  propter  similitudiuem  in- 
ter  cives  concihat  :  unde  civitates  quae 
constituta?  sunt  ex  diversis  geiitibus, 
propter  dissensiones  quas  habuerunt 
propter  diversitatem  morum  destructai 
fuerunt,  quiauna  pars  adjungebat  se  ini- 
miois  propter  odium  alterius  partis. 
Deinde  cum  dicit  «  sed  eisdem  » 
Inquirit  de  aUa  ratione  unitatis  ;  utrum 
scilicet  hominibus  remanentibus  in  co- 
dem  loco,  sit  dicenda  civitas  eadem  prop- 
teridem  genus  inhabitautium,  quia  soih- 
cet  quidam  succeduut  quibusdam,  quam- 


'■212 


iMd.nicoiu  M. 


viM  uuit  «iiit  iidem  tioiaiiieti  iiiiiucro  : 
hed  liicut  liiiiiiius  fuuteH  vel  fluvioH  ushi; 
uu.sduiii  |)ro[ttt;r  MUi-(-i-.S!ii(uieiu  aqiiaruiu, 
quuiiivis  i|ua*tlaui  (;tlluat  et  (|ua'(luiu  ad- 
vuuiat,  itu  iliiiiuus  fuiuileiii  rivitutciu, 
iiuuiiiviti  ulii  eoi-ruiiipuutur  ulii  geiiei-cii- 
tur^  quumdiu  iiiuuet  ideiii  geiius  lioiui- 
iium. 

Deiiide  i'um  dicit  <>  uii  lioiniiies  » 
Soiveiis  liuiic  dubitutioiu;m  osteudit 
verum  rutioueiu  uiiitutis  civitutis:  et  dicit 
quod  j)n)(»tt'r  pruMlii-tuiu  successioucin 
lioiuiuuiu  uuiiis  ;<ciici-is,|)otest  aliiiiialitcr 
Uici  eudem  luultitudo  hoiniuuiu  :  uou 
tumeu  [)otest  di(-i  eudem  civitus,  si  mu- 
tetur  onlo  politia;  :  ciiui  euiiu  couiinuiii- 
cutio  (ivium,  qua*  [lolitia  dicitur,  sil  ile 
rutioue  civitutis,  mauitestuiii  est  quod 
mututa  [jolitia  iioii  remauct  eudem  civi- 
tus,  sicut  viihunus  iii  illis  (|ui  ilicuut  caii- 
tioiies  iu  clioris  quod  iion  est  idcm  cliorus, 
si  quaudoqiie  sit  comicus,  idest  diceiis 
cantioues  comiiias  de  fuctis  iiinrmariiin 
persouuruiu,  (|uau(loque  aiitcin  tragicus, 
idest  diceus  tragicas  cuutioues  de  gestis 


|ii  iui-i[)um  :  et  ila  etiaiu  videiniis  iu  oin- 
iiibiis  aliis  quui  consistuiil  iii  (jiiadam 
coin[)ositioue  vel  couiuiuiiioiie,  ([uod 
([iiau(lo(-uui(iii(;  alia  cst  s|)erii;s  coiu|)osi- 
tioiiis  iioii  rciiiau(;t  ideiititas  :  siciit  iion 
eKt  eadem  liarmouiu,  si  ([iiaii(l(j(|iie  sit 
dorica,  idest  se[jlimi  vel  o('tavi  loiii,  quan- 
doqiio  aulein  [jliryKi^,  idest  l(;ilii  vid 
([uarti.  (lum  igitiir  oiiiiiiu  tulia  liahcliunt 
liuiic  modum,  munifestum  est  i[uod  civi- 
tus  est  dicenda  eadem  res[)icieudo  ad  or- 
dinein  [lolitia;;  ita  (|iiod  inutato  ordino 
[)olitia',  lic(;t  rcinaiicat  iilcin  lociis  et  ii- 
(Jem  liomines,  iioii  est  eadem  civitas, 
quamvis  rnaterialiler  sit  eadein.  Potest 
aiitein  civitas  sic  inutata  vocari,  vel  eo- 
dein  vel  altero  noiniue,  sive  sinl  iidein, 
sive  alii  :  sed  si  cst  eadein  nomiiie,  eril 
aiquivoce  dictum.  Utrum  aulem  i)ro[)ler 
lioc  ([iiod  iion  remaneleadcni  civitas  facta 
trausmutatione  poliliu',  sitjuslum,  qiiod 
(roiivciitiones  [irioris  politia^  adiiiqjleaiilur 
velnoii,  perlinet  ad  aliam  coiisideratio- 
nem,  quai  in  sequentibus  determiuabitur. 


LECTIO  111. 


Non  esse  idem  bonum  civem,  et  buniim  virum  esse,  cum  is  bonus  civis  sit  qui  et  apte 
parere  et  imperare  cumrnode  sciat,  bonus  autem  vir  absulute  dicatur. 


ANTIQUA. 

His  autem  quie  dicla  suut,  habitum  est  conside- 
rare,  ulrum  eaiudeui  virlutemboui  viri  et  civis  stu- 
diosi,  vel  uon  eamde:H.  At  vero,  siquidem  hoc  opor- 
tet  sortiri  iuquisilione,  eam  quae  civis,  typo  quodam 
priuio  sumeudum.  Sicut  igitur  uauta  uiius  aliquis 
comuiuuium  est,  ita  el  civem  dicimus.  Nautarum 
autem  quamvis  dissimiiium  existeutium  poteutia,hic 
quidem  euim  est  remigator,  liic  autem  guberuator, 
hicauteui  prorarius,  hic  auleui  aliani  quamdam  lalem 
habens  denomiuatiouem,  paiam  ([uia  diligentissima 
uniuscujustjue  ratiopropria  virtutis  erit  similiter  au- 
tem,  et  couuuuuis  qua;dam  cougruit  omnibus.  Salus 
enim  navigalionisopus  est  ipsorum  omnium  :  hoc  e- 
nim  desiderat  unusquisque  nautarum.  Similiter  igitur 
civium  quamvis  dissimilium  existentium,  opus  est 
salus  communitatis  :  comuiuuitas  autem  est  politia  : 
propter  quod  quidem  necessarium  est  esse  civis  vir- 
tutem  ad  poliliam.  Siquidem  igitur  sunt  plures  po- 
litiae  species,  palam  quod  non  coutiugit  studiosi  ci- 
vis  unam  essevirtutem  perfectam.  Bonum  autem  vi- 
rum  dicimus  esse  secundum  virtulem  perfectum. 
Quod  quidem  igitur  couLiugit  civem  existentem  stu- 
diosum  non  possidere  virtutem  secundum  quam  est 
studiosus  vir,  manifestum.  (juinimmo,  et  secundum 
alium  modum  est,  dubitantes  veuire  ad  eamdem 
rationem  de  optima  politia.  Si  enim  impossibile  ex 
omnibus  studiosis  existentibus  esse  civitatem,  opor- 
tet  autem  unumquemque  quod  secundum  ipsum 
opus  bene  facere,  hoc  autem  virtute;  quoniam  im- 
possibile  similes  esse  omnes  cives,  nou  utique  erit 
virtus  uua  civis  et  boui  viri.  Eam  quidem  euim  quae 


RECES9. 

lis  porro,  quae  nuuc  exposita  sunt,  proximum  est 
ul  videamus,  utrum  eamdem  esse  virtutem  viri  boni 
et  boni  civis  statueredebeamus,  necne.  \'erumeuim 
vero  si  hoc  acquireudum  est,  civis  virtus  primum, 
rudi  quadam  imagiue  infonuata,  cognoscenda  est. 
Quemadmodum  igitur  nauta  unus  quidam  est  ex 
sociis  navigationis,  sic  et  civis  estmembrum  socie- 
tatisciviiis.  Quamvis  autem  nauta;  siut  inter  se  vi  el 
facultate  dissimiles:  (alius  enim  estremex,  alius  gu- 
bernator,  alius  prorae  praefectus,  alius  alio  nomine  a 
munere  appellatur:)  j^erspicuum  tameu  est  uuius- 
cujusque  eorum  subtilissimam  ac  perfectissimam 
definitionem  e  virtute  cujusque  propriam  sumi ;  si- 
militer  aulem  et  communem  aliquam  ad  omues  apte 
quadrantem.  Nam  saius  navigii  eorum  omnium 
commune  opus  etmunus  est.  Hanc  enim,  tamquam 
finem,  nautarum  unusquisque  expetit. 

Sic  igitur  et  civium  cujusque  quautumvis  inter  se 
dissimilium  salus  societatis  communitate  efficitur. 
Societas  autem  civili  vita  couliuetur  :  quocirca  civis 
ad  vitam  civilem  et  rempublicam  referatur  necesse 
est.  Si  igitur  plura  suut  reipublicce  administrationis 
genera,  uimirum  fieri  non  potest  ut  boui  civisvirtus 
sit  una  aliqua  eaque  perfecla.  At  viruui  bouuui  a 
virtute  perfecta  appellamus.  Evenire  igitur  posse  ut, 
qui  sit  bonus  civis,  eam  virtutem  udu  sit  consecu- 
tus,  a  qua  vir  bonus  appellatur,  ex  his  intelligere 
licet. 

Verumtamen  etiam  alio  modo  eamdem  rationem 
pertractare  licet,  si  de  optima  reipublica'  admiuis- 
IrandiB  forma  qua;rimus.  Si  euim  fieri  uou    potes 


ll 


I.IIIKII    III. 


If8 


nlitiliiml  clviri  n|iorlrl  omiill)iiR  inniiiif  :  nlc  oiilni  ii|i 
liihiuii  lUHOHHniiiiiii  i<HNit  (iviialiMii :  oniii  niilKiii  i|iiin 
viii  liiiiii,    iiii|MirtHiliiiii,    hI   iiiiii    (iiiiiirN    11111'iiiiMiiniiiii 

IkiIHIM  OllrtlMIIIK  l|lli  111  MllldlOHn    civilulii    i-iviiH.    Adliiic 

«iiiiiii  cx  (liHHiiinliliiiH  i<hI  civiliiH,  Hiciil  niiiiiinl  itu>\ 
ohI  ii.\  niiiiiia  d  ciii'|iiirii  nl  uiiiiiin  cx  rnliiiiin  iil  n|i- 
|iclitii,  iil  iliiiiiiiH  cx  vini  nl  iiiiilicrc,  cl  |i(iHHiiHHiii  ux 
(Idiiiiiio  iil  Hcrvo.  Kdiliiiii  niiiilii  (<l  civituH  iix  iiiiiiiiIiiih 
iin,  (it  nilliiic  i<\  nliin  iliHHiiiiililniH  h|i«ci«Iiiih  coiiHiHlil: 
niicoHHo  noii  iinniii  «hhk  civiiiiii  (iiiiiiiiiin  virliilciii, 
Hii'iil  ii(<ipu<  cliiiri/.uiiliiiiii  Hiiiiiiiii  cl  iiHtniili**.  (,iiii>il 
i|iiiit(<iii  i^iliir  11(111  «iiil(<iii,  niMiiilcHliiiii  «\  liH. 


St'il  forlo  crit  nlicujiH  omlcni  virliiK  civis  honi 
«t  viri  HtiKliosi  ?  niciiuus  uti(|uc  iiriiici|iciu  stuilinsiini, 
ossc  hoiiuiii  ct  |ii'U(lculciu  :  polilic.uui  uiilciu,  iiocoh- 
snriiini  css(<  priulcutciu. 

Et  (liscipliiiuiu  aiitoin  niox  ultcrniu  «sso  (licuut  ipii- 
(Inin  i>riiicij^>i.s,  aiciit  ot  vidonlur  roniiiii  lllii  oi]uo:«- 
Iroin  ot  lieiiicnin  erudiri,  nt  Euripidoa  nit :  Non  inilii 
qurti  vaiia  allora,  scd  (pioriini  civilnti  ojms  ost :  tnin- 
(luani  sil  (purdaiu  iiriiicipis  discipliiia.  Si  itn^pie  ea- 
(loin  iiriiicipis  hoiii  ol  viri  lioui,  civis  aiitoni  est  et 
(pii  sui)dilus;uou  ondoiu  idiiiiic  ci  ilsiiuplicilcrcivi.-»et 
viri,  alicujus  laiuoii,  scilicot  potoiitis  iirincipnri.  So- 
lius  civis  noii  ciiiin  ondeiu  priiici|iis.  Kt  propter  lioc 
Jnsonait:  Ksurire  ({unudo  nou  tyrannizat,  tauKiuam 
nescieus  idiotn  esso. 


Al  vcro  laudatur  posse  principari,  et  snhjici,  et 
probati  civis  virtus  esse  posse  priucipari  et  siilijici 
liene.  Si- igitur  oani  (luideni  quie  bom  viri  pouiiuus 
priuciiiativaiu,  eain  autein  quee  civis  ambo,  iiou  uti- 
que  eriint  ambo  laiulabilia  siiniliter. 

Qnouiam  igitur  aliipiando  videtur  utraque,  et  nou 
eadom  oportere  priucipem  discere  et  subdituiu,  ci- 
voui  autem  auibo  scire,  et  parlicipare  ambobus ;  et 
hiuc  iitique  considerahit  aliquis.  Est  euim  priuci- 
pntus  despoticus:  liiinc  aulem  ipiae  circa  uecessaria 
dicta  scire  facere  priucipem,  uon  uecessarium,  sed 
uti  magis ;  alterum  antem  servile:  dico  aulem  alte- 
ruiu  posse  et  servire  miuisterialibusactiouibus.  Servi 
autem  species  plures  dicimus:  operationes  euim 
plures,  quarum  uiiam  partem  tenent  manuales,  isti 
antem  suut,  sicut  et  nomeu  siguificat  ipsos,  qui  vi- 
vuut  de  manibus  iu  quibus  bauausus  artifex  est. 
Propter  quod  apud  quosdam  nou  participabant  prin- 
cipatus  antiqnitiis  artifices,  autequam  fuisset  popu- 
lus  devius  extremis.  Opera  quidem  subditorum  sic 
uou  oportet  bouum  neque  poiiticum,  ueque  civem 
bouuui  addiscere,  uisi  quandoque  sratia  opiiorluui- 
tatis  sibi  ad  seipsum.  Non  enim  aiihuc  accidit  fieri 
huuc  quidem  despotum,  bunc  autem  servum.  Sed  est 
quidam  principatus  secundum  quem  priucipalur 
similibus  genere,  et  liberis :  hunc  euim  dicimus  esse 
civilempriucipatumquemoportetpriucipemsubditum 
addiscere,  velut  equeslribus  principarieum,qui  iuter 
illos  subditus  fuit.  et  exercitum  ducere  in  exercitu 
ductum,  et  qui  ordiui  praefuit,  et  insidias  disposuit. 
Propter  quod  dicitur  el  hic  beue,  quod  uon  est  bene 
principari  eum,  qui  non  sub  principe  fuit. 


Honim  nutem  virtus  quidem  nltera.  Oportet    au- 
tem  civem  bonum  scire  et  posse  principari,  et  sub- 


iil  «i\  oiiinlliii*  lioniii  virli  (;nnit<it  rivilfli;  mil*  nutiroi 
i|ll«lllqil«  lliillirro  |inilio  rilllKI  ■■piitlcl      li  '     <i  ■ 

virtiitii  priillciiii  itiir  :  qiiniiiliii|iiiili<iii  iinn  ;  ,•{■ 

vt<ii  oiiiiiiiH  iut«r  n«  «i*-«  MiiiiiloH,  iiiin  liiiiii  i'iviR  el 
lioiil  viri  virliiH  i<HK«  iioquil.  .sniii  lioiii  qiilditiii  civi» 
virliu  iii  (iiiiiiiliiiH  iii«HH«  iloliol;  (xic  «iiiiii  rivitn*  uv- 
CKHnnrio  fiituru  cxl  opliiiin  )  hiiii  vin  niitoin  virtui 
In  oiiiiiihuH  iiioHHu  iio(piil:  hI  iioii  ii«('i<Hiti)  e»l  oiiiiint 
viroH  Ikiiioh  «hh«  qiii  Hiiiit  iii  hiiiin  civitntoii  cIvoh. 

1'riiitorcn  qiiiiniuiii  o\  diHxuiiilihiiH  coiulal  civilu: 
ipioniniliiioiliiiii,  vcrhi  grnlin,  niiiiii'iiiN  «x  niiiiuo  el 
corporu,  niiiiiiiiH  liiiiiiniiiiii  ox  rnlioiio  el  npptililiuiie, 
(loniiiH  ox  viro  ct  iixoro  ;  (rol  funiilinriH)  pi)HHi<H«io  ex 
doniitio  ot  Horvo:  codoiii  uiitoiii  iiiodo  «l  civitnHliiin 
e\  liiH  oiiuiiliu<*,  tiiiii  prii-l«ron  o\  nliirt  diHitiiiiilihiig 
^oiiorihuH  coiicroln  osl:  ti(!c«.iH«  ont  iioii  uiiniii  «H«e 
oiiiiiiiiin  civiiim  virtutoiii,  quoiiiniliiiodiiiu  iii;r  in 
cliorii  iirn<Hiilt(iriH  et  ciiiH  qiii  «i  proxiiiiuH  mlHtnt. 

Honi  viri  igitiir  et  hoiii  civin  virliitoiii  nou  i;Hiie 
eaindoin,  c.\  hin  cdKiioHccro  liccl.  S«i|  iitruiiinc  nli- 
ciijuH  honi  civiH  et  hoiii  viri  endiiii  virtiis  cril, 
neciie  7  DiciiniiH  utiqiio  hoiiuiu  lunKiitniliim 
esHO  viriiiii  honum  ot  prudcntom.  Niruiii  niitoui 
civitnlis  rogoiidif  faciilinte  prH>ilituin  tiocesne  e»l 
esse  priidonlem.  Tuin  qiiidHiii  dicuiit,  ojun  ({ui  civi- 
tnti  pru!est,  instilutiotioiu  nb  iustitulione  privntoriim 
diversnm  esse  oportero,  ([iieiuadmodiim  rogiiiii  filiofi 
arto  e(|uestri  et  militari  eriidiri  cerniiiius;  et  Euri- 
pidos  (licit  «  iie  mi  istn  gloriusa,  tied  qiuc  civitns 
desidernt;  »  proinde  quasi  nli({ua  sit  fiitiiri  rectoris 
disciplinn. 

Si  igitiir  honi  principis  sen  rangistrntns  et  honi 
viri  virtus  eadom  est;et  si  isetinm.  (]ui  jmret  itii|)e- 
rio,  civis  est :  uon  eadem  simiiliciler  et  absoliite 
fuerit  civis  et  viri  virtus,  sed  tatneii  aliciijus  civis  : 
nou  enim  eadem  est  ejus  qui  civitati  jiriEest.et  civia. 
Atque  idcirco  fortasse  Jason  se  dicehnt  esurire, 
qunndo  non  regnaret,  utpote  (]ui  privatus  esse  dod 
didicerat. 

Verunitnmen  laudatur  sane  posse  ot  imporare  et 
imperio  pnrere :  tum  prohi  et  speclati  civis  virtus  esse 
perhihetur,  posse  et  imperio  hene  prajesse  et  impe- 
rio  recte  parere.  Si  igitur  boni  quidem  viri  virlutem 
ad  imperaudnm  aptam  esse  pouimus,  boni  civis  aii- 
tem  ad  imperandum  et  parendum:  non  fuerit  utrum- 
que  similiter  laudabile.  Quoniam  igitur  interdum 
utrumque  horum  laudatur,  et  quoniam  videtur  non 
necesse  esse  ut  eadem  discat  is  qui  imperat  et  is  qui 
paret:  civem  autem  utrumque  scire  oportere,  tum 
praeessc,  lum  imperio  parere,  atque  utriusque  facul- 
tatis  participem  esse  debere,  quid  hinc  consequatur, 
intelligere  licet. 

Est  euim  iinperium  aliqnod  domini  proprium, 
quod  supra  herile  appellavimus  :  hoc  dico  quod  ver- 
satur  in  iis  qua^  necessaria  dicuutur:  quae  scire 
facere  eum  qui  imperat,  necesse  non  est,  sed  uti  po- 
tius :  facere  vero,  id  est  ministrare  et  operas  serviles 
prsestare.  mancipiis  convenit.  Servorum  autem  ge- 
uera  plura  esse  dicimus;  operae  enim  serviles  sunt 
plures.  Uuumgeuus  esl  eorum  qui  operarii  et  opifi- 
ces  dicuntur  :  hi  autem  snnt,  quod  et  nomen  signifi- 
cat,  qui  manihus  vitam  tolerant:in  quibus  elinm 
illiberalis  uumeratur  artifex.  Quocirca  apud  quosdam 
priscis  illis  temporibus  magistratuum  uon  erant 
participes  opifices,  antequam  democralia  htec  novis- 
sima  exstitisset. 

Opera  igitur  et  munera  talium  civium  imperio 
subjectorum  nec  virum  bonum,  neque  hominem  ad 
regeudam  civitatem  idoneum,  neque  bouum  civem 
discere  oportet,  nisi  forte  sua  ipsius  causa,  et  ut 
aliquando  sibi  ipse  utatur.  Non  enim  jam  amplius 
inter  dominum  etservum  res  agitur;  sed  est  genus 
imperii,  quod  in  similes  genere  et  liberos  homines 
exercetur.  Hoc  enim  civile  imperium  esse  dicimus  : 
quod  oportet  eum  qui  civitati  praeest,  parendo  di- 
dicisse:  velutiquiequilatui  praeesse  vult,  antea  ma- 
gistro  seu  praefecto  equitum  paruisse  ;  qui  dux  exer- 
citui  esse,  miles  imperatori  paruisse  debet.  Qua- 
propter  dicitur  hoc  (^uoque  praeclare.  non  posse 
quemquam  bene  imperare,  qui  non  paruerit. 

Horum  autem  virtus  quidem  diversa  est.  Sed  opor- 
tet  bonum  civem  et  scire  et  posse  tum   imperio  pa- 


>[\ 


rol.lTICOIUIM. 


jlcl  :  I-  'Hiiu 

C1U4      leiii|  cl    Jiiellliit;   pl  ilii  iiiallv  irr.    LlelllUI 

tutijecll     'i  llljerl  iiiileiii,    lioiii,     |>filiiiii     i|iilii 

ituu  uua  iili'juts  eril  virlu^,  |iut.i  iiijuBliUii;  neil  Iih- 
L<iU4  B|>«;i'le*  secuuiluui  i|uaD  iiriiici|)iit>Uur  et  Biit>ji- 
eitilur  Sicut  euiui  viri  tst  uiulieru  nliu  teuiiieraiiliu 
«3l  furtiluilu  ;  viilet>ilur  euuu  utii|ue  tiuiiilu»  vir  eane, 
«il  «i  isic  furlin  fuerit,  sii  ut  uiulier  furlu  ;  et  uiiilier 
iiii|uai.  «1  «ic  uruitta  fuerit,  aiciit  virtiuuun.  IJuuuutui 
et  leiuuuuiid  nllertt  viri  et  uiulieru:  tiuju»  quiilfui 
eii  1  iirere,  tiiijua  (tiiteiu  Bervare  opuii  edt.  Fru- 
il  .'lu  |iriui:i|iM  |iri)|iriit  virliin  «uld,  aliii>9  euiiii 

vuli;lur   II  Mii  es.ie  vel  rijmeiiicii.';  Bul>>lituriiiu 

et  |iriiiii|.  ;.liti    Huteui  uua  e!»l  virtus  pruileu- 

ilr  I  o|>iiiio  verd.  Sicuteiiiiu  lidtulitriiiu  fnctur 

i>n  |(riiice[is    diileiu    li.stiiliilor    ijuiii    utilur. 

Ltriiui  i|iiuleui  i^ilur  eadeui  virliii  viri  tioui,  etcivi.-i 
atuilioiti  vel  itlterd,  et  (jiiuiuoiJu  eaileiu  et  quuiuuilu 
alterd,  uiauifetttuui  ex  iiit. 


lere,  tuiii  iiiiperiire:  el  iiajc  civia  virtiuieiil,  iiiijieiiuiu 
liheroruiii  bciie  iu  utruiiii|ue  |iiirteiii.  Tiiiii  viri  Ixtiii 
eat  utiuiiii|ue  :  ijuitiiivi)!  ttjiecie  ililtVriit  teiu|ieriiutia 
et  Juslitid  ed  ijiio:  dil  iiii|)eriiiiiliiiii  |ierliiiet:  ejuii 
eiiiiu  t>oiii  viri,  ijiii  pnrel  iiii|ieiio,  Biiiiulijiii!  Iil>(;r  cal, 
III  |iroui|)tu  eist  uou  jiunsu  enee  uiiiiiii  eiiiiiileiinjiie 
vutuleui:  vertii  mnUn,  juntiliuui  :  ued  eiiiii  duttK  tor- 
uidB  liutiere,  ijuuruui  iitleru  ud  iuijieriiiidiiiu,  iilleru 
ud  jiureiiduiu  fuctd  ei»t ;  (jueuiuduiodiiiu  viri  el  iiiiilie- 
ria  dnerBd  teuiiieruutia  et  furlitiido  eiil.  Vir  uiiiui 
i^iiuvutt  eniie  vuleutur,  bi  ttil  itu  fortin,  ul  uiuliereiu 
forteiuestse  decet :  eluiiilii-r  loijUHX,  fiiiilituleiii|)eruiii» 
et  uiodentu,  ut  virin  ijiii  tioiiuii  erti.  Nuui  et  iiiliiiiiiis- 
trulio  rei  fuiuiliiiris  uliu  e.st  viri,  uliu  uxoris:  illiub 
euiiii  iiiuuiiH  et<t  ijiia-rere,  liujuii  cuKtudire. 

I'rudeiiliu  uiiteiii  ejudijiii  jiriiterit  bulu  virlus  jiru- 
jiriu  ent :  ceteruti  eiiiiu,  ut  ii|)|)uret,  ueceHbe  eiit  enHe 
coiiiuiuiietiet  iiujierio  butijectoriiiii  et  iuijieruutiuiii. 
Kjiisuiiteiii  (jiii  Hut>  iuijierio  et>l,  virtiici  iiou  eiit  j>ru- 
deutiu,  bed  u|iiiiio  veru.  Nuiu  (jui  eat  biili  iiujierio, 
eht  tiiuiijiiniii  tiliiuruiii  urtire.x  :  ijui  jiru^ebt  iiuteiu, 
taiiiqiiuiu  tiliiceui  (jui  tihiiii  ulitiir.  Utruiu  iKitur  eu- 
deui  bit  virtub  tiuiii  viri  ct  boiii  civib,  un  uliu  et  di- 
versa,  et  quoiuodo  sit  eudeui :  et  ijuoiuodo  diverHa, 
ex  liiti  coguoscere  licet. 


Postquam  Philosophus  ostendit  qiiid 
sit  civis,  et  solvit  quasdarn  dubitationcs  ; 
hic  inquirit  de  virtute  civis  secunduin 
quam  deterininatur;  et  dividitur  in  [»ar- 
tes  duas.  In  prima  ostendit  quod  non 
est  simpliciter  eadem  virtus  civis,  et  vir- 
tus  honi  viri.  In  secunda  parte  movet 
ciicahoc  quasdamduhitationes,  ihi,  «  llis 
autem  qu*  dicta  sunl  etc.  »  Circa  primum 
duo  facit.  Primo  ostendit  quod  non  est 
eadem  simpliciter  virtus  studiosi  civis, 
et  honi  viri.  In  secunda  ostendit  quod 
aUcujus  civis  est  eadem  virtus,  quai  et 
boniviri,  ihi,  «  Scd  forte  etc.  »  Circa  pri- 
mum  duo  facit.  Primo  dicit  dc  quo  est  in- 
tentio :  quia  post  pra^dicta  est  conscquens 
considerare,  utrum  deheamus  ponere 
eamdem  virlutem  honi  viri,  vel  non  :  quod 
est  qua-rerCjUtrum  ah  codem  dicatur  ali- 
quis  honus  vir  et  honus  civis  :  nam  vir- 
tus  est,  quae  honum  facit  hahcntera.  Ad 
hoc  autem,  quod  istaquaestio  dehitam  in- 
quisitionem  accipiat,  oportct  primo  os- 
tendcre,  quai  sit  virlus  civis,  sub  quadam 
figura  et  similitudine.  Secundo  ihi, 
Nautarum  autem  etc.  »  ostendit,  quod  non 
sit  eadem  virtus  civis  ct  honi  viri,  trihus 
rationihus.  In  quarum  prima  pra^mittit 
similitudincm  ad  ostcudendum  quai  sit 
virtus  bouicivis  :  ct  dicitquod  sicut  nauta 
significat  aliquid  commune  multis,  ifa 
et  civis.  Quod  autem  nauta  sit  communis 
multis,  manifestat.  Quia  cum  multi  dis- 
similcs  in  potentia,  idest  arte  et  officio, 
dicantur  nauta^,  quidam  corum  est  remi- 
gator,  qui  movet  navem  remis,  quidam 
guhernator,  qui  dirigit  motum  navis  gu- 
bernaculo,  quidam  autem  est  prorarius. 


idest  custos  prorai,  quae  cst  anterior  pars 
navis,  et  alii  hah(!nt  alia  nomina  et  alia 
officia.  Manirestum  est  autem  quod  uni- 
cuiiiue  horiim  convenitaliquid  secundum 
propriam  virtutem,  et  aliquid  secundum 
communem.  Ad  propriam  enim  virtufem 
uniiiscujnsipie  pertinet,  rjuod  Iiaheat  di- 
ligentein  rationem  et  curam  de  proprio 
officio,sicnt  guhernator  deguhernatione, 
et  sic  de  aliis.  Communis  autem  virtus 
est  (]ua*dam,  ([iiai  convenit  omnihus  : 
omnium  enim  eorumopus  ad  Iioc  tendit, 
ut  navigatio  sit  salva:  ad  hoc  enim  ten- 
dit  desidcrium  et  intcntio  cujuslihct 
nautae  :  ct  ad  hoc  ordinatur  virtus  nautai 
inquantum  estnauta.  Ita  etiam  cum  sint 
diversi  cives  habentes  dissimilia  officia, 
et  status  dissimiles  per  quos  exercent 
proprias  operationes  in  civitatc,  opus 
communc  omnium  est  salus  communi- 
tatis:  quai  quidem  communitas  consistit 
in  ordine  pohtiae.Unue  patet  quod  virtus 
ejus  inquantum  cst  civis,  consideratur 
in  ordine  ad  politiam;  ut  scilicet  ille  sit 
honus  civis,  qui  hene  operatur  ad  con- 
servationcm  politiae.  Sunt  autem  plures 
spccies  politiae,  ut  infra  dicetur,  etex  su- 
pcriorihus  aliqualitcr  cst  manifestum:  ad 
diversas  autem  politias  ordinantur  homi- 
nes  hene,  secundum  diversas  virtutes. 
Alio  enim  modo  conscrvatur  status  po- 
pularis,  et  aho  modo  potentia  paucorum, 
aut  tyrannis.  Undc  manifestum  est  quod 
non  est  virtus  perfecta  secundum  quam 
civis  possit  simpliciter  dici  honus ;  sed 
aliquis  dicitur  virtuosus  sccundum  unam 
virtutem  pcrfcctam,  scilicet  secundum 
prudentiam,  ex  qua  omnes  virlutes  mo- 


MllKll  III. 


ii» 


Vi\\os  (lop(Mi«l(<iit.(]<)iiliiiKit  iKiliii'  ali(|iicin 
OSMO  hoiiuin  civtMn,  (]iii  lutiKMi  iioii  lialtcl 
virtiiloni  .soninilnin  i|ii.'iin  aliiinis  i<st  lio- 
iins  vii' ;  (<l  lioc  in  poliliis,  <|ii<i'  snnt  |ii'.i* 
tor  ()|)tiininn  politiani.  SociiiKlain  latin 
lUMii  ponit,il)i,  <(  (Jiiiniintno  (^t  .socnnilnin 
aliiitn  tniuinni  i^tc.  »  Kt  ilii^it  <|n<)il  |i<'i' 
aiintniniHliiin  possninns  itti|nii'(<iiilo  sivc 
ol)jici(<n<lo  |t(>t'V(niir(^  ail  canulcin  ratio- 
Mom,  cl  ciira  oplitnatn  itolitiani;  sciliccl 
(|ito(l  iion  sil  cailcin  viiliis  hoiii  civis  cl 
boniviti  :  ipiia  iinpossihilc  csl,  (|nantiiiii- 
cuiiKpio  sil  l)otia  politia,  iptoil  oinnos 
cives  sitif  viftuosi:  sod  tanicn  <»poi'l<'t 
(inod  nnns(piisi|it(>  laciat  opns  sinini  i|ito(l 
ad  civitatctn  p<'ilin<'t,  hciic  :  (iiiod  quidcin 
llt  secuudiiiu  viitutcui  civis,  itiipiantiiiu 
est  civis.  Et  idot)  dico  (|uod  uou  possuul 
osso  ouiiics  civcs  simil<'s,  ut  idctu  opus  ad 
omuos  [)ci'tiucat.  Kt  c\  lioc  scipiituniuod 
uou  sit  uua  virlus  houi  civis  othouiviri. 
t}uam  quidcm  coiisc(]ucutiam  sic  maui- 
fiislat.  Oiiia  iii  o[)tima  [lolitia  o[)ot'tct 
quod  quilihct  civis  liahcal  virtutiMU  houi 
civis.  Vcv  liiiuc  ctiim  modum  civitas  orit 
optima  :  scd  virlutcm  houi  viri,  impos- 
sihilc  cst  ([tmd  omticsliahcaiit,  quia  tiou 
omucs  suiit  virtuosi  iu  uua  civitalc,  ut 
dictum  cst.  Tcrtiam  ratioucm  pouit  ihi, 
«  Adhuc  enim  etc.  »  Kt  dicitquod  omuis 
civitas  coustat  cx  dissimilihus  rchus,  si- 
cut  auimal ;  auimal  cnim  compouitiir  sta- 
tim  cx  dissimilihus  scilicct  cx  auima  et 
corpore,  et  similitcr  auima  humaua  cons- 
tat  exdissimilihuSjScilicetcxviratiouahili 
et  appetitiva,  ct  itorum  domestica  socic- 
tas  cousistit  ex  dissimilihus  scilicct  ex 
viro  et  muUcrc:  et  acquisitio  etiam  con- 
stat  ex  domiuo  et  servo:  civitas  autcm 
coustat  ex  omuihus  istis  divcrsitatihus, 
et  ex  multis  aliis.  Dictum  cst  aulem  iu 
primo,  quod  iion  est  eadcm  virtus  prin- 
cipantis  et  suhjccti,  neque  iu  anima,  nc- 
que  etiam  in  aliis  :  undc  reliuquitur, 
quodnon  situnaet  eadem  virtus  omuium 
civitim  :  sicut  vidcmus,  quod  in  choro 
non  est  eadem  virtus  suprcmi,  idest  il- 
lius  qui  ducit  chorrm,  ct  r.stantis,  idest 
illius  qui  assistit.  Manifestum  est  autem 
quod  uiia  et  eadem  est  virtus  boni  viri  : 
reliuquitur  ergo,  quod  non  sit  eadem  vir- 
tus  boni  civis  ctboni  viri. 
Deinde  cum  dicit  «  sed  forte  » 
Ostendit  quod  alicujus  civis  est  eadcm 
virtus,  quffi  et  boni  viri.  Et  circa  hoc  tria 
facit.Primo  osteiidit  propositum.Secundo 
ex  hoc  concludit  conchisionem  proba- 
tam  iu  praimissis,  ibi,  «  Et  disciphnam 


aiitrin  otc.  »  Turtio  iiiovtU  (|nnin(lam  dii 
hilalioiKiin  circa  [ir.finiHHu,  (il  Holvit.  ihi, 
«  At  vcro  laiidatiir,  i'lc.  »  Dicil  (Tko  [iri- 
lll<),(|Uod  rorli-  |iolrt'il  dici,  i|ii()d  ulii-ujiiH 
civin,  ud  Ikx'  <[iio(l  Hil  hoiiiiH,  r(*(]iiiritur 
oudom  virlUH,  (]ua>  chI  houi  viri.  Noii 
i'tiitn  ili<'ititr  aliqnis  csschotiits  [)rin<'C|).s, 
iiisi  sit  houiis  [)cr  \  irtnti-s  tnotal<'S  cl  [)rii- 
dons.  nicliim  ost  cuim  in  Hcxto  Et/iiconiiu 
ijiiod  [loliliu  ost  ([uuMlam  [lars  |)rudciiliuj; 
niiilc  o[)oi'ti<t  ]ioliticitui,  idcst  rcctoriMn 
[lolitia',  cssc  [)iudciitcin,cl[)crcousuqu(!ii3 
liotinm  viriitn. 

nciudo  ciim  di<'it  '(  (^t  ilisci|)linum  » 
Coucliiilil  c\  hoc,  (|iiod  non  sit  cadcm 
virltis  hoiii  civis  siiujilicilcr,  <'l  hotii  viri. 
Kt  u<i  lioc  ])r<>huii<liitn  [irimo  iiKliicil, 
quod  ([uidum  dicuut  uliam  osso  (lisci[)li  - 
tiam  [)rinci|)is,  ([tia  (!st  iiistrucndus  ad 
virlutcm,  ct  (lisci[)litiam  civis,  ut  appa- 
rct  cx  hoc  quod  filii  rcgnin  erudiiintur 
iu  cquestrcm  et  hcllicam  disciplinam. 
liudc,  ct  Euripidcs  dixit  loqucus  cx  pcr- 
soua  priucipis:  Non  ad  mc  [)crliuet  scire 
(|ua?  sutit  speciosa,  et  alta  quaj  scilicet 
philosoplii  consideraut,  sed  ea  quortim 
opus  est  ad  regimen  civitatis  :  et  hoc  di- 
xit  ad  significaudum,  quod  est  qua^dam 
propria  disciplina  principis.  Ex  quo  con- 
cludit,  quod  si  eadem  sit  discipUna  et 
boni  viri,  non  autem  omnis  civis  est 
princeps,  sed  etiam  subditi  sunt  cives  ; 
scquitur  quod  non  sit  simphciter  eadem 
virtus  civis,  et  viri  boni,  nisi  forte  alicu- 
jnscivis,  illius  scilicet,  qui  potest  esse 
princeps.  Et  hoc  idco,  quia  non  est  ea- 
dem  virtus  principis  et  civis.  Propter 
quod  Jason  dixit,  quod  graviter  ferebat 
quando  non  tyrannizabat,  ac  si  nesciret 
vivcre  sicut  privata  persoua. 
Deinde  cum  dicit  «  at  vero  » 
Movet  dubitationem  circa  praemissa. 
Et  circa  hocduo  facit.  Primo  objicit  con- 
trapraemissa.  Secundo  solvit,  ibi,  «  Quo- 
niam  igitur,  etc.  »  Dicit  ergoprimo,  quod 
quandoque  hiudatur  civis  ex  hoc,  quod 
potcst  bene  principari  ct  subjici.  Si  ergo 
virtus  honi  viri  est  quae  est  virtusboni 
principis  ;  virtus  autem  boni  civis  est, 
quae  se  habet  ad  utrumque,  scilicet  ad 
principandnm  et  subjieiendum  :  sequi- 
tur,  quod  non  siint  ambo  similiter  lauda- 
bilia,  sciUcet  esse  tcniim  civem  et  bo- 
num  virum  ;  sed  esse  bonum  civem  sit 
multo  meUus. 

Dcinde  cum  dicit  »    quoniam  igitur  » 

Solvit    praedictam    dubitationem.     Et 

primo  ostendit    quomodo  est  eadem  dis- 


916  IMHJTICORIJM. 

t-ipliiiu  pniiriins  »il  MilijiHti,  el  t|iioiii()ilo  lihfris,  et  8ilii  UM|iiiililMis  :  tii  \\\c,  osl  ei- 

Hit  euiluin  virtiiii  iiti'iu8t|iiu,  itii,  »  lli»ruin  vilis  priiicipatus,  s<'(-uii(hiiii  t]U(Uii  iii  ci- 

aultan  virtus  cti-.  »  Ciicu  priiiiuin  triu  fd  vitutiliiis  iiuiw-  lii,    uuik-  alii  uKKuiiiuiilur 

cit.  l'rinit>  [irt>|>uiiit  qiit)il  inteiiiUt :  et  di-  utl  priiicipuutlum  :  ut  liiijusmotli  priiici- 

rit  quoil  quiu,  siriit  [)i-a'(lii-tiiin   est,    uli-  pcm  oportct  sul)j(M-tuin   adtiisctn-i)  tjiiali- 

(|uaii(l()  utrtiiiit|ui^  lioruin  vidi^tiir  scilicet  ter   ilclxtt    priucipuri  ;     siciit    priiicipaii 

quoil  iioii    o[)ortcut  eui|iil«-in  iiis(-iplinum  uqiiitibus  addiscil  uli(|uis    pi;r   lioc    ([iiod 

discero  [)riiici[)em  et   suljditum  ;  et    ite-  iiiter  eqiiites  suhjeetus   tiiil,  et  esso  dux 

rum  quodhoiius  civis  dehet  scireutrum-  exercitus  uddiscit   uli(|uis  per   lioc  ([iiod 

que,  scilictit  [^riiicipuri  et  sidijici  :    quo-  fuit  siih  diic(;  excrcitus,  et  (jiii  ;ili('ui  pur- 

niodo  utruiiKiuc  sit   veriiin,  t)portft  coii-  ti(-ului-i  ordiiii  piuduit,  |)Uta  uui  t-eiituria; 

siderare  ex   Kequeiitihus.    Secundt),    ihi,  vel  uni  cohorti,  et  qiii  iiisidius  dis[)osiiil 

«  K»t  enim  [>riiici[)Utus  etc.  »  l*onit  iiiiuin  ad  maiidutum  ducis.  Ma^iiiim  eiiim  piiii- 

modiiin    [iriiici[)atus,    in   ([uo  vcrihcatur  cij^atuiu  exercert!  addist-it  homo,  et   [lor 

uiiuiii    corum  qua'    dictu   sunt :  scilicet  suhj^-ctionem  et  [)er  exercitium  in  mino 

quod  aliu  est  disciplina  principis  et  suh-  rihus  oftlciis.  Kt  quantum  ud  lioc  henedi- 

diti.  tt  dicit  quod  est  qiiidam  princlpatus  citur  in  proverbio  quod  non  potest  bene 

dominativus,  iii  qiio  [)rince[)S  est  domi-  prin(-ipari,  qiii  non  fiiit  siih  [)i-iiicipe. 

nus  suhditorum  ;  et  talem  [iriricipein  non  l)eiii(le  cum  dicil  «  horum  aut(;m  » 

oportet  quod  sciat   facere   ea  qua*  perti-  Ostendit    quomodo  sit   eadem  virtus, 

nent  ad   ministeria  necessaria  vita*,  sed  vel    diver§a,    principis  et    uliorum.    Et 

magis  quod  sciat  iiti  eis  :  altcrum  aiitem,  dicit  quod  etiam  in  lioc    [)rincipatu   est 

scilicet  posse   servire  in   his  tjuffi   perti-  altera  virtus  principis   et  suhjecti  :  sed 

nent  ad  actiones  ministeriorum,  non  vi-  tamen  oportet  quod  ille    qui  est  simpli- 

detur   esse   principativiim  vel  dominati-  citer  honus  civis,  sciat  et  principari,  et 

vum,  sed  maf^is  servile.  Sunt  aiitem  di-  suhjici  principatui;  scilicet  iioii  domina- 

versa?    species    servorum  socundum    di-  tivo,  (jiii  est  servorum,  sed  polilico,  ([ui 

versas  operationes  ministrantium  :  inter  est  liherorum.  Et  hac  est  virlus  civis,  nt 

quos  unam  partem  tenent  illi  qui   mani-  ad  utrumfjue  hene  se  habeat  :  et  simpli- 

hus  operantur,  sicut  artifices,  coquinarii,  citer  honiviri  sunt  amho,  scilicet,  et  heric 

et  similes.  Isti  autem  vivunt  de  opcrihus  principari,  et  heni;  suhjici.    Et  sic  honi 

manuum,  sicut  ex  nomine  eorum  signi-  civis,  inquantum  est  potens  principari, 

ficatur  :  et  inter  tales  computantur  viles  est  eadem  virtus  qua;  et  boni  viri ;  sed 

artiflces,  idest  qui   opere    sua3  artis  ma-  inquantum  est  subjectus,  est  alia  virtus 

culant  corpus,  ut  in   primo  dictum  est.  principis    et   honi    viri,   a    virtute   honi 

Et  quia  operationes  horum  artificium  non  civis  :  piita  altera  spccies  est  temperantiai 

sunt  principativae,   sed  mag-is    serviles,  et  justitia?  principis,   et  tempcrantiai  et 

ideo  anliquitus  apud  quosdam,  artifices  justitiai  subditorum.  Subjectus  enim  qui 

non  habehant  alitjuam  partem  in  princi-  est  liber  et  bonus,  non  habet  unam  tan- 

patu  civitatis  ;  et  hoc  dico  aiitequam  fuis-  tum  virtutem,   puta  justitiam;  sed  Jiis- 

set  populus  extremus,    idest  anlcquam  titia  ejus  babet  duas  species;  secundum 

infimi  de  populo  acciperent  potestatem  unam  quarum  potest  bene  principari,  et 

in  civitatibus.  Sic  igitur  patet  quod  hu-  secundum  aliam  benesuhjici  :  et  itaetiam 

jusmodi  opera    subditorum  non  oportet  de  aliis  virtutibus.  Et  manifestat  hoc  per 

addiscere  neque  bonum  politicum,  idest  exemplum  :  quia  alia  est  temperantia  et 

gubernatorem  civitatis,  neque  etiam  bo-  fortitudo  viri  et  mulieris  :  quia  vir  repu- 

num  civem,  nisi  quandoque  propter  ali-  tabitur  timidus,  si  non  sit  magis  fortis 

quam  utilitatem  ad  seipsum  ;  non  quod  quam    fortis    mulier;    et   mulier   quam 

in  hoc  serviat  aliis,  quia  ita  non  esset  decet  taciturnitas,  reputabitur  loquax,  si 

distinctio  inter  dominum  et   servum,    sl  sit  facunda  sictit  bonus  vir.  Et  hoc  ideo, 

hujusmodi  servilia  opera  domini  exerce-  quia  etiam  in  dispensatione  domus,  aliud 

rent.  Tertio   ibi,  «  Sed  est  quidam  prin-  pertinet  ad  virum,  aliud  ad  mulierem.  Ad 

cipatus  etc,  »    Ponit  alium  principatum  virum  enim  pcrtinet  acquirere  divitias,  ad 

in  quo  alia  pars  verificatur  :  scilicetquod  mulierem  autem  conservare.  Etsic  etiam 

eadem   debet  addiscere   et   princeps    et  sehabet  in  civitatecircaprincipem  et  suh- 

subditus.  Et  dicit  quod  est  quidam  prin-  jectum.  ]\am  proprie  virtus  principis  est 

cipatus  secundum  quem  aliquis  principa-  prudentia,quaiestregitiva  etguhernativa. 

tur,  non  sicut  dominus  servis,  sed  sicut  Ahae  vero  virtutes  morales,  quarum  ratio 


Liiuai  III. 


tl7 


(MMisislil  iii  ^iilKMii.iri  <>sl  siilijii-i,  siiiit 
(-(iiniiiiiiics  '  (>l  siilitlildriiiii  i>l  |i|-iii«'i|iiiiii  : 
s(>(l  liiinrii  arniniil  |ii-iiilriili;i>  piii  liri|iiiiil 
suliilili.  iil  s(>ilic(>l  luiliciiiil  (i|iiiii(in)<in 
vcnun  (l(<  af;(uiilis,  |iri-  i|iiiiiii  |Hissiiil 
S(Mpsiis  ^'nli(>riiar(^  iii  iini|ii-iis  a(-ril>iis 
s(>riiiiiliiin  f;iili(-i'iiiilii)ni>in  |ii'iii(-ipis.  Kt 
ponit  (^\(>inpliiin  ilc  illn  ipii  iiicil  lisliilas, 
i|ui  s(^  lialict  ail  lisliiliitdirin,  (|ni  iililiir 
llstnlis,  sii-iil  siilijci-liis  jiil  principcin  : 
(>[>(M-iitiir  (>iiiin  rcclc  raci(>nil(i  llstiiliis,  si 
haboal  opinioiHMU  rcf^iihiliuu  scciindiiin 
niiuKliilnin  lisliiliiloris  :  cl  ita  cst  in  ci\  i- 
tiitc   (!(>    siilijcclo    cl    principc.    Loiiuilnr 


iiMlcni  liir  (li^  virtutc  Kiil(ilili,  iioii  in- 
qiiiiiilnin  (>st  Iioiiiih  vir,  «pii  sic  indigut 
liiilicir  priiilcnliain,  scd  loipiitiir  dn  no 
inipiantiiiu  cst  Iioiiiih  HiilMlitiiH  ;  ad  hoc 
(>iiiiii  iioii  n>i|iiiiiliii  iiisi  ipiod  liiilii-iit 
opinioiK^in  M>riiin  dc  liis  ipi.i-  ci  iiiiiii 
diintiir.  riliino  aiitciu  cpiloKando  coii 
cliidit  inaiiifcstuin  csh«?  ox  pr.ciuiHHiH,  aii 
sit  ciKl(>iu  V(>I  iiltcra  virliis  lioiii  viri  cl 
lioui  civis  ;  (d  itcruiu,  (pioiuodo  sit  ciidciu 
ct  (piouiodo  allcrii,  (pii.i  cisl  endom  in- 
(|iiaiiluni  potcst  \u)iu)  priiu-ipari,  alia 
aut(>ui  iiKiUiiiiliiiu  potest  b(;uo  suhjici. 


LECTIO    IV. 


Quinam  cives  sint  appellnndi:  ct  (pwd  plures  sint  civium  s/jecics. 


ANTIQUA. 

Circa  oivem  nut(>in  adhuc  reslnl  quoeilaQi  ilubiln- 
lionuui,  revorn  euiui  ulrtiui  civis  esl  cui  licel  coin- 
uniuicnre  priucipatu,  nulbnunusos  cives  poueuiluiu. 
Siquiiiein  ijiitur  el  hos  poneudum  tiuiijus  nou  iu- 
teresl  principaluum,  uon  est  possibile  omuis  civis 
esse  taleiu  virtutem.  Ipse  euim  civis.  Si  nuteiii  nul- 
lus  talium  civis,  iu  qm\  iiarte  poueutius  unusiiuistpie  ? 
neque  euim  adveua,  netiue  pere^Tiuus.  Aul  i^ropter 
hauc  «luidem  rntiouem  uullum  dicemus  nccidere  iucon- 
veuieus?uequeeuimservi  dictorumnidluui.ueque  li- 
bertiui.  Hoceuimverum  quotl  uou  omues  poueutlum 
cives,  sine  quibus  nou  uliiiue  erit  civitas  :  quoui;uu  ue- 
que  similiter  cives  pueri  et  viri  :  sed  ii  quidem  sim- 
piiciler,  ii  autemex  suppositione  ;  cives  quitiem  euim 
sunl,  sedimperfecti.  lunutiquis  quidemigitur  lempo- 
ribus  aputl  quosdam  erat  servum,  quod  bauausum 
vel  peregriuum. 

Propter  quod  multi  tales  el  nuuc  Optima  anleiQ 
civitas  uon  faciet  bauausum  civem.  Si  autem  et  hic 
civis  ;  sed  civis  virtutem  tiuam  diximus,  diceudum 
uou  omuis  ulique  iiberi  solum,  sed  quicumque  ope- 
ribus  necessariis  sunt  dimi>si.  Necessariorumautem, 
qui  quideni  uni  miuistranles  talia,  servi ;  qui  aulem 
commuuiter,  bauausi  et  merceuarii. 

Mauifestum  aulem  hiuc  parum  considerautibus, 
quaudo  habet  de  ipsis  :  ipsum  euim  appareus  quotl 
aicluni  esl  facit  evideus.  (!}uouiam  euim  plures  sunt 
politiai,  et  species  civis  uecessarium  esse  plures,  et 
maxime  subdili  civis.  Quare  iu  aliqua  quiilem  poli- 
tia  necessarium  esse  banausum  et  mercenarium  ci- 
ves  ;  in  aliquibus  autem  impossibile ;  puta  si  qua 
est,  quam  vocant  aristocraliam,  et  in  qua  secuutlum 
virtutem  dantur  houores,  el  secundum  dignitatem  : 
ueque  enim  possibile  est  exhibere,  tiuse  virtutis,  vi- 
veutem  vila  banausia  vel  mercenaria.  lu  oligarchiis 
autem  merceuarium  quitlem  non  contingit  esse  ci- 
vem  ;  ab  houorabilitatibus  euim  longis  participalio- 
nes  principaluum  :  bauausum  autem  coutiugit.  Di- 
tantur  eumi  niulti  artificum.  In  Thebis  autem  lex 
erat,  eum  qui  decem  annorum  non  abstinuisset  a 
foro,  non  participare  virtute.  In  multis  autem  poli- 
tiis  contranitur  et  peregrinorum  lex.  Qui  enim  ex 
matre  cive,  in  quibusdam  democraliis  civis  est :  Eo- 
dem  autem  moao  habent,  et  quae  circa  spurios  apud 
multos.  Attameu  quoniam  propter  iudigentiam  legi- 
limorum  civium,  faciunt  cives  tales  :  propter  pau- 


RECENS. 

Sed  quod  ad  civeni  attiuet,  dubitatio  quajdam  re- 
liiiua  est,  utrum  revera  civis  sit,  t|ui  magistratuin 
cn[iere  potest,  nn  etinm  ii  ipii  artes  illiljerales  et 
sortiidas  exercent,  cives  numerautii  sinl.  Si  igitur 
etiam  ii  t|ui  honorum  non  suut  partici[ies,  cives 
uumerandi  suut,  tieri  non  polest  ut  omniiim  civinm 
sit  talis  (civilis)  virtus.  Hic  enim  civis  est.  Sin  horuoi 
nuUus  civis  est,  quo  iu  loco  tjuisque  locantlus  atque 
liabendus  est?  netiue  enim  int[uilinu3  netiue  pere- 
griuus  est. 

An  pro[)ter  hanc  rntionem  nihil  iude  absurdi  ef- 
fici  ilicemus?  nain  neque  servi  ueque  liiierti  t[uic- 
quain  eorum,  quse  diximus,  sunt.  Hoc  euim  verum 
est,  uon  oinnes  in  numero  civium  esse  haljendo?, 
sine  quibus  civitas  uou  [jotest  consistere.  .Nara  ne 
pueri  quitlem  eotlein  modo  sunt  cives,  atque  viri  : 
sed  hi  t[uidem  simpliciter,  illi  autem  ex  conditione 
et  cum  atijectioue.  Sunt  enim  cives  quidem  illi,  sed 
imperfecti.  Priscis  igitur  temporibus  apud  nonnullos 
opitices  illiberales  aut  peregriiii  aut  servi  erant  : 
quocirca  etiam  nuuc  plurimi  tales  suut.  Optima  au- 
tem  civitas  non  faciet  artiticem  illiberalem  ac  sor- 
didum  civem.  Quod  si  etiam  hic  civis  est,  atlamen 
virtus  ea,  quam  commemoravimus,  dicenda  est  esse 
non  cujuslibet  civis,  uec  liberi  tanlum,  sed  eornm 
qui  ab  operibus  necessariis  vacui  ac  soluti  sunt. 

Eorum  autem  qui  operibus  uecessariis  operam 
daut,  ii  quidem  qui  uuius  commodis  inserviuut, 
servi  suut  :  qui  multorum  et  publicis,  opifices  illi- 
berales  et  mercenarii.  Id  vero,  quod  ex  iis  quffi  jam 
diximus,  cousequitur  si  paulo  diligentius  conside- 
renius,  statim  manifestum  fiet  quomodo  de  hoc  ge- 
nere  civium  statuendum  sit.  Res  eaim  ipsa,  tan- 
tummodo  verbis  prolata,  per  se  apparet  et  queestio- 
nem  explicat.  Quoniam  enim  plures  sunt  reipublicae 
admiuistraudae  form»,  etiam  civis  geuera  sinl  plura 
necesse  est,  et  maxime  ejus  civis  qui  imperio  paret. 
Itaque  in  aliqua  reipubiicae  admiuistraudae  forma 
artiticem  illiberalem  et  mercenarium  cives  esse  ue- 
cesse  est;  in  aliquibus  non  potest  fieri  ut  sinl  : 
exempli  gratia,  si  qua  est  quam  aristocraticam  vo- 
camus,  in  qua  ex  virtute  et  dignitate  bonores  de- 
feruntur.  Non  enim  potest  fieri,  ut  is  qui  vitam  colit 
illiberalem  aut  mercenariam,  in  ea  quae  sunt  virtu- 
tis,  studium  conferat. 

In  paucorum  potentatu  autem  ut  merceuarius  sit 


'  Al.  :  «  secundum  constitutiones.  » 


21H 


POI.ITICOIIII.M. 


kervo  |jriiiiuiii  v> 

bua  ;  laii  ' 

Ipala,  ci 


rtiri  ClVlS      III  .tUUcilUIII    I    V    IM 


lui  Bic    uluiiliir  loKiliiii,    ileftic- 

'-••lUtluJ    elitfuiit  eo^,    qiii  ut 

lieimlts  e<i:t,  i|ui  ux  iiiiilitiri- 

:,    i|ui   «iY    aiububu» 

i  igitur  Diiticitij  |)lu- 


Et  quud  (licitur  luaxime  civiii,  qui  iiarticipat  hu- 
uoribuH,  bicut  et  lloiuerus  iiuelizavit,  uc  ei  ijueui- 
diiui  iiitMuurutuiu  post  exsur;4eiiteui.  Seil  iibi  qiioil 
tale  occultuiu  e.-^t,  ^rutiu  iiece|itiuui4  cohubiluiiliuiu 
e«t.  Sicut  uilveuu  euuu  eat,  qui  huuoribuii  uuu  pur- 
ticiput. 

Liirum  quiiJem  i^itur  ultenuu,  vel  eamdem,  jio- 
aeuiluui,  riecuuduiu  i|uuiii  vir  bouuii  est,  et  civin 
ntudiuAiiH,  ^ialuui  :  quiu  uliciiju:!  quileiu  civilulis 
ideui  :  ulu.iijiH  uuteui  uliu:«  :  ei  ille  uuteiu  uuu  uui- 
UH,  tied  iiui  civin,  et  duuiiuun,  et  (luleun  e^ise  do- 
miuus,  vel  secuudura  se,  vel  cum  aliid  curu:  cummu- 
nium. 


C1VI4,  cuuliii{^ere  nuii  iiuletil;  (iiuiii  ex  iimguo  «l  um- 
iilo  i-eubu  niuKintrHtu»  iiii|ieriunue  obtiiieiiliir;)  niti- 
fex  ttuteiii  illiberuliii  |ioIksI  :  |ilirii|iie  euiui  urlilic.ea 
liUlit  lui:U|)lctei».  Theblh  uilteiii  lex  erut,  ne  (jiii  uuu 
deceiii  UUU06  furu  leniiii  veuuliiiiii  uli-.tiiniiaiM'l,  iiiii- 
Kistrutiiiii  ca|iere  |)U36et.  Iii  iniiitia  aiitmii  i-t'l)iii<|iii- 
bluiu  lex  etiuiii  jieref^riiioo  ud  tivitiittjiii  ullicit  utque 
iiivitut;  iiuiii  qiii  ex  iiiutre  cive  uutuii  ebt,  iii  uou- 
uulli:t  ileiuoi:rHtiiti  iivij  eiit. 

Eudeiii  uiiteiii  u|iiiil  iiiiiltoii  eliniii  eoriiin  ijiii  cx 
juatirt  uupliiH  procieuti  iioii  Hiiut,  rutio  ent.  Veriiiii- 
tuiiieii  ijiioiiiuiii  civiiiui  ^eruiuiioriiiii  peiiiniu  coucli 
tules  hoiiiiiie.i  cives  cfliciiiiit,  (iiuiii  |iro|)ler  lioiiiimiiii 
|iuiicitutem  tulibuii  leKibuA  utuulur;)  ubi  |irimuui 
tiirb'1  abiiiiilare  cti'|ieruut,  |)uulutiiii  de  civilute  ex- 
ci|)iuut  iiriiiiuiu  eoii  qui  ex  nervo  uiit  Hucilln,  deiude 
60«  qui  ex  feuiiuiH,  iiou  etiuiii  e  viriii  civibun  imli 
ttuiil  :  ud  extreiiiiiiu  eun  duiiituxut,  i{iii  ex  ulroqiie 
|)Ureule  cive  orti  «uut,  civeu  fuciiiiit. 

0""iu  pluru  ij<itiir  civii  esse  ^euern  ex  hin  intel- 
li^ere  liccal,  liim  eti<  iii  hoc,  euui  iiiuxiiiie  dii;i  ci- 
veiii,  ({ui  liiiiiorum  ext  |iartice|H,  iil  et  lioiiieruiii 
A>:liilieiii  loqiieiileiii  fecit  :  u  Taiili  ub  eo  fuctun, 
t(uuiiti  udveiia  liouuribiiii  ex|ierii,  »  (;.->t  eiiiiii  laiiquatu 
iiiqiiiliiiiH  utqiU!  udveiia,  qui  lioiiuriiiii  |iarticejis  iioii 
eiit.  Veruiii  iibi  res  celalur,  id  lit  coriiui  ijiii  iiiiu 
habituut,  talleiidoruui  «ralia.  Utriiiii  i/itiir  aliu  nu 
eudeiii  viiiiis  sil  habeuda.  ex  quu  vir  bumiri  el  bo- 
nus  civis  est,  ex  dictis  iierbpiciium  est  :  el  nlicuju» 
civitatis  eumdeiii  esse  boiium  civcm  et  boiium  vi- 
rum;  aliciijuu  ulium  ac  divcrHiim ;  illiim({ue  noii 
omiiem  sed  eum  qui  civitulis  ndniiiiiBlrauduj  Hcien- 
tiaui  hubeat,  el  iieues  quein  rei()ublicae  administran- 
d.ii  tiit  uut  (lossit  esise  (lotestuii,  aut  goluin  aut  cuin 
aliis. 


Postqiiam  Philosophiis  ostendit  qnae 
sil  virtus  studiosi  civis,  et  utrum  sit  ea- 
dem  cum  virtute  boni  viri,  hic  movet 
quamdam  dubitationem  circa  pr»deter- 
minata.  Kt  circa  lioc  tria  facit.  Primo 
movet  duhitationem.  Secundo  solvit  eam, 
ibi,  «  Propter  quod  etc.  »  Terlio  solu- 
tionem  manifestat,  ibi,  «  Manifestum 
autem  efc.  »  Dicit  ergo  primo,  qiiod  circa 
civem  adhui-  remanet  qiiaidam  dubitatio  : 
utrum  scihcet  iUe  solus  sit  civis,  qui 
potest  communicare  in  principatu  civi- 
tatis ;  an  etiam  viles  artihces  sint  po- 
nendi  cives,  qtios  non  contingit  comtnu- 
nicare  in  principatu.  Kt  objicit  ad  utram- 
que  partem  :  quia  si  mercenarii  dicantur 
cives,  ad  quos  nihil  pertinet  de  civita- 
tibus,  sequetur,  quod  virtus  quam  dixi- 
mus  esse  boni  civis,  ut  scihcet  possit 
bene  principari  et  subjici,  non  pertineat 
ad  omnem  civem,  quia  iste  civis  ponitur, 
qui  tamen  non  potest  principari :  scihcet, 
ut  dicatur,  quod  uuUus  taUum  sit  civis  : 
remanebit  dubium,  in  quo  genere  sint 
ponendi  mercenarii.  Xon  enim  potest 
dici  quod  sint  advenae,  quasi  aliunde  vc- 
nientes  ad  habitandum  in  civitate;  neque 
quod  sint  peregrini,  sicut  viatores,  qui 
propter  aUquod  negotium  ad  civitatem 
veniunt,  non  causa  manendi.  Hujusmodi 
enim  artifices,  et  mansionem  in  civitate 


hahent,  ct  in  civitate  sunt  nati,  non  ad- 
venientes  aliunde.  Solvit  praidictam  dubi- 
tationem  ,  et  dicit  quod  propter  hanc 
ultimam  rationem  dubitatur  in  qua  parte 
ponendi  sunt  artifices,  si  non  cives 
sunt,  non  sequitur  aUquod  inconveniens. 
Isti  enim  sunt,  qui  non  sunt  cives,  et 
tamcn  non  sunt  advenai  neque  peregrini ; 
sicut  patet  de  servis  et  libertinis,  qui 
sunt  ex  servilute  libertati  restituti.  Ye- 
rum  est  enim  quod  non  omnes  sunt 
cives,  qui  sunt  necessarii  ad  comple- 
mentum  civitatis,  sine  ijuibus  civitas 
esse  non  potest ;  quia  non  sohim  de 
servis,  sed  etiam  de  pueris  videmus, 
quod  non  sunt  perfecti  cives,  sicut  et 
viri.  Viri  enim  sunt  simpliciter  cives, 
quasi  potentes  operari  ea  qua;  sunt  ci- 
vium  :  sed  pueri  sunt  cives  ex  supposi- 
tione,  idest  cum  aliqua  delerminatione 
diminucnte.  Sunt  enim  civcs  imperfccti  : 
et  sicut  servi  et  pueri  sunt  quidem  ali- 
qualiter  cives,  sed  non  pcrfecte,  ita  etiam 
est  et  de  artificibus.  Unde  in  antiquis 
temporibus  vilcs  artifices,  et  etiam  pere- 
grini,  apud  quasdam  civitates  erant 
scrvi,  sic  etiam  et  modo  multi  sunt 
tales. 

Deinde  cum  dicit  «  propter  quod  » 
Manifestat    praulictam     solutionem     : 
quia  etiam  in  civitate  optime  disposita 


LliiKll    III. 


319 


iioii  |i(>ss(>iil  t'ss('  (ini(lc(>.s  riv(»s.  Kf  si  di- 
('aliir  (|ii(mI  oiiilVx  csl  civis  ulii|iiit  inodo  ; 
liiiu'  dictMidiiiu  rsl  (|iiod  viiliiH  civis,(|iiain 
ilclcrnrmaviimis,  ul  sciliccl  possil  licmi 
|triiici|>ari  cl  snltjici,  iion  csl  civis,  liccl 
civis  sil  (|iiomo(locuiU(|iic  diclus  :  scd 
oporlt^l,  ad  lioc  (iiiod  ud  (H)s  pcrlincal  liii 
jusmodi  virlus  (luod  non  s(dum  siiil  li- 
lM>ii,  S(mI  cliam  siiil  dimissi,  idcst  ahso 
luli  al>  oporiluis  iicccssariis  vila*.  Illi  (Miim 
(|ui  siint  (l(>|mlali  lalilms  nccossariis  opo- 
rihiis,  si(|ui(lom  in  liis  minislrcul  uni  tau- 
liim,  hoc  cst  propric  scrvoriim  :  cousiic- 
vcriiul  oiiiiu  scr\  i  imjusmodi  miuistcr.a 
cxliihcro  domiuis  suis.  Si  autom  Ikcc  mi- 
uisloria  oxluhcant  communilcr  (|uihus- 
cuuKpio,  lioc  p(Mtiuct  ad  mcrcciiarios  cl 
sordidas  j)orsouas,  (iiuo  sorviiint  (juihus- 
ciim(|iio  jiro  j)ocunia. 

Doiudo  ciim  dieil «  maiiitcstum  autom  » 
JMauircslat  i)ro|)osilam  soliitioiKMii.  Kt 
oirca  lioc  facit  tria.  I'rimo  oslondit,  (iiio- 
modo  arujuis  divorsimodo  iii  divorsis  po- 
litiis  ost  civis.  Soouudo  ostondit  quod 
maximo  oivis  ost  in  (]iialiI)ot  j^olitia,  qui 
potost  participaro  princij)atii,  ihi,  <(  Et 
spocios  civis  uocossarium,  otc.  »  Torlio 
opiloi^audo  oolligit  oa  qua»  dicta  suiit  do 
virtulo  oivis.  Ilicit  orcro  primo  quod  ma- 
nifostum  orit,  qiiomodo  sc  liahoat  vcritas 
circa  pra^missa,  ex  j)arva  cousideratiouc 
eorum  q\m  sequuutnr.  Si  enim  aliquis 
porfcctc  vidoat  id  quod  dicctur,  fict  ci 
evidousqiiod  (licfum  cst  :  cum  cniin  sint 
plurcs  politia?  spccic  diflcrcntes,  et  civis 
dicatur  in  ordine  ad  polifiam,  ut  dictuiTi 
est;  necesse  est  efiam  quod  civis  Iiabeat 
plurcs  spccies.  Et  maxime  isfa  dinorcntia 
aftcuditur  quautum  ad  cives  subditos, 
qui  in  diversis  politiis  diversimode  se 
habcut  ad  priucipatum.  Illi  aiitem  qui 
pra^sideiit  in  qualihct  politia  principautur. 
Unde  propter  diversitatem  politiarum,  et 
per  consequens  civiuni,  necesse  est  quod 
in  aliqua  politia,  scilicet  in  populari  statu, 
iu  qua  quan-ifur  solum  libcrtas,  mcrcc- 
narii  sint  cives  :  potcrunt  enim  ad  priii- 
cipatum  promoveri,  cum  sint  libcri  :  sed 
in  aliquibus  polifiis  est  hoc  impossibilc, 
sicut  maxime  contingit  in  optimafum 
statu,  in  quo  dantur  honorcs  dignis  sc- 
cundum  eorum  virtntem,  illi  qui  vivunt 
vita  mercenaria  non  possunt  civitati  ex- 
hibere  in  suo  regimine  ea  qua?  pertinent 
ad  virtufem,  quia  non  sunt  in  talihus 
exercitati.  Sed  in  statu  paucorum  merce- 


narii  (|uid(MU  ikmi  |i(»ssuuf  chh(^  civ(*M, 
(juiii  iii  liiijusniodi  jKdiliis  assiimuntnr 
aliijiii  ad  jirinci|iatus  jirojitor  diulnrnoN 
lionor(^s  jiraM-c(l(MitoH  ot  divitias.  Indo 
lioii  (\r  facili  jKdcsl  coiitiuK(M-c  (juod  incr- 
ctMiaiii  ad  lioiiorcs  assuniantnr,  (jui  vi\ 
|i(i-  tolain  vitam  snain  tauliim  jMissuiit 
congroKarc,  und(^  divilos  liant.  SimI  arli- 
li(-cs  iii  talihiis  jM)iiliis  jiossiiiit  css(^  (-ivoH 
ct  juiiicijics,  (jiiia  iiiiilti  aililic(!S  cilo  di- 
tantnr,  ot  ila  iiossunl  jjroj^tor  divitiaH  iii 
statu  jiaucorinn  assuini  ad  jiriiicijiatuH, 
cum  jM'r  aii(|uo(i  tciujms  ali  arlili(-iis  se 
alistiiKMitcs,  jM)sti|uam  luciint  dilati,  lio- 
norahilom  (Iux(m-uiiI  vitain  :  uiido  ajmd 
'riichas  erat  stalutum  (jiiod  ille  qui  ahs- 
liiiuisscf  a  foro  v(Miarmiu  r(M-um  dcccm 
anuis,  jiossct  jiarlicijiaro  virlulo,  scilicct 
jirincipativa.  Sod  (iiiamvis  peregrini,  ad- 
venae,  et  abjeclSB  pcrsona}  non  possiut 
(\sso  civos,  (|uasi  j)of(Mifcs  jirincipari  in 
civifafihus  lioiu!  iu.sfifutis,  famou  iu  miil- 
tis  polifiis,  scilicol  poimlarihiis,  roslrin- 
gitur  lex  dc  peregriiiis  et  advenis  ut  non 
siut  civos  ;  quia  iiujuilmsdam  civitatihiis, 
illo  qui  est  natus  ox  mafrc  cive,  rcj)uta- 
tur  civis,  licct  pater  '  sit  adveiia  vel  pe- 
rcgrinus.  Et  ila  etiam  est  lex  de  spuriis 
apiid  multos,  ut  scilicct  siiit  civcs  :  sed 
hoc  faciunt  proptcrindigcntiam  bonorum 
civium,  et  propfcr  paucitafein  homiuum 
habentes  defccfum  turbae,  in  qua  consis- 
fit  potcstas  stafus  popularis,  ufunfur  fa- 
libus  legibus,  utprinio  eligant  eos  in  ci- 
ves,  qui  sunt  nati  cx  servo  vel  ex  serva, 
flummodo  alterparentum  sitliber ;  deinde 
crescente  multifudine,  excludunt  omnes 
lilios  servorum,  sed  repufant  cives  eos, 
qui  suntnati  exmulieribuscivibus,  quam- 
vis  patres  sint  advena?,  tandem  autem  di- 
rigunfur  ad  hoc  quod  Judicanl  cives  il- 
los,  qui  sunt  nafi  cx  ambabus  liberis  et 
civibus.  Sic  igitur  manifestum  est  quod 
sunt  diversae  species  civium,  secundum 
diversifatcm  polifiarum. 
Deinde  cum  dicit  ((  etquod  » 
Ostendit  quis  sit  maxime  civis  ;  et  di- 
cit  quod  maxime  ille  diciturcivis  in  qua- 
libet  polifia,  qui  participat  honoribus  ci- 
vitatis.  Unde  Homerus  dixit  poetice  de 
quodam  quod  post  alios  surrexit,  puta  ad 
loqucndum,  sicut  qiiidam  inhonoratus, 
idest  sicut  quidam  advena,  qai  non  erat 
civis.  Sed  ista  ralio  civis,  occultafur  : 
decipiuutur  enim  ex  eo  quod  simul  hahi- 
tant,  existimantes  propterea  omues,  qui 


*  Al.  :  ft  pene.  » 


320 


POLITICORIJM. 


iu  civitate  coliabitaat,  civus  easu.  Sed  liuc 
iion  f.st  ('oiiviMiieus;  i|uia  illt^  tiui  iiou  par- 
ticipat  houoiiliusi  civitatis,    r^f    m.  ut  ;nl 
VBiui  iii  civilatt;. 

Deiiulu  cuiu  liicit  i.  utrum  ({uiileni  » 
roHi{<it  (•|»ilo^'au(lo   (juaf   ilixiMat    :    i^t 
(licit  (luoil  circa   tiauc    qua-stiouciu    i|ua 
qua;rul»atur,  iitruiu  sit  (jaiiciu  virtus  Itoui 


noa  Rocuiiiluiu  virtut(mi,  Et  illo  qui  ost 
iiUuii  ciiui  l>oui»  viro,  iioii  (tst  (|uiciim(iu«'. 
civis,  soil  iili!  ipii  est  nuttor  civilatis  v.i 
iloiuiiius  vel  i)i»!(!U8  osse  ilomiuiis  (ioruiu 
(jiicH  portiu(!ut  ad  curam  commtiiiitatiK, 
\(!l  soluH  vd  (itiam  ciim  uliis.  l)i<'|iiiu 
(!uim  ost  siipra  iiuod  <'ad(!in  est  virtus 
piiiici(»is  ot  Itoui   viri.  Ilmlo  si    civis  ac 


viri  et  studiosi  civis,  oHtunsum  ost  ipiod  cipiatur,  ijiii   ost  priuceps  vol  qui  potost 

in   alii(ua    civituto,    scilicot    o(»timatum,  (!sso,  eadoin  ost  virliis  (ijiis  (!t  houi  viri, 

id(!iu  ost  hohiis  vir  ot  hoiius  civis,  iii  ((iia  Si    aut(!m  acci()ifur  civis,   scilicot  imjior- 

priiici(»atus   dautiir    socuudurn    virtutom  foctus  qui  uoii  (»oti!st  osso  princeps,  iiou 

quie  ost  houi   viri    :    iu  aliquihiis  autoin  orit  oadiiin  virtus  hoiii  civis  et  honi  viri, 

alius  ost  hoiius  civis,  scilicot  iii  corrup-  ut  ox  pru*dicti8  patot. 
tis  poliliis  iii  quihiis  i)rincij)atus   dautur 


LECTIO  V. 


Quod  civitas  sit  liberorum  hominum  societas,  ciijus  finis  est  idilitas  communis. 
in  quam  omnis  administratio  publica  tendere  debet. 


AWTIQUA. 

Quoniam  autem  lifec  determinata  sunt,  quod  post 
haec  considerandum,  utrum  uuam  pouendum  noli- 
tiam,  vei  plures  :  et  si  plures,  quae,  et  quot,  et  uiffe- 
reutiae  quffi  suntipsarum. 

Est  autem  politia  ordo  civitatis  aliorum  princi- 
patuum,  et  ma.^ime  domiuantis  omnium.  Dominans 
quidem  enim  ubique  cst  politeuma  civilatis  :  puii- 
teuma  autem  est  politia  :  dico  autem,  puta  in  de- 
mocraticis  quidem  dominans  poiiulus,  pauci  autem 
e  contrario  m  oligarchiis.  Dicimus  e»  politiam  alte- 
rani  esse  eorum  :  eumdem  autem  huuc  sermonem 
dicemus  de  aliis. 


Supponendum  itaque  primo,  cujus  gratia,  con- 
structa  est  civitas,  tft  principatus  species  quot,  ejus 
qui  circa  hominem  et  circa  communionem  vitae. 

Dictum  est  autem  iu  primis  sermouibus,  in  quibus 
de  oecouomia  determinHtum  est,  et  de  despotica,  et 
quod  natura  quidem  est  homo  animal  civile  :  prop- 
ter  quod  et  nullo  indigentes  ejus,  quae  ab  iavicem 
politiiB,  appetuut  convivere.  Quinimmo,  et  commu- 
niter  conierens  colligit  inquantum  adjacet  et  unicui- 
que  pars,  ut  vivatur  bene. 

Ma.xime  quidem  igitur  hoc  est  finis  et  communiter 
omnibus  et  sigillatiui.  Conveniunt  autem  et  ad  invi- 
cem  gratia  ipsius  et  continet  polilicam  communio- 
nem  :  forte  enim  inest  aliqiia  boni  particula,  et  se- 
cundum  ii)sum  vivere  solum,  si  non  diris  secundum 
vitam  excedatur  valde.  Palam  autem  quod  perseve- 
rant  multa  mala  sustinentes  multi  hominum  invis- 
cati  ad  vivere.  tamquam  existente  quodam  solatio 
in  ipso,  et  dulcedine  naturali. 


At  vero  princlpatus  dictos  modos  faciie  dividere  : 
etenimin  e.xtrinsecis  sermonibus  determiuamus  de 
ipsissaepe.  Despotia  quidem  enim  quamvis  sit  idem 
conferenssecundum  veritatem  ei  qui  natura  serviis, 
et  ei  qui  nalura  despotes,  tamen  principatur  ad 
conferens  despotis  nihilominus ;  ad  id  aulem  quod 
servi  secundum  accidans.  Non  enim  contingit  cor- 
rupto  servo  salvari  despotiam.  Principatus  antem 
puerorum  et  mulieris,  et  totius  domus,  quem  utique 


RECENS. 

Po«tquam  autem  haec  explicata  sunt,  deinceps  vi- 
deudum  est,  utrum  una  civitatis  admiuistrandiK  for- 
ma  statuenda  sit,  an  piures  :  et  si  plures,  qutn  el 
quot,  et  quae  nint  earum  difTereiitiie.  Est  auteiu  rei- 
publiciE  administrandfje  forma,  ordiuatio  quum  alio- 
rum  civitatis  imperiorum,  tum  ejus  maxmie,  quod 
pulestateui  et  iuictoritatem  iu  civiiate  lial»et  omuiiim 
uiaxiniam.  Admiuistratio  euim  et  gubernatio  civita- 
tis  ubique  potestatem  et  auctorilatem  obtinet.  Civi- 
tatis  autem  admiuistraudaB  forma  administratione 
seu  gubernatioue  civitatis  continetur  :  verbi  gralia, 
in  democratiis  summa  imperii  poleslas  peues  popu- 
lura  est;  in  oligarchiis  contra  penea  paucos  :  et  di- 
cimus  horum  rempublicam  <iSbe  diversam.  Eadem  est 
ratio  de  ceteris  formis. 

Supponeudum  autem  primum  est,  cujus  rei  gratia 
constituta  fuerit  civitas,  et  quod  sint  imperii  geuera 
ad  hominem  et  ad  vitae  societatem  pertinentis.  Dic- 
tum  igitur  est  etiam  primo  libro,  in  quo  de  ratione 
tuendiE  rei  familiaris  el.  herili  imperio  explicavimus, 
homiuem  aniinal  quidem  esse  ad  civilera  vituj  cul- 
tum  factum  a  natura  :  quo  fit  ut,  etiamsi  mutuo 
auxilio  non  egeant,  nihilominus  societatem  et  com- 
muuitatem  vitae  appetant. 

Vernmtamen  comiiiunis  etiam  ulilitatis  ratio  eos 
congregat  ad  bene  beateque  pro  sua  cujusque  parte 
vivendum.  Hic  igitur  maxime  propositus  finis  est  de 
communiter  omnibus  et  proprie  singulis.  Conve- 
niunt  autem  etiam  ejus  ipsius  rei  causa,  ut  vivant; 
et  civilem  socielatem  continent  atque  conservant  : 
videtur  euim  iu  ipsa  per  se  vita  pars  beatitudinis 
inesse,  nisi  res  adversae  in  vila  valde  modum  supe- 
rent.  Perspicuum  enim  est,  plerosque  homines,  vi- 
vendi  cupiditate  captos,  multas  aerumuas  patieuter 
ferre,  quoniam  quaedam  in  vivendo  dulcedo  natura- 
lis  iuest. 

Jam  vero  etiam  imperii  modos  qui  dicuntur,  dis- 
tincte  expUcare  facile  est.  Nam  etiam  in  exotericis 
libris  saepenumero  iis  de  rebus  disserimus.  Domini 
enim  imperium,  ciuamvis  re  vera  natura  servo  et 
natura  domino  iciem  expediat,  nihiloniinus  tauieu 
domini  utilitatem  speclal  per  se,  servi  autem  ex 
eventu.  Fieri  enim  non  potest  ut  servo  intereunte 
imperium   domini  sit  salvum. 

Imperium  autem  patris  ia  liberos  et  in  uxorem  et 


l.lltKll    III. 


iii 


voi-iinniH  (i'( DiioiiiliMiiii,  vi'l  i<iil)ji'i'l(iniiii  (^iiilm  v»\, 
vol  iilicniiiH  ('(iiiiiiiiiiiIh  iiiiiIidiiiiii.  Scciiiiiliiiii  mo  ijiii- 
ilriii  Hiilijccliiiiiiii  :  ill  viilniiiirt  i<l  iiliax  iiiIcm,  |iiita 
iiiciliciiiiilinii  iit  oxrrciliiliviiiii  :  ni*i-iiii(Iiiiii  iiccidfiiM 
aiiliMii  dl  iili(|iiii   i|iK(iriiiii  iMiiiil  :  iiiliil    iMiiiii  imilii- 

liol  OMTcillu   llllCIMlllHII    imcKIH   ulii|llllllilil  l'"KI<     l'l   i|l- 

Kiiiii  tiiiriiiii  i|iii  i<\i'i'(  iliiiiliir,  Hiciil  khIh'!  ixiioi'  »>«l 
HOiii|ii<i'  iiiiiiit  iiiiiilariiiii.  I'ii«i'iiriiiii  i|iiiili<iii  i^itiir 
(ixcrciliitor  vi<l  ^iilicriiiitor  coiixiilcriil  Hiiliji^ctoniiii 
lioiiiiiii  :  i|iiiiii(lo  iitilciii  iiiiiiH  lioriiiii  riiiiril  nt  i|ii<i*, 
kcciiikIiiiii  ncciilciis  |iiirtici|iiil  iitililulix  :  liic  i|iilili<iii 
ciiitii  ituiila,  liic  aiilciii  lll  tttiiisconiiii  (|iii  cxcrcituit- 
liir,  iiiiti  tiit  iiiicrotititt  c.Nercitiitor. 


Proplor  qtioil  ot  iiolilicoa  |>rinci|iuttiH  iinniKlo  fiio 
riiit  tioctiiKlitiii  u'(|iiulilalciti  civiiiiii  coii-^litiili  <il  i*o- 
ciittdtilii  sitiiilitiidiiiciit,  hcciiikIiiiii  |uii'lciii  dif^itill- 
caitt  |iriti('i|iari,  |iriits  (|iii(lctii  i|iiu  ii|ilitiii  itulitiii  ornt 
difiitilicutilcs  iii  |iarlo  tiiiiiislrarc,  ol  coiisidorurc  iili- 
«lua  riirsitmt  iittod  ipsins  lioiiiiiii,  siciit  ijiso  iiriiici- 
l>niis  ('onsiiloralialiiitoii  illiits  ('oitl'crotis.  Niiiic  uiiloiii 
Iiroptor  tilililutt's  (|tm>  u  coiiiiiiitiidiiis,  itt  ous  (iti.i'  o\ 
]iriuoiiiHlit,  volitnl  conlintio  priticiiiuri,  voltiti  ni  ncci- 
(lorot  satios  eaae  soniiior  iirinciiiutitos  ciiiti  osaont 
u'f{t'otutivi  :  ctenini  sic  lorle  utiiiito  iiorsequeroutur 
priiiciiiutas. 

Mnnifosltint  0x^0,  iitiod  quiecunique  quiJem  po- 
litiii'  iittondiitit  qitod  coininiinitor  conforons,  ip?«5 
(liiidotn  roclio  oxistiinl  entes  seciindiitn  id  (iiiod  siin- 
jdiciler  jtisltini.  (Jti;ociini(iue  unleni  conlorcusprinci- 
pniii  soltim.  viliala'.  ot  otuiies  siint  Iransfiressiones 
reclurtini  politiartini.  Dcspoticue  euiui.  Civitas  autem 
conuuuuitas  liberoruiu  esl. 


ill   (iMlilcill  (lolllHlll,   i|ihii|    ii|.  •    rrcoliniiil)  iiiii, 

aiit  ooriiiii  i|iiiliiii)  iiiijiiiriiliii  .    l,  niil  >'i>iiiiiiii- 

iiiiiii  >iiiuiiiilniii  iitroriiiii<|iio  iiiiliiiiii-iii  ii|ii-i  l.it.  pnr 
MO  iiiiiilciii  oiiiiiiii  qiii  iiuroiit  iiii|iori(i  Kiiiliii,  ut  ni 
iillnM  nrloH  vidoiiiUN,  vorlii  Kriiliii,  arti^iii  iiiodondi  «i 
nitoiii  corporiiiii  luorcondiiriiiii,  >|iiii'  >|iiidoiii  nx 
fVKiilii  otliiiii  iprtoriiiii  ^rnlin  ohk»  poHHuiit.  Nihil 
oiiiiii  (iliHlnt  qiiotiiiiiitH  iH  i|iii  |iucroriiiii  corporn 
ovorcnt,  iiiiiih  «it  iiiturdiiiii  oliniii  ipHi)  nx  iin  qiii 
1'xori'uiitiir,  voliit  iinviH  xiilioriint)ir  Hoiiipi<r  iiiiiih  «•hI 
o  iiiiiiioro  iiniitiirtiiii.  I'ii'd>itriliu  i^iliir  nnt  Kiilicnin- 
torooniiii  qiti  iinpciio  puroiit  tioiiiiin  intiiiitnr  :  >|iiiiiii 
niiteiii  IpHo  tiniiH  ox  lioriiiii  iiiiiiioru  nnl,  oiiiiiiiniiiM 
(itiuiii  iililitiitis  ot  MuliitiH  ui  ovoiitti  lit  purticopH  : 
liic  oiiiiii  Hiiiiiil  iintitu  ohI,  puidotriliu  i.iitoiii  eoriiui 
(jut  oxorcoiilitr  lit  ttiiiiH. 

(,)iiii|ir(i|ilor  ol  civilin  iiupcrin,  qiiiiiii  uivitoH  jii.xlii 
ioi|iialilutoni  ol  Hiiiiilitiidiiioiii  (tiviiiiii  coiiHtitutu  liHt, 
loqilltlii  esso  pittunt  hi;  viiissiiii  Koiero.  Al>|ilo  olilil 
(|iii(loiii  pro  roi  natiiru  u^qiiiiiii  os.so  o^ci^itiniuliuiit  hc 
pro  Hiin  virili  pnrto  iiiiiiierilniH  ftiii^i,  ot  coiitrn  nli- 
(Iiioiii  uliiini  ipsiiis  boiiiiiii  proctirure,  iil  ip^^o  nnten, 
nin^istrntitin  Kcri'iis.  illiiis  iitilitati  cuiistiloltut.  Niiiic 
niitoin  iiroptci'  oiiioliiiiioiitu  (iiia;  ex  repiililicn  et  iiii- 
perio  prulicisonnttir,  perpetito  ctipiiint  iiiuKiHtruttiui 
gei'(>ro  ;  qtiusi  evoiiiret  iit,  qui  inu;{iHlrntttiii  Kenint, 
Heinpor  liono  vulereiit,  ^si  siiit  iiillriiia  valeltidiiie; 
tutii  ettiiii  fortuBse  (ineritoj  iinperia  et  magistrutus 
consecturenlnr. 

Porspicmtni  iffiturest.qiiiEcumque  reipublica'  com- 
iniiiioni  nlilitutom  spectnul,  cua  rectns  esse  el  ei  jiiri 
(piod  siniplicitor  dicitur  conseutaneas  :  quaiciinuiiie 
vero  intperuutiiiiii  duiutaxal  utilituti  cousiiliint, 
ounies  esse  depruvatas  el  n  recta  reipiiblicui  forma 
detortns.  Sunt  enini  doniinorniii  iii  servos  iuiperio 
siiuiles,  quum  civilas  sit  liberorum  societas. 


Postquatn  Philosophus  detormiuavit 
de  cive,  ex  cujus  notitia  cognosci  potest 
quid  sitcivitas,  hic  coasequcntcr  inteiulit 
distinguere  poliliam  iii  suas  specics  :  et 
dividitur  in  partes  trcs.  In  prima  distin- 
guit  politias,  In  secunda  ostendit  quid 
sit  justum  in  iniaquaque  pohtia,  ihi, 
«  Sumcnihim  aiitcm  prius  etc.  >>  Tertio 
ostendit  qua^  pohtiarum  sit  potior,  ihi, 
«  llabet  autem  etc.  »  Circa  primum  tria  ' 
facit.  Primo  dicit  de  quo  est  intentio.  Se- 
cundo  ostcndit  quid  sit  poUtia,  ihi,  «  Est 
autcm  pohtia  etc.  »  Tcrtio  dividit  poU- 
tias,  ibi,  «  Suppouendum  estitaqueetc.  » 
Dicit  ergo  primo  quod  determinatis  prae- 
dictis  rcstat  considerare,  utrum  sit  una 
poUtia  tantum  vel  plures ;  et  si  sint  plu- 
res,  quot  et  quae  omnes  sint,  et  quomodo 
ad  invicem  difterant. 

Deinde  cum  dicit  «  cst  autem  » 
Ostendit  qiiod  sit  respuhUca ;  et  dicit 
quod  respuhUca  nihil  est  aUud  quam  or- 
dinatio  civitatis  quantum  ad  omnes  prin- 
cipatus  qui  sunt  in  civitate,  sed  pra-cipue 
quantum  ad  maximum  prineipatum,  qui 
dominatur  omnihus  aUis  principatihus. 
Et  hoc  ideo,  quia  impositio  ordinis  in 
civitatc,  tota  consistit  in  eo  qui  domina- 
tur  civitati ;  et  lalis  impositio  ordinis  cst 
ipsarespuhUca.  Unde  praecipue  respuhUca 
consistit  in   ordiue   summi   principatus 


secundum  cujus  diversitatem  respubUcee 
diversificantur  :  sicut  iii  statu  populari 
dominatur  popuhis,  in  statu  paucorum 
paiici  divitcs  :  et  ex  hoc  est  diversitas 
harum  politiarum.  Eteodem  modo  diceii- 
dum  est  de  aUis  poUtiis. 

Deiude  cum  dicit  «  supponendum  ita- 
quc  » 

Distinguit  politias.  Et  primo  dicit  quo- 
modo  distinguuntur  recta?  politiae  ah  in- 
justis.  Secundo  quomodo  distinguantur 
verae  poUtia  in  seipsis,  ihi,  «  Determina- 
tis  autem  his  etc.  »  Circa  primuin  tria 
facit.  Primo  ostendit  ad  quid  sit  civitas 
ordinata.  Secundo  ostendit  quomodo  dis- 
tinguuntur  principatus  ad  invicem.  Ter- 
tio  concludit  differentiam  rectarum  poU- 
tiarum  et  iniquarum,  ihi,  «  Manifestum 
ergo  etc.  »  Circa  primum  duo  facit.  Primo 
dicit  de  quo  est  iutentio.  Secundo  incipit 
exequi  propositum,  ihi,  «  Dictum  est  au- 
tcm  in  primis  etc.  »  Dicit  ergo  primo, 
quod  cum  oporteat  distinguere  poUtias 
ad  invicem,  oportet  primo  duo  pa^mit- 
tcre ;  quorum  primum  est  propter  quid 
civitas  sit  instituta.  Secundum  est,  quot 
sunt  differenticB  principatuum,  qui  sunt 
circa  omnia  quae  veniunt  in  communio- 
nem  vitce.  Ex  liis  enim  duohus  poterit 
accipi  differentia  justee  et  injustje  politiae. 

Deinde  cum  dicit  «  dictum  est  » 


'ii2 


IMdJTICnlU  M 


i)Htt)jidit  i|uiil  Hit  liiii»  fivitatiH  vtil  pt)- 
Utitt) ;  et  dii-it  (|uo(l  dictuia  e^t  in  [innio 
libro,  iii  quu  deteiiniiiutuia  est  de  u'cu- 
iiumicu  et  doniinitii,  i{uod  lioiiio  natiira- 
litiT  i-st  uninial  liviU';  et  itlfu  liomiiics 
uppetunt  ud  inviceiu  viveie  et  nuu  es8e 
suliturii,  etium  si  in  nuUo  unus  uliu  indi- 
geret  uil  lioc,  iiinxl  tluitrent  vitani  civi- 
lem  :  si-d  tanicn  niaKuu  iitilitas  i;st  coin- 
munis  in  cuminuniune  vita^  suciulis  :  et 
hut'  quuntiim  ud  diio.  l'rimo  quidem  (|uun- 
tum  ad  birne  vivere  :  ud  qiiod  iinusquis- 
que  aHert  Huuin  purtem,  siiul  videmus  in 
quuUbet  communitate,  (luod  unus  servit 
communituti  de  unu  ufliciu,  uliiis  de  aliu, 
et  sic  umnes  cuninuiiiiler  bene  viviint. 
Huc  iKilur,  scilicel  beiie  vivere,  inuxime 
estfinis  civitutis  vel  [lulitiie,  et  cumniu- 
niter  quuntum  ud  umues  et  si^illulim 
qiiantum  ad  unumi|ueini|ue.  Secundo  uti- 
lis  est  vitu  comiimnis  (^tiain  ()ro[)ter  i[)suin 
vivere,  dum  unus  iii  coniiminitate  vitcH 
existentium.  alii  subvenit  ud  sustentutio- 
nein  vitae  et  periculu  mortis.  Et  propter 
hoc  homines  ad  invicem  conviiniunt  et 
conservant  [)oliticam  commuuioncm , 
quiu  etiam  ipsiim  vivere  secundum  se 
cunsiderulum  absque  aliis  (|ua^  luciunt  ad 
bene  vivendurn  est  quodilam  bonum  et 
dili^'ibile,  uisi  forle  Uumo  in  vitu  sua  pa- 
tiatur  aliqua  valde  gravia  et  crudelia.  Et 
huc  patet  ex  hoc  quod  Uomines  ctiam  si 
mulfa  maia  sustineant,  tam(.'n  pcrseve- 
rant  in  aHcctu  vivendi  quadam  naturali 
dulcedine  illecii  ad  dcsidcrium  vita^,ac  si 
ipsa  Uabeat  in  se  quoddam  solatium  ct 
dulccdinem  naturalcm. 

Dcinde  cum  dicit  «  at  vcro  » 

Dislinguit  spcciesprincipatus.  Etprimo 
in  ceconomicis.  Secundo  in  politicis,  ibi, 
«  Proptcrquod  ct  politicos  etc. »  J)icit  cr- 
go  quod  facile  cst  distingucro  modos 
principatus  qui  dicuntur,  quia  a  se  etiam 
facta  est  mcntio  in  cxleruis  sermonibus 
praler  principalem  intcntioncm  de  ipsis, 
sicut  in  octavo  Et/iicortim,  ct  supra  etiam 
in  secundo.  Est  autcm  in  domesticis  du- 
plex  principatus.  Unus  qui  idem  est  do- 
miniad  servosqui  vocaturdominatio  :  et 
quamvis  idem  sit  secundum  rci  veritatem 
utile  ei  qui  cst  naturalitcr  scrvus,  ct  ci 
qui  est  naturaliter  dominus,  ut  scilicet 
iste  ab  iilo  regatur,  tamen  dominus  prin- 
cipatnr  servo  ad  utilitatem  domini,  non 
autcm  ad  utilitatem  servi,  nisi  forte  pcr 
accidens,  inquantum  scilicet  corrupto 
servo  cessat  dominium.  Alius  autem  est 
principatus  ad  Uberos,  sicut  ad  filios  et 


nxureni  t-l  lolain  lamiliaui,  i[ui  vucatiir 
principutus  (p.cunuuiicus.  In  ipiu  ({uidem 
priiici|)utu  intenditur  utilitus  siibditoriim, 
vel  eliam  comniuiiis  ulroruuique.  I'er  se 
({uidein  et  {)iiuci[)aliti!r,  utililas  subditu- 
runi,  sicut  videmus  iii  uliis  urtibus,  sicut 
urs  medicina;  intendit  {irincipaliter  utili- 
tatiiin  (iuruiii  qiii  uiedicautur,  i't  ars  exer- 
cilativa  iiitendit  [)iiiici[)aliter  utditutem 
euruin({iii  exercilantur ;  sed  per  uccidens 
cunlingit  ({iiod  etium  iitilitas  redundatiti 
i{)Sos  qiii  babent  artcin.  IUe  cuim  ({ui 
exercitat  {uieios  etiam  ipse  simul  exer- 
citutur;  aU({uan(lo  eliam  est  de  numcro 
eurum({ui  exercituntur,  si(;ut  gubernator 
uiius  est  naiitariim,  ({ui  nuvi  vcliuntur. 
Sic  igitur  ex(jrcitutoi-  {)U(!rorum  et  gu- 
U(;rnator  navis  considerat  pcr  s(;  subjec- 
turum  utilitatem  :  sed  quia  ipse  cstunus 
de  numeru  eurum  ({iii  exerccntur  et  vo- 
Uuntur,  id(!o  utcr({U(!  |)cr  accidcus  par- 
tii-ipat  uliiilate  cumniuui  ({uain  [uocurut. 
Et  simUiter  puter  participat  uUlitatem 
domus  quam  [)rocurat. 

Deindccum  dicit  €  proptcr  quod  » 
Disliiiguit  sccundum  {irymissa  princi- 
patus  politicos  :  etdicit  ({uod  quia  princi- 
patus  qui  cst  siipra  liberos  ordinatur 
priiK-ipalitcr  ad  utilitatem  subdilorum; 
ideo  dignuin  repulatur  quod  [larliculari- 
tcr  princi[)entur  cives  secundum  princi- 
patus  politicos,  quando  fuerint  instituti 
s(!cundum  a-qualitalem  ct  similitudincm 
civium.  '1  unc  enim  dignum  vidctur  quod 
iii  una  partc  tcmporis  quidam  principcn- 
tur,  in  alia  vcro  alii.  Secus  autem  es- 
set,  si  quidam  civium  multum  cxccdc- 
rent  alios  in  bonitate  :  func  euim  dignum 
csset,  ut  illi  sempcr  principarentur;  sicut 
infra  dicetur.  Sed  circa  istud  dignum  va- 
riatur  aestimatio  Uominum  secundum 
temporum  divcrsitatem  :  a  principio  enim 
ipsi  qui  priucipabantur  quasi  aliis  ser- 
vicntes  reputabant  dignum,  sicut  et  erat, 
ut  ipsi  in  parte  minisfrarent  aliis  inlen- 
dcntes  utilitati  aliorum,  et  iterum  alio 
tempore  si  aliquis  alius  principaretur 
qui  intenderct  acl  bonum  sui  ipsius,  sicut 
ipseprius  intcndeUat  ad  Uoiium  aliorum  : 
scd  postea  Uomincs,  propter  utilitates 
qu3d  veniunt  cx  Uonis  communibus  qua3 
sibi  principantes  usurpant  et  quaj  veniunt 
etiam  ex  ipso  jure  principatus,  volunt 
scmpcr  principari,  csset  infirmum  esse. 
Sic  enim  viilentur  Uomines  appetcre 
principatum,  sicut  inUrmi  appetunt  saiii- 
tatem. 

Deinde  cum  dicit  «  manifestum  ergo  » 


MltKll    iii 


•2:1 


('(iMcliiilit  *>.\  ilictlH  (listiiictiiiiifiu  rt<c- 
liiiiiin  |iiilitiiiriiin  ali  iiijiistis.  Ciiiii  iMiiin 
ita  sit  <|ii(iil  principiitns  lilin-itnitn  Mit  or- 
(iiiiatiis  ail  ntililatcin  sniiilitiinini,  niani 
rrstiiin  cst  i|iiii<l  iii  i|iiiliiisi'iiini|iii'  |iiilitiis 
lirincipcs  iiilniilniit  (-oiiiiiiiiiniii  iitilita 
Unn,  ilhc  siiiil  rccta'  politi.i'  scriiiiiiiini 
jiistiliain  alisnlntain  :  iii  ipiiliiisrnniipic 
vcro  politiis  inlciiililiir  snla  iitililas  |iriii- 
cipantinin,    illa'   siinl    vitiat.c   ct   (-(irnip- 


tioiics  ipi.cilain  rcctaniiii  pnlilianini  :  noii 
ciiiiii  iii  cis  cst  jtisliiin  siniplirili  r,  ncij 
JiiHlnin  Hcciiiiiliiin  (piiil,  nt  inlni  liircliir. 
1'riiicipaiitni'  cniin  (loniiiiativa»  <'ivi(uti 
iilcnlcs  (■iviliiis  siciit  Hcrvis,  Hciiicct  ad 
siiain  iilililatcin  :  cl  lioc  cst  cnntra  JiiHli- 
tiaiii,  (piia  civilaN  (!Ht  coininnnitaH  lilicro- 
nini ;  scrvns  cniin  iioii  mi  civiH,  iil  Hiipra 
ilicliiin  cst. 


LKCTIO  VI. 


Ex  /inc  socictnfis  civilis,  ct  niimcro  pr.vsidcntiutn,  fornif/s  rcfjc/irli  civitalcs  collif/il, 

ct  c(/rii/i>  f)/)/)ositf/s  labcs. 


AMTHJUA 

Deterniinntis  nnliMn  iis,  Imliitnni  est  politiiis  vow- 
siilonire  ciuol  nnniero,  el  niue  !*inl:  et  prms  reclivs 
ipsnrntn  :  etenini  Irtiusgressiuues  eruul  uiuuirestee  iis 
ilelcrininntis. 

Ouoninni  iinleui  politin  (iniiioni  et  i>olitennin  si- 
gniticanl  iileui,  polilennia  nnteinest.iinoil  (loininnlus 
civilntniu,  iieiosse  anteui  e.<se  (lonnnnns  ant  nnniu 
ant  pancosRUt  uuiltos,  (innudoipiidein  nnus  vel  pnnci 
vel  niulti  nd  coiniuuue  coulereiis  priiicipnutur;  lins 
qnidein  rectns  uecestinrinui  esse  politias  ;  eas  anteiu, 
((ua^  ad  propriuin  vel  nnins  vel  pancornui  vel  uiul- 
titudiuis,  trnusgressiones  :  nut  euini  iioncives  dicen- 
duuj  essc  participnules,  nut  oportet  couimuuicare 
conlereute. 


Vocare  autem  consuevimus  monnrchiarum  quidem 
eam  qna?  ad  commnne  coufereus  respicil,  regnnm ; 
eain  autem  qnai  pancorum  qnidem  plurinm  autem 
uiio,  arislocratiam,  ant  propter  optimos  principnri, 
aut  propterea  quod  ad  optimnui  civitnti,  et  comuiu- 
niciiutihus  ipsa.  yuando  nutem  mullilndo  ad  cc^- 
mnue  couferens  vivit,  vocatnr  comnumi  uomiue 
omniuiu  polilinrum  politia.  Accidit  autem  rntiona- 
biliter.  Unum  qnideui  igilnr  diflerre  secundum  vir- 
tulem,  vei  pancos,  coutingil :  plnres  antem  jiim  ad 
sunnnuiu  omuis  virluiis  perveuisse  difticile,  et  ma- 
xime  nd  bellicnm,  hoc  euim  inmnllitndinefit  :  prop- 
ter  (juod  qnideui  secundum  hnnc  politinm  priucipa- 
lissiiuum  qnod  propuguativum,  et  parlicipant  ipsa 
qui  possident  nrnia. 

Tiaupgressiones  antem  dictarnm  tyrannis  quidem 
regni.  oligarchia  antem  arislocratiifi,  (iemocrntia  au- 
tem  politiae.  Tyrauuis  quidem  igitur  est  monarchia 
ad  confereus  monarchiaulis.  01ig;irchia  aiitem  ad  id 
quod  abuudantium.  Democralia  autem  ad  couferens 
egenorum.  Ad  id  autem  quod  expedit  communi, 
uulla  ipsarum. 


Oportet  autem  paulo  per  longiora  dicere  quae  sit 
unaquaeque  harum  poliliarum.Etenim  habet  quns- 
dam  dnhitalione?:  ei  autem  qui  circa  uuamqnamque 
methodum  philosophatnr-et  nou  solum  aspicit  ad 
agendum,  conveuieiis  est  non  despicere,  neque  prae- 
ter.i^ittere,  sed  declarare  circa  unumqnodqne  veri- 
tatem.  Est  autem  tyrannis  quidem  mouarchia  sicut 
dictum  est,  despotica  politicse  communitatis.  Oligar- 
chia  aulem  quando  fnerint  domiui  politi.-e  qui  subs- 
tautias    habeut.    Democratia   autem    e    contrario. 


nECESS. 

Ilis  nulein  explicalis,  (^ousequens  est  ut  polilia* 
sivo  civilatis  adiniuir^lriuidie  foruias  considereiuns, 
(luot  sint  uuinero  et  (iini;  siut :  et  [irimniu  rectas 
videamns;  his  enim  explicatis  eiE  i|iiie  a  rectis  de- 
lle.xernnt,  erunt  iu  prom|)tn.  Oiioiiinni  autem  politia 
et  civilatis  n.lniiuistrnndiu  ratio  idem  siguiHcant, 
civitalis  auleni  adminislrnndai  ratio  est  id  quod  ia 
civitatibns  dominatur,  uecesse  vero  est  dominatum 
obtiuere  nut  nnnm  ant  paucos  nut  mullos  :  ubi  ijui- 
deiu  aut  nnns  aut  pauci  aut  multi,  qui  priEsuut  civi- 
tati,  spectaut  utililatem  coiumunem,  lias  quidem 
respnblicas  rectns  esse  necesse  est :  ubi  vero  pro- 
prin  vel  nniusvel  pnucorum  vel  mnltitudiuis  ulilit.is 
spectatur,  ha?  a  vero  deflectnut.  .Nnin  ant  cives  di- 
ceudi  non  snnt,  (|ui  snuluuiu?  civitntis  participes ; 
aut  nlilitalis  iutcr  eos  debet  esse  coniumnilas. 

Cousiievimus  auteni  apiiellare  nuius  principatum 
euiu  qui  ulilitati  coiunuiui  consnlit.  regnnm:  potes- 
talem  antem  pancorum  virtute  prajditorum  quideiu. 
sed  plurium  uno.  arislocratiain,  hoc  est  oplimatuin 
poteutntnm  ;  vel  quia  optimi  viri  reipublica;  praesunt, 
vel  qnia  itapraesnnt,  ut  omnia  ad  id  quod  est  civi- 
tali,  iisiine  quibnscnm  ea  cummunicatur,  utile,  re- 
ferunt:  ubivero  multitudocivitatisadministrationem 
ad  couimuuem  utilitatem  confert,  commuui  omnium 
civilatis  administraudae  formarum  nomiueappellalur 
graece  politia. 

Hoc  antem  probabili  ratione  evenit.  Nam  ut  unus 
autplures  virtnte  excellnnt.  tieri  potest:  plures  vero 
perfecte  oiuui  virtute  instructos  esse,  difficile  e?t ;  sed 
si  qua,  maxime  bellica  valent :  hac  euim  in  multi- 
tudine  u<asci  atiine  iuesse  solet.  Quocirca  iu  hac  rei- 
publicie  administrandae  forma  maxiuie  domiuaturea 
pars  civitatis,  quae  pro  reliquis  civibus  propugnat: 
maximeque  hujus  suut  participes,   qui  arma  teuent. 

Digressiones  autem  ab  iis  quaj  dicta  sunt  reipn- 
blicte  adiuiuistrandse  formis,  sunt  tyrauuis  quidem  a 
reguo,  oligarchia  autem  ab  aristocratia,  democratia 
vero  a  polilia.  Tyrannis  enim  monarchin  est  a(l  ejus 
qui  solus  imperat  utilitatem  spectans ;  oligarthia  aii 
commoda  divitum  ;  democratia  ad  egeutium :  reipu- 
blicae  utilitatem  nulla  eariim  habet  sibi  propositam. 

Jnm  vero  oportet  paullo  pluribus  verbis,  quae  sit 
unaquaeqne  harnm  rernmpublicarum,  expoiiere  : 
habeteuim  hoc  difficultates  quasdam;ei  autem  qui 
disciplinam  quamvis  philosophice  tractat,  neque  ad 
vilcB  usum  solum  cogitatioues  suas  confert,  couvenit 
acriter  rem,  de  qua  agitur.  intueri,  neque  quicquam 
praetermittere,  sed  patefacere  id  quod  in  quaqne  re 
vernm  iuest. 

Est  igilur  tyrauuis  quidemimperium  uniusherile, 
ut  dictnm  est,  iu  societatem  civilem;  oligarchia  au- 


294 


l»0|,|TIC()l\l  M. 


4Udit<lu  i|ui  uuu  (ju«4ideal  UiuUiluiJiueut  «ubatuuliitt, 

IM!'!    ■ 

1  idiuilubitatiu  uil  ilettuitiuneui  ii:it   (>i  eniiu 

fu.  '                     .....         tulUllli  civilnti», 

ilii  ilitniiiiii  iiiiilli- 

tU'i  iliculii  Kcci- 

ilii  II,    iiieliurtx 

du  I    uiiltiiu 

piiM  ,.  ■  ~:  diuiit ; 
utju  viiiebilur  uUiiue  Lieue  deUuUuiii  ea.it)  ile  (lull- 
tiU. 


At  vero  «i  i|uia  cuuuecteuii  atiuiniautiitJ  tiuiiieiu 
piiii<-ititlt;iii.  iieiitiri^H  niittiui  t;t  iiiullituiliueiu  tiic  n[>- 
pellet  jiolilMi,  uli;<^irclii>tui  <|uideiu  iu  i|iiii  |irinci|in- 
im  tiiiheiit  i|ui  ilivileii  paui^i  iiiultituiliiie  e\iiileiile8, 
<leiiiu<  r.itiiim  auti;ui  lu  i|iiii  <|iii  e^eiii  iiiiilli  e.\i6leu- 
le^  uiultituiliiie,  aliuiii  liiihet  chibilatiuueiii.  ijum 
eiuui  iliceiiiiia  uhkIu  ilictuti  iiulitias  euiii  iu  ijiia  [ilu- 
re«  ujiuleuti,  et  lu  quu  paiiciuren  eKeiii,  (luiiiiiii  iiu- 
tein  utruiiie  |iuliliuruiu.'  riquiilciu  uulla  uliu  (tulitia 
eiit  prieter  liicta^. 


VitJetiir  i;!itur  ratio  facere  pulaui  i|uuii  |tuucoii  ijui- 
deni  vel  iiiultu!)  esse  iloiuiuus  ucciiieua  est,  lioc 
quiileiu  oli^arcLiid,  hoc  auteui  lieuiocratiis,  propterea 
quo<i  upiileuti  <|uiiieui  pauci,  egeui  auleiii  iiiiilti 
nuiit  ubiqiie.  Frupler  quoii  eliiiiii  uon  aciiilit  <li<:la.s 
causasi  tieri  ilirtereutiie.  tjuo  aiileiii  tlitleruul  deiiio- 
cratia  et  olif^circbia  ab  inviceui,  peiiuria  et  diviliiB 
8unt  :  et  iiecessariuiu  qiiideiu,  iiliiiiiiuqiic  priucipa- 
tur  propler  ilivitiui,  nive  paiiciores  sive  pliires,  liaiic 
esse  oli^arcliiaiu  :  ubi  auteiu  egeui,  deiuocratiaiii. 
Sed  accidit,  sicul  dixiiiius,  bus  qiiiiieui  paiico.s  e=se, 
hod  auteui  uiullos  :  abuuilaiit  euiui  [lauci,  liberlate 
auteui  pjirlicipant  omues,  propter  quaa  altercautur 
iitique  de  politia. 


teui,  quiiin  ii  quoruiu  res  funiiliuris  uiiipla  eat,  do- 
luiiiatuiu  obtliieiil  iii  repubtica  ;  <leiiiu<'raliu  cuntra, 
<|uuiii  ii  qiiibii»  uou  aiuiila,  t>ed  HiiKiinla  et  teiiui» 
est  le»  raiiiiliari*,  reiiipiiblicaiii  ailiiiiiiiatrant.  I'iiiiia 
aiiteiii  iliibitiitlo  ail  nuperiureiu  ilintiiKliiiiieiii  pcrti 
Iielis  edt  liifi:,  qiiuil,  tii  |>|iil'e..t  qiii  tiiilit  li«:ilpletes, 
duniiuHtiiU)  in  civitute  ubtiiieani ;  <leiii<tcnitiu  iiiileiii 
eat,  iibi  niullitiulu  <l<iniiiiuliiiii  iii  <  ivitute  <ibliiiut  ; 
Kiiiiiliter  veru,  si  forte  cuiitr.i  ulitii  eveiiiiit  iit  iii<i|ie« 
iiuniero  biiit  lucupletitiiui  paiiciiiie.-i,  el  tiiiinMi,  iiuiiin 
vwiltub  pru-aleiit,  <l<tiiiiiiatiiui  iii  t^ivituti.-i  uiliuiiiistra- 
ti<iiie  otttineaitt ;  iibi  U'iti'111  exi^iiii  iiiuttitinlo  <l<tiiii- 
iiatiiin  olitinet,  otif^ur<:liiuin  tnne  ili<;uiil:  iiuii  recte 
viileri  poHAuut  reipublicujudiniuiiitraudtu  foriniuesiie 
iteliiiitiL-. 

At  porro  si  (|iiiii  eliaiu  copiilutu  qiiiiteni  ('iiin  iibiin- 
daiitia  rei  faiuiliaris  li<iniiuiiui  paii<:ilate,  cuiii  aii|/'iH- 
tiia  uuteiii  civiiiiu  niultitiKline,  itu  iiuniiiia  reltiispii- 
ltti<'is  iiupoiiat,  et  uligarcliiuin  i|ui<teiii  up|tellel  in  eu 
civitate,  III  <|uu  luipeiia  xeniiit  piiiici  uiiiuero  locu- 
pleles;  ileuiucruliuiii  aiiteiii,  iii  qiiu  ef<eiites  nuiiiero 
iniilti  rei|iiiltlii'iL'  uiliiijiiialriiiiilu;  iirut.^^iiiil  :  uUuiu 
Uif.i:  viii  <titiiciiltatciu  liiibet.  (Jiias  «'iiiiii  iticiMiius  e.'iH, 
ipiii'  iii.til<t  a  iKitiis  cuiiiuieiiioiatu;  suiit  ndpuldiciii 
u<tiiiiiiistraii<lu;  fornian?  euiii  dico,  iii  <jua  |itiires 
tuiiit  locuptetes,  et  eaiii,  iii  <|ua  egeule.s  paii<:iorcs, 
dituiiniitiiiu  uiiteiii  iii  i'e[iiiblii:a  ailiiiiiiistriiii<ta  iitri- 
<|ue  otttineut  Si  <|iiideiii  niitta  atiu  est  reipiititiciu 
uiliiiiuintraiiitu.'  furiiia  [irader  eas  iiuus   <tixiiiiiis. 

Vi.tetiir  i^iliir  ilispututiu  liu;i:  pluiiiiiii  rai^cre,  iiia- 
jureiu  vel  uiiiiorein  nuineruui  eoruiii  ()iii  <t<iiuiiialiiiu 
III  civilate  olilinent,  esse  e  rebiiK  accidentibus  po- 
tiiis,  <|iiuiii  pertinere  ad  viiii  et  imliiruin  oligurcliiie 
et  deiiiocrutiie ;  |irit|tlereu  qiiod  toctipleles  (juidcin 
jiiiuci,  |iau[ieres  auteiu  iiiiilli  siiut  iibiijue  geiiliiiin. 
(Jiinre  iion  eflicilur  iit  Kint  iltiu.  ijiiii!  dictai  «uiit,  di- 
versilaliu  caiisaj  Sed  ijuibiis  res  oligarcliia  et  deino- 
cratia  iuter  se  dilferunt,  eiK  buiiI  jtaiijtertas  et  divi- 
tiiK.  Ac  neccsse  quidein  est,  ulti  niagistralus  geriint 
iiro|)ter  divitius,  sive  sinl  [lauciores,  sive  plures, 
hiiitc  esse  otigarctiiam  ;  utti  vero  egentes,  deniocra- 
tiiiiu.  Sed  e  rebtis  uccideutittus  est,  iit  dixiiiius,  ut 
illi  qiiidem  siiit  pauci,  tii  vero  miiltl.  AltiiDdant  eiiini 
rei  tamiliuris  co[tiis  [tauci  ;  litierlalis  uuteiii  siiut 
participes  onines  :  propler  quas  causas  vindicant 
eibi  utrique  reipublicie  admiuislratiouem. 


Postquam  Philosophus  distinxit  poli- 
tias  lectas  ab  iiijustis,  hic  iiitendit  distin- 
guere  utrasquo  ab  invicem  ;  et  circa  lioc 
duo  facit.  Primo  dicit  de  quo  est  intentio. 
Secundo  cxequiturpropositum,  ibi, « Quo- 
niam  autem  clc.  »  Dicit  ergo  primo  quod 
postquam  pra-dicta  detcrminata  sunt, 
conscquens  est  determinare  dc  pohtiis 
quot  sint  numero  et  quae  sint ;  et  hoc  or- 
dine,  ut  primo  consideremus  de  poUtiis 
rectis,  secundo  de  injustis. 

Deinde  cum  dicit  «  quoniam  autem  » 
Distinguit  poHtias,  Et  circa  hoc  tria 
facit.  Primo  ostendit  secundum  quid  ac- 
cipienda  sit  pohtiarum  distinctio.  Secun- 
do  distinguit  pohtias,  ibi,  «  Vocare  au- 
tem  etc.  »  Tertio  objicit  contra  praedicta, 
ibi,  «  Oportct  autem  paulo  per  longiora 
dicere  ctc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  poU- 
tia  nihil  est  aliud  quam  ordo  dominan- 
tium  in  civitate.  Necesse  est  enim  quod 
distinguantur  poUtiae  secundum  diversi- 
tatem  dominantium.  Aut  enim  in  civitate 
dominatur  unus,  aut  pauci,  aut  muUi.  Et 


quodlibet  horum  trium  fuerit,  potcst  du- 
pUciter  contingerc.  IJno  modo  quando 
principantur  ad  utiUtatcm  communcm, 
ct  tunc  erunt  rectae  poUiia.  AUo  modo 
quando  principantur  ad  propriam  ulilita- 
tcmcorumqui  dominanttir,  sivc  situnus, 
sivc  pauci,  siveplurcs  ;et  tuncsunt  trans- 
gressiones  poUtiarum  ;  quia  oportet  di- 
cere  quod  vel  subjecti  non  sint  cives,  vel 
quod  in  aUquo  communicent  utiUtate  ci- 
vitalis. 

Deinde  cum  dicit  «.  vocare  autem  » 
Distinguit  utrasque  poUtias  per  pro- 
pria  nomina.  Et  primo  rcctas.  Secundo 
vitiosas,  ibi,  ((  Transgrcssiones  autem 
etc.  »  Dicit  ergo  primo  quod  si  sit  princi- 
patus  unius,  vocatur  regia  potestas  con- 
sueto  nomine  si  intendat  utilitatem  com- 
muiiem.  Illa  vcro  poUtia  in  qua  pauci 
principantur  propter  boninn  commutie, 
plures  tamen  uno,  vocatur  status  optima- 
tum  ;  vel  quia  optimi  principantur,  scili- 
cet  virtuosi ;  vel  quia  ordinatnr  talis  po- 
litia  id  quod  estoptimumcivitatis  et  oin- 


l.lilKll  III.  M 

iiiiiin  i'i\  iiiiii.  Snl  i|iiiiiitlii  iiiiillilinld  |ii  iii  llirit  ciho  |)I  iiii<M|iioi|  priiii.i  iliiltitiilio  nnt 

(■ipiiliii-  iiitriiiUtiis   atl  iilililalfiii  ('(Mniiiii  (■oiitfiMlflliiilioiinn,  .scilicct  pupiiliiriM  po- 

lUMii,   vdcaliir    rcspiililica    (|ii(iil    c.Ht  110-  tciitia»  ot  paiiconiin.  1'onatiir  crK<*  qiiod 

MUMi  coniniiiiKi    (Mniiiliiis   politii.s.  Kl  lioc  jn  aliipia  oivilatc  sint  pliin-H  (livili-s  (piaiii 

ipiod  ista  polilia  vocctnr  laii  iiMiniiic,  la-  paiiptMCH,   ct    divilcs    siiit  doiniiii  civita 

tionaliililiM^  accidil  :    dc  lacili    ciiiiii  coii-  lis  :   \i(lctiir    scciiiidiiin   lioc  (piod  ild  hit 

liiiKit  (piod    in  civitali^    inviMiialnr   nnns  Htatiis  innltormii.  Siinilitcr  ant^Mii  «i  uli- 

vcl  panci    (pii   iniiltniii  «ixccdunt  alios  iii  lcr  coiitiii^iat  (piml  panpcn^s  Kiiil  puiicio- 

virtulo  :  simI  valdc  dirilcilc  csI  (piod  niiilli  rcs,  scd  sint  incliorc.s  ct  forlionjs  cl  do- 

iiivcniaiitiir  ipii  pcrvcniant  ad  |)(Ml'cctio  ininciitur   civitali,     sc^pictnr    S(!(Mindiiiii 

lUMU  viiliitis  ;  scd  niaxiiiic  lioc  coiiliii^il  lioc.  ipiod   sit   ihi    statiis  jiaucorillll.    Nou 

circa  licllicain  virlnliMii,  iit  .'^ciliccl  niiiHi  orKo  vidclnr  ipiod  sit  hono  dcllniliun  do 

iu  oa  sint  piMlVcli.  Kt  idiM»  in   liac  poiilia  politiis  ciiin  dicliiin  sil  ipiod  slatiis  iniil- 

priiicipanliir  viri  licllal(M'cs  cl  illi  (pii  lia-  tornin   cst    doniiniiiui    paiipcruin,  status 

IkmiI  ariiia.  |iaiicoruiu  doiuiiiiiiui  divitiiiu. 
Doiudo  cum  dicit  «  IrausKrossiouos  au-  Dciiido  cuui  dicil  «  at  vero  » 

tem  »  K.\cludit(]uaindaiu  rcs[)ousioucm.  Pos- 

hisliuLTuit  corriiptioucs  dictariiui  poli-  sct   (Miiui    arK[uis  diciM-o  «(uod  iu   dctini- 

liaruiu  [icr  iioiuiua  ;  cl  dicil  (jiiod   dicta-  tiouc  [lauooriiiii  polcnliiccslcoujuujj^cud.-i 

rumpolitiarnmsunt  isla'lrausgrossioiios:  [laiicitas  divitiis  ;  et  iii  dofluilioiie  poteu- 

tyrauuis  ([uidcm  lit  ox  rego;   paucorum  lia*  multorum  ost  coutiu^^cuda  multifiido 

[)ot(Milia  cx  o[ilimatil)US  ;  [)o[)ularis  slaliis  [)au[)(M-tati  ;  ita  scilicct    «[uod  sit  [lauco- 

ox  rc[»ublica.  Kx  ([uo  coucludil   ([uod  ly-  riim  [loleulia  iu  ([ua  [lauci  diviles  prin- 

rauuis  ost  priiuM[Milus   uuius  intoiidcns  cijiaulur,    muUoriim  vcro   iii    «[ua  multi 

utililatcm   propriam.    Paiiooriim     sfatus  paii[)cres.   Sod  hoc  itcrum  habet  aliam 

vcro  csf  iufcudcus  ad  ufilifafcm  divifum.  duliifafioncm  :   si  euim  sufficienfer  divi- 

Popularis  stafus  vcro  ad  ufilitafcm  pau-  sa.^  suut  polifia^  ifa  scilicet  quod    nuUa 

[)erum  :  nulla  vero  earuminteuditad  uti-  sit  alia  poHtia  praetor  pranlictas,  non  erit 

lifatom  comniuiicm.  dare  sub   qua   polifia  comprcheiidanfur 

ncinde  ouni  dioit  ((  oportet  autem  »  dua?  praHliofae  [lolilia?  :    soiiioet   quando 

Objioit  ooufra  [iranlicta  :   et  ciroa  hoc  priucipantur  vel  multi  divites,  vel  pauci 

tria  facit.    Primo  dicit   de  quo  est  inten-  pauperes. 

tio  :  et  repcf  it  quai  pradicta  sunt.  Secuu-         Deinde  cum  dicit  «  videtur  igitur  » 
do  ponit  dubifatiouem,  ibi,  «  Prima    au-  Coucludit  ex  pra^missis  solutionem  du- 

tem  dubifatio  etc.  »  Tertio  ponit  sohitio-  bitafiouis;  et  dicit  quod  rafio  praemissae 

nem,  ibi,  ((  Yidetur  igitur  rafio  etc.  »  Di-  dubifafionis  videtur    manifestare    quod 

oit  ergo  primo  quod   oportel  ahquantu-  principes  esse  multos,   per  accidens  se 

him  a  rcmotiori  «liscufcrc  qua  sit   uua-  liabeat  ad  regimen  multorum  :    et    eos 

qua^que    pohfiarum    [u\cdiofarum,    cum  essc  paucos   per  accideus   sc  habeat  ad 

habeat    quasdam  dubitafioues.   IUe    qui  regimcn  paucorum,  eo  quod   ubique  in- 

philosophafur  iii  uuaquaque  arfe,  quasi  veiiiuntur  plures  pauperes  quam  divites  ; 

cousideraus    veritatem,  nou  sohim   res-  et   scouudum  hoc   iiomina    sunt  posita 

picit  ad  id  quod  est  utile  ad  agendum,  prout  iu  phiribus    inveuitur.  Sed  quia  id 

et  nihil  debet  despicere  vel   prstermif-  pcr  accidens  est,  non  est  differentia  spe- 

tere,  sed  in  siuguhs  declarare  veritatem.  cifica  ;  ideo  paucorum  potentiae  non  dis- 

Diotum  est  aufem  quod  lyranuisest  qua3-  tinguuntur  a  muUitudiuis    pofenfia   per 

dam  mouarohiadomiuativapolitica?  com-  se  loqueudo  secuudum  multitudinem  et 

muuifafis,  quia  scilioet  ulitur  civibus  ut  [)auoitatem  :  sed  id  quo  per  se  differunt 

servis.  Paucorum  vero  status  est  quaudo  sunt  pauperfas    et  divitia  :  alia  enim  est 

domiuantur  pohtia;  illi   qui  abundant  iu  ralio  regimiuis  quod  ordinatur  ad  opu- 

divitiis.  Popularis  vero  status  est  quando  lentiam  et  ejus  quod  ordinatur  ad  liber- 

domiuantur  pohtia^  non  ihi  qui  possident  tatem  quae  est  fmis  potentiae  multorum. 

muhitudinemdivitiarum_,  sedmagis  pau-  Et  ideo  necesse  est  quod  ubicumque  ah- 

peres.  qui   dominantur    propter    divitias,   sive 

Deinde  cum  dioit  ;(  prima  autem  »  sint  plures,  sive  pauciores  quod  ibi  sit 

Movct  dubitationem.   Et  primo  ponit  status  paucorum  ;  et  ubicumque    domi- 

dubitatiouem.  Secuudoexcludit  quamdam  nantur  pauperes,  ibi  sit  status  multorum: 

responsionem,  ibi,  (( At  vero  siquis  etc.  •  sed  pcr  acoidens  est  quod  hi  sint  multi, 
XXVI.  13 


^96 


iM»LiTi(:nui'M. 


et  illi  puuci.  i'uii(-i  uitim  buut,  ([ui  iitiiiu- 
duut  liiviliitij  huiI  umiifit  purlicipuut  li- 
htwlate  ;  ct  proiiter  hu-c  ilui»  alt»'i"<autui' 
Mitji  iuvii'1'iii  ;  (luui  [lauci  Vdluut  [iia-isMi 


[)io[»lt!r  «5X('OH8ijiu  iliviliuiiiiu,   ol    iiiulti 
voliiut  i)raiVulero   (laiicis,  <[uuHi  Uiquivu 
hMiles  (iis  [)r()[)t»n'  iihcrtatoin. 


I.KCTIO   VH. 


A'w<  injnrict  vautin,  non  int^rciuni  caninnttatio  ,  non  irrnpintfun  luiftitatio ,  non  bello- 
ruin  projinUntio,  non  iiKK/ixtratuuin  inirticijiathi ,  seil  beno.  beateque  vivemli  ratio, 
/loinincs  in  nriibwi  conijrctjavtt. 


SuiiiKinJimi  iiuteiii  priii!)  <|ui)s  teriiiiiuis  diciint  oli- 
tfarchia- et  ilL-iiiuiT(tliHB  :  et  i|uiiieiii  (|Ui>(i  jusluiii  e*t 
oliKaicliiciiiii  e\i-ileua,  et  ileuioiTHlicuui. 

OuiiieH  eiiiiii  tiin^uut  ju.slnui  i|uuilJniii ;  Heii  usque 
8(1  alii^iiiii  [iruceiJuut.  et  iJiciiiit  iioii  (jiuue  ijiioil  pru- 
prie  Jiisluui  :  putu  viijelur  u.'ijuule  e.sse.quud  justuiii 
eat.et  e."!,  sed  uuu  oiiiiiihus,  »eil  (i'i|Uiilihus.  El  vide- 
tur  inije((uale  esae  quud  justuiii  e-t,  ct  est,  ueil  uon 
ouiuihii!*,  !^ed  iuiti|ualihu8.  li  Huteui  hoc  aufeniut, 
scilicel  ({uihiis.et  jiidicaut  uiale. 

Cau.-<a  aiiieiu,  (jiiia  de  tiei|)tiis  juiliciiiiu  :  fere  autein 
pUiriuii  sunt  jiiilices  pravi  de  i»ru(»ni.s.  Quiire,  ()iio- 
uiaui  qiiud  Juatuiii  a!ii(uihus,  et  justiiin  e.st  eodein 
iiiodo  in  rehus  el  quihus,  sicut  dictiiui  est  prius  in 
tllucis;  rei  quideui  avjiialiliiteiu  coiiliteutur,  eaiu 
autein  (|uuL>  <{uihtis  duJjitiiut,  iiia.xiuie  ijuideui  [»ro- 
[iter  dicluiu  luoduiu,  (juia  judicant  de  se  ipsis 
inale. 

beiude  aiifem,  et  quia  dicere  usquerjuo  utrosque 
justuiu  aliiiil,  putiiul  Justuiu  dicere  8iuii»li(iler.  Ili 
(juidein  eniin  si  secuudum  ali((uid  inix.'r)uales  siul, 
puta  secnuilum  [lecuuias,  tutaliler  [iiitiint  iiicH(|uale3 
esse  :  ii  auteiu  si  secuudiiui  aliquid  ajijuales,  piita 
secuudiini  lihertatein,  totaliter  ieqnales. 

Quod  autein  iirincipalisainium  non  dicunt.  Siqni- 
deni  cnim  possessionum  gratia  couinninicasseut  ct 
convenissent,  tantnm  participant  civitate,  quautum 
et  possessione.Quare  oligarchicorum  sermo  videhitur 
utique  invakscere  :  iion  eniai  esse  justum,  ieqiiuni 
particifr  re  centiim  uiinns  nnuni  qui  intulit  miuam 
unam,  cum  eo  qui  dedit  residuum  totum. 

Ne([ue  iis,  qui  a  principio,  neque  post  acquisitis. 
Si  aiitem  ueque  ipsius  vivere  gratia  soluin,  sed  ma- 
gis  ip?ius  }»ene  vivere,  eleniin  servorum  utique  et 
alioruni  animalinm  esset  civitas,  nunc  autem  uon, 
quia  nou  iiarlici[iant  felicitatem,  neque  ipso  vivere 
secundum  eleclionem. 

Neque  compngnationis  gratia  rpiatenus  a  nullo 
injustitiam  [>atiantiir,  ueqne  [jropter  commutatio- 
nes,  ut  eum  usuin  qui  ad  invicem. 

Etenim  utique  Tyrrheni,  et  Carchedonii,  et  omnes 
quibus  sunt  contractus  ad  invicem,  et  unius  ulique 
civilatis  cives  essent  :  sunt  enim  ipsis  pacta  de  in- 
Iroductibilibus,  et  conveutiones  de  non  injustitia 
iacienda,  et  scriptur.'E  de  compugnatione. 

Sed  neque  principatus  omnihns  communes  in  iis 
constituti  sunt,  sed  alii  apud  utrosque. 

Ncque  quales  quosdam  esse  oporleal  alteros  alteri 
curant,  neque  quando  nullus  erit  injnstns  eorum 
qui  sub  paclis,  neque  quando  malitiam  nullani  ha- 
beant,  sed  solum  quando  nihil  injuste  agant  invi- 
cem.  De  virfute  autem  et  nialitia  ministraut,  qni- 
cumque  curant  bonaai  legi^lationem.  Quare  maui- 
festum,  quod  oportet  de  virtute  sollicitam  esse  ei, 
quffi  tamquam  vere  nominatur  civitas  non  sermonis 
gratia.  Fit  enim  commnnicalio  et  compugnatio  de 
aliis  loco  differens  solum  ab  iis,  qui  de  longe  com- 
pugnant.    Et   lex  paclum,  "sicut  ait  Lyeophrou  so- 


llECL'N!). 

Explicaniluin  anleni  est  [jrinium  (|U08  fines  et  quasi 
teriiiiuou  uiigiirchiiK  et  ileiiiucrittiai  couhtiluuut,  et 
qiiod  bil  jiis  oligarchi,f!  el  deiuocratiic  |»roprium. 
Oiiiues  eiiiui  aliijuud  Jiis  ohtineut,  sed  aliqiiatenus 
pruceduut,  nec  ouiiie  quuil  ahsolule  jiis  ebt  dicuut; 
vblut,  Ju.s  videtur  esse  a'ijualilii(i :  et  vero  est,  veruin 
nou  oiiinihiis,  sed  lequaliljus.  Tum  ina;qualita8  Jiis 
yidetur  esse;  et  vero  eist,  veruiii  uou  ouinihus,  sed 
ina-quiilihus.  Ui  veru  suhlaio  [lersoiiaruui  discrimiue 
male  Jtidicant.  Ciijus  rei  ha!c  caiisa  est,  quia  de  se 
ip.^isjudicunt  :  fere  autem  plurimi  de  rehus  suis  mali 
Judices. 

Quare  quoniatn  Justum  aliquibus  est  justuin, 
eademque  dislinctio  adhihenda  est  in  rehus  alijiie  iu 
persiiiiis,  queiiiuilinoduin  itntea  a  nol»is  diclum  est 
111  lihris  De  jiiunbu.s  :  rei  quideni  .'eqnaliti  tem  con- 
cedunt,  (»ersonarum  vero  iu  coutroversiam  vocant  : 
ma.\iiue  (piidem  (iropter  causam  antea  dictaiu,  qiiia 
res  suas  m;ile  judicaut;  secuudo  loco  vero  eliam 
[irupterea,  qn(»d,  quiim  utrique  jiiris  aliquam  parlein 
ohtiueant,  exi.stimaut  se  jus  omne  ac  feinipliciler  oh- 
tiuere.  Ili  eniin,  si  aliqua  re  siut  iuaequales,  verbi 
gratia  peciinia,  putant  se  oninino  esse  ina-qiiales  : 
illi  vero  si  qua  re  sint  ajquales,  vcluti  lihertiite,  se 
[irorsus  esse  ajquales.Sed  id,  quod  caput  rei  est^prae- 
termittunt. 

Si  euiiu  bonorum  et  facultatum  gratia  societatem 
coierunt,  tam  sunt  parlici[)es  civitatis,  quantiim  et 
facultatum  rei  familiaris  hithent.  Ilai^ue  eorum  qui 
paucorum  im[ierio  favent,  ratio  valere  videtur  :  non 
enim  justum  esse,  aequam  pnrlem  ferre  centura  mi- 
narum  euni  qui  unam  miuaui  altulit,  atque  eiiui  qui 
reliquum  oinue  contulit,  iieque  eorum  quifi  in  so- 
cietatem  initio  collata  sunt,  ne({iie  eonim  ({h;e  pos- 
tea  accesserunt.  Sin  non  soliiin  vivendi  gralia  con- 
venerunt,  sed  potius  hene  vivendi;  fesset  enim  alio- 
(jui  pervorum  etiam  el  aliorum  animantium  civitas  : 
nuuc  autem  non  est,  quia  non  sunl  bealitudinis, 
uec  viliE  e.\  consilio  degendae  parlicipes  :)  neque 
helli  societatis  causa,  ut  ne  a  quoquam  injnste  Ia;de- 
reutur;  neque  ut  res  inler  se  contraherent  et  com- 
mutarent,  neque  ut  mutua  consueludine  atque  opera 
uterentur  :  nam  Tusci  et  Carthaginienses  et  omnes 
quibus  sunt  inter  se  commercia,  essent  tamquam 
unius  civitatis  cives. 

Sunt  euiin  eis  pacta  de  rebus  importandis,  et  con- 
venta  de  non  inferenda  iuter  s^e  injuria,  et  ftedera 
de  helli  socielate.  Verum  iieque  magistratus  idcirco 
creati  sunt  omnihus  inter  ipsos  communes,  sed  alii 
apuil  utropque;  ueque  quales  alteros  esse  oporleat, 
alteri  laborant  neque  ut  ne  quis  eorum  qui  cominu- 
nihus  paclis  et  f(3eJeribus  continentur,  injuitus  sit, 
et  ne  ullo  vitio  sit  atfectus,  solliciti  siint  :  sed  hoc 
tantum  iis  curiE  est,  ut  ne  alteris  ab  ulleris  iujnria 
inferatur.  Atqui  de  virtute  et  vitio  civium  diligenter 
cogilant,  quibus  curae  est  ut  civit.as  bonis  legihus  sit 
temperata.  Ex  quo  etiam  intelligere  licet  civilatem 
eam,quaj  revera  uouiiuelurcivilas,  etnonitadicalur 


l.illKll 


3S7 


iiltulu,  litliiju»*!)!  iiiviuoiii   jiuloniiii,  «i<il  iinii  i|ualtt 
iiiciat  lioiiu»  ulJuKlu*  civot. 


(,hi(i(l  luitoiii  Ikic  iixxIo  ^o  hiiliivit,  nMuirc^luiu.  Si 
iiuuii  iilii|ui-i,  i<l  ('ii|iiili<t  li>i'.'i  iu  uiiiiiii,  iil  Hii  liiii- 
^iiiit,  .Mi<f(iin<iii'iiiu  civiliix  i>l  ('.iiriiilliiiiruiii  iiiiiii'*, 
taiui<ii  iiiiii  uuii  civiliiH,  ui<i|uo  h'.  iul  lusici-iii  coiiuu- 
biik  lucoriiit,  (|iiiiiiiviH  Ikic  |ini|ii'iiiriiui  ciiiuuiuuicii- 
tioiiuiii  civiiiitiluiK  dit.  Siiuilitcr  iiulriii,  ui<i|iii'  hI  (|ui 
liiilulan<ul  HO|)(iriiliui  i|ui(li<iii,  tioti  taiui'11  tiiiiliiiii  iId 
loiigi)  ul  iioii  couiiuuuicanuit,  <-vA  «i  rHHoul  i|i.<i'<  li'- 
giiH,  iit  iioii  HfijiHOH  iitjtt^li'  ui(ili<>lan<iil  circ.ii  iiitiluaH 
ilalioiioH,  |itila  hI  liic  i|ui(li<iii  i'HHiit  1'itlii'r,  liic.  auli'ui 
«^iicola,  iiliiis  atili'111  coriarittH,  iilius  vi-ro  aliiul  iili- 
i|tii(l  liili',  iit  iiitillittKliito  i>ssi<iil  (lcci'111  luillia,  iioii 
tniueu  cotitititiiiicarctil  iii  itlio  iiiillo,  (|uitiu  iii  tali- 
luis,  iiuta  cotutittiuicatiouo  i<t  coiii|iti^iiali(iui<,  iii>- 
iliii'  sic  (iitiilciit  civitas  :  iu'o|il('i'  (|iiatu  itiK^ui)  caii- 
satu'.'  iioii  iMiiiii  iili(itii<  iiro|itcr  ttoii  iiroiiiii(|iiuiu 
ooiuuttitiitatis.  Si  tuiiiii  sic,  et  coiiveuiriMit  sic.  ooiii- 
iiiuiiiciiiites,  tiiius(itiisiiui>  lamcii  tiliTctur  proiiria 
lioiiio  taiit;iiiaiu  civilalc,  ct  silii  ipsis  ati\iliiiiili's  si- 
cut  iiuj,'iui  i>\isU'ittii  ftil  iiijuriaitlcs  soliitu  iicinm  sii; 
utitiuo  \i(lcliilur  esse  civilas  ililiffouler  coiisidoraii- 
libtts.  SinuidoiH  siuiiliter  collo(iuereutur  cougregali, 
et  sis;illiitiiii. 

Mauilosttuu  if^itur,  qiiod  iioii  est  civitns  comiutinio 
loci,  et  ejtis  (iiiod  iioii  est  iujtisla  af^ere  ad  seipsi  s, 
et  iuutiia>  dalioiiis  {^ralia;  sed  lioc  iiiiideiu  necessn- 
riuiu  existere  si  eril  civitas.  Atlniueu  uenue  e.xisteu- 
tilnis  oiuiiilius  iis,  est  jnui  civitns. 

Sod  ipsitis  liciie  vivere  coutiiiiinicnlio  et  doniibus 
et  geiieribtis  i;ralia  vita)  perfcctin  el  per  se  surticien- 
lis.  Noii  erit  laiiien  lioc  uon  iiiitiiii  et  eiiiiulein  locuni 
liabitnnliiiin,  el  uteiiliiiiii  coiiniibiis  :  propler  qiiod 
nlVectiones  lacl.u  suiilin  civitalilms  el  tVateniitates, 
et  ituniolatioues,  ot  dediictioues  ipsius  couvivere. 
(juod  nuleiii  tale,  aiuiciiiai  opus;  couviveudi  eniui 
electio  nniicitia  est. 

Finis  (inideiu  i(j;itur  civitnlis  bene  vivere.  hrec  nu- 
teui  tiuis  firntia.  Civitas  aiilein  i;eiieruni  et  vicortiiu 
coinuiuuitas  vila>  perfectac  el  per  se  siiflicientis.  Hoc 
nutem  est,  nt  diciuius,  vivere  lolioiter  et  bene  :  bo- 
unrum  erpo  neliouuin  ^rntia  poneudum  esse  polili- 
caui  couiuuuiiouem,  sed  uou  ipsius  convivere. 


Propter  quod  quidem  quicumqne  adjicinnt  plnri- 
uuim  nd  tnleiii  cominuuioneiu,  iis  civitatis  attinet 
plusqaam  lequalibns  secuudum  libertnlem  et  peuus, 
vel  uuijorihiis,  seoundum  politicam  aiitom  virlntem 
iiireiiunlihus;  vcl  e.xcedenlibus  seciiiidum  divilins, 
secuadum  virtulem  nutem  excessis.  Qiiod  quidem 
ii^itur  omues  qui  de  iiolitiis  altercautar  partem 
quaindam  jnsti  dicant,  mauifestura  est  ex  dictis. 


vurlioloiiiin,  virliili*  lurnni  liiiltiTt*  i!«>lien>.  Aliii«|iil  ct< 
viiiiii  iiicltitnii  llt  hi'111  K<'rt<iidl  noclctn»  nh  nlil«  iNtltl 
iiiiiliii  liiii({i'  iliiitMiilibiiN  loco  taiitiiiii  dilli-rt'ii«.  'fiiiii 
li<\  ririliiii  i<iil,  qiiiiiuiiiliiiodiiiii  ilixil  l.yi'ii|itiroii  lo- 
pluiila*,  ijuo  iiilcr  ipKOii  jura  Hervntiiiii  iri  :  ninl  tioii 
liolfnl  civu<4  M|Miiiititliir  ui4  eniceru  viro*  ttitiioi  vl 
jiuttoii. 

lla  autciii  reiii  hc  liiilnTe  |ii<rii|iii'iitiiii  ent.  Sl  qiiit 
1'iiuu  liica  iiitcr  Hi<  ili»jiiiict/i  i-tiiiiii  iii  uiiiiiii  coiitrn- 
litt,  iil  iirhi  .McKiirfiixluiu  urhfiii  diriiilliioriiiii  ii.ir 
iiihiiH  liiiiKiil  :  iKiii  eril  tiiiiifii  iiiia  civilat  ;  iitMiiie, 
li  coiiuiihii  JtiraiiihT  hu  pujiiKeriiit.  Atqiii  Ufiiiiii  lioc 
roiiiiiiuuioiiH,  qiiii'  tll  piT  ciiuiiiiltin  civiiiilitiii*  enl 
puculiiirf.  Siuiililfr  vero  iifipiu  ni  qiii  Hfiir^iiiii  i|iii- 
iluiii  Imbiliireiit,  iioii  Iniiifii  ita  loii^e,  iil  iultT  re 
iioii  coiiiiiitiiiicareiil,  Hud  ni  fH>>fiit  iii  IfKU''.  un  iiit«*r 
hu  iiijiiria  Mrilcfreiil  iii  rfruiii  jieriiiiilaiioiiihiiii  el 
coiiiiiiiiiiicaliouihiiH  :  vtThi  ftrati",  ni  nliHH  qiiideiii 
esHfl  rabfr,  aliiiH  aKricola,  aliiiH  Hiilor,  nliiH  nliud 
qiiippiiiiii  talf,  iiunifro  aiileiu  f^^fiil  decif^  iiiille  : 
noii  taiiifu  qiiicqii.im  iiliiid  iiitiT  ne  coiiiiiiiiiie  linlic- 
reiit  |ira<lfr  |ii'riiiiiliilioiicui  el  helli  Hocietatetii,  no 
sio  quidfiu  essft  uiiacivilns. 

Cur  taiidfiit .' iiou  eiiiiii  propteren,  quud  non  ^it 
propiuqiiilas  et  coiijiiiictio  coiuiiiiiiiiouiH.  iNaiii 
etiaiiHi  uuiiiu  iu  lociiiii  coiive nirciit  iin  cnmmuiii- 
oautcs,  ft  iidvcrsiH  eos,  n  qiiihiH  iiijtiiia  Ince-iHereii- 
tiir,  ntiNilio  nlter  nlleniui  juvnreut  tniittini,  tntiii|uani 
belli  sociftate  coujuiicli,  tiiitisiiui^i^iiie  tniiiiMi  duuio 
8iia  tnuii|iiiiiii  I  ivilnle  itliTcttir  :  iie  fIc  qtiidem  ci- 
vitns  esse  ncute  iiiliientihiH  vi<lehitiir,  Fiquideni 
siuiililer  iuter  se  comiuiiiiii.'arciit  ciiiif;refj;nti  ntqiie 
disparnti.  Pers|iicuiiiii  ii;itiir  est,  civilatem  iioii  esse 
loci  coinuiuuioiieiii,  securitnlis  niiituii|tienii.xilii  at- 
que  usiis  cnusa  iiiitaiii  ;  sed  lia>C(|uideui  prierto  sitit 
neoesse  est,  si  (|nidem  civiliis  fiitura  esl  :  iioii  tnmeii 
etinmsi  litec  oinijia  ndsiiit,  jnm  civilns  est ;  .■ied  ea 
demiim  societns  civilas  est,  qtiiD  beue  vivendi,  et 
tuiii  domibus  seii  fniniliis,  tiim  ffeiieribus  seii  genli- 
hus,  vitic  perfecta»  el  coutenla;  gratia,  comparala 
est. 

Non  est  ntitem  lioc  futurnm,  nisi  uniiin  et  eun- 
dem  locuin  inoolant,  ct  coiiniibiis  nlantiir.  Qwa- 
propte.  et  ntlinitntes  in  civitatibus  iustituta;  sunt,  et 
cnrinlium  sodnlitates  et  sncrilicia,  et  (lUcE  suut  aliae 
viliE  socialis  consiietudines  et  ohlpctatioiies.  Umc 
nuleiii  omiiia  aiuioitia  etlic  t  ;  cousiliiim  eniin  uua 
viveiKii  ainicitia  est.  Finis  igitur  est  bene  vivere  : 
haec  auteni  liuis  gratia  siiut.  Civila?  porro  est  qnaiido 
iutor  geiiera  seti  gentes  et  vicos  el  communio  vitae 
perfectae  el  boiiis  ouinibns  necessariisinslructtE.  Hoc 
aiitein  esi,  nt  (liciiuus,  beat;;e  et  beue  vivere.  Sta- 
tneiidtiin  igitur  ct  sooielatem  civilom  actioiium  ho- 
uestnrum,  uou  nua  vivendi  causa,  csse  compara- 
taui. 

Quocirca  quionmque  in  talem  soeietatem  phirimum 
conreruiit,  hi  phis  civitnlis  pnrliti[iniit,  quam  qui  li- 
bertate  (juidem  et  genere  sunt  pares  aut  majores, 
virlute  vero  civili  impares  :  aut((ui  iliviliis  quidem 
sunt  snperiores,  virtute  vero  iuferiores.  Omaes  igi- 
tnr  eos  qui  de  reipublicse  admiuistraudcE  formis  in- 
ter  se  ambiguut,  partem  aliquam  juris  dicere,  ex  iis 
quae  dicta  sunt,  perspicuum  est. 


Postqnam  Philosophus  declaravit  per 
quid  (listinguuiilur  popuh^ris  status  et 
paucorum,  in  purtc  ista  ostendit  perquid 
antiqui  istas  poUtias  dctcrminaverunt.  Kt 
quia  determinaverunt  hujusmodi  poUtias 
per  Justum  qnoddam,  ideo  determinat  in 
parte  ista  de  justo  paucorum  poten  ia.  et 
multorum,  et  quomodo  verum  dixerunt, 
et  quomodo  non  :  et  dividitur  in  partes 
duas.  In  priina  pra^mittit  intcntum  suum. 
Secundo  prosequitur,  ibi,  «  Omncs  enim 
tangimt,  etc.  »  laprimadicit  quodpost- 


quam  determinatum  est,  quid  est  pau- 
corum  status,  et  muhorum,  et  quod  dis- 
tiuguuntur  per  divitias  et  penuriam, 
primo  accipieudum  definitiones,  quas 
antiqui  assignaverunt  de  ipsis.  DefiniuQt 
aulem  ista  per  jnstum,  quia  poUtia  est 
ordo  inhabitantium  iii  civitate,  et  iste 
ordo  attenditur  secundum  aUquam  jiisti- 
tiam ;  ideo  hujusmodi  politias  definiverunt 
per  justum  :  propterquod  videndum  est, 
quid  sit  justum  muUorum. 

Deinde  cum  dicit  «  omnes  enim  > 


SdH 


I-OI.HKKHIIM. 


l'i't)Mei{uilur  iuU-Jituiii  hiiuiii.  Kt  quiu 
uutiijui,  ut  (liituiii  t*:»t,  i?)tu!i  [lulitius  ilis- 
liiiXiruiit  pi-r  jiisluiii,  vuli  ili-ti-iiiiiiiuru 
(luoil  hiijusiiiiKli  Justiiiii  sit  justum  secuii- 
(luin  iiuiil,  111)11  .>>iiii[)liritiM-.  Kt  priiiio  os- 
teiiilit,  ([uoil  sit  jiistuiii  si-ruiiillllil  (juiil. 
Seruiiilo  S[)t'cialitrr,  ((iiod  iioii  sil  jus- 
luiii  8iiii[)li(-it(;r,  it)i,  «  tjuod  uutuiii  [)riii- 
ci[)ulissiiiuiii,utc.  *)  Ailhuc  [iriiiiu  iii  duus  : 
([Uoiiiaiii  |)rinio  d«;clarut,  ijuod  isli  t(;ti- 
Kiruiit  jii>tuiii  seciiiidiiiii  qiiid,  iioii  siiii- 
[>lieiter.  Secuiido  ussiguat  cuusum  cujus- 
duin  dicti,  ihi,  <  Cuiisa  aiiteiii,  ({uiu  etc.  )> 
lii  [iriiiiu  dicit,  (jniid  oiiiiies  anti(|iii  (l(;ter- 
iiiiuaiiles  de  [laucoruiu  statii,  ct  (h;  iiiul- 
toruni,  taiiKUiit  justuin  secuiiduin  '^juid, 
iion  siiii[)liciler ,  [jroiredeiites  us([iie  ud 
alii(iiid  :  et  diciint  iion  ointii;  illiid  iinod 
est  [iru()rie  justum  et  siin()liciter  jiisfuin, 
seil  illud  «[uod  est  iin[)ro()rie  et  seciinduni 
«[iiid  jiistum.  Kt  hoc  a[jparet,  ([uiu  justum 
utleiulilur  seciinduin  urK(uain  ()ro[)ortio- 
uein,  et  sec^uiidum  uli((nam  liig^nitutem, 
sultein  in  jiislitia  distrihutiva.  Kt  ideu  uhi 
est  justum  secundum  (iroportionem, 
qua;  est  sccuiidum  diKiiitat«!m,  respectu 
hoiii  simpliciter,  ihi  esl  honum  simplici- 
ter  :  uhi  autem  non  est  respectu  hoiii  sim- 
plieiter,  sed  secundum  quid,  ihi  justum 
non  est  simpliciter,  sed  secundum  quid. 
Hoc  autem  est  in  statu  multorum,  et  ()au- 
corum.  Instalu  eiiimpaucorumattenditur 
justum  penes  divitias,  in  statu  vero  mul- 
torum  penes  lihertatem.  Et  manifestum 
est,  quod  ista  non  sunt  hona  simpliciter: 
hona  enim  simpliciter  sunt  hona  virtutis  : 
quare  manireslumest,  quod  isti  tetigerunt 
justum  secundum  quid,  non  simpliciter. 
Iterumhoc  apparet.  Justumenim  a^qualo 
videtur  essc  vel  consistero  in  quadam 
a?qualitate  secundum  proportionem  ;  qiia^ 
non  solum  attenditur  ex  parte  rerum, 
quai  distrihui  dehent,  sed  ex  parte  suppo- 
sitorum,  quihus  dehet  fieri  distrihutio. 
In  justitia  enim  facienda  etiam  attendi- 
tur  aequalitas  proportionis  ex  parte  per- 
sonarum,  quihus  dehet  fieri  justitia  se- 
cundum  aliquam  dignitatem  :  et  eamdem 
oportet  esse  proportiouem  rerum  qu£e 
distrihuuntur ;  ut  si  sint  ffiquales  secun- 
dum  virtutes,  a^qualiter  distrihuatur  eis 
de  bonis.  Si  autem  inaequales  secundum 
virtutem,  distribuatur  eis  aequalitcr  sc- 
cundum  proportionem,  ut  quanto  exce- 
dit  unus  alium  in  virtute,  tanto  plus  dis- 
tribuatur  ei  de  bonis  communihus.  Si- 
militer  etiam  siquantum  ad  alic^uid  atteu- 
ualur  dignitas.  Et  antiqui  decertantes  de 


jiisto  [)Uiicoriilii  [)ut(;ntia-  et  iiiiiUoiuin, 
•-(jncesseruiit  heiie  a'quulitut«;ni  ex  purte 
reruiii  et  tetig«-ruiit ;  a'((ualilatem  uutem 
Mii[)[)OHitorum  [)ra;terinis«'ruut,  et  iiiuh; 
«(iiaiitiini  ad  ho(!  Jiidi<uvi'ruiit.  (Jiiare  mu- 
nireslum  i-st,  «[uod  iioii  ti^ligcrunt  jusfiini 
siin()licifer  ;  ({iiure   iiiale  i[)snin  Jndicave- 

lUIlt. 

Deiiiih;  cuiii  dicit  u  cuumu  uutem  » 
Assignut  cuusam  cujusdam  dirli.  I)ixit 
eniin,  quod  iiiuli;  Judicav(;iuiit  ih;  Justu, 
ot  assignut  cuusuin  hujusmodi  :  ot  divi- 
ditur  in  duu»,  secundum  quod  du|)liciter 
assignat.  S<;cuiida,  ihi,  «  Deiiide  uut«;m 
etc.  ))  lii  [)riiiia  dicit,  «[uod  cuusu  qiiure 
mule  judicuv«;ruiit  de  juslo,  noii  conside- 
ruiites  a;qualitaf«;in  (lersonariim  sed  re- 
riiin,  ha-c  fiiit,  ([uia  ih;  sei[)sis  Judicave- 
lunt :  f(;r(;  auteni  plures  praviim  Judi- 
cium  daiit  de  seipsis;  et  ratio  hujus  (;st, 
«(uia  ad  Ju«liciuin  requiritur  prud«;ntia. 
l'rudeiitia  autem  pi-aiSU()()oiiit  a[)()«;titum 
i«;ctuin  per  virtufem  inoralem  :  quod  ergo 
()i;rvertit  a[)petifum,  pervertit  judiciiim 
rationis.  Judicium  autem  de  seipso  per- 
vertita()p(;titus  malus  et  perversus.  Ilomo 
aulem  liahet  ut  in  ()lurihus  perversiim 
appetifum  respectu  suiipsius,  ({uia  unus- 
«[uisque  nimis  afficitur  ad  seipsum.  Et 
ideo  propter  nimiam  dilectionem  et  afTec- 
tionem  «(uam  hahet  ad  seipsum,  volunfas 
perverfitur  a  finc  recto  :  et  ideojudicantes 
de  seipsis  prave  Judicant.  Et  dicit  «  Fere 
autem  etc.  »  quiasapientes  non  male  ju- 
dicant  de  seipsis:  habent  enim  pruden- 
liam  et  appetitum  rectum,  et  cognoscunt 
se  sicut  sunt,  et  ideo  non  inordinate  af- 
ficiuntur  ad  seipsos;  propter  quod  recte 
Judicant  de  seipsis  sicut  de  aliis.  Cum 
ergo  justum  sit  a^qualc  eodem  modo  et 
ex  parte  rerum,  et  ex  parte  personarum, 
sicut  dictumest  iii  Ethicis,  ipsis  vero  an- 
tiqui  erant  persona;,  quibus  fiebat  distri- 
butio,  et  judicabant  de  seipsis  :  concesse- 
runt  iequalitatcm  ex  parte  rerum,  non 
personarum  :  quaremanifestum  est  quod 
male  judicaverunt  dejusto. 

Deinde  cum  dicit  «  deinde  autem  » 
Hoc  idem  probat  secunda  ratione  :  et 
dicit  quod  iterum  manifestum  est  quod 
hi  qui  favent  statui  paucorum  et  multo- 
rum,  male  Judicaverunt  de  Justo,  et  prop- 
ter  causam  dictam,  et  quia  tangcntes 
justum  secundum  quid,  putaverunt  teti- 
gisse  Justum  simpliciter:  sed  non  tefige- 
runt,  quia  dixerunt  fautores  status  pau- 
corum,  quod  si  aliqui  sunt  inspqualcs 
secundum  quid,  sunt  iuaiquales  simplici- 


I.IHKK  III. 


S19 


t(M' :  viiii^licrl  si  siiiil  iii;i>i|ii;)livs  si-i-iiiiiliiiii 
ilivilias,  ill  iiiiiis  sil  (iilini'  ;ili(i,  siiil  iii;c 
(|iinl(^s  siin|ilii'iliM'.  J*ll  idco  ikmi  l:iiiliiiii 
(l(i|)i^t  (lislriliiii  (1(1  hoiiis  (■oiDiDiiiiiliiis  iiiii 
i|m;iiiIiiiii  ;ill<M'i.l'':iilliM'i's  sl;iliis  iiiiilltM  iiiii 
(li.\(M'iiiil,  (luoil  si  .(li(|iii  (>ss(Mil  ;('(|ii:)l('s 
iii  lilMMl;)l(i,  ossdiil  a'(|ii!il(is  siinplicilcr, 
dt  aM|ii)ililrr  (hilxiliiiiil.  rdcipdrc  ilc  IxMiis 
coiniiiiitiil)iis.  Si  :iiilciM  i  M;cqii;il(^s  iii  lilicr- 
l;iU\  iii;i'(iM;ilcs  siin[)licilcr  cl  iii;i'(|ii:ililci' 
(lcl)(M'(Mil  rccipnni.  Kt  sic  nmnircsliiin  csl, 
([uoil  iKMi  lanf^uiil  simplicilcr,  scd  sccuii- 
(luni  (|ni(l.  Ar^tiunl  ciiiin  a  s(!cuii(liiin 
(|ni(l  ad  siniplicilcr  :  csl,  a'(|ualis  s(H'uii- 
diiin  divilias,  crgo  aMiiuilis  :  ot  csl  a»(jua- 
lis  in  lil)(M'lalc,  crp:o  aMinalis  simplicihM'. 

ncindc  cuni  dicil  ((  (piod  iiuliMn  » 

l*rol);it  s[)C('i;ililcr  (juod  isli  iioii  intcn- 
(loriinl  justuin  sinqilicitor.  Kt  priinoinuin- 
tum  adstatnm  paucorum.  Sccundo  qii;in- 
tum  ad  omncs,  ihi,  «  Neciuo  iis,  ([iii  ;i 
lM'inci|)io  olc.  »  lii  prima  dicit  ([uod  isti 
diinittuut  i^rincipalissimuin  jiistum.  Si 
onim  ita  ossot,  ciuod  civitas  cssct  iusti- 
tuta  nnalitor  proplor  divitijis  ot  possos- 
sionos,  ot  hominos  communicassont  et 
couvcnissont  projitor  cas,  t;intiim  parti- 
ciparent  civitatc  (luantum  divitiis.  Et  tuuc 
veritatom  liaborot  sormo  oorum,  (lui  do 
statu  paucorum  scril)unt,  ut  qui  a^qualos 
esscnt  iii  divitiis,  icqnalitcr  rccipercntdc 
communi :  si  vero  non,  non.  Non  cnim 
videtur  eis  esse  justum,  si  communitas 
habcat  iii  bonis  contnm  talcnta,  quod 
tantum  rccipiat  dc  ccntum  talcntis,  qui 
ad  commune  non  apposuit  nisi  unam 
minam,  idest  aliquam  parvam  mcnsuram, 
sicnt  ille  qui  totnm  residuum  dcdit.  Itc- 
rum  noii  vidctur  ossc  justum,  quod  ille 
qui  minus  apposiiit  ad  commune,  tantum 
recipiat  de  illis  qua?  habuit  communitns 
a  principio,  ncc  de  illis  qucC  postmodum 
acquisita  sunl.  Nunc  autem  civitas  non 
est  institnta  propter  divitias  finaliter,  cum 
divitiae  ad  aliquid  ordinentur  :  quarema- 
nifestum  est  quod  isti  qui  statui  pau- 
corum  favent,  non  tetigerunt  justum 
simpliciter. 

Deinde  cum  dicit  «  neque  compugna- 
tionis  » 

Osteudit  universaliter  quod  nec  isti  nec 
aliitetigeruntjustum  simpliciter.  Et  quia 
justum  attenditur  in  ordine  ad  finem  ci- 
vitatis,  in  operationibus  qua;  sunt  ad  al- 
terum,  ideo  Pbilosophus  declarat  fmem 
civitatiB,  ut  ex  hoc  appa''eat  quid  sit  jus- 
tum  simpliciter,  et  quid  justum  secun- 
dum  quid.  Et   dividitur  in  partes  duas. 


|'iiiiiii  (istciidit  ^^''r^iti;)  ('iijiis  (inis  civi- 
l.is  sit  iiislitiil;i.  Scciiiido  inrcrt  cdrulla' 
riuiii,  o\  (|iiii  ;i|i[iiirot  illiid  i(iiod  intondit 
|iiiiici|ialilcr,  ibi,  «  (.hi;i|ii'ii|itcr  ctc  n 
i'riiii;i  in  diias.  l'riiiio  (istciitlit  (jiiod  ci- 
vitiis  iioii  cst  iiistiliita  k>'''iI>'1  aliciiJnH 
lioni  |)arti(MilariH,  nt  socnndum  (jiiid.  So- 
ciiiido  ostcndit  f<i'iil>i»  <'ii.ius  ost  insliliil;!, 
ibi,  ((  Scd  ipsiiis  bcnc  vivcrc  clc.  »  .\dliiic, 
prima  iu  dii:is.  IMiiiio  oslciidit  (iiiod  non 
cst  institula  ki'!iI>"  i|»si>is  viviMM;  abso- 
liilc.  Sociiiido  (piod  noc  f^^ratia  conimii- 
t:itioiiis,  ;iiit  c(iiii|)iigii;ilionis,  ibi,  «  .\(!- 
([iic  c()in[)iigniitioiiis  gi';iti;i  olc.  »  lii 
priiiKi  dicil  ([iiod  si  civitiis  non  sit  insti- 
liila  llinililcr  [iroptor  divitiiis,  nec  insli- 
tut;i  ost  gr;iti;i  i[isiiis  vivori;  soliim,  it;i 
([iiod  ipsnin  vivorc  siiciindnm  so  sit  (inis 
iiltimns  civilatis,  sod  miigis  ipsnin  vivero 
l)(Mio  :  si  cnim  vivore  absoluto  csset  (liiis 
civitiitis,  (inicipiid  atting(M'ot  ad  viv(M'e, 
attingoi'(d  ;id  liuoin  civilatis  :  sod  scrvi 
et  bruta  iinimaliii  attinguut  ad  vivero  ah- 
solute,  qnarc  attingereut  ad  nnoin  civita- 
tis  :  sed  non  attingunt,  quia  folicitas, 
Jlnis  est  civitatis  :  ipsa  autcm  non  parti- 
cipaut  fclicitatcm  nccattingunt  ad  ipsum 
vivere  secundum  electioncm  :  quare  ma- 
nifestum  est  quod  civitas  non  est  insti- 
tuta  gratia  ipsins  vivcre  absolute. 

Deinde  cum  dicit  ((  neque  compugna- 
tionis  » 

Ostcudit  quod  nec  gratia  compugna- 
tionis,  ot  commutationis  eorum  ad  invi- 
cem.  Et  dividitur  iii  duas  ,  secundum 
quod  hoc  dupliciter  probat.  Secunda,  ibi, 
((  Qiiod  autem  hoc  modo  etc.  »  Adhuc 
prima  in  duas.  In  prima  ponit  conclusio- 
ncm  ralionis  quam  intendit.  In  secunda 
probat  eam,  ibi,  «  Etenim  utique  Tyr- 
rherii  etc.  »  In  prima  dicit  quod  civitas 
non  est  instituta  gratia  compugnationis 
ad  inimicos,  ut  a  nullo  possint  pati  in- 
justitiam;  nec  gratia  commutationis  fa- 
ciendae  ;  nec  propter  aliquos  contractus, 
vel  usus,  qui  possunt  fieri  inter  homines 
ad  invicem. 

Deinde  cum  dicit  «  etenim  utique  » 

Probat ;  et  dicit  qiiod  si  civitas  esset 
instituta  propter  ista,  quae  dicta  sunt, 
tunc  Tusci  et  Carthaginienses,  quihabent 
aliquos  contractus  ad  invicem,  essent 
sub  una  civitate  :  sed  hoc  est  falsum  : 
quare  civitas  non  est  instituta  gratia  ali- 
cujiis  commutationis,  nec  compugna- 
tionis.  Circa  istam  rationem  sic  procedit. 
Primo  probat  consequentiam.  Secundo 
destruit  consequens^   ibi,    «   Sed  neque 


130 


KJLITICOUUM. 


magi8tratii4.  '>  ln  |iriinu  ilicit  (iudiI  si  ei- 
vitati  utihet  iiiHtituta,  ^ratia  comixiKiia- 
tiuui:»  v,l  «'oiiiunitatioiiis  i;t  (-011(111)11111111, 
qui  posiuiit  limi  ud  iuviceiii,  luuc  Tu.sci 
et  Cartlia^iiuMiscH,  et  oiiiiitfs  iuter  ijuos 
8uut  et  liuut  uli({ui  coutractuii,  esseut 
Kuh  uiiacivilute  :  suiit  eiiiiii  istis  pucta 
do  iulroductiljililius,  .sive  de  reljiis  up- 
porlatjilihus  ud  iuviceiii,  ut  res  uiiius  ci- 
vitatis  possiiit  apporturi  ml  uliam  civita- 
tciii,  et  coimnut.iii.  Iteiuiu  ccjiiveutioiies 
huljeiit  i|uod  iioM  ruciuut  sibi  ud  iuviccin 
iiijustitiuiu  de  conipu;^'iiatioue  :  (|uui'eisti 
esseut  suIj  uiia  civitate  coutru  iuiuiicus 
juvuudo  se  ad  iu\  icem. 

Deiude  cum  dicit  «  sed  nocjuo  » 
l)eslruil  couse(|iM5iis,  pr^jijuudo  ipsum 
esso  fulsuiu.  Kt  dividitur  iii  duas,  seciin- 
duiii  (luod  diipliciter  probat.  Secundu  ibi, 
11  .Neijue  quales  (|uosduin,  etc.  »  lii  [)rinia 
dicit  (juod  inuuirestuni  est  (juod  nou  sit 
iiua  civitas,,quia  civitas  unu  uiium  priu- 
cipatum  huliet  :  sed  cives  Tusci,  et  Car- 
thaj,'inen.ses,  et  alii  (luihus  sniit  c(jntiac- 
tus  ad  invicein,  non  sunt  sulj  iiikj  [jiinci- 
patu,  sed  subdiversis  princi[)utilius.  Alius 
est  eiiim  priucipatus  Tuscorum,  et  Car- 
thufeMncnsiuin  :  qiiare,  inaniiestum  est 
quud  isti  nun  sunt  suh  uiia  civitate. 
Deinde  cum  dicit  •  iicque  quales  » 
Punit  secundamruliunem  ad  destriien- 
dum  conseijiiens.  Kt  dicit  quod  munires- 
tum  est  quod  isti  non  sunt  suh  una  civi- 
tate,  quia  isti  Tusci  nun  curant  quales 
debent  esse  secundum  virtutem  Caiihu- 
ginenses,  nec  e  cunversu;  nec  curant 
qnomodo  nullus  eorum  injustns  sit,  ncc 
qualiter  nullus  haheut  nialiliam,  nec  ad 
hoc  laborant,  nec  ad  boc  cooperantur; 
sed  sulum  intendunt  quod  iion  faciant 
sibi  ad  invicem  injuslitiam.  Sed  quicum- 
que  curant  de  hunu  legislalione  conside- 
rant  de  virtute  et  malitia,  ut  malitiam 
repellaut  a  civihus  et  faciant  eos  virtuo- 
sos  :  hoc  enim  intendit  honus  legislator  : 
quare  manifestum  est  quod  huna  et  vera 
civitas  et  non  secundum  sermouem  tan- 
tum,  debet  esse  soUicita  de  virtute,  ut 
faciat  cives  virtuosos.  Quamvis  tamcn 
isti  non  curent  ad  invicem  quales  siiit 
secundum  virtutem,nec  ad  hoc  lahorent, 
habenttamenaliquamcommunicationem; 
nam  juvant  se  in  pugnando  contra  ini- 
micos,  et  communicant  in  commutatio- 
nihus  et  in  contractihus,  et  sic  de  aliis. 
Similiter  dicendum  est  ita,  quod  si  sint 
duae  civitates  remots  secundum  situm, 
quaudoque  tamen  in  commutationibus  et 


uliis  cuntractibus  cuminiiiiicaut  ct  juvaiit 
HO  ad  invicein  iu  cunqjugnandu  contra 
inimicos,  (lill'er(;nl(;s  tantuin  iii  hoc  a 
[ii-o[)in(iuis  si;ciin(luin  locuin,  ([iiia  ista^ 
|)roi)in([ua*,  iilu^  nMuota*.  Kt  [)actum  est 
eis  le.x,  quod  iioii  faciaiit  sibi  ad  invicem 
iujuslitiaiii  noii  (|uod  faciant  s(;  huuos 
cives  :  siciit  [jroseibialiter  di.\it  Lyco- 
[)hroii  so|jhistaqiiod  [^actuiu  iiiler  ali([UOs 
iiabitum  lidejussor  est,  (|Uod  nou  faciant 
sibi  ad  iuvicem  iniustiliain ;  noii  ([uod 
bouos  seinviccm  facianl,  nec  el  (|uales 
sint  secuiiduni  virliitcin,  scilicel  honi  vel 
jusli. 

l)('iude  cum  dicit  <(  (juod  aulem  » 
l*()nit  secnndam  rationcm  ad  |)roban- 
duin  ([iiod  ciNitas  non  est  instiluta  gratia 
com[jugnatiunis  et  cummutatioiiis  et 
aliurumconlractuum.  l*usset  enim  aliquis 
dicere  ([uud  si  Tiisci  (it  CarthagiiKiuses 
essent  [)ru[jiii{[ui  et  cuminurureiilur  siiniil 
in  unu  loco  et  communicurent  iii  commu 
nicationibus  et  coiitractibus  aliis,  essent 
una  civitas.  Iluc  icmovct  per  istam  ra- 
tiunem.  Kt  dividilur  in  duas.  In  prima 
punit  latiunem  ([uasi  prucedens  uarra- 
tive.  Secundu  cuncludit  cuuclusiuuem 
[)rincii)aliter  inleniain,  ihi,  ((  Ex  quu 
patet  etc.  »  In  priiua  di(;it,  palam  esse 
e.\  dictis,  quud  lioc  mudo  se  haheat, 
sicut  diclum  est,  quod  civitas  non  insti- 
tula  sit  gratia  cumpuguationis,  iiec  cum- 
mutatiunis,  nec  alioriiin  contracluum.  Si 
eniin  duai  civitales  distiiicla;,  sicut  Me- 
garensiiim  et  Coriuthiorum,  esseiit  pro- 
pinqua?  secunduin  sitnm,  ita  quod  se 
langerent  et  circumvolverentur  uno 
imiio,  adhuc  non  esset  una  civitas,  quia 
posset  contingere  quod  haherentdiversos 
principatus  et  diversas  politias,  et  maiii- 
festnm  est  quod  tunc.  iion  essct  una  ci- 
vitas,  etiam  dato  quod  cummunicurent 
sibi  ad  invicem  secundum  cunnuhia,  ut 
aliqui  civium  Megarensium  contraherent 
cum  aliquihus  Coriuthionim ;  quamvis 
ista  communicatio  sit  una  de  propriis 
communicationibus  quse  fiunt  in  civita- 
tibus.  Ilomines  enim  unius  civitatis  fre- 
quenter  confrahunt  cum  aliis  ejusdem 
civifatis.  Auhuc  tameu  nun  esset  una 
civitas,  quia  istud  possent  facere  diversae 
civitates.  Eodem  modo  si  aliqui  se[iarati 
essent  secundum  locum  et  haberent  di- 
versas  hahitationes_,  non  tamen  tantum 
distarcnt  quod  non  possent  ad  invicem 
communicare,  sed  haherent  leges  quod 
in  commufafiunibiis  faciendis  ad  invicem 
non  inferreut  injuste  sibi  molestias,  ut  si 


i.iliKii  111.  rn 

alii|ins  i'ss(<l  rMlirr,  nlitis  ciirifiiins,  nliiis  ilniiiiliiis,  n  IiiiikiI  ('iiiisiiiii  iii.itrri.ilcin  |iro- 

iiKt'ii-ola,     aliiis    lialirrrl     alii|iiaiii    ailriii  |iiiii|iiaiii :  pcr  Ikic  qiKnl  ilicit  u  r\  ilivrrHiH 

aliatii,  rl   rssrnl  iii  arti|iia  luaKiin  iiinlti-  K*'>>*'i'il'ii^t  '*  t'>>>K)t  ('iiiiHas  iiialrrialcs  re- 

liiiliiir,  sictil  si  rssriil  (In-riii  iiiillia.rl  iii  iiiiitas  :  prr  Ikic  i|ii(i(l  diiit   u  ^'raliu  vit.'i>. 

iiiillo   alio   coiniiiiiiiicai-riil    ail    invicriii,  pri  rr(-la' rlc,  •  lanKil  «'iinsain  liiialriii.  S(;il 

(|tiani  iii  cointniilalioiir  rrrtini  rl  iii  coiii  Ji.rciKiii  ('iiiiliiiMXiit  <'ssr  iiisi  lialiii.inliiiiiH 

pu^nando    coitlra  iniiiiicos-,    adliiic    ikhi  riiiiidriii  Im  iiiii  il  nisi  ciiiiJiiiiKiintiir  ho- 

rssotuna  civilas  ;  (|iiia  ista  posstint  coii-  cniidttin  coiiiiiiliia.  I'!l  proplrr  lioc  iii  ci- 

liiig-ini^   lialiitaitliliiis    iit  divrrsis    civita-  vilato  lliiiit   aHrctionrs  ainicitia>  factivaf 

tilms,  Uiia"  i!niltirrsl  caiis.i  proplrr  ([iiain  rt  cotisrrvativa',  rl  coiirr.ilrriiilatrs,  (|na» 

uoii  osl  civilas   nita'?  Non  osl  dicriidiitti  siiiil     cotnniunicartours    ad    iuvic(3iii    iii 

(|uo(l  pro[drr  lioc  (|nod  iioii  siiul  |)ro|iiit-  conti>sli(iniliu.s  ol  |)otil)Us  vid  iii  alii.s.   Si- 

([ua' srcttitdiitn  silttin  iiou  siitl  stil)  niia  ci-  inilitrr  liiiiit  s.icra  »!l    coiivrrs.itioui^s  rt 

vitalo,  ila  ([ttod   noii  rssr  [iroiiiiK^iios  s»;-  solatia     |iio|ilrr    ipsum    <;oiivivri(!    :    cX 

cnndiim  situm  taciat  civilalrin  ikih  rss(i  ralio    litijus   rst,   (jiiia   auiicitia  mtiltiiiu 

ttnam  cl  osso    iiro^iiiKiutim    lacial  civi-  iKM-rssuria  ost  iii  civitato.  Amicitia  cuim 

lalrm    ossr    uiiam;    (|iiia    si    alii|tii    sic  (dit^iltir    j)ro[)trr  couviv(!r(!,    siiio  autrm 

couvruirrnt  (|ttod   rssritt    |ii'(i[iitK[ui   sr-  couv  ivrro  iioii  rst  civilas  :  quaro  amicilia 

cuiidum    siliim    rt     cotumtinicarout    ad  uorossaria  ost  adcivitatrm  :  scd  ista  quai 

iuvicom,   si  tamrii  ([iiilihot  haliorot  do-  dicla  suut,  uocossaria  stiiit  ad  nmicitiam; 

mum  stiatn  rt  tilrrrtttr  ra  sicut  civitat(\  rt  idoo  ista  ordinala  siiiil  in  civilalo. 
quiv-  commuiiis  osl  [)liiril)iis,  ot  Jtivaroiit  Doiiido  cum  dicil  <(  liiiis  (jtiidom  » 

80  ad  iiivicom  coutra  iitimicos  iiijiiriautos  Ostendit  f?ratia  cnjus  fiiiis  inslituta  cst 

cis,  sod  iii  uullo  alio  commuuicarout,  uon  civitas.  Kt  (li(dt  quod  llnis  civitatis  propter 

essot  civitas  iiiia.  Kt  hoc  mauifrstiim  rsf  quod  civilas  instiluta  est,  osl  i[)sum  heiie 

diliy:oulor   cousidrrauli ;    quia    [lossihilo  vivoro.    Civitas  autom  ot    illa  qiia^   ordi- 

est  quod  sint  suh  divorsis  priucipatihus  uantur  ad  civitatem,  sunt  propter  fiuom 

et  [)olitiis,  et  tuiic  manifestiim  est  quod  civitalis.  Civitas  ouim  est  couHnunicatio 

non  sunt  suh  una  civitate.   Itorum  dato  heno  vivcndi  conqiosita  ex  pcnerihus  di- 

quod  sicessont  congrog-ati,  ntad  invicom  vorsis  et  gratia  vita!  perfoctLe  ct  per  se 

colloquorontur  ot  divisim  do  conlractihtis  sufficientis.   Hoc  autom  est  vivere  feli- 

faciondis,   adhuc  non  esset  civitas    una,  citer  :  bene  autom  vel  feliciter  vivere  iu 

qnia  possihilo   esset  quod  haherent  di-  politicis,  est  oporari  socundum  optimam 

vorsas  politias  et  principatus.  virtutom  practice.  Et  propter  hoc  mani- 

Delnde  cum  dicit  «  manifestum  igitur»  festum   est  quod  communicatio  politica 

Concludit  conclusionem   principaleiix  consistit    in    communicatione    bonarum 

Et  dicitquod  manifestum  estquod  civitas  actionum,  ct  consistit  in  ipso  vivere  ab- 

non  est  communicatio  loci,   nec  civitas  solute.  Apparot  igitur  quod  finis  propter 

finaliter  instituta  est  ut  ad  invicem  non  quem  instituta  est  civitas  beue  ordinata, 

faciantinjusta,  necgratiacommutationis  :  est  secundum  virtutem  perfectam  vivere 

lamen  si  deheat  esse  civitas  :  oportet  ista  vel  operari,  ot  non  ipsum  convivere. 
existere,  aiiter  enim  uon  esset  civitas  :  Deinde  cum  dicit  «  propter  quod  » 

tamen  istis  solum  es.istentibus  nou  est  Infert  corollarium  ex  quo  apparet  prin- 

primo.  cipale  intentum.  Et  dicit  quo(il,  cum  finis 

Deinde  cum  dicit  «  sed  ipsis  »  civitatis  sit  feliciter  vivere  practice,  feli- 

Ostendit  gratia  cujus  instituta  cst.  Et  citer  antem  vivere  sit  operari  secundum 

dividitur  in  duas.  In  prima  ostendit  quid  optimam   virtutem   practicam,    quae   cst 

estcivitas  simplicitcr.  In  secundaostendit  prudentia,  et  communicatio  politica  con- 

quis  est  finis  civitatis  gratia  cujus  insti-  sistit  in  hujusmodi  actionibus  ;  manifes- 

tuta  est,  ibi,  «  Finis  est  etc.  »  In  prima  tum  est  quodilli  quiplus  addunt  ad  talem 

dicit  quod  bene  dictum  est  quod  commu-  communionem  plus  adduntad  civilitatem, 

nicatio  loci  non  est  civitas,  sed  commu-  et  plus  civitatis  pertinet  ad  istos  quam 

nicatio  bene  vivendi  composita  ex  do-  ad  illos    qui  sunt    aequales    in  libertate 

mibus  et  diversis  generibus  gratia  vita3  vel  gcnere,  et  quam   ad  illos   qui  snnt 

perfectaB,  et  per  se   sufficientis,  est  ci-  majores   in  genere,   tamen    miuores  et 

vitas.  Et  per  hoc  quod  dicit,  «  communi-  inaequales  secundum  virtutem  polilicam. 

catio  beue  vivendi,  »  innuit  causam  lor-  Iterum  plus  attinet  illis  de  eis  quse  pcr- 

malom  :  por  hoc  quod  dicit «  composita  ex  tinent  ad  civitatem,  quam  illis  qui  exce- 


tas 


roi,iTi(:oiii;M. 


sinipltciter.  TaU;»  aijluin  huiit  8(atii8  po< 
|tiilnriK  (;t  paiicoiuin ;  f;t  ideo  iii  talibuH 
noii  cst  jiistiini  siniplicilcr.  (Jiiod  ornt 
priiicipalc  iolciiliiiii,  K>'"l'''  ciijiis  iiulijxit 
totani  iij<|iiisition(Mn  do  tiiK!  civitatiR. 
.Niinc  n;capitiilat,  ct  ilicil  (jiiod  niaiiilcs- 
tinn  cst  v\  tlctfriiiiiiatis^  i|iio(l  (nniics  iili 
tpii  advcTsanliir  lic  jiislo  iioii  lctip;:(;rniit 

ud  tiiicm,  Hicut  in  ivmu)  et  politiis  rcctis      Jiisliini  siiii|ilicit(;r,  sed  justuin  secunduni 

nniv(;rsaliti-r.    Iii    polilia   aiitiiiii    iii    «pia      ipiid  taiituin. 

ponitur  tinis  non  roctns,  noii  ost  Justiiin 


diiitt  ulioM  in  divitiis,  Kcd  o.xrcdiinlnr  ali 
uliii»  in  \irtiilit)(i(j.  K.v  ijiio  apparet,  (jnod 
i\  Jiistnni  cst  a-ijiialo  aliipiaiuin  riMtini 
ulujuihus  j)crsoiiis  Mfcuiiduiii  diHiiilalini 
in  ordiiie  ud  tlncin,  (juod  in  jiolitiu  illu  in 
quu  |)()nitur  ructuH  llniH,  (;s(  Jiistuin  siin- 
jiliritrr.  Jusluni  cnini,  nt  dictuin  cst, 
attcudilur  sccuiiiltJin  di^Miitatcni  iii  oi  diiu; 


LblCTK)    VIII, 


CtrujH  untirn  (in  /jlures  domnuiri  royivcnuit  :   ol  si,  /iltirps,  non  ojjtirnates, 

ari  dicitcs,  un  inultilud(j. 


A.NTIQLA. 

Habct  autcin  itubitationem  quia  ojiorlel  esse  doiiii- 
iiativuin  civiiatis  :   aut  eniiii  niiiltituiliiiPiii,  aut  di 
wlkii,   iiut  epiichers,    uut    optitiiiiui  viruui  ouiuiuui, 
aul  tyivuiiiiitu. 

Sed  haii;  ouiiiia  vitlentur  linbrre  diflicultateni.  QuiJ 
iiiiiu  8i  ()<uipereiD  (|iiiii  |>lui-eii  ^uut,  (liri|ii('tit  ea  (juiu 
ilivituin,  hiic,  iion  iiiju.-tiiin  est?  Viilehatur  eiiiin 
iitii|ue  per  Joveni  iloiniii.itio  jiiste.  Injustitiaui  igitur 
(|iiid  oportet  dicere  e.itieiuani? 

Ilur9uiu(|ue  otniiihiis  acceptis,  qni  pliires  de  ([uu- 
paucoruin  si  diripiant,  tnanifesluni  qiiod  coiTiiiii()itnl 
civitateiu.  At  vero  non  (luidein  virtus  corriiiii[iet, 
i|uoil  ipsaiii  hahet,  ueque  justuin  civitatis  corru[)- 
tivum.  Quare  palam  quod  et  legem  hauc  nou  est 
possibile  esse  justam. 

Adhue  et  actiones  quascumqne.  tyrannus  egit,  ue- 
cessarium  e#se  oniiies  jiistas.  Viui  euim  infert  po- 
teutior  existens,  sicut  et  inultituilo  divitihus. 

Er{jo  nec  p.iuciores  jiriucijiari  jnstum  et  divites? 
si  igitur  et  illi  hoc  faciant,  et  diripiant,  et  posses- 
sioues  anferaut  inultitudiuis,  hoc  est  justum?  Al- 
terum  ergo.  Hoc  quideni  igitur  quod  sint  prava 
umnia  et  non  studiosa,  manifestum. 

Sed  epiiches  principari  oporlet  et  dominos  esse 
omnium  :  igitur  necesse  alios  omnes  iuhonoratos 
esse,  qui  nou  honorantur  polilicis  princi[)atibus  : 
priucipantibns  autein  senqier  eisdem,  necessarium 
esse  alios  iuhonoratos. 

Sed  uniiin  studio<i3simum  principari  nielius.  Sed 
adhuc  hoc  magis  oligarchicum.  Qui  enim  inhonorati 
jilures. 

Sed  forte  dicet  utiqiie  aliquis  doniinativum  lota- 
liter  homineiu  esse  hahentem  accidentes  passiones 
circaanimam,  sed  non  legem  prnvum. 

Si  igitur  si  le.x  quidem,  oligarchia  autem  veldemo- 
cratia,  qui  differret  de  dubitatis?  accident  enim  si- 
militer  dicta  prius. 

De  aliis  quidem  igitur  altera  sit  aliquaratio.  Quod 
autem  oportet  dominans  esse  magis  multitudinein, 
quam  optimos  ((uidem,  paucos  autem,  videhitur 
ntique  solvi  et  alicujus  habere  dubitationem,  forte 
autem  utiqne  veritatem. 

Multos  enim  ([uorum  unusquisqne  est  non  stu- 
diosus  vir  tamen  conlingit,  cum  convenerint,  esse 
ineliores  iilis,  non  ut  singulum,  sed  utsimul  omnes; 
veluti  comportare  ccBnam,  iis  qu£E  ex  una  expensa 
elargilje  sunt.  Mullis  enim  existentibus,  unum- 
([uodijue  [lartem  habere  virtutis  et  prudentia;,  et 
fieri  congregatorum  quasi  unum  hominem  multitu- 
dinem  multorum   pedum  el  multarum  manunm    t 


IIECENS. 

In  hoc  autem  duljilalio  eot  quos  oporteat  (loniiiin- 
lioiiem  ac  niimniain  aucloritatom  in  civitate  obli- 
tiere  :  uam  aiit  niulLituiJiueni,  aiit  divites,  aiit  viro» 
boiiOM  el  a:i|iios,  aut  iiiiiiiii  oniiiiiini  o[)liiiiiiiii,  aiit 
tyranuiini.  At  liajc  oinnia  videntiir  liabcre  dilticu[- 
tatem.  Qiiid  eniiii,  si  paii|iere8  pro[)lerea  quod  sint 
j)lure.-<,  boiia  divilum  inter  se  distribuant?  nonnc 
iioc  sit  iiijiisluin?  At  eiiim  veio  visuni  est  civiniii 
piirti  ei  (jiia!  doniiiiatiini  ohliiiet,  juste  iioc  lieri.  Quo 
igitur  iioniiiie  extrema  iiijuria  a[ii)ellanda  est  ? 
Itiirsus  9\  ex  onuiibiis  civiims  pliiies  bona  iiaucorum 
inler  se  pariti  fiierint,  persfiicuum  est  eos  [)erdere 
civitatem.  Atiiui  ne((iie  virlus  ci  rei,  in  qiia  ea  est, 
interitum  aHerre  solet  :  neqiie  jus  [lerdenda;  aul 
extingiienda;  civitatis  vim  habet.  Quare  inlelligerc 
licet  etiain  haiic  legeni  jiistam  esse  non  posse. 

Praiterea  res  (lua;  a  tvranno  aclic  sunt,  necesso 
est  injustas  esse  omnes.  Kaiu  c[uiim  sit  potentior  ac 
viileiitior  viribiis,  vim  alfert  reqiublicae,  queniadmo- 
dum  mullitudo  divilibus.  Utruni  igitur  pauciores  et 
divites  imperare  jusluni  est?  bi  igitur  illi  eadem  fa- 
ciant,  et  bona  civium  diripiant,  et  facultates  nuilti- 
tudinis  auferant,  hoccine  est  justum?  At  si  hoc,  ergo 
et  alteruni.  HiEc  igitur  omniaessemala  etnon  jusla, 
in  yiromptu  est. 

At  viros  bonos  oportetne  imperare  et  omnium  re- 
ruin  dominos  esse?  Ergo  celeri  oinnes  honoris  ex- 
perles  et  ignoininia  notati  sint  neces.se  est,  quuni 
civilibus  magistratihus  nou  ornentur  :  honores  enini 
(licinius  esse  magistralus.  Uhi  autetn  iidem  sein[)er 
gerunt  magistratus,  alios  honoris  expertes  et  igno- 
niinia  notiitos  esse  necesse  esl.  At  unuin  virtutc 
(irfKslantissimum  reipublica;  prfeesse  melius  est? 
Sed  hoc  etiam  inagis  ad  oligarchiam  pertinet;  lio- 
noris  cnim  expertes  erunt  plures.  Verum  di.xeril 
fortasse  ((uispiani,  omnino  hoininem  doniinativum 
in  lepublica  obtincre  uon  debere,  qui  quidem  eos 
iiffectus  habeat  qui  in  hominis  animum  cadunt,  sed 
logem.  At  si  lcx  quidem  sit,  sed  lex  ad  imperium 
[laucorum  aut  ad  populi  iiotentiam  accommodata, 
quod  ad  ea  attinet  de  quibus  dubilatum  est,  quid 
intererit?  nain  qute  ante  dicta  sunt,  similiter  eve- 
uient. 

De  aliis  igitur  erit  alibi  sermo.  Mullitudinem  au- 
tem  dominatum  atque  auctoritatem  debere  obtinere 
[lotius,  quain  oj^timates  quidem  illos,  sed  tamen 
paucos,  hoc  vehiti  [iroblema  solvendum  videtur;  et 
nonnullam  hahere  quidem  dubitationem,  forlasse 
vero  etiam  veritiitem.  Fieri  euiin  potest  iit  multi. 
quorum  unusquisque  vir  non  bonus  est,  tamen 
congregati   et  congressi   paucis  illis   siut  meliores. 


l.lltKll  III. 


i6.i 


iiinlliiA  MniiHiu  liiiliiMiloiii   Hic  cl  i|iiii-  nnii  iiinr I 

I  iriii  iiitrllitcliiiti  :  |iri>|ili<r  iiiiinl  i<i  iiuliui*  i|iii 
niiilll,  )<l  i|iiii<  iiiiiHiiir  ii|icni  i'l  i|iiii<  |'iii'liiniiii.  Alii 
i<iiiiii    nliiiiii    |iiirli('iiliiiii    iilii|iiaiii ,    oiiiiiin    uiiUmii 

ll|lllll>M. 

SimI  lidi'  ilillVriiiil  Mliiiliiirti  vlniriiiii  iili  iiiioi|ii(ii|IHi 
iiiiilloriiiii,  Hiiiit  II  iioii  lioiiiH  lioiioH  iiiiiiit,  i<l  |il(;tii 
|ii<r  iirliiiii  II  voriA,  oo  i|iioil  rollccln  Hiiil  iliHjKirKii 
h(<orHiiiii  iii  iiiiiiiii,  i|iioiiiuiii  Hi'|iiii'utiiiii  iiiiiilciii  piil 
cliriiiH  liiilii>r(<  piclo,  lioc  (|iiiil(>iii  ociiliiiii,  alii|ii(i 
iiiilciii  iillcro  iillcriiiii   |wirliciilaiii. 

Si  i|iiiili>iii  i^iliir  cir(  a  lotiiiii  |io|iiiliiiii  nl  circa 
lolaiii  iiiiilliliiiliiiciii,  coiiliii^il  liMiic  c:>s(>  ilini<i'i<iiliiiiii 
iiiiilloriiiii  iiil  |iiiiicoM  HtiiilioHo.>(,  iiiiiiwiiiiri<r<liiiii.  Korti) 
aiitciii  |icr  .liivciii,  |>iil.iiii  i|iio(i  ilc  (|iiiiiiisil.'iiii  iiii- 
poHsiliilo,  (>iiilciii  (>iiiiii  iiliiiiK^  riilio  (>l  iii  licstii.'*  coii- 
griicl  :  (>i|iiiilciii  niiiil  (lillcniiil  (|iii(liiiii  a  liostii»*'.'  iil 
con!((n|ii(>iis  <>sl  ilic(<ro.  S(<il  circn  alii|iiaiii  iiiiillilii- 
ilineiii  iiiliil  proliiliet  i|iioil  (licliiiii  osl,  essc  veriini. 


iiuii   iit  KiiiRiili,    icil  iii    iiiiivvr»!   :   '|ii<(iiiniliii<>(Juiii 
(iiiiic,  III  (|iiiiA   KiiiKnli    Hyiiiliolniii   riiiiliilcriiiit,  ii», 
i|iinriiiii  i<iiiii|ilii' iil»  iiiio  oiiiiiic.lilnliin   c-v  itmt    i  r, 
liioniorcH  iil  IniiliorcH.  Nniii  ijiiiiiii  1111111 
<|iii<iiii|iii<  vlitiiliH  <>t  |iriiili!iitiii-  |iiirl<'iii  li 
<'oiiKri>>{ali.s,    iiiiiliiliiiliticiii    illniii      llcri      lnni>|iiniii 
iitiiiiii  li(iiiiiiii<tii  iiiiiltoriiiii  |ii'(liiiii  1)1  iiiiiltariiiii  tiin- 

lllllllll   Cl  llllllliH  HIMIHlltllH    lllHtrilctlllll,  lll>llll|lll)    lllllltiH 

iiioriliiiH  cl  coKitnllotiiliiiH  |ini>ilitiiiii.  «,^iin|ir(i|it<'r 
«•liniii  (lo  iiiiiHicoriiiii  itl  |iiieluriiiii  ii|ii'riliiiN  nicliiu 
jiidicnt  iiiiiltitinlo  :  nliiiMiim  <l«v  nlin  nli<|iia  |iarliciiln, 

OIIIIICH    tllltcill    (l(;  llllltllllllH. 

Vcniiii  liiic  niit(<c<<lliiiil  viri  lioni  pI  virl(iti<  |irip- 
HtntilcH  iiiiiruii|iii'  iln  iiiiilliH.i|ii<'iiiailiiioiliiiii  |iiililir<jH 
n  iioii  i.iilrliris  dilfcrn'  iliiiitit,  ct  |iii  tn  ci  nrle  n 
vcris  :  co  n<>ni|i«,  i|iioil  ilis|ici>n  cl  mjiinrnliin  iioniln 
iii  iiniini  ciilli'('ln  Hiiil.  Nniii  fcorHiiiii  Iiiijiih  (|iii(lcin 
ociiliiH  |iicl(i  |iotcsl  csi«'  |iiili'liriiir,    illiiiH  niitcni  nlin 

i|iiii'ilniii  |>.irs.  ririini  ii/ilur  it ini    |ioiiiilo  nl'|ii^ 

iii  onini  iiiiiltiliiiliiK'  iio.^^Hil  rrvenin^  Iwrc  (liircreiitin 
niiilloriiiii  n  |mucis  virliile  iirirditid,  oliscuruiii  n»l  : 
viili'liir  luiiicn  iiielicrciilc  iti  iioiiiiullis  lociiiii  linliere 
iioii  posse.  Knilcni  eniiii  ctinin  iii  fcru'»  rulio  convi- 
nirel.  At(|iii  iionne  vi(leniiisi|no»dnni  lioinincH  uiliil 
liiene  a  feris  dilTerre?  Veriiintnnieu  iii  nli^iun  niiilti- 
liiiliiip  iiiliil  olislat  ([uin  id  (luod  dictuni  e»t,  ve- 
niiii  sil. 


Poshiuani  l*hilosopliusilisrtii.\it  polilias 
sooundmn  liisliuolionom  principalnnni, 
rl  (li'olai-avii  iiijiis  f,a'alias  civilas  cst  ins- 
litiita,  iii  partc  isla  iiniuirit  (intnu  oporlet 
esso  principautom  iti  civilalo.  El  {]uia 
priuoipatus  dcbot  dislribui  socuudnm  ox- 
cossum  alicujus  honi,  iiKiuiril  socnndnm 
cujus  oxcossnm  dohoanl  dislrihui.  Et  so- 
cundum  hoc  dividitur  ista  pars  iii  duas 
partes.  In  prima  iiu[uirit  quom  oportot 
esse  priiicipanlom  in  civilate.  Secundo 
inqnirit  socundum  cnjns  oxcossum  deheat 
distriliui,  ihi,  «  (Jnoniam  autem  etc.  » 
Prima  in  duas,  In  prima  movet  dnhilatio- 
nem,  tangons  quasi  solntioucm.  Socnivflo 
arguit  contra  solutionom,  ihi,  «  Scd  haec 
etc.  »  In  prima  dicit  quod  poslquam  do- 
lerminalum  est  qnod  politiaj  dehent  dis- 
liugui  secundum  distinctionom  priucipa- 
tuum,  sequitur  dnbitatio,  scilicot  qucm 
oportetdominantem  esse  in  civitate.  Cum 
autem  oporteat  aliquam  esse  dominan- 
lom  :  aut  dominahitur  mnltitudo,  sicut 
in  polilia  qua?  cst  statns  popularis  ;  aut 
virtuosi,  sicut  in  statu  optimatum  ;  aut 
unus  optimus,  sicut  in  regno  ;  aut  unus 
pessimus,  sicut  in  tyraunide. 

Deinde  cum  dicit  «  sed  haec  omnia  » 
Arguit  contra  ista  singula^  et  ad  minns 
contra  plura.  Et  dividitur  in  dnas.  In  pri- 
ma  facit  qnod  dictum  est.  Secundo  spe- 
cialiter  inqnirit,  utrum  magis  expcdiat 
multiuidinem  dominari  aut  paucos  virtuo- 
sos,  ihi,  «  De  his  etc.  »  Prima  adhuc  iu 
duas.  Primo  arguit  quod  nou  expedit  do- 
minarimullitudincm,aut  divitcs.Secundo 
quod  nec    nnum   studiosum,  ihi,    «  Sed 


nnnm  etc.  »  Adliuc  iirima  in  duas.  Primo 
oslendit  quod  uon  expedil  mulliliidinein 
(loiniiiari.  Socundo  (|nod  ncc  paucos  divi- 
los,  ibi,  «  Ergo  110  iianciorcs  elc.  »  Pri- 
ma  in  trcs,  sccuudum  quod  prohal  per 
Ires  rationcs  quod  uon  expedit  niultitudi- 
nem  dominari.  Secunda,  ihi,  «  Kursum- 
que  etc.  »  Tertia,  ihi,  «  Adhuc  ct  actiones 
etc.  »  In  prima  dicit  quod  omnia  isla  vi- 
dentur  hahere  difficuItatem.Si  enim  dica- 
tur  quod  expedil  mnllitudinem  paupcrum 
dominari,  cum  hujusmodi  multitudo  po- 
tontiam  liahoat  et  sino  virtulc,  sic  seque- 
tur  quod  diripient  propter  indigcntiam  et 
potentiam  hona  divitnm.  Scd  cst  ne  hoc 
injustnm  ?  qnasi  diceret,  sic.  Secundum 
eiiim  virtutcm  civitas  dehet  habcre  domi- 
ninm  justum.  Quare  manifestum  est  quod 
injustitia  extrcma  cst  h*c,  idest  pessi- 
ma. 

Deindc  cum  dicit  «  rursumque  omni- 
hns  » 

Ponit  giecnndam  rationem.  Et  dicit  quod 
si  dicatur  quod  expedit  multitudinem  do- 
minari,  sequetur  sicut  prius  quod  diri- 
pient  bona  divitum  et  paucorum,  sicut 
virtuosorum.  Sed  hoc  est  dcstruere  civi- 
talem.  Scd  virtus  non  destruit  illnd  cnjus 
est  quod  hahet  eam,  nec  quod  justum  est 
corrumpit  civitatem  :  quare  manifestum 
est  quod  illa  lex  quae  praicipit  multitudi- 
uem  dominari,  non  est  justa  :  non  igitur 
expcdit  mnltiludinem  dominari. 

Deinde  cum  dicit  «  adliuc  et  » 

Ponit  tertiam  rationem.  Et  dicit  quod 
omnes  operationes,  quas  facit  tyrannus, 
ut  tyrannns  est,  injustae  sunt,  quia  tyrau- 


234 


|M»LITlCOKrM. 


iiu!)  [)i'V  pottMitiaiii  hiuini  viuleiitiiiiii  lucit 
ut  uciipil  Ijuiiu   !>ul)ilitijruiu  :  lalin  aiidiUl 
upeiatio   inju.sta  i:s\.    S«m1  ul)i    liiuititiuio 
duiuiuatur,    tatit  \itileiitiaiu  ilivitibu^  ad 
iiiuiluiii  tM'aiiiii  dii-i[iiL'uilu  ttuiiu  euruin  ; 
et   ideo  niuiiiieHtuiii  est  qiiud  iiiultitudo 
eiit    sifut     tMauiius  :  i|uare    u|)«M'ati<)iies 
uiullitudiiiis  suut   iiijusta*,  i-if<<)  iion  cx 
pedit  uiultitudiuciu  doiuiiiuri. 
Ueiiule  lUiii  duit  ■  eiKO  liu  " 
Uhteiulit  i|Uod  uoii  fst  jiistuiu  diJiiuiiari 
Iiaucos   diNites.  [A    dividitur  iu  duas.  lii 
iuiina  ostriidit  iiuod  liou  expedil  paucos 
divites  doiuiuaii.  Seruudo  (luod  uec.  vir- 
tuosos,  sivepautos  sive  plures,  ihi,  <<  Se<l 
epiitlies  etc.  »  Iii   piiina  dicit  (|uasi  iu- 
teiio^aiido  :  est  iie  justum  paucioies  di- 
vites  doniiuari   in  civitute?  quasi  dicut  : 
non  est  justuin  pauciores  doiniuari,  quia 
per  poteutiain  suam  diri[)ieiit  houa  pau- 
[)erum  et  [lossessiones  ;  sicut  e  contrario 
multitudo  si  dominaretur  ;  et  sic  justum 
esset  divites  diri[)ere  hona  multitudinis 
et  e  contrario  justum  csset  inultiludincm 
diripere  boua  divitum.  Sed  lio<;  est  iiijiis- 
tum,  ut  visum  est  :  quare  munifestum  est 
quod  pruvum  et  injustum  est  et  non  stu- 
(liosum  divites  [laucos  dominari. 
Deiude  cuin  dicil  «  sed  epiiclies  » 
Ostendit  quod  non  est  justum  dominari 
virtuosos,  sive  plures,  sive  paucos.  Ali- 
quis  enim  diceret  quod  verum  est  quod 
uon  cxpedit  dominah  nec  paucos  divites, 
nec  multitudincm  :  sed  bene  expedit  et 
justum  est  virtuosos   dominari  et  esse 
dominos  inter  omnes.  Sed  istud  videtur 
esse  falsum  :  quia  si  soli  viituosi  princi- 
pentur,  omncs  alii  crunt  inhonorati,  quia 
non   attingunt  ad  honorem  principatus, 
quia  principatus  honores  sunt.  Sunt  enim 
praemium  virtutis,  et  hoc  est  houor,  si- 
cut   dicilur  primo  et  quarto   Ethiconirn. 
Ergo   qui  non   attiiigit  ad  principatum, 
non    attingit    ad  honorem.   Principanti- 
hus  igitur  virtuosis  ahi  remanent  inhono- 
rati  :  sed  hoc  est  inconveniens.  Est  enim 
hoc  causa  dissensionis  :  omnes  enim  ap- 
petunt  honorem  naluraliter,  propter  quod 
appetunt  honorari  a  honis  et  sapientibiis 
qui  melius  et  rectius  possent  judicare. 
Si  ergo  auferatur  eis   honor,    sequitur 
dissensio  et  multamala  in  civitate  :  quare 
non  estjustum  virtuosos  dominari. 
Deinde  cum  dicit  «  sed  unum  » 
Ostendit  quod  nou  est  juslum  domi- 
nari  unum  virtiiosum.Etdividitur  in  par- 
tes  duas.  In  prima  facit  quod  dictum  est. 
In    secunihi,   quia   posset  aliquis   dicere 


(|uod  iioii  expedit  homiueiu  [)riiici[iari, 
sed  hoiiiiuem  per  legein,  osteiidit  con- 
tiariuiii,  ihi,  «  Sed  forle  <hc<'t  (•!<•.  »  lii 
|)iiiua  <li<-it  <|uod  noii  e\[i(!dit  unum  vir- 
tuosuiu  valile  princi[)ari  ;  (juiu  si  unus 
vulde  virtuosus  domiiudiir,  plures  erunt 
iiihonorati  lionore  [)rinci|)atiis  :  seil  hoc 
ist  ilK-ollVeuiens.  Kx  hoc  eililil  si'([Ullutur 
disseiislones  in  civitate et  ijertiiihationes, 
sicut  dictiim  est.  Iteruin  vididiitiir  politia 
[icjor  esse  i|iiarn  slatiis  [laiKorum,  (|iiia 
iu  [)i-inci[)atii  [^aucoruiu  [)lui'ihus  iiupeu- 
duuliir,  in  ista  autem  uiii.  Iloc  autem  pe- 
jus  videtur  esse,  quia  maluin  ([uanto  ma- 
gis  divisum  (!st,  taiito  luiiiiis  existit  et 
tolerahiiius  est :  ([uare  nuiuifestum  est 
([iiod  non  ex[)edit  uuuiii  virtuosum  do- 
miuari. 

Deiiiile  cum  dicit  «  sed  forte  » 
Ouia  diceret  aliquis  «[uod  lex  delxit  do- 
minari  non  homo,  arguit  (onlra  lioc.  Et 
primo  ponit  rationcm  per  quam  videtur 
(juod  lex  dehet  dominari.  Secundo  arguit 
iii  coulrarium,  ihi,  ((  Si  igitur  etc.  »  Iii  pri- 
ma  <li<-it  ([iiod   pravum  et  iiijuslum   est 
hominem  [irincipari  et  non  legem,  quia 
luimo  hahet  [^assiones    sihi   conjunctas. 
l'assioiK!s  aiitcm  distrahunt  voluntatem 
ct    faciunt   deviar(!  a  rccto   llne  ,   ct  pcr 
conscquens  pervertunl  judicium  rationis. 
Lex  autem  nullas  hahet  passiones  :  quare 
per  legcm  non  contiugit  dcviare  a  recto 
jiidicio  rationis.  Cum  igitur  melius  etjus- 
tius  sit  illum  principari  qui  non  potest 
deviare  a  recto  fine,  quam  illum  qui  po- 
test,  et  homo  potest  deviare  a  recto  fine, 
lex  vero  non  ;  manifestum  est  quod  jus- 
tum  est  legem  dominari,  non  hominem. 
Dcinde  cum  dicit  «  si  igitur  » 
Arguit  in   contrarium  ;  et   dicit  quod 
non  videtur  esse  verum  quod  legem  sit 
justumdominari  universaliter  ;  quia  con- 
tingit  leges  esse  pertinentes  ad  potentiam 
paucorum  vel  multorum  ;  et  talcs  legcs 
datcP  et  ordinatte  sunt  in  ordine  ad  finem 
illarum.  In  illis  autem   non   supponitur 
rectus  finis  simpliciter,  sicut  praedictum 
est :  ergo  nec  legcs  ista?  sunt  justse  sim- 
pliciter.  Quare  manifcstum  est  quod  non 
difTert  quid  dicatur,  sive  lcgem,  sive  aliud 
aliquid  ahorum  principari;  quia  semper 
idem   accidit   inoonveniens,    sicut  prius 
ostensum  est  de  omnihus. 
Deinde  cum  dicit  «  de  aliis  >» 
Omissis  aliis,  specialiter  descendit  ad 
inquireudum  utrum  magis  expediat  mul- 
titudinem,   aut   paucos   virtuosos  domi- 
nari.    Et   dividitur    in    duas.    In    prima 


I.IMKK  III 


!iaA 


|ii'a'iMitlil  i|iii)il  iMuissis  aliis,  tlc  i|MilMts 
MOM  »^st  aiK"l'iii'.  <|""'  allcfa  nilio  «'st 
nu\Mir('stiiin  nsl  oMJni  i|M(mI  imuimi  |i(fMNi- 
lUMiM  M(Mi  i'\|i(Mlil  (loiuiiiaii,  i|iiia  lun- <<st 
s»i  iMaMilVsluMi,  allcra  laln»  tlc  lior  cl  dti 
aliis,  (|Mia  (lc  aliis  csl  »1iiImmim,  sciI  (1(>  lioc 
non  ;  i(l(M>  IMiilosopliiis  immi  ar.i^Miil  ail  is 
tuil.  Soil  iii(|iiirciiiliiiu  csl,  iitriiiM  iiiiilti- 
tiidiiicni  lua^is  c\|>cilial  (lomiiiari,  i|iiaiM 
virliiosos,  paiicos  laiMcii.  Iloc  ciiim  \iilc- 
tiir  liaticrc  (liiliiiiiM  cl  solMlionciu  (|iia(lis- 
solvitnr  ratio,  (|n;i^  in  (>|)positniu  adiiucc- 
[latiir  priiis  ;  (^t  ma.nis  vidclMr  cssi»  vcriiiu 
ct  c\|U'dicMS  iMiilliliuJiiicm  priiici(>ari 
(loberc  (inam  pancos  virtnosos. 
Dcimlc  ciiin  dicit  «  miiltos  ciiiiu  d 
Proscipiiliir ;  ct  iirimo  oslciidit  (inod 
nuii;is  c.\|)cdial  mnllilndiiicm  doiuiiiari 
(juaiu  paiicos  virtuosos.  Scciiiido  solvit 
(Inliitatioiiciu,  et  iinamdaiu  aliaiu  annc- 
xau\  illi,  ibi,  <(  OMapro|>tcr  clc.  »  Prima 
in  (Inas.  1'rimo  dcclarat  uiiam  proposi- 
tiouem.  Secnndo  argiiit  exillis,  ilii,  «  Si 
iy:ilnr  elc.  »  Adhnc  prima  in  dnas.  Primo 
mauircstat  illaiu  propositioucm.  Sccnndo 
pouit  dillcrculiam  iiitcr  aliipia  dc  (piihns 
erat  mculio  facta,ihi,  «  .Mnlloseniiu  etc» 
In  prima  (lioil,  (]U0(1  si  sinl  mnlti  non 
virlnosi  simiiliciter,  ciim  convenient  in 
aruinod  umim,  facient  unnm  ali(]iiod  stn- 
(liosiim,  uon  sic  (luidcm,  ut  (luilihet  fa- 
ciat  aliqnid  stndiosnm  per  so,  et  alicinid 
melins,  sod  omnes  simnl  faciaut  unum 
aliquid  studiosnm,  et  snnt  aliqnid  melius 
qnam  quilihet  divisim  acoeptns.  Et  hoc 
doclaravit  por  simile  ;  et  dicit,  quod  sicHt 
illi  qni  facinnt  coMiam  ad  communes  ex- 
poiKsaset  (inilihot  modicumapportat,quoil 
autom  coUectnm  est  ex  omnihus  appor- 
tatis  magiia3  quantitatis  est,  sic  est  iu 
proposito,  si  siiit  multi  et  quilibet  aliquid 
haheat  virtutis  et  prudentia',  cum  cou- 
venoriiit  in  unnm  faciuut  unum  aliquid 
magnumet  virtnosum.  In  qno  enini  unus 
deficit,  contiugit  alterum  ahundaro  ;  ut 
si  nnus  nou  incrinetur  ad  fortitudinem 
alter  iucliuahitnr  ;  et  si  aliiis  uon  iucli- 
netur  ad  temperantiam,  alter  iuclinahi- 
tur  :  et  uhi  unus  non  poterit  prawidere 
bene,  alter  poterit :  et  sic  cum  couvcuo- 
riiit,  faciontquasi  uuum  hoiniuem  virtuo- 
sum  et  perfectum:  hominem  dico  hahen- 
tom  multitudinem  seusnnm,per  quos  dis- 
cernerepossit,  et  mnltitudineinmanuum 
et  pednm  por  qua?  possit  moveri  ad  ope- 
rationem  et  operari.  Similiter  etiam 
quantum  ad  mores  et  quantum  ad  intel- 


tcllccluiu  sc  liabi  t.  I<.\  oiMiiibMs  iMiilil, 
(*nin  convcncrinl,  crilcicliir  (piiiMi  iiiiiih 
liomo  pcrrectiiH  HiMMiiidiiin  iiilcllcctiiiii, 
qnaiitiim  ud  virtutcH  iMlidlccliiab  m,  «jI 
s(>ciiiiiliiin  appctitMin  ijiiaMliiin  ad  iiioni- 
lcs.  Kl  addiiiil  aliiid  siiiiilc,  dicciiH  qiKjd 
proplcr  lioc  qiiod  niiilti  siiiit  iili(|iii(l  iiio- 
lins  siiuiil  jiiiicti,  <|Uitiu  <|iiilibct  illoriim, 
(MMiliiiLril  i|n(>d  opcra  miisicaliii,  cl  opi^rti 
poclariim  mcliits  1'aclii  siiiil  ct  ditctii  ad 
pcrleclioiiiMU  pci  plnrcs  (|n;iin  [iim-  iiniiin. 
Sic  cnim  iuv»Mil;i'  Incrnnt  arl(!.s  «^l  Hcieii- 
ti.i';  (inia  priino  unns  invcnit  arKiiiid  el 
illiid  tradiilit  ct  forle  inordinat^!  :  aliiis 
post  hoc  accopit  illiid  et  addidil  ot  tolnin 
Iriididitct  miih'is  ordiiiiite  ;  ct  sic  conso- 
(|MiMitcr  doiicc  pcrfccti!  iirtcs  vi  sciiMilia! 
iiivciila'  siiiit  :  ot  niiinilestiiin  ost  (iiiod 
iiliiini  aliqna  invenerunt,  sed  oinnes  si- 
mul  omiiia  :  et  miinifcstum  est  qiiod  plus 
cst  et  porfcctins  illiiil  (iitod  oiuiics  in- 
vcncrunt  quain  illud  quod  (iuilib(!t  p»M- 
se. 

Deiude  cum  dicil  ((  sed  hoc  dinornnt  » 
Poiiit  diircrcntiam  inter  nnum  virnm 
studiosum  simpliciter,  ol  quomlibet  illo- 
rum,  ex  quihus  cum  convencrint  in 
nnum,  factnm  est  aliiinid  stndiosum.  Et 
dicit  quod  viri  studiosi,  sive  virtnosi, 
dinoruut  a  quolihot  illorum  multoriim  ex 
quibus  cum  couvonerint  iu  aliquid  uuum, 
lit  aliquid  virtnosum  sicut  honus  diirert 
a  non  hono  ;  qnoniam  viri  virtnosi  boni 
simpliciter  sunt ;  sed  quilihet  istorum 
secundum  se  acceptus  non  est  honus, 
quia  non  est  virtnosus  perfecte.  Itorum 
(iilTerunt  viri  studiosi  ah  istis  divisim  ac- 
ceptis,  sicut  picta  per  artem  diirerunt  a 
veris.  Circa  quod  intelligo  quod  pictor 
volens  aliquid  pingere  per  artem,  sicut 
imaginom  hominis,  considerat  bonam 
dispositionem  oculorum  in  isto  dimit- 
tens  malas  dispositiones  aliorum  mein- 
brorum  ;  et  sic  considerat  meliores  dispo- 
sitioues  aliorum  memhrorum  in  diversis 
ot  dimittit  turpes :  tunc  ex  omuihus  istis 
coUectis  facit  imaginem  pulchriorem 
quam  sit  quilibet  illorum  ex  qnibus  ali- 
quid  accepit.  Et  manifostum  est  quod 
quilibct  illorum  ex  quibus  aliquid  acce- 
pit  aliquid  pulchritudinis  habet,  sed  uon 
simpliciter;  illud  autem  quod  acceptum 
est  ex  istis,  simpliciter  pulchrum  est. 
Sic  similiter  in  proposito,  qnilibet  isto- 
rum  multornm  aliquid  habet  virtutis,  sed 
non  est  simpliciter  virtnosus  :  id  autem 
quod    simpliciter  collectum  est  ex  ipsis. 


23b 


IM)MT1(;0IU!M. 


liiniplicittir  virtuosum  ent.  Kt  tn^c  OHt 
(|uoil  tnteuiiit,  cum  ilitit  u  uiiitlrioHB,  > 
vo  quoil  illa  vrra  hitn[)iit-itiT  ai-rcptu  sutit 
coilcrta  iti  utiunt,  i:t  iina^o  illa  qua*  rotu 
puititiir  hiiiiul  t)X  partihuH  bcne  diHpoiii- 
tiii  in  ilivurbiti  uxii>tfntiliu.s,  [)iiU-liriur  ebt 
i|iiain  iiiiutiii|iii)iii|iit;  illoruin,  in  (|iioriim 
uno  invcuitur  [niltlnrr  otuius,  in  alio  au- 
^oin  [)uli-tira  inanuH  :  contiitKit  (Miim  Ik;- 
iiu  iuvuniro  HeuiHUin  itnum  liutK;iit(an 
orulum  |)ul(-lirior(!in  iiuain  .sit  [litttus 
i|uainv  is  in  aliis  ili;lit-iut;  siinilil(;r  uliqu(;in 
ltubenti;ni  [^ulcltriorein  niuiium  ,  (|uam 
sit  picta,  ({uuiiivis  in  uliis  (l(;lie-iut ;  simi- 
litcr  iii  uliis  [lurticiilis,  Similit(;r  in  [iro- 
po.sito,  (liHnrl  vir  studiosus  ub  uiioquo- 
que  illorum  (|ui  dicti  sunt ;  (]uiu  omni-s 
bunus  (lis[)Ositiune.s  secundum  animam 
liabent  conjuiictim,  et  in  uiio  siipposilo 
unusquisquL;  illorum  unum  uiit  uliam  iu 
quu  loile  poterit  ext-eil(;rc  virtuosum, 
simpliciter  ti,imeo  excedetur  ab  eo. 
Oeiiide  cum  dieit  «  siquidem  igitur  » 
Ex  istu  [)ropositione  (l(;(-larata  arf^uit 
dicens,  quoil  immauiiestum  (;sl  utrum 
liujiismodi    diHerentium    contingat  esse 


circu  intiltiludineiii.  et  (ircu  popiilum  to- 
tiini  ud  [luucoH  virtiioHoH,  quod  8cilic(;t 
totu  miiltitiido  m(;lior  sit  i|iiam  iJli  [)auci 
vatiiosi.  'luineii  set-undum  virtuU;m  in 
qiiibuHilum  (;Ht  im|)OHhil)il(;H ;  lioc  est 
eiiim  ([iiu;ilam  miiltitudo  bestialiH,  cujus 
liomines  iiiclinanliii-  ad  aci.us  bestiules, 
(d  [tarutn  ralionis  liabent.  Kl  in  tali  inul- 
tiludini;  non  est  verum,  ([uod  ex  illis  lio- 
minibus  [lossit  fleri  alii[iii(l  virtuosiim  ; 
si  coiiveniaut  iii  uniim.  Alia  est  miilti- 
tlido  iii  qua  (|iiisi|Ui;  liabel  aliquid  virlii- 
tis(;t  [)ruilentiu;,  (;t  iiK-liiiaiilur  ud  uctum 
virtiitis  :  (;t  in  tub  v(;nim  est,  (juod  illud 
(juoillitex  istis,  cum  conveniiiiit  iii  uiiiim, 
(;st  aliqiiid  vii-tuosum.  Kt  boc  est  quod 
dicit  l'liiloso[ilius  (jiiod  in  aliqiia  iiiulli- 
tiiiliiie  nori  est  veriim,  ijuod  illa  inulti- 
tiido  faciut  aliquid  virtuosiim,  sed  in  ali- 
([ua  multifudine  potest  liubere  veritutem. 
Kx  (jiio  |)ot(;st  rormari  ratio  sic  :  Melius 
est  prin(;ipari  quod  melius  et  studiusius 
est  ;  sed  conlinKil  arK|uam  multiliidinem 
(;sse  melionjm  ttl  ma^'is  sliidiosam  [)au- 
cis  virtuosis,  ut  probatum  est,  ergo  elc. 


LECTIO  IX. 


Muttitudim  committendam  esse  electiotiem  maffistratuum,  arjeudo  non  consuUationem , 
administratarum  rerum  examen :  mayistratus  autcm  ler/ibus  ohtemperare  debere,  el 
soliim  in  his  quee  lex  cavere  non  valuit  arbitrium  habere. 


AMTIQUA. 

Propter  quod  et  prius  dictam  dubitationem  solvet 
utique  quis  per  boc  et  habitam  ipsi,  quorum  opor- 
tet  domiuos  esse  liberos  et  uiulliludinem  cis-ium; 
tales  autem  suat  quicuuique  ueque  dignitatem  ha- 
bent  virtutis  uullam. 

Parlicipare  quidem  enim  ipsos  principatibus  ma- 
ximis,  uou  securum  ;  propter  iujustitiam  enim  et 
propter  imprudenliam,  hoc  quideminjuste  agere  uti- 
que,  hoc  autem  peccare  ipsos. 

Non  tradere  autem  neque  participare,  terribile. 
Cum  enim  inhonorati  multi  et  pauperes  extiteriut, 
necessarium  civitatem  hanc  esse  plenam  seditioni- 
bus. 

Restat  ulique  eoquod  estconsiiiariet  judicare  par- 
ticipare  ipsos. 

Propter  quod  quidem  et  Solon  et  aliorum  legisla- 
torum  aliqui,  statuunt  fieri  electiones  prlncipatuum 
et  correctiones  principum  ;  principari  autem  singu- 
lariter,  non  permittunt.  Onmes  quidem  enim  ha- 
bent  congregali  sufticientem  seusum,  et  admi.xti, 
melioribus  civitalibus  possunt,  sicut  uon  purum  ali- 
meotum  cum  puro  totum  facit  utilius  pauco,  sigilla- 
tim  autem  unusquisque  circa  judicare  imperfectus 
est. 

Habet  aiifem  ordinalio  haec  poliliae,  dubitatiouem  : 
primum  quidem,  quia  videbitur  utique  ejusdemesse 


RECENS. 

Quocirca  et  eam,  quae  antea  exposita  est,  dubita- 
tionem  possit  quis  hisrationibus  soivere  atqueexpe- 
dire,  et  eam  quae  est  hiiic  proxima,  quaruiu  rerum 
peiies  liberos  et  miiltitudinem  civium  potestatem  esse 
oporteat  :  eos  dico,  quicumque  neque  divites  sunt 
neque  ullam  virtutis  dignitatem  habenl.  Hos  enim 
imf)eria  obtinere  niaxima,  non  est  tutu  h  :  namque 
et  propter  injustitiam  et  propter  imprudentlam  par- 
tim  injuriam  facerent,  partim  peccarent.  Nullos  au- 
lem  iis  mnndare  magistratus,  periculosum  est.  (^uum 
enini  multi  honoris  expertes  et  pauperes  sunt  plena 
hostium  sit  civitas  necesse  est.  Reliquum  est  igitur 
ut  consultaudi  sint  et  judicandi  participes. 


Ouocirca  et  Solon  el  nonnulli  alii  latores  legum 
eos  comitiis  rnagistratuum  creaudorum,  et  rationi- 
bus  ab  iis  qui  gesserunt  magistralus,  repetendis  prse- 
ficiunt;  gerere  autem  magislratum  per  se  et  solos 
non  sinunt.  Omnes  euim  collecti  et  congregati  satis 
multum  seusum  habent,  et  permixti  ciim  melioribus 
prosunt  civitatibus  :  (luemadmodum  victus  non  pu- 
rus  cum  puro  conjunctus  totam  efticit  utilioreiu 
jiauco  :  unusquisque  autem  seorsum  in  judicando 
imperfectus  et  mancus  est. 

Sunt  autem  in  bac  reipublicae  administrandee  or- 


MIIKK  III. 


in? 


jiiilii  iirr  i|iii«  rrrti*  iii<<ilii'iiliin  i<Kt,  i'UJim  •|iiiiIi'iii  rl 
iii(tilii'itn  (il  riir(<n<  Hiiiiuiii  liiliiiraiiluiii  iili  irxritiiiliini 

lirifHOIlld.    Irfttl     ItlltlMII    (<Ht    llllulllMIM.     Sllllllllur     llllllllll 

ut  liiii-  iit  rinii  iiliii-<(ix|t(<rii'iitiitH(it  iirli<'< ,  iui-iit  i<iiitii 
iiii<ilii'iiiii  (i|iiirli't  iluro  riirr('i'lii>iii"(  iii  iiiKilirlitiH,  itit 
i't  iiliiiH  III  HiiiiililiiiH  :  iiiciliciM  iiiiti'111  i't  i|iti  (i|ii'i'itliir 
i<l  i|iii  nrchitoitiiiiiiMiH  »1  trrliiiH  i|til  ('riulitiM  (■ircii 
iirlciii.  Siiiil  (<iiiiii  itlii|iii  talKH  cin-ii  iiiiiiich,  iit  uhI  iIi- 
icrc,  itrtcH  :  iittriliiiiiinH  itiilcni  judiciirc  itiliil  iiiliiiu 
criiilltiH  (|uitiii  HiiciilitiiiH. 


Dciiiilc  circii  cl(<clii>iiciii  (<(>il(<m  iitii|iic  iiiuili)  vi- 
(lcl)iliir  lialicrc  :  clciiiiii  cii«ci'c  rcclc  scicMliiiiii  ()|iih 
CHt,  vcliiti  gcoiiiclriiiii  f^c.iiiiclriconiiii,  ct  KiilM-riiato 
rcni  f;iil)criialivoriiiii  :  clciiiiii  si  ilc  i|iiil)iHilniii  o|ic- 
rihiiH  ul  arliliiis  i)iirlici|)aiil  cliaiti  iiliotiiruin  alii|iii, 
8Uil  noii  i|iiiilciii  sciciililiiis  iiiiif^is. 

Qiiarc  sci-uiiiliiin  liaiic  i|iiiilciii  ralioiiciu  noii  iili' 
i|ii«  crit  laciciiiliiiii  inulliliiilincin  (loiniiioriiin,  uui|iic 
clci-lioiiuiii  |)i'iiii-i|iatiiiiin,  nci|iic  corr()(-.liiiniini. 

Soil  lorlc  11011  oiiiiiia  hii<c  iliciiiitiir  liciic,  proj^tcr 
eaiii  ((uie  oliin  rntionein,  t<i  sit  niiiltituilo  iion  iiiinis 
vilis  :  eril  eniin  unusiiuisiiiie  i|iiiilein  detcrior  judu.ic 
scieiitihus.  oiiincs  autciii  ci)ii^jrc;.;ali  incliores,  nul 
uoii  deloriores.  . 

Kt  (iiiia  de  ipiihusdnin  iie(}ue  suius  qui  fecit,  ue- 
quo  optiino  utiiino  judicnhit,  i|uorniiicuuii|uo  oporn 
cognoscunl  :  ot  i|ui  non  hahonl  nrleiu,  |)uta  doniuni 
non  soluin  osl  cogiioscore  ejus  ipii  fecit,  iiuino  iiie- 
lius  q»\  utilnr  ipsn,  judicnt  :  utilur  nuloiu  (i>cono- 
mus.  Kt  {juhcrnainiluni  jruboniator  carpentario,  ol 
cihuin  epulans,  sed  uon  coiiuus.  Hauc  (juideiu  igilur 
duhilationoui  forte  videhitur  ulique  aliquis  sic  sol- 
voro  suflicientcr. 


.\lia  nutein  esl  hahita  liuic  :  videlur  cuiin  iucon- 
vouiens  esse  ninjoruinesse  (iouiiuospravosiiuanie[)ii- 
ches.  Correctionos  autein  et  principaluin  electiones 
sunt  inaxiinc  iiuas  in  quihusdain  poliliis,  siciildictum, 
el  populus  allribuuut:  ecclesia  eniiu  talinm  omniuin 
domina  ost  :  eiiuidein  ecclesi»  quideui  participant 
el  consiliautur  et  judicaut  a  parvis  houorabilitalihus 
et  cujuscumqne  a;tatis  :  priesunt  autem  operihus  et 
exercilus  ducnnt,  et  maximis  principanlibus  princi- 
paulur  a  majoribus. 


Siniiliter  itaque  solvet  utique  aliquis,  et  hanc  du- 
bitaliouem  :  forte  enim  habet  et  hoc  recte  :  neque 
euim  jude.x,  neque  consiliator,  ueque  concionator, 
priuceps  est ;  sed  prjBtorium,  etcousilium,  et  popu- 
lus.  Dictorum  autein  nnnsquisque  pars  esl  horuiii  : 
dico  autem  parlem,  consiliatornm,  et  coucionatorum 
et  judicem.  Quare  juste  domiuans  major  mullitiido  : 
ex  mullis  euiui  populus  et  consilium,  et  priotorium. 
Ilonorabililas  aulem  amplior  lioruin  omuiuiu  quam 
eorum  quic  secuudum  unuiu,  ot  secundum  paucos 
principautiummagiiis  priucipalibus.  Iliec  quideinigi- 
tur  detenninata  siut  hoc  uiodo. 

Prima  aulem  dicta  dubitalio  facit  mauifestum  ni- 
hil  sic  alterum,  quomodo  quia  oportet  leges  recte 
positas  esse  doininans  ;  priucipem  autem,  sive  nnus, 
sive  plures  siut,  et  de  iis  esse  dominos  de  quibus- 
cuiuque,  non  possunt  leges  dicere  certitudinaliter, 
propterea  quod  non  facile  sit  universaliter  dciormi- 
nare  de  oniuibus. 

Quales  tauien  (luasdam  oportet  esse  recte  positas 
leges,  nondum  palam,  sed  adhuc  manet  olim  dubita- 
tutn  :  sed  si  simul  politiis  aecesse  et  leges  pravas  vel 
studiosas  esse,  et  justas  vel  injustas.  Veruintamen, 
hoc  mauifestutn  quod  oportet  adpolitiam  poni  leges. 
At  vero  si  hoc,  palam  quod  eas  quidem  quae  secuu- 
dum  legesrectas  polilias,  necessariumessejustas  :  eas 
aut  qujE  secunduiu  transgressas  non  juslas. 


ililliilloiKi  dii  •' 1  iliiii-  :  i|iiiiriiiii  I    '  Mii.  Vi- 

ilutiir  uiiiiii  I  luiii  Ifiiiiiiiin  dc  ii  Mrnju- 

dicnrc,  ciijiiH  cl  iiiitdcn  ict^niiiiqiic  iikuIki  lilinnirn, 
lllc  iiiituiii  iiiudii-iH  cxl.  Atqiic  lioi-  ii|iiillili-r  nlinliillt 
iiliiH  fitciillntiliiiH  |iiii({ii  iiHii  piirlu  ntqiin  nrlilniii  Iim 
cuiii  hiilicl.  Qiiciiiiiiliiiiiiliiiii  ixiliir  iiii-ilicii.i  iipiid  niiv 
illciiH  jiidiciiim  ritliiiiiiiin  rcrcruiidnriiiii  milnrc  dclicl  : 
mIc  ul  nlii  nrtillccH  ii|iiiil  nrtm  iicritoH.  .MciIiciih  niiti;iii 
unl  ut  i»  qiii  nlio  |ini'Hcrihciitu  iiicdiciiiniii  rncil,  cl  U 
i|iii  (locut  III-  |irii<Hc.rihit  i|ii((iiiodo  iiicdiciiiA  hII  fn- 
cicridu,  ul  turliiin,  nrlin  incdicui  iiilclliKuiiH.  Hiint 
cniiii  tnlcH  qtiiilani  iii  iiiiiiiilniH,  incin;  dicaiii,  nrtilni*. 
'rnliuiiiiUK  itiilcin  Jiiilicitiiili  niicloritntciM  iiiliilii'- 
iiiiuiiH  iiilcllif<(<iitihuH  nrliiiiii,  qiinin  criidiliH  nc  nciDii- 

tihUH. 

I'ni'li<rcii  ct  incli^cndii  codciii  modo  hu  roH  linlicru 
viilulur.  Ktcniiii  rcctc  cli^crc  iiini  doirti  cl  Hi'.ioiili:i« 
iioii  poHHtint,  vcrlii  gnttia,  gcoiiiotrnin  iiiHi  ^'cnine- 
triic  pcrili ;  giilicrnntorciii,  iii.ii  qni  artciii  i^ulicr- 
nniiili  loiiciit.  l-'.tHi  ciiiiii  dc  iniihiisdaiii  iqicribuH  ci 
aililiiiH  jiidiinuili  fnciiltatein  linbennt  iioiiiiiilli  ctiniii 
idiiila-  (<l  iniporiti,  nt  iioii  iiinjnrciii  qiiniii  qiii  Hciiiiil. 
Iiaqiio  o.\  liai-  ratione  coiijilioruiu  ot  ruliuiiiim  nqiu- 
tcuilnniin  poleHtnB  iniilliludiui  non  fueril  niaii- 
daiuln. 

Veriiiti  forlnsso  non  omnin  ha;c  recte  dicuiitur, 
tuiii  propter  rationom  illain,  (|iiaiti  iiiulto  nule  (;x- 
posuimus,  uisi  inullitudo  sit  ndniodiini  Bervilin; 
^erunt  eiiiiii  .siuguli  (|iiiilciii  Judices  scientihiis  dete- 
riores,  oiiinos  vero  congressi  niit  meliore^,  nut  uou 
delerioros:)  luiii  (|uo(l  de  nonniillis  rohiis  neque 
soltis  ne'pie  optiine  Jiidic.at  artife.x  (|uia  eas  eflicit  : 
eos  omuesdico  artilices,  quoruin  opera Jiidicnnt  etiam 
ii  (pii  nrtem  ignoraiit :  verhi  gralia,  doinum  Jndicnre 
uou  solum  ejus  est  qui  fecit,  sed  etiaiu  eo  nielins  i.-* 
qiii  ea  utitur,  Judicabit:  iititur  nuteui  is  (pii  donium 
administrat,  sive  palerfamilias:  et  de  giiberunculo 
melius  Judicahil  gubernalor  uavis,  quani  faber;  el  de 
epulis  convivffi  melius,  (juain  coquus.  Ilauc  igitur 
duhitalioncm  fortasse  aliquis  sal  henu  sic  solvere 
queat. 

Altera  porro  est  hnic  proxiina.  Videtur  enim  ab- 
surdum  esse,  penes  malos  rerum  majorum  auctori- 
latein  esse,  (piam  penes  viros  honos  et  tcquos.  At  ra- 
tionum  refereudarnm  judicia  et  magistratuum  crean- 
dorum  comitia  suut  maximi  momeiili  :  qua;  in  qui- 
busdamrehnspublicis,  uldictum  est,populo  trihuiint. 
Concio  euim  talium  rerum  omnium  aucloritatem  ha- 
bet.  Atqui  concionis  quidem  suut  participes  et  con- 
sullaut  et  judicant  ii  quibns  est  census  exiguus,  et 
cujusvis  iEtatis  homines  :  a^rario  auteni  publico  el 
exercitihus  prajsunl,  et  aiuplissiinos  magistralus  ge- 
ruut  ii  quibus  maguus  census  est. 

Similiter  autem  aliquis  etiam  hanc  dubitationera 
solverit.  Fortassis  eniiu  htEC  quoque  recte  sunt  ins- 
lituta.  Non  enim  Judex  neque  senator,  neque  is  qui 
iu  concione  deliberat,  prieest  aut  im^ierat,  sed  con- 
sessus  judicuin  et  senatus  etpopulus  ;  dictorum  vero 
uuusquisque  liorum  particula  est  :  particulam  dico 
senatoreni,  deliberatorem  concionalem  et  Judicem. 
Quare  uierito  penes  multitudinem  majorum  rerum 
liolestas  est  :  ex  multis  enim  constat  populus  et  se- 
natus  et  Judicium.  Et  vero  ceusus  horum  omniuni 
amplior  est,  quam  eorum  qui  vel  viritim  vel  cuni 
paucis  collegis  maximos  magistratus  gerunt. 

Ha^c  igitur  hoc  modo  distincta  sunt  Ea  autem 
i|ULe  primo  loco  exposita  dubitatio  est,  declarat  ni- 
hil  aliud  ita  ratum  et  firmum  esse  oportere,  utleges 
rectas  ac  salutares  :  penes  eum  autem,  qui  praeest 
reipublicse,  sive  sit  unus  sive  plures,  iis  de  rebus 
statuendi  arbitrium  et  potestatem  esse,  de  quibus  le- 
ges  accurate  loqui  non  possuut,  propterea  quod  non 
est  facile  universe  statuendo  omnia  plane  persequi. 
Quales  porro  esse  oporteat  leges  rectas,  nondum  pla- 
num  factun:  est  :  sed  etiam  nunc  manet  id  quod  ?u- 
pra  multo  ante  dubitatum  est  :  verumtamen  hoc 
certe  perspicuum  est,  leges  accommodate  ad  reipu- 
blicse  foriuam  positas  esse  oportere  malas  aut  bonas, 
Justas  aut  iujustas.  At  si  hoc  verum  est,  patet  eas 
quidem  leges  quaesunt  reipublicae  formis  recte  con- 
seutanie,  necessario  esse  Justas  :  eas  autem  quae  per- 
versis  conveuiuut,  non  Justas. 


23H 


iMU.niCnULM. 


ftistquaia  fhilusDplius  inuvit  (luhilu- 
tiuuuia  utiuia  uiagis  uxpuiliat  aiultitu- 
iliutiai  (loaiiauri  quuat  virtaosoH,  ia  partu 
ihta  holvit  eaia,  i^t  (]uuiaiJuia  uaiuixaia 
illi  :  t^t  hulitd  tluo.  l'riiao  iaturt  soliitio- 
atrat  ()Uit'sti(Uiis  (;\  tlctiMiaiuutis,  ot  po- 
iiit  i|uu'Htioauia  aaaoxuin.  SucuniJu  Holvit 
illani,  ihi,  «  l'urtifi()urtj  atc.  »  la  priaiu 
ilifit  quod  |)ro()tfr  cu  (juu'  dictu  sunt,  \ut- 
tt'Ht  Holvi  tluliitutio,  ((iiu  (|UU'iitur  :  iitruiit 
inu).^ig  ex()eiliut  (loiaiituri  laultitudiiieai, 
((iiuiii  [)uui-t)g  virluosos  :  u{)[)ur(;t  uiiiiu 
t'x  tliclis  ((iioil  (lu[)U!X  cst  miiltitiKlo.  I  iiu 
t(ui(lt'ia  hcstialis,  iii  t[uu  uullus  liat)i:l  ru- 
lioiium  vel  inodicum,  sed  iucliiiutiir  ad 
hesliules  actus  ;  et  muaitestuin  est  quod 
istum  iioii  t>x()eiliut  domiiiuri  urK(iio  ino- 
do,  quiu  siut;  rutioae  t-st  t;t  coujuactim 
et  divisim.  Aliu  est  laiiltiludo  iihi  omat;s 
aliquid  huheiit  rutiouis  et  iucliauiitur  ud 
priideiitiam,  et  htMie  siiasihiles  siiiil  a 
rationc  :  et  talem  ex()e(lit  muf^Ms  domi- 
auri,  t[uum  [)aucos  virtuosos  :  quamvis 
eaiin  quilihet  aou  sit  virtuosus,  tameii 
([uod  fit  ex  omnihus  cuin  convoniunt, 
est  virtuosum.  Kt  sica()()aretso]utio([Uces- 
tiouis  ;  qiiia  iihi  est  tulis  mnltiliido,  ex- 
[jedit  cum  inu^'is  doininari  quam  virtuo- 
sos  :  uhi  noiiesltalis,  sed  hestialis,  nullo 
modo  expc'dit.  Poterit  etiam  ()i;rhoc  soivi 
qua'sti(j  ulia  consequeuter  se  haheiis  ad 
iilam  ;  scilicct  utnim  oportcat  multitiidi- 
nein  et  liheros  domiuos  eligere,  et  eos 
corri;-'cre,  et  quorum  cxpedit  cos  csso 
dorniuos,  si  expediat.  Et  ((ui  sunt  illi,  dc 
quihus  movet  quaBstionem,  exponit  :  hu- 
jusmodi  enim  sunt  qiii  noii  hahcnt  ali- 
quam  dignitatem  sive  honum  virtiitis. 

Deinde  cum  dicit  «  participurc  qui- 
dcm  B 

Solvit  quaeslioncm.  Et  primo  solvit 
cam.  Sccundo  sokitionem  conrumat  per 
lcges  antiquorum,  ihi,  «  Quapropterclc.  » 
Prima  in  tres.  In  primo  ostcndit  quod 
inconvenifcns  ct  non  sccurum  est  mul- 
titudinem  principari.  Sccnndo  quod  tcr- 
rihilc  csl  eos  nuUo  modo  participarc  prin- 
cipatum,  ibi,  «  Nos  tradere.  »  Tertio  quod 
expedit  aliquo  modo,  ihi,  ((  Restat  uti- 
que  etc.  »  In  prima  dicit  quod  liheros  et 
multitudincm  altinj^^erc  ad  principatum, 
maximum  et  primum  periculum  est  :  isti 
eniminjustitiamctimprudentiamhabent, 
et  propter  imprudentiam  deficerent  a 
recte  judicando,  ct  propter  injustitiam 
inclinabuntur  ad  opera  injusta  :  ct  idco 
sequetur  quod  multa  mala  facient  quan- 
tum  ad  seipsos,  et  multa  injusta  quan- 


tiiiii  ad  ulius,  eis  'ujuriundo  et  mol(;s- 
taiido  :  lioc  uutein  est  perit-ulosuni ;  ergo 
tules  purtici[)uro  priaci[)utu  iaconveaieiis 
t;st  muximiiin. 

I)(;iii(l(;  (tuiit  dicil  <i  iioii  traderu  » 
nsleiidit  ([uod  tcrrihih;  vidtstur  esso, 
et)K  iiullo  iiiodo  [)ui  tici|)uri;  hoiiorihus  : 
et([U(jdsi  iiullo  uiodo  concedutiir  eis  prin- 
ci()utus,  ii(;c  ulliii^.'ant  ad  i()siiiu,  incou- 
V(;ni('i)S  (;l  lcrrihile  vi(l(;liir,  ([iiia  r(;()Ula- 
huiit  so  iiihouorutos  ;  et  cum  siiit  multi 
et  pau[)eres,  se([uetiir  S(;dilio  et  turhalio 
iii  civitah!  :  s(;d  isliid  (;st  lcrrihile. 
lleiiiih;  cuiii  dicil  «  restat  iili([ue  » 
Coucludit  terlium.  Et  dicit  ([iiod  ex  ([uo 
se([uuntiir  multa  malaiii  civitate,  si  nullo 
inodo  attinprant  ad  [)riiici[)aliiiu,  rt^rtii- 
((uilur  ((uod  parlici[)are  {leh(;nt  ()iiiici- 
[latu  ali((uo  modo,  saltem  qiianluin  ad 
consiliativuin  et  judicativum. 

Deiiidt!  cuin  dicit  <(  ()ro{)t(!r  qiiod  » 
Coiilirmat  solulionem  [icr  le^cs  et  or- 
diuationcs  aiili((uoruin  ;  et  dividitur  in 
()artes  duas.  In  (uiina  facit  qiiod  dicliim 
est.  Iii  seciinda  ar^^uit  coiitra  ordiualio- 
nes  illorum,  ihi,  «  llahet  autcin  ordinatio 
clc.  »  lii  {)riina  dicit  quod  quia  dicluni 
est,  si  mullitudo  nullo  modo  parlicipct 
(»riucipatu,  sequcntur  multa  mala,  sicut 
sedilio  et  turhalio  in  civitatc.  Solon  le- 
^islator  Athcniensium,  et  qiiidam  alii  le- 
gislatores  staluerunt  multitudinem  in 
eligendo  et  corrigendo  principcs  ;  tameii 
noluerunt  quod  quilihet  sigillatim  hahc- 
ret  potestatcm  in  eligendo  ct  corrigendo  ; 
et  hocrationahiliter  ;  quiaquilihet  secun- 
dum  se  virtutcm  non  habet  :  et  ideo  defi- 
ccret  in  cligcndo  et  corrigcndo.  Et  dici- 
mus  quod  isti  noiuerunt  quod  quilihct 
haherct  potcstatem  in  cligendo  et  corri- 
gendo  priucipatem  propter  causam  dic- 
tam,  sed  omnes  insimul.  Et  ralio  hiijiis 
est,  quia  ((uamvis  quilihct  noii  hahcat 
virtutem  pcrfcctam,  undc  rccte  se  possit 
habere  in  principatu,  tamcn  lota  multi- 
tudo  sufncicnter  virtutcm  liahet,  et  dis- 
cretioncm  in  cligendo  et  corrigendo  : 
in  ista  enim  multitudine  sunt  sapienlcs 
et  virtuosi  aliqui,  et  aliqui  non  ;  et  plus 
valet  quod  sumantur  isti,  omnes  simul, 
quam  si  sumercntur  virtuosi  et  sapientes 
solum  :  sic  enim  est  hic,  sicut  est  de 
alimento  :  alimcntum  enim  impurum 
sumptum  cum  puro,  plus  proficit  quam 
alimentum  impurum,  si  per  sc  assuma- 
tur  :  impuricnim  alimeiili  malilia  et  im- 
probitas  per  puriim  sihi  permixtum  cor- 
rigilur,  et  ex  eis  commixtis  fit  bonum 


l.lltKll   III.  jiid 

iiliiiMMiliiiii,  rl  itn|)iii'iiin  iui  ji'<|iiiililalfiii  l'iu|i(iiiil     nrciiiitlinii     |)ro|ioniliiiiM'iii  ; 

rodigiliii' :    sii-    iii    rcpiiMica    iii.si|)iciilc.s  vl  (licil    i|iioil    Hiciil  chI   circa  jiuliciiiin, 

iii    coiisiilciiilo   cl    ilccciiiciiilo    i|iioilaiii  Nic    (<hI    ciica    cicclioiiciii    <|iiihI    HcicntiH 

iiiodo  rcclillc.mliii'  a  KapiriililniH,  iil  poH-  ohI  rroln  oliKiMc,  cl  lioc  chI   opiiH  cjhh, 

siiit  aliqiio  iiiodo  rcipiildica>  piodcsHU.  Hiciit   k<'"II><''i°<'  Jndical   rcclc   dn  kcoiii(>- 

hciiiiic  ciiiii  dicil  0  lialicl   aiilcim  Iricis,  ul  Kiilicriiator  dc  K*>l)criialiviH,  rt 

Olijicit  coiilra   islaiii  ordiiialionciii  aii  sii*   dr  aliis.  \'A  ratio    liiijiis  cst.    l',liM-lin 

li([iioriim  :  ol  (lividiliii'  iii  diias  si>ciiiidiiiii  cnini  c.st  ap|iiditiis  pra'coiisiliaiiliH,  coiiHi- 

qiiod    diipliciliM'    (dijicil  .    Sccuiida,    ilti  ,  liiiiii  aiilcin  (!sl    laliocinatio  i\ti  (mh  (jii<'i' 

«  Aliu  aiilctn  cst    liahila  ctc.  »  l'riina    iii  stinl  ad  liiicin,  raliocinari  aiitcin  rcct(>  d(> 

diias.    Iii  piiina   laiiKil    (dijcclioiicni.  .Sc  lii.s  (pia*  .siint  ad  liiicin  sciculi.s  i^st.  (^hiarc 

ciiiido  solvit,  ihi,  ((  Scd  forlc  clc.  I)  Adlitic  iiiaiiihtsliiiii   cst  (|iiod    opiis  sciciiliH   cst 

|)riina  in  diias.  Priiiio  praMnillit  diias  |iro-  Jiidican^   cl    rcclc   (diK*!i'«!.    Kl  si  idiota* 

positioiics.    Sccnndo  ar.ynit   c\  illi.s,  ihi,  arK|iia   rcclc    (di^aiil,    noii    laincii    siciil 

(i  (,)uat'o  scciiiiduin  clc.  »  1'i'iina  iii  diias,  scicnlcs,  ncc  inaKis  ipsis  ;  (iiiia  si   rcctc 

si^ciindiini  (|iiod  diias  propositioiios  pro-  (;liKi<>it.  vid  Jiidiccnl,  liocustaca.su  ;  iioii 

p^Miit.  Scicunda,  ihi,  «  Dcindo  circa  oloc-  sic  antciii  sapicnlus. 

(ioncm  olc  »  In  priina  dicit  :  ila  dictiiin  Dciiido  (uin  dicil  n  (piarc  scrundum  » 

ost  (inod  Soh)ii  ol  (prnlain  alii    lo,L;islalo-  K\  islis  iliiohus  ai'Kiiil  (|uod  iion  c\po- 

ros  onliiiavoruul  ([uod  miilliludo  liahcnU  dilpopulum  liahuru  potostalom  iuoligim- 

potostatom    iii    oHf^ondo,   ol    cori'ij.;'ciiilo  do   ot   oorrigoiido    principalum  ;    dicoiis 

principnluni.  ViihMur  ipiod  lia'c  ordiii;itii)  ipiod  maiiircsliim  cst  o\  diilis,  (|uod  iion 

liahot  duhitatioiicm.  \.[  ad  ilcclarationom  o\podil    muUiludinom  hahoro  ihjiniiiiiim 

prauuittit  istam  propositionom.  (liijus  ost  iu   uleclionu    ot  corructionu   priiiciiium, 

aliiiuam  modicari  ct  saiiaro  al)  a^g^ritudiiio  quia  sicut  dictum  ost,  sciunlis  ust  cligcru, 

pra>soiilo,  ojus  ost  Judicarc^  (juis  rocto  sa-  ct  corri.y-oro  ])rud('iilis  ;  scd  mulliludo  et 

uatus  ost  :  lioc  autom  lacil  mcdiciis.   Kt  iKuoraus  ot   impriidons  ost  ;  (|uarc   nou 

ratio    propositionis   ost,   (jiiia   cujus  cst  oxpcdit    multitudincm  domiiiari    in  eli- 

nliqnid  facere  pcr  dcductionem  ux  causis  gcndo  et  corrigcndo. 

ct  principiis,  ojus  ost  rosolvcro  ipsumus-  Dciiidc  cum  dicit  <(  sed  forte  » 

quo  ad  primas  causas,  cousidoraiulo  ex  Solvit  istain  duhitationem  :  ct  dividi- 

quibiis  et  qualibus  causis  est  et  liabet  tur  iii  duas,   secuiidum   quod  dujiliciter 

esse  :  hoc  autem  est  Judicare  ;  ergo  ejus-  removet  ipsam.  Secunda  ibi,   «  Et  quia 

dcm  est  aliquid  coustituerc,  et  Judicare  de  quibusdam  etc.  »  In  prima  dicit  quod 

dc  ipso  :  similiter  est  iu  aliis  artibus  :  si-  fortc  omnia  ista  nou  liahcut  veritatem, 

cut  enim  mcdicus  in  mcdicinalibus  Judi-  uec  beiie  dicta  suut;  ct  hoc  propter  ratio- 

cat  et  corrigit,  similitcr  et  alii  iu  suis  ar«  nem  supcrius  dictam.  Si  enim  sit  multi- 

tibus.    1'llorius   dicit   quod   medicus  tri-  tudo  non  vilis,  sivc  bcstialis,  scd  aliquid 

plcx  cst  :  uuus  quidom  cst  qui  uou  novit  liabcns  ratioiiis  ct  virtutis,   bene  eliam 

artem,  sed  ordiuata  ab  aliis   ali^iualiter  suasibilis  ,     hahcns    sapicntcs  a  quibus 

scit  applicare  ad  opus.  Alius  est  artifcx  recte  suadeatur,  talcm  multitudincm  si- 

principalis,  qui  uovit  simplicifcr  omncs  mul  sumptam   bene  cxpedit  babcre  po- 

causas  et  pi-iiicipia  medicina',  ;  et  tertius  tcstatcm  in  eligeudo  et  corrigcndo  prin- 

cst   expertus   qui   aliqua  novit,  scd  non  cipem,  et  si  unusquisquo  illorum  non  ha- 

simpliciter.   Cum  igitur   dicimus   mcdi-  beat  sufficienter  ralioncm  et  virtutem , 

cum  judicare  dc  eo  quem   sanat,  intelli-  per  quam  possit  recte  cHgere  et  corri- 

gimus  de  medico  sccundo  et  tertio  modo.  gerc,  tameu  omnes  simul  habent,  et  con- 

Et  sicut  circa  mcdiciuam  est  considcrare  stitutum  ex  omnihus   cum  conveniunt, 

tripUccm   medicum,    scilicet  practicum,  virtuosumcst  simphcitcr.  Exquoapparet, 

scicntem  et  expcrtum,  sic  circa  omnes  quod    Philosophus    respondct  per  inte- 

alias  artcs  fere  :  iu  omnihus  autem  ipsis  rcmptionem  minoris  cum  dicebatur  quod 

judicium  rectum,  de  his  quaj  sub  ipsis  multitudo  est  imprudens   et  ignorans  : 

sunt,  attribuimus  non  minus,  idest   pa-  verum  est  sifuerittalis,  sicut  dictum  est. 

rum  minus  expertis  quam  ipsis   scienti-  Et   dicit  (( forsan  »  quia  in  ahqua  pohtia 

bus.  Diclt  autem  non  minus,  quia  scien-  non  expedit  muhitudinem  habere  potes- 

tes  simpHcitcr  in  omnihus  mcHus  judi-  tatem  in  eligendo  et  corrigendo,  sicut  in 

canf.  regno.  In  rcgno  unim  si  unus  sit  simpli- 

Deinde  cum  dicit  <(  deinde  circa  »  citer  prudensetaHi  rcgantur  quasi  domi- 


ito  l'MMIIi:(»Ul.M. 

iiulivu  |)rint'i|>ulu,  ul  luIdiuiuA  tibudiuul  iuruuvuuif  UH  iMiiui  r.^t  pniN  is  «'t  iuipru 

-tupuriuii,  uuu  ivviiuiiit  uiultituiiiut;ui  liu-  liuulitjus  cuuiuiittt  ri;  uiuxiiua;  sud  cluctiu 

t)Mre    putDhtutfUi  ;    st^l  lu   puliticu,    ulii  ft  correctiu  liriiicipuiu    iiiaxiiiiu  sunt  iii 

multituilu  t^st  UMjuulis  »v\i»tulit.  civitutu  ;  ergo  cuuiiiiittfic  istu  pravig  iu- 

Ut;iiiilu  cuiu  tlicit  u  t;l  i|uiu  dt)  «  cuiiviMiieus  t;st :   scil  iiiiiltiluilu  [iravu  et 

Secuuilu    rt-uiuVf.t   uhjectiuiif  ui    ijUUhi  iiii|iru(lfiiH  est ;    nvm)    iiiroiivf  iiiiMis    C8t 

luteriiiif iiilu  luajureiu  ;  et  ilicit  (|Uotl  Ih-  iiiultitudiiifiu  liubere  [jotestateiu  iu  cor- 

tiid  tjuotl  Hcciijifl)utur  i|uod  scieutis  so-  riKfiido  et    eligeiido  su|)er  [triiicipes   et 

luiii  Sfcuiiduiii  uiiuiiii[uaiiu[iie  artein  est  virtuosos.   Sed  sicut  dictiiiu  fst,    iii   qiii- 

judicare  de  tj[)fit5  suo,  iidii  lialiet  Vfrila-  ItiiMlaui  [loiitiis   ista  (•oiiiiiiissa    siiiil  [)o- 

teiii,  [)uta  si  siiit  ulit[ui  ([ui  teceruut  uli-  [)ulo ;  iniiltitiido  eiiiin  iii  illis  doiniiiiiiiii 

tjuu  uperu,  et  tuiueu  uou    utuiitur  illis ,  liuhet  et  in  eli^'eudo  et  corri^endo,  ([uiu 

uon  est  vfiuin   ([lotd  illi  ItfUf  judicc ul ;  iu  ali([ua  civilali!  |)o|)iilarfs  et  inferiores 

Sf  d  illi  ([Ui  utuulur  recte  juditaut  ;    sicut  attiuguiit  ad  [)riii(i[jatuiu  e  l  ad  judicati- 

noa  suluiu    a;dilicutor    judicut  doniuiii ,  vuia  et  consiliutivuin,   etiuni  de  parvis 

iniino    luelius  judicul   illu  ([ni   eu   lucla  lionoriliiis  judicunt  et  pra^suut  divitihus 

iilitur,  sicut  palf  rrainilias  :  siiiiilitfr  iiiuita  et  diicunt  exiucitus  et  priii(i|)aiitiir  iiiaxi- 

gul)f  rnaculuiu    uccipit  u  car[)fiitario,   el  inis  [jriii(ipalibusetinagis([iiaiii  iiiajores: 

nieliusjuiiicat  deipso([uain  carpenturius  ;  ([uan;  iiiaiiir^sluin  est  ([uod  ordinatioues 

sic  et  couviva  de  epulis  melius  judicut  istornni  incouveiiientes  sunt. 
([iiani    c()([iius.  Ha^c   er;^'o  dul)itati(j   isto  Dfiiidc  ciiiii  dicil  n  siniiliter    ita(|ii(!  » 

inodu  vidftur  esse  dissolula  siillicientfr.  Solvit  dubilatioiifin.  Kt  priino  racitlioc 

Siniiliter    etiuin    est   in   proposito   ([uoil  Secundo  osleiidit  ([uod  ex  dictis  potest 

nielius  judicat  ([ui  utitiir  principatu  ;  lioc  osse  munifestum  et  (juid  iininauifesluni, 

autem    est  inultitiido,   Kt   est  iiitellif-^eii-  ibi,  <(  Prinia  autem  dictu  dubilalio  elc.  » 

iluin  ([uod  tres  suiit  artes  se  liabeutes  [ter  lu  [irima  dicit([Uod  eodeiii  modo  ista  du- 

oriliiifin.   liia  ([uidem  est  ([uu;  v«jrsaliir  bitalio   [lolesl  solvi,    sicut   priina.    I^^orte 

circa  muteriam,  sicut  est  illu  ([ua^  [Jia^i^a-  veritatem    liabet  quod   expedit  aliquam 

rat  materiam,  sicnt  est  ligiKJiiim  dolativa  mullitudinem  habere  [jotestalem  iii  (dec- 

et  pra-parativa.  Alia  est  ([ua;  in  materia  lioiic  et  correctione  [)riiicipum:  iii  ali([ua 

dis[)osita  iiitroducit  formain,  sicut  iiavi-  eniin  multiludine,  iiec  judex,  nec  consi- 

factiva.  Tertia  est  usualis  quai  utitur  navc  iiator,    iiec    praitor,   iieque    concionalor 

facta,  Et  istcB  sic  se  habeiit  :  qiiod  priiiia  unus  per  se  est  Judex  de  principatu  et 

ratioiiem  operandi  habet  a  secunda,  et  est  dominus  in  electioiie,  sed  totum  aggre- 

propter  ipsam  :  disponit  euim  sic  ligna,  gatum  ex   praitorio  consilio  et  populo  ; 

quia  talis  forma  quam  considerat  debet  et  unusquisque  illorum  pars  est  aggre- 

introdiici  iii  materiam  talem  ;  et  tamen  gata,  scilicet  consiliarius  et  coucionator 

ipsa  secuiuium  se,  lormam  illam  non  nci-  ot  judex,  Et  manifeslum  est  quod  expedit 

vit.  Similiter  secunda  ratioiiem  operaudi  magis     dominari     totam    multitudinem 

habet  ex  tertia  et  est  propter  ipsam  ;  ta-  quamahquos,quialotamulliludostiidiosa 

lem  enim  formain  inducit  in  lignis,  cui  magis  est  quam  aliqui  pauci,  Est  enim 

compelit  talis  hnis  qui  consideratur  a  ter-  mullitudo  ex  sapienlibus  mediocribus  et 

tia   quai   dicitur  usualis  ;  et   ideo   etiam  inferioiibus:  est  ciiini  ibi  populus  et  con- 

considerat  causam  omuium  aliarum  pri-  silium  et  prator,  Et  manifestum  estquod 

mam,   Per  resolutionem  autein   ad  pri-  honorabilior    est   tota   mullitudo    quam 

mam  causam  judicatur  de  re  cerlius  ;  et  aliquis  unus   secundum  se  acceptus   vel 

ideo  usualis  rectius  judicat  quam  illequi  aliqui  puuci,  Et  ex  his  manifestum  est, 

iormain  inducit  in  materia,  Si  autcm  sit  quod  objectio  pradicta  noii  valet,  Quod 

aliqua  scientia  qua;  aliquid  constituat  in  enimdicebaturquod  multiludo  prava  est 

esse  et  eo  utatiir,  ista  melius  judicat  et  et  imprudens,  dicendum  quod  non  esl 

certius  omriibus,  vcrum  :    quamvis  enim  ahqui  sint  tales, 

Deinde  cum  dicit  «  alia  autem  »  non  omnes  tamen,  Sed  siesset  talis  mul- 

Ponit    secundam    objectionem    contra  titudo  vilis  in  qua  nullus  esset  sapiens 

illam  ordinatiouem;  et  dividitur  iu  duas,  nec  prudens,  non  expediret  talem  habere 

In  prima  ponit  objectionem.  In  seounda  potestatem    iii    ehgendo    et   corrigendo 

solvit,    ibi,  ((  Similiter   ita(|ue  etc,   »  In  principes,  Et  ex  his  apparet  quod  Philo- 

prima  dicit  quod  alia  est  dubitatio  contra  sophus  intendit  quod  magis  expedit  to- 

illamordinationemse  habensad  piimam  :  tam  multitudiuem  hahcre  poteslatem  in 


Mlllill  III. 


241 


«^lif,MMi(li)  rl  corriKiMhlo  i|uatn  paiicn.H  :  rl 
vofitl  lii*'  iiuillitiiiliii(>in  aKKt'<'K<(l"iii  ^''^ 
sii|ii(<iililiiis  tnajoiihiis  cl  |iiiiilciililius  d 
luiuliocrihiis  v[  |io|utlo  :  islaiii  lnl.uu  iiiiil 
lilitilituMU  laliun  niaKi.'^  r.xprilil  iloiiiinai  i 
(|uain  paiiroH,  viliun  laiucii  luitlliludituMii 
tuui  (^xpiMlil.  I«'l  (licil  II  1'oi'sau,  d  ipiia  iii 
polilia,  iu  ipta  csl  iinus  (vxci^lhMis  iii  vir 
lnli^,(^l  alii  nali  silu  oliuilir(>,  uoii  (V\p(Mlil 
luiilliliuliiuMn  aUiuK(M'u  nd  ista;  (|uia  iIiid 
(^xigunliir  iii  ri^Kitniiu^  polilia>.  l!uiiiii  csl 
ratio  rccta;  lioc  aiihMii  lialuU  isla  iiiiilli- 
tndo  p(M'  illos  sa[)i(Mil(is.  Ariiid  csl  pidcti- 
tiu,  iit  possil  coorccrc  ct  piiuin»  itialos  : 
lioc  aul(Mn  lialicl  p(M'  popiiluiii. 

Dciuih^  cutn  dicil.  (i  priiiia   aiitiMn  » 
Oslottdil  (iiiid  ost  !iianih>stniu  ot  (]nid 
imnianihisltini   ox  i>ra'(licla  (luhilatiotui. 
Kl  pritno  osUMidit   (ptid  cst   inauircstuin. 
Socundo    (luid    cst    iiuinatiircstiiin,    ihi, 
«Oiialos  tainoniinasdaniclc.  »  Isla  lAltcrd 
(Inplicitor  potost  oxponi.   Primo,  nt  rofo- 
ramns  isfatn  Littcram  ad   diihitatiotiom, 
(jna  (iuaM'chatiir  priiis,  iitrum  magis  o.v- 
podirct    luuUiliidinom    dominari    (]tKim 
paiicos  virtnosos,  ut  dioamus  sic  :  Diibi- 
tatio    prima,  scilicot  ista  (]iia'  jam  dicta 
ost,  niliil  aliitd  manifcstal,   nisi  (lualitor 
lex   dominolnr    iii    civitato    ot   (lualiter 
princops,    sive   sit    unus,   sive    pluros : 
logom  enim   oportot   esso    dominam  et 
principativam  omnium  oornm  dc  quibus 
leges  detorminaro    possunt :    principem 
autem  oportet  csse  dominum  de  omuibus 
illis  qua^  por  leges  nou  possunt  cum  cer- 
titudine  dotorminari.  Lex  euim  fcrlur  iu 
univorsali ;  et  ideo   in  aliqno  particulari 
(luandoque  habet  instautiam:  non  en>m 
potest  legislator  praividere  omnia  parti- 
cularia  in  quibus  lex  potost  deficere  :  ot 
ideo  quaudoque  deficit,  lu  isto  autem  casu 
priuceps  domiuatur.  Istud  vero  mauifes- 
tum  est  ex  prwdicta  dubitatione  et  solu- 
tione.  Oportct  enim  iu  civitate  principem 
liabere  regulam  per  quam  dirigatur  iii 
operationibus  suis  et  dirigat  alios  et  per 
qnam  judicet :  hoc  aulem  potest   facere 
porlegem.  Quare  oportet  legem  princi- 


pari  ;  vX  (|uiii  (|U<iii(lo(|uu    uuii  poti;Ht  per 

li^K*'i»  J"*''*'"''*'>  *l"'"  ^*'"^  dcllcil  iii  uli(|iio 
casu,  IKUI  apparct  i|uid  iii  illo  caKU  oporlol 
piiiicipiMtt  (dii  iK'''*'  ;  '"1  ''l'"'»  c\pc(|il  ijuod 
iii   IhIo  ciiHii  |iriii('(^pH   doiuinctiir.   Alilor 
lndivsl  oxp(Uii,  tit  rcf(MaliirAi///7'^/  ad  illiid 
(jiiod  dictiiiu  cst    |ii'iiis  :    ilicchaliir  ciiiiii 
(|iiod    iKUi    op(U'tcl   hoiniiiciii    piiiicipari 
H(M'itiiduiii    lcKcni.  <|uia  passioncH    liahcl 
('(uijitnclas  (iiia'   piMVcrtiinl  judiciiitn  ra- 
lioiiis.  Iti    coulrariutn  at'Ki><'h<'tl<ir,    (|uia 
conlinKit  lcK""i ''•''»^''  piavain,  i't  laliMii  ikui 
(•xpcdit    principari.  Kx   lioc  oritiir  duhi- 
talio,    (]iiom  cxiKMlit   inaKiH    principari: 
vol  l(>K''m  vcl  iKuniiuMu:  ct  tiinc  lcKalur 
sic:  l)iilutalio  priiua,  lioc  (!st  priiis  dicta, 
alind  non   qnaMit,    nisi    (]nand()  oiiortet 
lcK<'m    priticipari   ct  (luando    principcm 
sivo  sil  uiius,  siv«!  iilitres.  Kl  siciit  priiis 
dictnin  csl,  (luod  Ick'^'"   expodit   princi- 
pari  in  illis,  iii  quihus  potost   cum   certi- 
liidino  terminaro,   in  aliis  in  qiiihtis  nori 
potcst,  oxpiMlit  princip<Mn  doininari. 
Doindo  cum  dicit  «  (inal<'s  laiTKMU  » 
Ostondit  quid  ost  manifostiiin  «!X  dictis  : 
quia    dictum    est   superius    qnod   leges 
quanlam   sunt  recta^,  hoc  aiitem  '   qna! 
sint  leges  rectai  et  quae  non,  adhuc  nou 
est  manifestum,   sed  adhuc  est  dubitatio 
de  hoc,  de  quo  similiter  prius  dnbitatnm 
est.    Sed  de  legibus  dicendum  est  sicut 
de  politiis:  sicut  enim  quaedam   politiaj 
sunt  pravae  et  injusta,  et  qusedam  stu- 
diosae  et  justae;   sic  sunt  leges  quaedam 
justa^  et  studiosae,    quaedam    pravae   et 
injusta»,  quia  leges  dautur  de  conferen- 
tibus  ad  fiiiem  politiap:  ergo  si  finis  po- 
litiae  rectus  simpliciter,  et  pohtia  recta, 
et  lex  data  de  his    quae  fiunt  ad  talem 
finem  recta  est:    si  finis  politiae  non  sit 
rectns,  nec  politia  recta,  nec  lex  data  de 
confereutibus  ad  finem  talis  politiae  recta 
orit :   et  si  hoc,   manifestum    est    quod 
loges  dantur  in  habitudine  ad  politiam  et 
iid  finem  ojus,  et  manifestum   est  quod 
leges  quaedantursecundumpolitias  rectas 
sunt  rectae. :  qu*  secundum  transgressio- 
nes  non  rectae  sunt. 


*  Al.  :  ft  dicit  et.  » 


XXYI. 


16 


■2i2 


hiLITIChUUM. 


LKCTIO    X. 


MfU/ist/dtus  /i'>n  '•■>»'  ilistnhneiiilos   scritiulum  exccssiirn  ciijnslihct  hiini. 


ANTIQCA. 

<  :  nuteiii  iii  oiiiiiitius  i|iii<l«iii  «t  leiilua  ai  ar 

til>  .111,  liiiiA  :  iiiii<Liuiiiiu  itii<|ue  kI  iiiuxiiiiK  iii 

(JllUi  l|mll9alUlil     IJUIUIIIIU      :    llit^l-    aUlKUI   «&t     JiullllrU 

|iuteiiiiu  :  uat  iiiiteui  |>iilitii'uui  Iidiiiiiii  i|iii)(1  jueliiui, 
liiji;  fiuteiu  ent  i|uoil  i'iiiuiiiiiiiitKr  ciiiifiTeiiD. 

\'iil«turdut(Mu  oiiiuit>iid  ii!i|Uiiie  nli<|ui(l  e^sie  i|uoti 
jiintum  et  Uii<|ue  uil  uli<iiii>l  i|iii<1(mu  ('oiisuuliiint  iiii 
i|iii  «eciiiKluiii    [ihilo-io|itiiiiiii  HeriiioiiitiiH.  iii  i)uiliiis 


ileteruiiiiatuiii  est  ile  luoriililiiiii,  ijuoil  euiiu  et  i{iii> 
Lu«  ;  iiaiii  ii<iu(l  juatuiii,  et  opurtet  u-i{imlitiutf  tequii- 
los  ea:ie,  uiuiil.  Ouiiliuiii  uuteiii  iiv|iiiilita!i  ent.  «-t 
i|ualiuiu  iiiiHi|iirilitiis  est,  n|iortet  uoii  liitere  :  liiilnit 
euiui  lioc  liuliitiitiiiueui,    et  i>liiludO[iliiaiii  iiolitir.jiiii. 


Forte  euiiii  utiqiie  dicct  aliijiiiA  Becuii(luiii  ouiuia 
lioiii  e\ce-*!iuiii  oportere  iiiu<i{ualil(;r  iliiitritiui  priuci- 
]iatud,  si  oiiiiiia  rclii|ua  uiliil  iliileraiit,  seil  Kiiiiile.s 
acciilerit  e^ise.  l)iiri;reiitil>iH  eiiiui  ulti^ruoi  esse  (juod 
ju.^^tuiu.et  secuiiiliiiu  quoil  di^uiliiliMii. 

At  vero  si  liuc  veruiii  erit,  et  secuuduiu  coloreui  et 
secuuduiii  iiin<;iiituiliueai  et  feciiiiduiu  ({uo<lcuiiii{ue 
hunoruui,  suiierahiiudautia  ({iui'dnin  jioliticoriiiu 
justoruiu  e.xcedentilius.  Aut  lioc  sii[ierfici(ile  falsuiii, 
iiiaiiifestuui  auteiii  in  aliis  scieiitiis  et  {lutentiis.  Si- 
iiiiliter  eiiiiii  tistulatoritiiis  scciiudiiin  nrteni  non 
daadaui  su|ieral>uiidaiitiaiii  fistularum  riohilioribus ; 
ue<|ue  enim  tistulabiiut  raelius  ;  ojiortet  autem  ei 
qui  se>;uniluiii  ojuis  excedit  dare  el  organoruui  ex- 
ceBsum. 

Si  niitem  nonduui  |ialaiii  quod  dicitur,  adhuc  ma- 
gis  ijisuiii  {iroceiieiitilms  erit  matiifestiiiii.  Si  eniiu 
sit  aliquis  cxcedeus  ((iiidem  seciindum  tistiilntivnm, 
uiultiiiu  autem  delicieiis  secunilum  nohilitatem  vel 
Iiulctiitudinem,et  si  uuiimquod({ue  boiioruin  illorum 
sit  mnjzis  tistulativa  f<lico  autem  nohilitateni  el 
liulcliritudinem),  et  secunduin  analof,'inm  excedant 
[ilus  tisUilntivam  ([iiam  ille  secuudiim  tistulativam ; 
tameu  huic  danduin  differentes  fistularum  Oportel 
enim  ad  opus  comparnri  e.xcessum,  et  diviliis  et  no- 
hilitati  coin[>arantur  nihil. 


Adhuc  secundum  hanc  rationem  omne  bonnm  ad 
omne  iitique  erit  comparabile.  Si  enim  mMf?is  aliqua 
inagnitiido  et  tolaliter  maf^nitudo  utiiiue  adaequabilis 
erit,  ct  ad  divitias  et  ad  lihertatem.  Quare,  si  plus 
bic  differat  secundum  mai^nitudinem  quam  hic  se- 
cundum  virtutera,  et  ampliorem  virtutis  raagnituJo 
totaliter  excedit,  erunt  utique  comparahilia  omnia; 
tanta  enim  inagnitudosi  melior,  valentior  tanta,  pa- 
lam  quod  aequalis. 

Qiioniam  autem  hoc  impossibile,  palam  quod  in 
politiis  rntionahiliter  non  secundum  omnem  iEquali- 
tntem  altercnntur  de  principatibus.  Si  enira  ii  qui- 
dnro  tardi,  ii  autera  veloces,  nihil  propter  hoc  opor- 
tet  hos  qui<lem  plus,  hos  autem  miniis  habere  ;  sed 
in  exercitativis  agonibus  horum  differentia  accipit 
hoQorem. 


BeCENS. 

Qiioniam  autein  in  uiunihus  ((iiidein  siieiitiis  al- 
que  artiliiis,  tiiiis  honuui  est ;  ludxiuiuiii  aiitem  bo- 
uiiiii  et  uiaxiiiie  e^t  iii  eaciijiis  est  oiiiuiiim  iiiaxima 
auctoiila*,  liaic  uuteui  li.st  [lolilicn  scieiitia  ;  jui* 
(lorro  est  lioiiiiiii  civile  ;  lioc  aiiteiu  est,  quod  coiii- 
iiiuuiter  ouiiiihus  ex|iedit  :  oiiiiiibus  auteni  jus  vi- 
detur  esse  {««{iinlitus  ((Uiiiduiii,  et  uliiiiiateiiuB  cou 
Heiitiuiit  et  c(iii^'riiuiit  seriiionibus  jiliiluHO(ilioriim, 
in  qiiihus  de  iis,  (|uifi  iid  iiiores  iiertineat,  ex[ilicn- 
tuiu  est  :  (ali<|iiod  eniiu  et  alii|uibiis  esse  jus,  el  ni- 
({iialibus  iitquule  esse  u[iort<;re  dicunt  :)  ({ualiuiii 
i(<itiir  reruiu  sit  fi'(|iialitas  ((iinliuiui{ue  iiifnqiinlitas, 
iiou  est  ignurauduiii  :  huc  eiiiiii  habet  diiliitutionem 
et  pertiuet  nd  |iliiloso|ilii!iiii  civileiu. 

hortassis  eniin  dixeril  aliquis  ex  omnis  honi  jiraBS- 
tnntia  magi:*tratiis  et  iiiqieriii  triluii  iii.rqiiiililer  ()[ior- 
tere,  si  celeris  rebus  omiiihus  iiihil  iuter  se  diUerniit, 
seil  siut  siiiiiles  :  iis  eniiu,  ({ui  inter  se  ditleruiit,  et 
juset  dignitntem  diversa  esse.  At  si  hoc  veriim  esl, 
ergo  et  e.x  coloris  prii;staiitia  et  ex  proceritalis  et 
ex  i(iiiiliscum({iie  boiii  ii  qiii  rehus  illis  [ira;staliiiiit, 
[iliis  jiirium  civiliiim  obtinere  deliehunt.  An  lioc 
[lerspicue  falguni  est?  decliirant  autein  alin;  scientiir 
et  facultates.  Nam  ex  tihiciiiihus,  qui  siiit  inter  se 
arte  [lares  ac  similes,  nuu  sunt  nuhilioribus  daiidu; 
libicB  meliores  :  nihilo  euim  meliiis  tibia  cnneiit. 
0[iortet  autem  ei  qiii  0[)us  efficit  melius,  etiuin  in- 
strumentorum  ()rii;staiitiiuii  tribiiere. 

Qiiod  si  nondum  satis  planurn  est  quod  di(Mtur, 
paulo  longius  exeiiiplura  id  prosequ(;nlibiis  erit 
manifestum.  Si  quis  eniin  existat,  qiii  nrte  ([iii.lem 
tibia  canendi  excellnt,  nobilitate  aiitem  aiit  (lulcliri- 
tudine  sit  inferior,  etiaiiisi  iinum<(uodque  liono- 
rum  illorum  niajus  horiuin  sil  qiiaiu  ars  tihia  ca- 
nendi,  fdico  autein  nohilitntem  et  [iiilchriludinera,) 
et  ({uaiiivis  iUa  aili  lihia  caiieudi  [iro^i.jrtione  pra's- 
tent  plus  quiiin  ille  arte  tibia  caiieudi  ceteris  ante- 
cellit  :  huic  tninen  dand.c  siint  tihi.T  pr.'Estantiores. 
Oportet  enim  ad  o[)U3  conferre  et  valere  praestan- 
tiam  et  divitiarum  et  nohilitatis  :  at  niliil  conferunt. 

PrjEterea  h.ic  ratione  omnc  bonum  cum  omni  bono 
comparari  posset.  Nam  si  magis  est  tale,  quod  aliqua 
magnitudine  tale  est,  quam  illud  quod  aliis  rehus 
prffistat,  ergo  et  omiiino  magnitudo  coutendal  cum 
divitiis  et  cum  libertnte.  Quare  si  hic  magnitndine 
priEstat  ()Ius  qu.im  ille  virtute,  et  si  omiiino  virtuti 
magnitudo  antecellit,  omnia  inter  se  comparnri  po.s- 
sint.  Si  enim  tanta  raagnitudo  mnjor  est  tnnta  ina- 
gnitudine,  licet  intelligere,  tantam  iEqunlem  fore. 

Quoniam  autem  hoc  tieri  non  potest,  perspicuum 
est,  homines  etiam  in  rebus  civilihns  probabili  r.n- 
tione  non  ex  onini  inaequalitate  de  magistratibus  et 
imperiis  contendere.  Nam  si  alii  quidem  tardi  sinl, 
alii  celeres,  nihilo  plus  oportet  idcirco  hos  quidein 
plus  hahere,  illos  vero  minus;  sed  in  certaminibus 
quidem  gymnicis  huic   praestanti;e   tribuitur  honos. 


Postquam  Pliilosophus  declaravit  quis 
debet  esse  dominans  et  principans  in  ci- 
vitate,  ostendit  in  parte  ista  secundum 
cujus  boni  excessum  debeaut  distribui 
principatus  :  et  dividitur  in  duas.  In  pri- 
ma  pra^mittit  intentum  suum  et  causam 


intenti.  Secundo  prosequitur,  ibi,  «  Forte 
enim  etc.  »  Prima  in  duas.  In  prima  os- 
tendit  quod  fmis  politiae  recte  ordinatai  est 
bonum  communiter  conferens.  Secundo 
dat  intcntum  suum  etcausam  intenti,  ibi, 
«  Yidetur  autem  omnibus  etc.  »  In  primti 


l.lltlMl  III 


UZ 


(licil  (|tii)(l  iii  oiuiiiliiiH  arliltiiHi^t  Hcioiitiis, 
Hcilicol.  optMiilivis,  lliiiH  uhI  alii|iiiil  Ito- 
iiiitn,  (|niii  oiniiis  (locliiiia  ct  nis,  siinilitcr 
anlcin  aclns  ct  o|H'r.ilio  lionnin  (|no(lilain 
a|i|Mil(»it>  vidcliir,  siciit  |iriiiio  Elliironnn 
dicitiir.  Si  antcin  cnjnslilict  arlis  t'l  Hci«Mi- 
tia>  Itnis  csl  arK|noil  lioiinin,  |it'inci|ialis 
siina'  csl  tlnis  o|ilitnnin  d  pi  incipalis.si- 
innni ;  ipiia  in  liis  ipia>  siiiil  por  ko,  Hicnl 
siinplicilcr  ad  siinplicilcr,  ila  ina^MS  ad 
niaf^is,  ct  tnaxiinc  ad  tnaxitnc.  Scd  iiilcr 
oninos  scicitiias  practicas  aclivas  politica 
ost  principalissiina,  iil  oslcnsntn  csl  in 
primo  hnjiis  :  iptaro  tiitis  cjits  dchct  rssc 
princi|>alissitntiin  (piid  id  optintnin.  Scd 
lioniitu  intcnlnin  in  polilica  cst  illiid  ipiod 
Jnstiiui  ost.  siutplicitcr,  idcst  iu  ordiiic 
ad  ipiod  altoiidittir  Jnslniu  siinplicilcr, 
t't  lalc  cst  hontiin  conlcrcits  coinnniiiitcr  : 
er^o  hountn  conunnnitcr  coiilorcus  cst 
fluis  iit  polilia. 

rioiudc  cum  dicit  c  vidotnr  autcm  » 
Dal  iutculionctn  snain  cnu\  cattsa  ;  et 
dicil  qtiod  omuihus  ap|)arcl  (itiod  jtistuni 
cst  aHinalo;  iitiod  consonat  ci  quod  dic- 
tnm  est,  ubi  dctormiuafum  est  dc  scrmo- 
uihus  moralthus,  scilicot  iti  Et/iicis  :  ihi 
euim  diotnm  ost  quod  juslum  cst  a^qualc 
iu  rebus,qna^  dcheitt  distrihiii  secuiulum 
diguitatcm  ct  ahquibus  et  aequahbus 
persouibus  qnihus  (lchet  ricri  distrihutio. 
In  hujnsmodi  vero  distribuliouc  oportct 
esse  aliquam  mcusuram  secuudumquam 
dirigautur  iu  distributionc  :  hujusmodi 
autem  mensura^  fiuis  est,  ita  quod  secun- 
dum  quod  aliqnis  plns  acccdit  velmiims 
ad  fiuem,  sconudum  hoc  phis  vol  miuu^ 
debet  ei  disfribui  de  communibus  bonis  ; 
ita  et  qni  a^quaUter  attingunt  ad  hujus- 
modi  dignitatcm  in  ordino  ad  fincm,  se- 
qualitcr  debent  recipero.  Quid  autem  est 
illud  bonum  respectu  cujus  vol  quorum 
est  aequalitas  vcl  inaequalitas,  non  debet 
essc  immanifestum  ;  hoc  cnim  habet  du- 
bitationc.m,  quam  determinare  pertinet 
ad  politicum. 

Deindc  cum  dicit  «  forte  enim  » 
Proscquitur.  Et  primo  improbat  opi- 
niouem  quorumdam  circa  hoc.  Secuudo 
inquirit  veritatem  secundum  intentionem 
suam,  ibi,  ((  Sed  ex  quibus  etc.  »  Prima 
in  duas.  Primo  ponit  opinionem  illorum. 
Secuudo  reprobat,  ibi,  «  At  non  si  hoc 
etc.  »  In  prima  ponit  opinionem  ;  et  dicit 
quod  cum  aliqnis  posset  dicere,  quod 
principatus  debet  distribui  secundum  di- 
gnitatcm  vel  exccssum  cujuslihct  boni, 
sive  sit  bonum  secundum  animam  sive 


Hil  Hociiiidiim  corpuH.  Si  oiiim  aliijiii  diio 
iu  alii|iiii  liono  dillcraut  Hcctindiiiii  cxcci- 
siiin,  ita  ipiod  iiiiiih  cxccdat  aliiini  iu  illo, 
ct  iii  otnnihns  aliis  sinl  Himilcs  cl  iiou 
ilin'criint,  priucipatns  dchcl  iliHtrihiii  mo- 
niiidiim  C.XCOHHUIU  illiiiH  hoiii,  ita  i|iiod 
illc  qiii  cxccdit  plits  dclicl  hahcrc  priii- 
cipatiim  :  qui  ciiini  ditrcriiut  iii  aliipio 
hoiio  i|nocninqiic,  diMcruiit  Hccuiidiiiii  di- 
guitatcm,  ad  ipiain  inspiciiMiduui  cst  in 
dislrihncitdo  lioiioics  coniiniincs  :  dillc- 
rcntihtis  cniin  iii  aliqiio  hoiio  iioii  (!st 
idcm  Jnstiiin,  iicc  cst  idcm  sccundiim  ili- 
giiitalcin,  scd  divcrKutn  d  allcnim  ;  ita 
qiiod  qtia*  csl  |irii|i()rlio  di^^uitatis  alicii- 
Jiis,  sivc  lioiii,  ad  digitilatcm  allcrin.s, 
sivc  itd  houiiin,  cadcm  cst  proporlio  cjus 
qiiod  dchct  distrihni  nni  ad  illiiil  (piod 
•  ichct  dislrihiii  altiMi ;  ita  iptod  qnanliim 
hoiinin  ntiins  c.\ccdit  honiiin  allcrins,  ct 
principatus  utiius  [)riitci[iatum    altcriiis. 

Dcindi^  cnm  dicil  «  at  vcro  " 

Uc|ir()hal  istam  0|iinioricm  :  ct  dividi- 
tnr  iu  [larlcs  tres,  sccundutu  qttod  rc[)ro- 
bat  eam  [)cr  trcs  rationcs.  Sccunda  ihi, 
«  Si  autcm  non  etc.  »  Tertia  ihi,  «  Adhuc 
sccnndnm  hanc  ctc.  »  fn  [irima  dicit  quod 
si  isftid  vcriim  cst  qnod  principalus  dc- 
bet  inauinalifcr  distribni  secnndum  ex- 
cessum  cujuslibet  boni  ;  manifestnm  est 
quod  sccundum  excessum  coloris  et  ma- 
gniludinis,  et  secundum  excessum  cnjus- 
hbct  alterius  boni,  plus  debet  distribuide 
principatu  politico.  Sed  istud  statim  ap- 
paret  cssc  falsum,  et  hoc  manifestum  est 
in  ahis  scicntiis  et  poteutiis.  Si  enim 
sint  dno  habentes  a?qualiter  artem  fistu- 
landi,  siunus  excedat  alium  innobilitate, 
manifestnm  quod  non  propter  hoc  debent 
dari  plures  fistulse  vel  meliores  ei  qui  ex- 
cedit  iu  nobilitate  :  et  ratio  hnjus  est, 
quiafistulse  non  dantur  nisi  propter  opus 
fistulandi  :  ergo  non  debent  dari  nisi  ei 
qui  aptus  natus  est  ad  fistulandum  :  qua- 
re  plurcs  et  mehores  debent  dari  ei  qui 
magis  est  aptus,  et  melius  scit  fistulare  : 
ergo  propter  excessum  illius  non  debent 
plures  distrihui,  per  quod  homo  non  est 
magis  aptus  ad  flstulandum,  nec  mehus 
scit  fistulare  :  quare  manifestum  est  quod 
per  excessum  in  nobilitate  non  debent 
plures  fistulae  distrihui.  Similiter  si  sint 
duo  arquales  in  virtute,  unus  tamen  ex- 
cedat  aliuminpulchritudine,  velinaliquo 
alio  bono,  cum  hoc  sit  accidens  in  ordi- 
ne  ad  principatum,  manifesfum  est  quod 
propter  istum  excessum  non  debet  plus 
attribui  de  principatu  uni  quam  alteri. 


u\ 


rui.iTicomiM. 


Duiiidti  cum  ilit-it  t  si  uutem  * 
1'uiiit  8ucuiuiaiii  rutioiiciii  :  ut  dieit 
t[uuil  ni  tix  istu  rutiuuu  iiuu  8it  muiiifes- 
tuiii  iiutjtl  .secuiiilum  i;xces!ium  cujuslil)i;t 
t)uiii  iiuu  ili-liiU  tifii  ilistriltutiu  priiit-ipu- 
tus,  vulmitiljus  ultt*nus  [)iuilut:i!rt;  lutiu- 
iium  |)ra'ilictum,  iiiukIs  (;rit  iiiuiiifttstum. 
Si  eiiim  tiit  uliijuis  qui  multuiii  t;xceilit 
alium  iu  urttj  flstuluiuli,  t;xctMlaliir  tainrn 
uli  uliu  iii  iiuljilituti;  ct  |)ulrliritu(liiii;, 
Huppusito  quuii  quuillihct  illoriim  sit  nu;- 
lius  quum  urs  tlstulutiva,  Hit:ut  pulcliri- 
tuilu  t;t  iiuhilitus,  t>t  sfctinilum  alii|uani 
[)ru[)urtiuiii:iii  uxcctiuut  [)liis  iUa  bunu  ur- 
tum  tistulantli  i[uam  alius  siM:untlum  ur- 
tum  listuluiuli  illu  bunu,  niliilumiuus  plu- 
rt:s  fistula-  t^t  ilit!'nrt:iiti;s  in  bunitati!  ilebont 
(lari  ei  i[ui  t>\t:iNlit  in  urtt;  listulainli,  qiiam 
aliis  :  et  ratio  liujus  est  quia  tlistributiu 
tlstularumsecuntlum  excessumdebet  fieri 
iii  unline  atl  u[)us,  qiiia  flstula;  iiun  daii- 
tur  iiisi  propter  o[jus  :  erj^o  ei  qui  melius 
seit  artem  ti«tulaiidi,  plures  et  meliores 
listuliB  debent  distribui  :  setl  per  divitias 
et  voluptates  non  est  magis  a[)tus  ad  fis- 
tulanduin.  Siiniliter  si  sit  aliquis  mclius 
dispositus  secuiidum  virtutem,  et  magis 
aptus  ad  priiici[)anduin  quam  alius,  ex- 
ceditur  tamen  ab  alio  in  nobilitate  et  pul- 
chritudine,  distributio  principatus  magis 
tlebet  fieri  virtuoso,  quamalii;  et  ralio 
hujus  est,  quia  distributio  [jrincipatus  se- 
cunduni  excessum,  non  debet  fieri  nisi 
ei  qui  magis  est  aptus  ad  principandum  ; 
hic  autem  est  ille  qui  excedit  in  virtute. 
Quare  manifestum  est  quod  distributio 
principatus  non  debet  fieri  secundum  ex- 
cessum  cujuslibet  boni. 

Deinde  cum  dicit  «  adhuc  secundum  » 
Ponit  tertiam  rationem,  et  est  ducens 
ad  impossibile  :  et  dividitur  in  duas.  In 
prima  ponit  rationem.  Secundo  destruit 
consequens  quod  sequitur,  ibi,  «  Quo- 
niam  autem  etc.  »  In  prima  dicit  quod 
si  distributio  principatus  fiat  secundum 
excessum  cujuslibet  boni,  tunc  omne 
bonum  erit  ad  omne  bonum  comparabile, 
et  secundum  magis  et  minus,  et  secun- 
dum  ffiquale  :  sed  hoc  est  falsum,  quare 
et  primum.  Quod  autem  ita  sit,  declarat 
Philosophus  quod  omne  bonum  si  ad 
omne  comparabile  secundum  magis  et 
minus;  et  si  distributio  principatus  fiat 
secundum  excessum  cujuslibet  boni,hoc 
manifestum  est;  et  ideo  Philosophus  hoc 
non  declarat  :  sed  quod  sit  comparabile 


sefiiiiiliiiii  U'qualt;,  sic  probari  [lulesl.  Si 
euiiii  sint  tliiu,  et  iinus  excedat  alium  iii 
iiubilitate  (;t  iiulciiritudine,  munilestum 
est  ([iiutl  suiit  cumpurabiliu  secundum 
magis  et  miiius  :  Himiliter  secnndum  a;- 
qiiali;  :  qiiu  si  ab  iU)  i[uuil  t;\ci;ilit  alium, 
auleratur  illud  inquuexcedit,  manifestum 
est  i[uoii  residuum  erit  a-quale  :  si  enim 
aliqua  magnitudo  sit  majur  allera,  si  aii- 
leialurab  t;ain  quo  t;xi:eiJlt  alteram,  tota- 
lit(;r  erit  a'([ualis  ei.  Eodem  modo  est  coii- 
sideratio  ad  divitius  et  ad  libertati;m  :  si 
cnim  aliquis  exi'i;dat  alium  in  nobilitato 
et  diviliis  i;t  libt;rtate,  si  aniuveatur  illuil 
in  quo  excedit,  manifestum  est  ([uod  (;rit 
u'([ualis,  l^t  ex  hoe  manifestum  est  quoil 
si  isti  diio  sic  st;  habeaut,  (|iiud  magni- 
tudu  buni  unius  plus  exceilat  virtutein  al- 
lerius,  quam  alius  secundum  virtiitein, 
si  addamus  virtutem  ampliortim,  mani- 
festum  est  ([uod  iste  excedet  in  virtute  : 
i|uare  manifestum  est  quod  oinnia  bona 
ad  omnia  sunt  comparabilia,  et  secun- 
dum  magis,  et  secundum  minus,  et  se- 
iiindum  a'quale  :  si  enim  tanta  magni- 
ludo  sit  major  altera,  a  moto  illo  in  qiio 
excedit,  residuum  eril  a^quale. 

Deinde  cum  dicit  «  quoniam  autem  » 
Destruit  consequens  :  et  dicit  quod 
hoc  est  impossibile;  scilicet,  quodomnia 
bona  sint  comparabilia  s-^cundum  a*qua- 
ie,  et  magis  et  minus.  P^t  ratio  hujus  est 
quia  comparabilia  oportet  esse  unius 
speciei,  sicut  dicitur  septimo  Physico- 
rum\  sed  omnia  bonasunt  unius  speciei, 
nec  etiam  unius  generis  :  quare  omnia 
bona  ad  invicem  nou  sunt  comparabiUa  : 
et  si  hoc  est  impossibile,  manifestum  est 
quod  hypothesis  est  impossibilis;  scili- 
cet,  quod  secundum  excessum  cujuslibet 
honi  vei  qualitatis,  distribuatur  principa- 
tus.  Et  adjungit  ad  declarationem  hujus- 
modi ;  dicens  quod  si  isti  sunt  tardi,  et 
alii  sunt  veloces,  isti  veloces  non  plus 
debent  participare  principatu  ;  quia  se- 
cundum  aliquod  istorum  non  magis  at- 
tingit  ad  finem  principatus  per  se,  quia 
propter  aliud  istorum  non  est  magis  vir- 
tuosus  :  tamen  in  agonibus  exercitatis, 
hujusmodi  diversitas  consideranda  est  : 
in  tali  enim  exercitio  secundum  exces- 
sum  velocitatis  est  distributio  honoris  ; 
ita  quod  ille  qui  velocior  et  agilior  est, 
plus  recipit  de  honore.  In  principatu  ve- 
ro  politico  secundum  excessum  istorum 
nou  debet  fieri  distributio  principatus. 


IJIIKU  III. 


J13 


I.KCTIO     \l. 

Vtrutn   n()f>i/ff>ns,   </ii  o/m/rnfis,   nn   virtulr  /nwi/itis,   fiit  /lotrntiori/fits, 

<ittri/nirii(/i  sint  imK/istrotus. 


ARTKjlU. 

Soil  )v\  i|uiliii!«  ('ivitn!«  coiii^isUt,  iii  iiA  ii<'f<>i«)(uriiiiii 
li<M'i  nltcn^Hliiiiiciii  ;  iiroplcr  iiiioil  i|iiiiiinii  riiluiiiu 
liililcr  |ini'iianiiitur  liniiori  uoliiii'!»  i-t  iliviU-.s  <'t  li- 
hcri.  ()|iort<'t  (Miiiii  lili(M'(>!(  cksi*  <<t  lioiioniliilitiiliMii 
loreulua  :  iiou  i>uiui  uli(|ui<  luit  <>\  c^imiis  ouiiiiluis 
civitns,  ((iciit  uci|U(<  cx  scrvis.  At  vcro  ni  niiiis  csl  lio- 
ruiu,  piiliiiu  i|uiu  <>t  iiislitiic,  ct  licllicji"  virlulis  :  uc- 
(luc  cuiiii  siuc  iis  iinliitari  civiliit^Mii  possilulc  chI.  Scd 
hiiic  priorilius  (|uiilcui  iiupossibilu  e«8u  (.ivitnteui  ; 
iis  Huleui  linliitnri  lieuu. 


Ail  civilntciu  (luiilciu  ifJtilur  csse  viiicluiutur  utiijun 
vel  oiuuin  vd  ipiii>ilniu  liormn  rectc  duliitnri,  ad  vi- 
taiu  vero  liouniu  disciiiliun  el  virliis  lun.xiiue  juste 
uli(]ue  dubilnreulur,  (pieuindmodnui  dictuiu  est 
prius. 

Ououinm  aulem  aeque  omuiiim  iniunlc  oportelha- 
here  «Miuales  sccundum  uuum  aliquid  solum  e\is- 
tentes,  ueiiue  iuft>iiunle  iua>qunle9  secundum  ununi. 
necesse  omnes  tnles  polilins  esse  Irnusgressioues. 
Dictnm  est  (luidciu  ifjitur  et  prius.  (juod  nllercnutur 
modo  nnodnni  juste  omnes ;  simpliciter  antem  nou 
oniues  juste.  Divites  (luidem  quia  plus  regionis  alti- 
iiet  ii>sis,  rcgio  niiteui  conuuune.  Adhuc  ad  conveu- 
tiones,  fideles  magis  nt  iu  pluribus. 

Liberi  nntem  et  iugeuui  tamquam  prope  invicem. 
Cives  euim  luafjis  qui  ^enerosi  iis  qui  uou  geuerosi. 
lufjeuuitas  antem  apud  iiuoscnnKiue  habctur  honorn- 
bilis.  Adhuc  qnia  meliores  verisiuiilc  est  qui  ex  me- 
lioribus,  iugeuuitas  autem  esl  virtus  generis. 

Simililer  autem  dicimus  juste,  et  virtutem  alter- 
cari.  Commuuicativam  euim  virtutem  dicimus  esse 
justilinm,  :ui  uccessarium  omues  alins  assequi. 

At  vero  et  plures  ad  pauciores.  Etenini  valeutiores 
et  diliores  et  meliores  sunt,  ut  acceptis  pluribus^ad 
pauciores. 

Ergo,  si  omnes  snnt  in  una  civitate,  dico  antem 
puta  boui  el  divites  et  ingenui,  adhuc  autem  multi- 
tudo  alia  politica,  utrum  altercatio  erit,  quos  oporteat 
principari,  aut  uon  crit?  secuudum  uuamquamque 
quidem  igitur  politicam  dictarum  iudubitatum 
judicium  quos  oporteat  principari.  Domiuautibus 
euim  difTerunt  ab  iuvicem  :  pula  haic  quidem  eo 
quod  per  studiosos  viros  sit,  et  aliarum  unaquaeque 
eodem  modo.  Attamen  cousideramus,  quando  circa 
idem  tempus  bapc  existuut,  quomodo  determinan- 
dum.  Si  itaque  sinl  uumero  pauco  valde  qui  virtutein 
habent,  quo  oporlet  dividere  modo?  vel  hoc  qnod 
pauci,  ad  opus  oportet  cousiderare,  si  possit  habitari 
civitas?  vel  quod  tanti  multitudiue  ut  sit  civitas  e.x 
ipsis? 

Est  autem  dubitatio  qiiaedam  ad  omues  altercantes 
de  politicis  honoribus.  Videbuntur  enim  nihil  dicere 
iustum  qui  propter  divitias  volunt  priucipari,  simi- 
liter  autem  et  qui  secuudum  geuus.  Palam  eniui 
rursus  quod  si  quis  unus  ditior  omuibus  est,  palam 
quod  secuniium  idem  juslum  oportebit  bunc  unum 
principari  omnibus.  Similiter  autem  et  differentem 
mgenultate  altercantibus  propter  libertatem. 

Idem  autem  iis  accidet  et  circa  aristocratias  de 
virtute.  Si  enim  aliquis  nnus  sit  melior  vir  aliis, 
qni  sunt  in  politeumate,  studiosis  existentibus.hunc 
oportet  esse  domiuum  secundum  idem  justum. 


REf.KrrH. 

OuibiiK  rubiiH  vuro  coiiHtnl,  liiH  dnreliiiH  conlroTer- 
Hiniii  UH.(U  iiU(;eHHi)  cnt.  (jiinpropter  probnliilem 
cniiHnm  hnliciit  nohilcH  cl  lib(M'i  <;t  divilt'H,  ijiiniiKibn-iii 
lioiiiiriMii  xilii  nrroffciit.  OportiH  eiiiiii  d<!  i'ivitnl<!  c«:«i! 
lioiiiiiicH  liliuroH  <>l  luriipli-leH,  qui  pro  ('(.'ii.-di  trilui- 
luiii  courcraut.  Noii  <!uiiii  e\  omiiiliui*,  c);<!iitiliiiH 
couHlnrc  pussil  civitn»,  ({uemuduiodum  iieqiie  uxser- 
vin. 

Al  porro  8i  liis  opiiH  ent  civilnti,  ctiniii  jiislitiu  sci- 
liccl  ct  licllicn  virtiite  (ipiis  ent  :  iiniii  ii(!c  )>iii<!  hifl 
iirbs  linbitnrinti|ue  ndmiiiistrnri  polesl  :  veriiiiitniiieiii 
siiiu  priorilius  (|nideiu  illis  uoii  poleHl  omiiino  ei*c 
civilas;  sinc  liis  veru  buuc  ndmiiiislrnri  non  polcsl. 

Ad  hoc  igitiir,  nt  sit  civitns,  niil  Ikpc  oiiinia  aiit 
uonuulln  cerle  ex  liis  merilo  couferre  vidonlur  :  ad 
vitain  honestnm  vero  ductriun  ut  virliis  plurimum, 
nt  et  anlcn  dictnm  est. 

Quouiam  autem  neque  omniuin  rerum  irqiialem 
pnrtem  ferre  debent,  ijui  sunt  unn  qnadnm  re  tan- 
tum  iriiunles,  neque  iiiiKqualem,  iiui  suul  uua  re 
iiuuqunles,  nucesse  cst  Inles  oiuues  ruspublicas  a  rec- 
lis  dctlectere.  Dictum  nutem  estetiam  antea,  omues 
quodammodo  jiire  ambigere  :  simpliciter  vero  el  ab- 
solute  nou  omnes  jure  :  divites  (luidem,  quia  agri 
|ilus  eis  suppetit ;  at  ager  communis  est  :  pra^lerea 
lu  rebns  contraheudis  inngnain  partem  siint  Hdelio- 
res.  Liberos  autem  et  uobiles,  ut  inter  se  hnitimos. 
Magis  euiin  cives  suut  geuerosi,  quam  humili  ge- 
nere  nati  :  nobilitas  autem  apuil  siugulas  nationes 
domi  est  honorata  :  praelerea  quia  verisimile  est,  eos 
qui  e.\  melioribus  unli  sunt,  esse  meliores  ;  uobilitas 
enim  geueris  virtus  est. 

Similiter  igitur  dicemus  etiam  virtulem  jure  am- 
bigere  :  virtutem  euim  dicimus  nd  omne  genus  so- 
cietalis  accoiumodataiu  ali^ue  utilem  esse  justitiam, 
qnam  necessario  ceterae  subsequantur.  Quin  et  plures 
cum  paucioribus  non  immerito  contendunt  :  nam 
etiam  potentiores  et  ditiores  et  meliores  suut,  si 
plures  ita  sumantur,  ut  cum  paucioribus  confe- 
rantur.  Utruiu  igitur,  si  isti  omnes  siut  in  una  civi- 
tate,  boni  iuquam  el  divites  et  nobiles,  et  prffiteren 
alia  multitudo  civilis,  controversia  aliqua  inter  hos 
et  multitudinem  futura  est,  quos  reipnblicse  praeesse 
oporteat,  uecue? 

lu  unaquaque  igitur  rernmpublicarnm,  qu«  aute 
dictfe  sunt,  inconlroversum  judicium  est,  quos  rei- 
publicae  prseesse  oporteat.  Illarum  enim  inter  se  dif- 
ferenlia  e.x  eorum,  qui  dominatiouem  in  civitate 
obtinent,  diflereutia  nascitur  :  verbi  gratia,  alia  quod 
peues  divites  summa  sit  potestas,  alia  quod  penes 
viros  bouos  :  idemque  de  unaquaque  reliquarum 
sentiendum.  Verumtamen  videmus,  quum  uno  eo- 
demque  tempore  haec  praesto  sunt,  quomodo  sint 
definienda. 

Si  igitur  ii  qui  virtute  prsediti  sunt,  pauci  sint 
omnino  numero,  qusenam  liistinctio  adhibenda  est? 
an  paucitas  ex  opere  spectanda  est,  possint  ne  hi 
administrare  civitatem?  an  tot  numero  esse  debent, 
ul  ex  his  possit  conslare  civitas?  Dubitalio  autem 
quaedam  est  in  omnibus  iis  qui  de  civilibus  hono- 
ribus  inter  se  couteudunt.  Videantur  enim  nuUam 
juslam  causam  atTerre.  qui  se  propter  divitias  impe- 
rare  postulant  :  itemque  qui  propter  genus.  Apparet 
euim,  si  quis  rursus  unus  ceteris  omnibus  ditior  sit, 
propter  eamdem  rationem  scilicet  fore  ut  uuus  in 
oinnes  imperium  habeat  :  similiterque  si  quis  generis 
nobilitate  excellat,  iis  imperet,  qui  propter  libertatem 
de  iniperio  ambigunt. 


2H» 


'nMTICOlUIM. 


•'.H    ilollll 
V«-|   |i|l||  . 


UU>J, 


itllla, 

uiul- 


>  itucjut:  Uinc  viileulur  fdceru  iiiauifuatuui, 
quud  huruui  teriuiuuriiiii  uullua  rt!<'lu«  ait  aticuuilijui 
queui  vuluul  ipai  t|uiileui  (inuci{iuri,  aliub  uuleiu 
uuiued  »ub  «ti  biitijiri  Kleuiiu  iilique  uil  eoit  i)ui  nts- 
cuutluut  virtuteui  vi>luut  iSiuiiui  eitne  {luliteiiuiutid, 
siuiiliter  auteui  el  a<l  eu^  i{iii  «ccuuiluiii  diviti>iii,  Im- 
lieliuiil  uti<|iie  tlKere  iiiultilu<liiieii  ratiuiieui  «(uhiii- 
<ldui  jUBtaiu  :  iiihil  eiiiui  {iruhiliet  uli<{Uiiii<lu  uiulti- 
t  '  iiittlicireiu  iiduci:^,  et  <liti<ireui,  uuu  ut 
i^iiluiu,  ivd  ut  «lUiul  uuiiied. 


iluc  iileui  Hiiteiu  furtasse  eveuii^t  cli<iiu  iii  ea  re- 
(iiililK^a,  iii  <(iid  u(iliuii  viri  reruiu  (Kiliiiiitiir ;  iihiu 
bi  <(uia  uiiub  uliid  uiuiiiliua,  i{iii  iii  iKliiiiiiislniliiiue 
reijiublictt;  huiii  liuiit,  virtiite  •iiitecejliit  et  6it  uiiti- 
iiiuii,  (leueii  liiiiic  eijbH  |iuteiiliit<'iii  ujiurlcl  eiiileui 
juie.  Kiyu  bi  etiaiii  (leueii  iiiiillitiiiliiieiii  itiiiiiiiiniii 
(i<jti;itHtbiii  eose  u(iurtel,  {iru(iteri;ii  <(iiud  iiiiilti  (iluB 
(luasiiit  i(iiaui  iiuuci  :  ctiuBe<(ueiu  ext,  ut,  fi  uiiiiti, 
uiil  (iliireii  ({uiileiii  iiiiu,  tie<l  {luiiciured  iiiiillirt,  (ilus 
(lusfiiit  i(uuiu  alii,  [iciieii  liiiti  jiuliuif,  i(iijiiii  {leuea 
uiiiUitu<liiieui,  tiiiuiiiiiiiii  (lutestHteiii  etist!  <i|iui'teut. 

Ilu^c  i(<itiir  uiiuiiu  viileutiir  |iliiiniiii  fucere,  liHniiu 
teriuiiiHliuiiiiiii  iiiilliiiu  eiitie  rectiiiii,  ex  i(uh  ii  ee  qui- 
ileiii  rci(iiililicif  (irii^e-M-  et  iiu(ierrire,  uliii.s  Hiileiii 
uiiiueii  «iiu  iiii|ieriu  liiilijectuii  OMHe  (luntiiliuit.  Niiiii  ail 
eii8  <(iii  virtutid  iKiiiiiiie  iiu.-^tiileut  He  iii  re|iiililicu  a<l- 
iiiiiiii>truiKlH  iluiiiiuutiiiii  iilitiiiere,  hiiiiilit<'r  el  uil  eon 
i|iii  oli  ilivitiuii,  [lussit  (ilelis  et  iiiullitinlu  rHtiuiieiii 
qiiuiiiiluiii  jiiHtuiii  u|i|iuiicrt!.  .Niliil  eiiiiii  ulirtliit  i|uo- 
iiiiiiiis  iiilcrliiiii  -11111111111111  (iHucid  et  iiicliur  nit  el 
lucujiletiur,  uuii  ut  iriii^iili,  Heil  iit  cuiilerli  ct  iiiii- 
veiiti. 


Posliiuam  Philosophus  reprobavil  opi- 
nionem  uulit|uorum  vohuitium  (luod  se- 
cuuclum  excessum  cujuslihot  boni  de- 
beanldistriliui  principatus,  inquiiit  .st;c un- 
duni  inlenlionein  siiam,  secundtim  cttjtis 
boni  excessum  debeat  fieri  :  sunt  enim 
([ua^dam  bona  quiE  ordinantur  ad  civita- 
tem  [»i'0[)ler  linem  ipsitis  ;  ct  de  talibus 
int[uirit,  utnim  sectindiim  excessum  ali- 
cujus  istorum  quaj  ordinantur  ad  civita- 
tem  dcbeat  fieri  :  rationabile  enim  vide- 
tur  qiiod  secimdum  excessum  alictijiis 
iliorum  ([uai  ordinanfur  ad  civitatem  de- 
beat  fieri  ;  et  dividitur  in  duas.  In  prima 
ostendit  quae  sunt  illa,  ex  quibus  est  ci- 
vitas  ;  pro[)onens  qiiod  non  irrationabi- 
liter  dtibitabit  aliquis  de  istis.  In  secuntla 
inquirit,  utrtim  secundum  excessum  illo- 
rum  debeat  fieri,  ibi,  «  Quoniam  autem 
etc.  »  Prima  in  duas.  Primo  proponit  quod 
de  bonis  illis,  qua^  ordirtantur  ad  civita- 
tem,  rationabiliter  aliquis  dubitabit.  Se- 
cundo  concludit  intentum  suum,  ibi,  «  Ad 
civitatem  quidem  etc.  »  In  prima  dicit, 
ita  dicfum  est  quod  inconvenicns  est,  ut 
secun  lum  excessum  cujuslibet  boni  fiat 
distributio  principatus  :  sed  de  iUis  quae 
ordinantur  ad  civitatem  non  dubitat  ali- 
quis  irrationabiliter  :  sunt  autem  ista  quae 
ordinantur  ad  civitatem  :  divitiai,  nobili- 
tas  et  hbertas  :  et  propter  hoc  divites  ho- 
norantur  in  civitate,  et  nobiles,  et  hberi : 
liberos  enim  oportet  in  civitate  honorari. 
Quod  autem  ista  requirantur  ad  civita- 
tem,  hinc  apparet  :  nam  civitas  non  debet 
esse  ex  egenis,  quia  si  esset  ex  omnibus 
egenis,  nihil  posset  tribuere  ad  com- 
mune  quod  tamen  est  necessarium  :  ali- 
ter  non  possent  repelli  inimici  :  nec  debet 
esse  ex  servis,  quia  non  esset  civitas  :  ser- 


vtis  enim  non  potest  habere  principatum, 
([uia  non  potest  praividere  de  agibilil)us  ; 
ergo  oportet  civitatem  esse  ex  divitibus 
et  lib(!ris.  Si  autem  ista  sunt  necessaria 
ad  civitatem,  mtilto  magis  jtistitia  et  vir- 
tus  bellica ;  nam  sine  istis  non  contingit 
inhabitari  bene  civitatem  ;  sed  dilleren- 
t(!r  siint  niicessaria  ad  civitatem  ista  :  et 
[)rimo,  ([uia  prima  sic  siint  necessaria 
qiiod  sine  ipsis  non  potest  esse  civitas  ; 
sed  sine  justitia  et  bellica  virtute  potest 
quidem  esse,  sed  non  bene. 

iJeinde  cum  dicit  «  ad  civitatem  » 
Concludit  intentum  suum.  Etdicitquod 
mauifestum  est  quod  omnia  ista  vel  quae- 
dam  horum  conferunt  et  ordinantur  ad 
civitatem  ;  sed  ad  bonam  vilam  disci- 
pliua,  et  maxime  virtus  ;  propter  quod 
rationabiliter  dubitabit  aliquis,  utrum 
secundum  excessum  istorum  velalicujus 
eorum  debeat  fieri  distributio  principa- 
tus. 

Deinde  cum  dicit  «  quoniam  autem  » 
Inquirit  utrum  sectindum  excessum 
aiicujus  istorum  debeat  dislribui  princi- 
patus  :  et  dividitur  in  duas.  In  prima 
ponit  rationes  ad  utramque  partem.  Se- 
cundo  solvit  dubitationem,  ibi,  «  Omnia 
itaque  haec  etc.  »  Prima  in  duas.  In  pri- 
ma  ostendit  quod  secundum  dignitatem 
aUcujus  istorum  debeat  distribui  princi- 
patus.  Secundo  arguit  in  contrarium, 
ibi,  ((  Est  autem  dubitatio  etc.  »  Adhuc 
prima  in  duas.  In  prima  facit  quod  dic- 
tum  est.  Secundo  iiiducit  quamdam  qua's- 
tionem,  ibi,  «  Ergo  si  omnes  sunt  etc.  » 
Prima  in  quatuor.  Primo  ostendit  quod 
socundum  excessum  divitiarum  dcbeat 
fieri  distributio  piincipatus.  Secundo 
quod    secundum    dignitatem    libertatis, 


LIMKil   III. 


i7 


il)i.  (( liilM^ri  uultMii  «4  iiiKi<iniiol(*.  »  Toilio 
(|ii()il  scimiikIimii  ili^^iiitalciM  sirliilis,  ilii, 
(I  SiM)ilil(M°  aitlciM  iIkcmmis  clr.  n  (Jiiiirto 
(|U()(I  socuuiluMi  (liKMitatciM  MMillitiiiliiiis, 
ihi,  ((  At  (|ui  (Uc.  »  Im  priiua  iKitiir  viilt 
poMcn^  ralioMcs,  pci'  i|Mas  \iilcliir  i|iioil 
S(M-MM(lMiM(livilias  iMa,i;iS(lclical  litslnliui  ; 
el  priuio  dicil  i|ii()(l  iMaMilcstiiiM  (>st  (pioil 
uoiioportct  (|uo(l  si  ali^iiii  siiit  sccmimIuim 
ali(|Mi(l  aMpialcs  i|iioil  a>i|iialilcr  ilchcaiit 
rcci|)cr(>  ;  (|iiia  possiliilc  csl  ([moiI  siut  ;»'- 
(|MalcsiM  parvo  hoiio  ct  iiucipiales  iu  ma- 
jori.  Noii  nutcui  oxpodit  quod  isti  a'(|iia- 
littu'  rocipiaut.  iiuiMo  iMJiisliiiM  cst.  Siini- 
lilor  si  ali(|iii  siiit  sccmmiIuim  aliiiiiiil  iiia'- 
»iualcs,  iiou  oportct  (luod  iiKcipialil^u" 
rooipiaut,  quiii  possihilo  est  quod  siiit 
iua'(pialcs  iii  iniuori  houo  ot  (|Mod  siiit 
a*i]ualcs  iu  luajori  hoiio  :  talcs  aiitcui  ro- 
cipcn»  iiia'(iiialitcr  iMJiistinn  ost.  Quuro 
mauifcstum  ost  qiiod  illa'  politia',  iu  qui- 
hus  ita  sit  (jiioil  a-ipialos  sccuiiiliini  ali- 
quid  aMiiialilcr  rccii^iaut  ct  iiia>(iiialos  so- 
ouiidiiin  aliquid  iiuoqualiter,  trausgros- 
siones  suut,  socuudum  quod  dictnm  ost. 
Omuos  etiam  tales  altorcautnr  eousidc- 
rautes  sccuiuluni  quid  justum  et  aliquo 
modo,  sed  uou  simpliciter  justum  ;  sicut 
divites  dicuut  se  plus  debere  recipero  de 
priucipatu,  quia  illo  qui  phis  hahet  in  ro- 
regioue  phis  debetparticiparo  principatu, 
qnia  regio  communis  cst.  Divites  vero 
plus  participant  regiono  ;  habeut  enim 
magnas  possessiones,  panperes  vero  ant 
parvas  aut  nullas.  Iterum  illi  qui  tidelio- 
res  snnt  civitati  et  magis  couservaut  po- 
litiam  et  conventiones  politico  plus  debent 
participare  principatu  :  sed  divites  snnt 
fideliores  pauperibus  et  melins  servant 
politiam  et  conventiones,  quia  panperes 
propter  ponuriam  coguutur  infrigere 
pacta,  et  sic  infideles  snnt,  divites  vero 
non,  quia  divitias  hahent,  et  iterum  pro- 
pter  defectum  divitiarnm  non  tradeut 
regionem  in  mauu  alterius  ;  et  ideo  tide- 
liores  snut  quam  paupores  in  plnribus, 
ad  minus  nt  videtnr. 

Deinde  cum  dicit  «  liberi  autem  » 
Ostendit  quod  secundnm  dignitatem 
libertatis  etingenuitatis  debeat  distribui : 
et  dicit  quod  liberi  et  ingenui  tanqnam 
sint  propinqui  adinvicem,  iuvicem  alter- 
cantur  de  principatu  :  liber  autem  dicitus 
qui  mente  potest  praevidere  qnae  agenda 
sunt  et  inclinatur  ad  virtutem  :  similiter 
ingenuus  :  sed  diflerunt,  quia  ingenuus 
dicitur  qui  habet  hujusmodi  incHnatio- 
nem  secundum  virtutem  profectam  a  pa- 


r(UitihuH  ti[  illi  ah  alii.s,  ot  Hic.  Horuiidurn 

qiiaiMilatM  aiitifpiitatciti  :  lihcr  aittciM  qiii 

liahct  MUilccMiiiqitc.  Isli  iKitur  altcrcautur 

(licciiti^H  Ho  d<>h(U'o  parliciparo  priiicipiilu, 

alios  iioii  :  ol  lioc  diiplici(<;r.  1'rimo,  (|uia 

illis  iiiaKis  dchctiir  priMi'i|iatiiH  (pii  luaKiK 

atliiiKUul  ad   civitatciit  ;  scd  lihiiri  i;t  iu- 

KciMii    (ali;H  Hiiiit,    i|uia  gouorosi  mnKJH 

siiiit  civos  (|uam  alii  iioii  KcitcroHi,  ({tiia 

iitagis   vidciilMi'   virliiosi.    Kt    liiijiisinodi 

sigiiiiin  osl,  (luia  apiid  (juoscmiikiik!  no- 

hilos  sivo   goiiorosi  liouorahilioros  siiiil, 

(|uaro  iihoris  ot  gouorosis  inagiH  (ioi)oliir 

|iriiK'ipatiis    (piain  aliis.    Scciiiido ,   (|uia 

illis  luagis  dohctiir  priiicipalus  (jui  molio- 

ros  suut  :  scd  lilKui  ot  gciKUosi  mclioros 

siimI.    (lonorosi  (luidcin,  (|uia  vorisimilo 

cst   (piod  (iiii   goMcrati    siiut    cx    niciio- 

rii)us    iclioros  siiit ;  goiicrosi  autom  siint 

ox  incliorihus  ;  ost  oiiim  goiiorositas  vir- 

tus  goneris,  Iutc  est  iucliuatio  ad  virlu- 

tom.   Sod  iutoUigcuilum  circa  lioc  qiiod 

dicit  qiiod  melioros  cx  mcliorihus  gene- 

rantnr  quod  honus  dicitur  diiplicitor  :  uno 

modo  secundnm  actum  perfectum  :  et  sic 

bonus  non  gonerat  bouum,  quia   bonus 

est  secnndum  iutellectum  et  sccuudum 

olectionom  et  oxcercitationem  :  non  ergo 

tit  bonus  aliquis  secundum  actum  perfec- 

tum  u  parontibns.  Alio  modo  dicitur  bo- 

nus  secundum  inchnationem  ad  virtntem 

perfectam,  et  sic  i)onus  vult  bonum  gene- 

rare,  quia  virtus  in  semine  existens  in- 

tendit  per  se  generare  simile  ci  a  quo  est 

ipsum  semeii  secundum  omnes  disposi- 

tiones    ad  quas  potest  atlingere    virtus 

generativa.    Attingit    autem    ad  omnes 

dispositiones  materiales  qnae  inclinant  ad 

dispositiones  voluntatis  et  intellectus  ;  et 

ideo  inteudit  generare  sibi  simile  secun- 

dum  omnes  dispositiones  inclinantes  sive 

in  bonum  sive  in  malum  :  propter  quod 

inclinatio  ad  virtutem  aliqualiter  est  ex 

parentibus.  Bonus  igitur  isto  modo  gene- 

rat,    ut  iu  pluribus,   bonum  :  si  autem 

quandoqueacciditcontrarium,  hoc  est  per 

accidens.  De  hoc  autem  quod  dicit  quod 

ingenuitas  est  virtus,  intelligendum  quod 

virtus  dupliciter  dicitur  :  uno  modo  se- 

cundum  actum  perfectum  :  et  sic  mobili- 

tas  non  est  virtus,  sed  in  ordine  ad  ipsam 

dicitur :  aliomododiciturvirtus,inchoatio 

qusedam  et  dispositio  sive  inrlinatio  ad 

virtutem  perfectam.   Isto    modo    dicitur 

virtus  nobilitas,  si  proveniat  ex  parenti- 

bus  et  illi  ex  aliis,  et  sic  secundum  quam- 

dam  antiquitatem  ;  si  autem  proveniat  ex 

quacumque  causa,  facit  liberum. 


:iiH 


lM)LITlCOaUM. 


lluiiulu  i'um  (lirit  (I  8imilitiM'  iiuttMn  » 
UHtuudit  ((uuil  8»('uuduiii  (liguitutt^m 
virtutiH  dcbeat  ili^trihui  priucipatu^i  ;  ut 
dicit  ijuod  euduui  uiodo  ratioiiutiilittT  al- 
tertaiilur  virtuosi  d«  [»riuri[)atu,  diciiul»;s 
86  det)uru  [)riuci|»ari  et  uou  ulios,  i|uo- 
uiaiu  secuudiiut  diguitateiu  illius  deijct 
distrit)ui  [iriiiri[)atus  (jiiod  est  magis 
saivativutu  tivitalis  :  sed  lioc  est  virtus  : 
([uod  a|)[)aret,  ([uia  Justitiu  est  muximi; 
8ulvuliva  civitatis.  Est  euiin  Justitiu  tia- 
t)itus,  [)er  ([uem  Kiimus  o[)erativi  Justo- 
rum  et  volumus  o[)eraii  justa  :  hoc  aii- 
tem  contiugit  iu  ugero  et  contru  [luli 
^equuie.  lloc  uutem  muxime  sufvutivum 
est  civitatis,  ut  dicitiir  (iiiiiito  tJf/iiconiin  : 
i[)sum  euim  couse([uitur  omiiis  uliu  virtus. 
tjuod  [)otest  dupliciter  exponi.  lluo  modo 
sic  quod  omnes  aliui  sibi  consequuntiir 
pro  taiito,  ([uia  (|iii  habet  iinam  virtii- 
tem  perlecte  imbel  omnes  :  Justitia  est 
virtus  perfecta  :  ergo  qui  habet  Jiistilium 
habet  omnes.  Aiiter  sic  :  fluiu  duplcx  est 
justitiu  :  una  particiilaris,  [)er  quam  ali- 
([iiis  bene  se  habet  in  ()[)eratione  ([ua;  est 
ad  alterum  vel  in  his  quie  ordiuantur  in 
bouum  alterius  :  alia  vero  Justitiu  est  u- 
uiversalis,  per  quam  arKjuis  bene  se  ha- 
t>et  in  opere  quod  est  ad  alterum  iii  or- 
dine  ud  bonum  commune.  IJnde  per  Jus- 
titiam  universalem  aliquis  recte  utitur 
omni  virtute  et  actu  ciijusque  virtutis  in 
ordine  ad  bonum  commune,  et  sic  inclu- 
dit  omnem  virtutem  :  talc  vero  quod  in- 
cludit  omnem  virtutem  maxime  salvuti- 
vum  est  civitatis  ;  et  sic  videtur  quod  se- 
cuudum  dignitatem  virtutisdebeat  distri- 
bui  principatus. 

Ueinde.  cum  dicit  «  at  vero  et  » 
Arguit  quod  secundum  dignitatcm 
multitudinisdebeat  distribui;  etdicilquod 
plures  sive  multitudo  altercantur  cum 
paucioribus  rationabiliter  de  distributio- 
ne  principatus ;  dicentes  se  debere  priii- 
cipari,  quia  sccundum  dignitatem  isto- 
rum  debet  distribui  principatus  qui  me- 
liores  et  ditioi^es  et  valentiores  suiit :  nunc 
autem  multitudo  valentior,  melior  et  di- 
tior  cst  quam  aliqui  particulares  quicum- 
que,  quiamultitudo  includit  istos  etalios, 
et  pauci  non.  Quare  manifestum  est  quod 
secundiim  dignitatem  multitudinis  debet 
distribui  principatus. 

Beinde  cum  dicit  «  ergo  si  omnes  » 

Inducit    quamdam    dubitationem ;    et 

dicit  quod  si  isti  omnes,  divites  scilicet, 

liberi,  ingenui  et  virtuosi,  sint  in  civita- 

te,    itcrum    raultitudo    civilis,    dubitabit 


ali([uis  uirum  iuter  islos  bit  altercutio  de 
[)rin('i[)ulu  uiit  nou.  Kt  solvit  ([uod  sic  : 
(|iioiiiain  in  uua(|iiai|iii;  polilia  delermi- 
uatiim  (;st  ([iiis  (Udict  (;sse  dominans;  si- 
cut  in  statu  [)()[)ulari  [)()[)iilus,  iii  statu 
[laucorum  divites,  in  statu  (qitimatum 
virtiiosi,  et  sic  de  aliis  :  [)olitia;  enim  dil 
fcriint  s(;('uiiiliim  divitrsitatt-m  |)riiici[)a- 
tmiin  ;  et  ideo  erit  altcrcatio  (N;  [uiiicijia- 
lii.  Dicent  enim  divite»  tm  debcre  prin- 
(;ipuri,  simihter  v  irtuosi  :  quure  ultercatio 
(irit  (|iiis  (Udict  (;ss(;  |)rinci[ians  :  simI  si 
sint  oiuiies  in  civitale  et  eodem  tempore, 
coiiKiderandum  esl  iu  uuiversali  secuu- 
dum  cujiis  dignitatem  magis  et  simpli- 
('it(;r  d(d)et  distribui  [iriucijiatiis  ;  utriim 
secuudum  divitias  vel  ing^tnuitatein,  et 
sic  de  aliis.  Adhuc  etiain  magis  conside- 
laiidumest  in  speciuli,  si  in  civitute  sint 
valdi;  pauci  viri  virtuosi,  dato  ([iiod  [)riii- 
cipatus  debeat  distribiii  secundum  digni- 
tatem  virtutis,  consid(!randum  est  quo- 
modo  illi  pauci  determinari  debent.  Et 
solvit  dicens  (jiiod  in  detiirminatione  ista 
o()ortet  considerare  ad  opus.  Manifcstiim 
est  enim  ([uod  ratio  principatus  ex  fine 
sumitur.  Finis  vero  politiae  rectae  est  fe- 
liciter  vivere;  ideo  ex  lioc  debet  sumi 
lafio  priiicijiatiis;  ideo  tot  sunt  necessarii 
virtuosi  in  civitate,  quot  sunl  necessarii 
ad  dirigendum  et  regulandum  civitatem 
ut  possit  feliciter  vivere  :  iteium  tot  vir- 
tuosi  debent  princi[)ari,  ut  possint  per 
prudentiam  suam  constituere  civitatem. 
Sed  quantam  oportet  esse  multitudinem 
omnium  habitantium  in  civitate?  Dicen- 
dum  quod  tanta  debet  esse  quanta  potest 
vivere  per  se  sufficienter,  et  quanta  po- 
test  repellere  inimicos,  sicut  inferius  os- 
tendetur  in  septimo  hujus. 

Deinde  cum  dicit  «  est  autem  » 
Arguit  in  contrarium  :  et  dividitur  in 
tres.  In  prima  arguit  quod  secundum  di- 
gnitatem  divitiarum  et  ingenuitatis  non 
debet  fieri  distributio  principatus.  Secun- 
do  quod  nec  secundum  dignitatem  vir- 
tutis,  ibi,  «  Idem  autem  iis  accidet  etc.  » 
Tertio  quod  nec  secundum  dignitatem 
multitudinis,  ibi,  «  Igitur  si  et  multitudo 
ctc.  »  In  prima  dicit  quod  ad  omnes  al- 
tercantes  de  distributione  principatus  est 
dubitatio  alio  in  contrarium.  Primo  enim 
illi  qui  dicunt  quod  secundum  dignitatem 
divitiarum  debent  priucipatus  distribui, 
similiter  et  illi  qui  dicunt  quod  debet  lieii 
secundum  generositatem,  non  verum 
dicunt  nec  justum  :  si  enim  secundum 
dignitatcm   divitiarum  distribuantur,    si 


I.IIIKU   III. 


roiitiliK«l  iiiiiiiM  (liliiinMU  ivssr  iiiiiiiilitis 
nliis,  iiiaiiilVsliiiii  i<sl.  i|U(>il  srciiiKliiiu 
h()(*  jiistiiin  (|ii()(l  i|)si  (liciiiit  oiKirtcliit 
istiiiu  |)i'iii('i|i!ii°i  ;  lioc  aiilciu  cst  iiiciiii 
vciiiiMis,  <|uia  ilh^  |ii'o|il(>r  divilias,  ciiiii 
iioii  lialiiNil  viitiilciu,  iiiJiirialMliii'  aliis. 
Krit  oiiiin  rlatiis  «^t  .sii|)4M'I)Iis.  (Jiian^  iiia 
iiilVsliiiu  cst  i|iioil  s(>ciiii(liiiu  (liKiiilalcin 
(livitiaruiu  iioii  iIcIhM  ilistriliui  |)riiici|)a 
liis  :  siinilitiM' accidcl  illis,  (|iii  allcrcaiiliir 
proptor  libortaloin  i^t  iiifi^iMiiiitaliMU  :  (|uia 
si  sit  iiiius  f^(Mi(M'osior  oinuihiis  aliis,  sc- 
('iiudiiin  isliid  jiisliiin  oporlchit  istniu 
doininari  :  lioc  csl  iucoiivcMruMis  ;  <|iiia 
cum  iioii  hahcat  virtntom,  sod  sohim  in- 
cHiiarunnMn  ad  ipsam,  polost  ossc  qiiod 
hahoat  inalitiain,  tM  tiinc  taciiM  injnrias 
ahis  :  ([nan>  inauitosluin  (>st  <iiio<l  sociiii- 
<liim  dif^cnilatom  inf^oniiitatis  non  dobcl 
(UM'i  distrihntio  jiriucipalns.  Eodcm  mo- 
<lo  potost  arj^mi  <lo  lihortalo. 

Doindo  cnm  dicit  «  iilom  antom  » 
(~)stondit  quod  non  dcbcat  ficri  distri- 
l)iitio  socnndnm  <hf:rnita(cm  virtntis  :  ot 
dicit  <]no<l  istinl  idom  acci<lit  circa  poli- 
tiam  optimatnm  in  <pia  distrihiiitnr  priii- 
cipatns  proptor  diy:nitatcm  virtutis  ;  qnia 
si  con(inga(  nnum  cssc  mclionun  secun- 
dnm  vir(n(om  omnihus  aliis  sdidiosis  qui 
sun(  in  civilato,  ipsc  priucipahitur  et 
dominahitnr  :  hoc  autcm  est  incouve- 
nieus,  quia  scquitur  quod  alii  erunt  in- 
honora(i;  c(  tunc  soquuntur  se<litiones 
o(  turbationes  incivi(a(e.  Quare  manifcs- 
(nm  est  quod  non  debct  fieri  distributio 
principa(us  sc<^.undum  digni(a(em  virtutis? 
Bcinde  cum  dicit  <(  igitur  si  et  » 
Arguit  eoutra  altercantes  de  multitu- 
ne,  quod  secnndum  dignitatem  mul(i(u- 
dinis  non  debeat  fieri  dis(ribu(io  princi- 
patus  :  quia  si  propter  causam  istam 
muI(i(udo  debet  dominari,  quia  <iitior  et 
melior,  tunc  si  unus  sit  ditior  omnibus 
aliis,  vel  plures  vel  pauciores,  tunc  ma- 
nifestnm  est  quod  istum  vel  istos  paucos 
magis  expediret  dominari  quam  totam 
mul(i(udinem.  Sed  tunc  sequitnr,  sicut 
prius,  quod  omnes  alii  erunt  inhonorati ; 
et  exhoc  sequunturseditionesetturbatio- 
nes  in  civitate.  Ista  autem  corrumpunt 
eam.  Quare  manifestum  est  quod  secun- 
dum  dignitatem  multitudinis  non  debet 
distribui  principatus. 


Ilciinlc  ciiiii  ilicit  II  oiuiiia  iliii|ii(!  i, 
Solvil    (liihitatioiiciu.    Kt    priiiio    ponit 
MohitioiKMU.    S(u-iiiidii    iiichidit    (phodaiu 
ail  (loclaialioiHMii   ('Jum,  ihi,   u   K.\  qiio  nd 
i|iia-slioii(MU  illaiii  qiiaiu  adVriiiit  piM'  liiinc 
luodiiiu  otc.  II  lii  priiiia   1'hilosopliiis   vi- 
<l<'tui'  <<)Higoro  Molnlioncm   siiain  ex  tur- 
tis  ratiouihus  ad   iiti'aiiiipii>  |)arl<Mii ;  iiU'C 
iMiiin   csl    <'<)ii.siicliiilo    pliilosoplii,     ciim 
ar^uit  ad  aliqiiaiii  diihitatiotii  iii  ad  iitraiii- 
qiin    [lartiMU  ;  ijiiod  rationits  ntraMjiic  ali- 
(|ni(l  v(M'i  conchidiiiit ;  (;t  sic  ox  oinuihiis 
rationihiiM  colligit   MolulioiKMn.    I)icil  or- 
go  <[iiod   omiiia  ista   (|iKi;   arguta   sunt, 
lacinnt  manirostnm  qinxl  nnlhim  istornm 
[xM"  so   (l(?t(M'iniiiato   sil  ilhid,    s(!c.iiiidiMn 
<'iijus  ilignitatoin   <l<'l)ot  <Iistrihui  [)riiici- 
[latus   noc  <liviti;e,  no<;  lihcrtas,  ncc   vir 
tiis,  et  sic  do  aliis ;  qni  contra  illos  qui 
volnnt  princiiiari  proi)tcr  divitias  et  vir- 
(ii(os  argiuU  inullitiido  volons  principari; 
t3t  lioc  Jnsfc  c(  ra(ionahih(cr ;  ([uia  melio- 
roet  ditioneoportct  priiici[)ari  in  civitate  : 
scd  nnillifiKlincm  contingit  esse  melio- 
rem  ct  ditiorcm  quam  paucos ;  non  quod 
<inilil)et  tlc  multitudiiic  sit  mclior  et  di- 
tior  divisim,  sed  omnes  insimulcontingit 
csse  meliorcs  ct  ditiores.  Possihile  enim 
cst  in  mul(i(u<line  esse  aliqnos  viros  sa- 
pieutes    et  prudentes,  et  aliquos  valdc 
divites  ;  ipsos  autem  et  alios  popularcs 
hene  suasibiles  a  ra(ione  et  obedihiles. 
Talem  autem  multitudinem    melius   cst 
[)rincipari  quam  paucos  ;  quia  ad  princi- 
panduin  duo  requiruntur ;  scilicet  recte 
regere,  et  potentia  :  sed  in  multitudine 
tali  istaduo  reperiuntnr  ',  quia  sapientes 
liabct  et  prudentes ;  scit  et  regere,  quia 
multitndo  est;  et  habet  potentiam  coer- 
cendi  et  repellendi  inimicos  :  quare   ra- 
tionabiliter  arguit  mul(i(udo  con(ra  illos 
quod  melius  est  eam  principari ;  aggregat 
enim  multitudo  et  divites  et  nobiles  et 
virtuosos  et  populi    poteutiam  ;  et  ideo 
videtur  rationabilius  totam  multitndinem 
quai  aggregat  omnia  ista  debere  princi- 
pari,   ubi  possibilc   erit  invenire  talem 
multitudinem  :  sed  non  multitudinem  vi- 
lem  ■  et  non  persuasibilem  ;  et  propter 
Iioc  in  electione  principatus  oportet  ad 
multa  inspicere  non  ad  unum,  et  hoc  dixit 
Philosophus  prius. 


Al. :  «  lequirunlur.  » 


Al.  :  «  utilem.  » 


-m 


1'0LIT1C01U'M. 


ll:ctio  XII. 


foat  io/tijam  discusmonein  ronchitltl  excellentfin  probitute  virum  ceteris  priv.ferc.ndiim^ 
cuin  nalura  talts  sit  cui  de'>eant  ontnes  suf>esse. 


AHTIQfJi. 

Hropter  quoil  «t  tiii  iluhitatioaniii,  i(uu  ({uteruut  et 
i)rt»!iiiiliuiit  <|uiilit(M,  coutiiif^it  hoc  iiiinio  oliviHn;. 
Uuttitdut  euiui  i{uiiluui,  utruiii  leKialuluri  voiiuili 
iiuiiere  rectia.-iiua.i  ie^'eit  ait  |)oiii-uiliiiii  le^^eii  uil  cou- 
rereus  uieiioniui,  vei  iiil  iil  i|iioii  |iiuriuiu  :  cuiu  uc- 
ciiierit  i|uud  dictuiu  ertt.  Quod  uuleiii  rectuiu  tsunieu- 
duuj   forte. 

Itectuui  uuteiii  furte  ad  conferenii  totius  civitntis  et 
ad  couiuiuue  civiuiii;  civid  uuteiii  couiiiiiiiiiter  i|iii- 
deuiestqui  ()<irtici|ial  eu  quud  est  |iriuci|iuri  et  &ub- 
jici,  feiniuduiu  uuauii|uutui|iie  |ioliii;iiii,  ulter.  Ad 
•  iptiiuaiii  auteiii  i|ui  |iotesl  el  elej/it  siilijici  et  princi- 
|iari  ad  vitam  ijuu)  secuuduui   virtuteui. 

Si  aiiteui  eit  aliqiii^  iiitaiituiti  diDcreiid  Heciiiiiliiiii 
excessuui  virtutis,  vel  plured  i|uiileiti  iiuo,  uoii  la- 
uieu  posiiiLile  coui|iieiiieiitutu  exiiilieri  livituli»,  ul 
uon  sit  coiU|juratiiliH  aliuruui  ouiiiiiiui  virtiis,  ueiiue 
poteiitia  ipaoruiu  politiia,  ad  eaiii  ipup  iilorutii,  sive 
plured  bive  uuus,  eaui  quiii  iliia  soluiu,  uuu  adhuc 
poueuduiu  parteiu  hujus  civilatis. 

Iiijuriabuutiir  euiiii  digiiilicati  a*i|ualihu3  imequa- 
les  tauieu  existeutes  aecuuduui  virtiileiu,  et  ?ecun- 
duiu,  politicaui  poteutiaiu  ;  sicut  euiui  Deuui  iuter 
homiues  verisioiile  esse  laiein. 

IjQde  palam,  quia  el  legisiatiunem  necessariam 
esse  circa  aequaies  et  geuere  et  potcutia.  I)e  tuiilius 
autem  nou  est  le.\ ;  eleniin  derideudus  utique  erit 
aliquis  leges  statucre  tentuns  de  ipsis. 

Diceutur  euim  utique  forte  quie  quideiu  Aulisthe- 
nes  ait,  ieones  contendentibus  lepusculis,  et  aequale 
voleutibus  oiunes  hfibere. 

Proiiter  quod  et  ponuut  relegationem  democrati- 
zatsB  civitates  propter  tnleui  causnui.  Ha*  eniin  utique 
persequuntur  ajqualitateui  uia.xiine  omnium.  Quare 
eos  qui  videntur  e.\cedere  potentia,  propter  divitias, 
vel  inuitos  amicos.  vel  propter  aliquam  aliam  politi- 
cam  poteuliam,  relegabaul,  et  traustuierunt  e.\tra 
civitatem  temporibus  determinatis. 

Fabulantur  autem  et  Argonautas  Herculem  dereli- 
quisse  propter  talem  causam;  non  eniiu  voluisse 
ipsum  ducere  Argo,  ide?t  navum  cum  aliis,  tamquam 
excedeutem  multum  nautas. 

Propter  quod  et  vituperantes  tyrannidem,  et  Pe- 
riandri  Thrasybuio  cousilium,  non  simpliciter  e.xis- 
timandum  recte  increpare  :  aiunt  enim  Periandrum 
dixisse  quidem  uihil  ad  missum  praeconem  de  con- 
siiio,  sed  auferentem  excedentem  spicarum  planasse 
aream.  Unde  ignorante  quidem  prEecone,  ejus  quod 
liehat  causam,  profereute  autem  quod  contingit,  in- 
teile.\isse  Thrasvbulum,  quod  oportet  exceiientes 
viros  perimere.  floc  enim  non  solum  expedit  tyran- 
nis,  neque  solum  tyranni  faciunt,  sed  similiterfiahet 
et  circa  oligarchias  et  circa  democratias.  Relegatio 
enim  eamdem  habet  potentiam,  modo  quodam,  sci- 
iicet  prohibere  excellentes  et  fugare. 

Idem  autem  circa  civitates  et  gentes  faciunt  qui 
domiui  potentiae ;  velut  Athenieuses  quidem  circa 
Samios,  et  Chios,  et  Lesbios.  Cum  enim  magis  im- 
perialiter  haberent  principatum,  humiliaverunt  ipsos 
praeter  pacta.  Persarum  autem  rex  Medos,  et  Baby- 
lonios,  et  aliorum  sagaces  factos,  quia  fuerant  ali- 
quando  in  principatu,  dispersit  sa?pe.  Problema  au- 
tem  uuiversaliter  est  circa  omnes  politias  eliam  rec- 
tas  ;  transgresia;  quidem  enim  ad  id  quod  propriuiu, 


HECENB. 

Quocirca  eliaiii  ud  dubitationeiii  et  qiiiKiitioueiii, 
iiuaiii  )inipoiiiiiit  qiiidiiiii,  iicet  hoc  iiiodo  respuii 
deiidii  oiciirrere.  Diiliituiit  euiiii  uoiiiiuiii,  iitruiu 
bcriptur  iegis,  qui  leges  o()tiuiiis  ferre  velit,  iu  iegi- 
iius  scrilieiidis  utilitiileiii  iiieliiiriiiu  uii  (iluriuiii  iu- 
tueri  debeiit,  qiiuiii  id  quod  dictiiui  eitt  eveiiit.  Kec- 
tuiii  uuteiii  <i;i)iiiiliter  ai;ci(iieiidiiiii  est  :  qiiud  veru 
est  ii'quiiliter  rccluiii,  id  ad  totius  civitatis  iitilitatein 
et  ud  coiiiiiiuiieui  oiiiiiiiiui  civiiiiii  (icrtinet.  Civis 
(lorro  est  couiiiiuiiiter  quidetu  is  qiii  iiiqieiiiiuli  et 
jiiireuili  est  )iurtice)is;  iii  iiiiuquaqiie  uiiteiii  re)iiililicii 
diversus  est  :  iu  o))tiiiiu  vero  is  qiii  ))otest  et  viilt 
))uiere  et  iiuperare  iirojioneus  sibi  vilam  ex  virtute 
dcgeudam. 

.Si  qiiis  auteiu  unus,  aut  (ilures  quideiii  iiiio,  uon 
tiiiiieii  itu  iiiulti,  iit  Justaiii  civitatis  ningiiituiliiiem 
ex(iiere  (lossiut,  tuiito(iei'e  aliis  autecellnut  (iru^stuu- 
tiii  atque  exsu))eriiuliu  virtutis,  ut  uiioruiii  oiiinium 
iieque  virtus  neque  jioteutiii  civilis,  si  siut  (ilures, 
cuiu  illorum  virtute  et  poteutia  sit  coiuparauda ; 
siu  uuus,  ciim  illius  tautuiu  :  non  jam  lii  suut  iu 
()nrtibu8  civitalis  numeraiidi  :  injuria  enim  afficien- 
tiir,  si  ajqualiamereri  jiiilicaliuiituret  iiou  anqiliora, 
qui  tauto()ere  siut  virtute  et  ()Otentia  civili  inaequa- 
les  ac  superiores.  Talis  eiiiui  quasi  ileus  aiiquis  iuter 
homines  esse  videri  debet. 

Ex  quo  iuteiiigere  iicet,  el  totam  rationera  legum 
fereuilarum  ad  aiquaies  et  geiiere  et  poteulia  perti- 
nere  :  iii  lales  auteui  viros  legeiii  non  esse  ;  ipsi 
enim  sunt  iex.  Eteniiu  ridiculiis  sit,  qui  conetur  iu 
eos  leges  ferre  :  dicereut  euim  fortasse,  quod  Autis- 
thenes  ait  leones  di.xisse  iu  concioiie,  iihi  ie^iores  ae- 
qualitatem  rerum  oinnium  oratione  inlroducere  co- 
uabantur.  Quajiropler  et  decernuut  ostracismum  eae 
civitates,  iu  quiluis  populus  reruni  potitur,  propter 
hujusmodi  causam  :  hae  enim  maxime  omnium  ae- 
qualilatem  persequi  videntur.  Itaque  qui  videbantur 
poteutia  excellere  pro(iter  divilias  aut  amicorum 
multitudinem  aut  alias  aliquas  vires  civiles,  eos  exiiio 
per  testarum  suffragia  ex  patria  pellebanl  et  ad  de- 
uiiitum  tempus  e  civitate  summovebaut. 

Fabulantur  autem  etiani  Argouautas  Ilerculem 
propter  taleni  causam  reliquisse  :  noiuisse  enim 
Argo  navim  eum  cum  aliis  vehere,  ut  louge  ceteros 
vectores  superantem.  Quocirca  et  ii  qui  tyranuidem 
consiliumque,  quod  dedit  Periander  Thrasybulo,  vi- 
tu[jerant,  non  sunt  existimandi  simpliciter  id  recte 
repreheudere.  Aiunt  euim  Periandrum  nihil  ilium 
quidem  ei  nu()tio,  qui  missusfuerat,  de  eo  quod  con- 
suleretur  respondisse ;  sed  spicas  eminentes  demendo 
segetem  adcequasse,  ex  quo,  quum  facti  causam  nun- 
tiiis  ignoraret,  id  autem  quod  accidissetrenuntiasset, 
iuteiiexisse  Thrasybulum,  viros  superemineutes  de 
medio  esse  tollendos. 

Hoc  enim  non  solum  tyrannis  expedit,  neque  hoc 
tvranni  tantum  faciunt,  sed  simiiis  etiara  in  oligar- 
cliiis  et  democratiis  ratio  locum  habet.  Nam  ostracis- 
mus  idem  valet  quodammodo  atque  decurtare  siiper- 
eminentes  viros  eosque  solum  vertere  jubere.  Idem 
autem  faciunt  etiam  in  civitatibus  et  geutibus  ii 
penes  quos  summa  est  (lOtestas  :  exempli  gratia. 
Athenienses  in  Samiis  et  Cliiis  et  Lesbiis.  Nain  ubi 
priraum  imperii  compotes  fuerunt,  contra  pacta  eos 
humiles  reddideruut.  Jara  rex  Persarum  Medis  et 
Bnhylouiis  et  ex  reliquis  qui  majores  spiritus  gere- 
haut,  eo  quod  aliquando  imperium  gessissent,  sa»- 
penumero  vires  amputavit. 


IIIKII    III. 


:»l 


rfi-|iicii<iitnii,  lioi;  nftiiiil  iinii  i«(i|iiiii,  «fld  nirn  roiii- 
liiuni<  Itiiiiniii   ltiti<iiiUin(i<H  iti)il<<iii  iiiiliriit  iiiintu. 

1'aiiini  anl(<tn  lioc  cl  iii  aliii^  i<l  Mciciitiin.  Ni<i|iiii 
oiiiiii  picliir  Hiiicl  iilii|n(i  alilcr  lialicrc  |ii<ilciii  c\ci<- 
(liiiiliiin  cdinnicnxiifatiiincni  iici|iiii  Hi  iIiIIcimI  |iiiI- 
cliriliiiliiK*  :  iici|iio  iiroraiii  iwivim  ractnr,  vcl  aliiiriiiii 
|iarliiiiii  nuvii4,  iici|ni<  iitii|ii(MiiiigiHlcr  clinii  ciiiii,  i|iii 
allin.'!  cl  |iiilcliriiix  tutu  cliiiro  ciiiital.  Hiti(<t  Hininl  clin- 
rniii  a^(<r(<.  Oii'ii'>'  |ii'ii|il('i°  lnn'  (|niilciii  iiiliil  iirulii- 
licl  iiiiiiiiircliias  c.iuicordiirc  civilatiliiiH,  ni  |iro|irio 
|iriiici|iatii  |iroliciio  civitiitilnis  cxtnlcntc,  lioc  axiiiil- 

Pro|it(<r  (itioil  Hccniiiliiin  (<\c(v-iiiim  iixccllcntiiirt  liii- 
litft  iilii|noil  civilo  jiiaIi^iii,  Ditruio  iini  circii  rcleKU- 
tioiicni. 

Mcliii!*  ijiiiilciii  ifjitiir  IPKislll"''''!"!  «  Iiriiici|iio  nic 
iiiHtnicru  |u>liliMiii,  iil  iioii  iiiili;.ti'iit  tali  iiiciliciiia  ; 
sociiiiilo  ntitctii  iiionliiiatio  «i  cvciicrit  lcntnru  tali 
aliiiiiM  ilircctioiic,  ijiioil  i|tiiilcin  iiott  racicliant  circii 
civilntos  :  iioii  ctiittt  rc!*|iicii<li.iitt  ail  confcrcns  pro- 
|irin<  |ioliticii',  st<ilsoilitiosc  iilcliiitititr  rulcKiilioniliiii». 

ln  tratts(ircssis  ijiiiilcm  ijjilitr.  i|iiiil  i|iiiilciii  siii- 
gnlnritor  cvpciliiit  ct  jiisliiiit  sit,  tii.tiiil'c>liiiit.  Korto 
ntilcnt  cl  iittiiil  lUHi  siiniilicitcr  jitsluni,  cl  lioc  iiiii- 
iiifcstitiii.  Scil  iii  o|itittia  poliliii  lialict  tiiulliiin  iliilii- 
Intionctii,  iion  scctiiiilnm  tilioriini  liottiirtttn  oxcca- 
siiiii,  piiln  rolioris  ct  ilivitiaritm  cltiutUilii>linis  niiii- 
coriiin,  st<il  iMi|itis  fttcrit  ililVcrcits  scciiniliitii  virtii- 
lein,  quiil  oi>(>rtcat  fnccrc.  Noii  otiitii  iliict  uliiino 
oporlt<rp  cjii  t^ro  et  trniisfcrro  tnlciii,  al  vcro  1101(110 
priiicipnri  lalciii.  Siiiiilo  oiiiiit,  cl  utiiiiio  si  .loveiii 
priiicipnri  volimus  |»artionlos  priiicipntii».  Uoliiii|iii- 
tiir  ipilur,  i]iioil  otiaiu  viilotiir  Hpliiin  untuiii  esse 
tali  obodire  oiiiues  liotauler,  ut  reges  siultales  per- 
petiii  civitntibus. 


i; 


niin*«(lo  niiti^iii  n  iinliu  poiilU  iiiiivarMi  «d  oiiiiia* 

ro^tiiililii  ii<«  niclnit  |ii*rlliirl.  Nniii  nn!iniin(|iiii'  n  rcitlii 
di<lli-icriiiil  iitililal(<iii  pnvat.tiii  MiKirtiititcii  lioc 
11^11111;  vorniiilaiiicii  111  lii  ctiaiii,  iiiiii'  iitililntciii  rni- 
piililicir  inliicntnr,  ooilcin  iiioiln  mt  rcn  lialict.  Appn- 
rot  lioc  ctiaiii  III  mIik  artiliiii*  ni!  nciciiliiK  :  iiniii  iii*- 
(|ii(<  pictor  pi<d('iii  0H«(i  niiijoroiii  niiint,  i|iiiiiii  |inrliiiiii 
iiilcr  no  coiiiiiKMiiiiiit  piittiilat,  110  ni  |iiili'riliiiltiii) 
(jiiiiluiii  uNccllnt;  iicijiic  iiiiviiiin  iipircx  |iiippiiii  nliaiiivit 
iinviit  piirtciii  n<lii|iiH  jur>to  iiiiijiinfiti  ('«nc  pntintnr, 
iici|iiii  vol  i'li'iri  iiiiiKiitl<'r  cuni  >|ni  vm  m  Hiitniin  iiin- 
jorciii  cl  iiicliorciii  <|unin  clioriM  uiiivcrniiii  ednt,  in 
clioriiiii  rccipint. 

Itiiiiiiu  iiiliil  iilinlnl  i|iioiiiiiiti-«  iiioiinrcliii'  linc  ijtii- 
doiii  ilu  ouii-ii  ciiiii  civitatiliiH  loiicordoiit,  »1,  i|iiiiiii 
iropriiitii  ooriiiii  iiiipuriniii  civitntilniM  iitilu  nit,  boc 
iiciiiiit.  yiiocircn  iii  uxculluiitiirt  iiicoiilrovcriii»  ci- 
vilis  ipiiidaiii  jnri^A  npocio  dufciidi  potc.Ht  iiHtriicixiiii 
riitiii.  Prii'Htnt  miliir  laloriiiii  ipiidciii  lc^ii  Htntini 
ali  iiiitio  rciii|iiililii'aiii  itn  iii.Htitti(<rc,  nt  iioii  opiii 
sil  lali  ruiucdio  :  mii  niitius,  pcccntitin  tali  i{iiiidniii 
rcmcilio  ailliiliito  onicitdaiiduni  nst.  (^iiod  iii  civita- 
lilitts  factttni  iioti  o-^t,  i|iiotii.iiii  rcipitldicn;  itiia;  iiti- 
litatcni  tion  spoclaliiiiil,  sod  scdiliosu  oittrncii^iiii.s 
iitoluiittitr.  Iii  rcliu.^^piililiii.-i  ii.'itiir  iis  ipiii!  n  rcita 
fornia  dolbncnittl,  lioc  privaliin  (;\|icdirc  cl  jtistiiiii 
cssc,  pcrspicunni  cst.  Korlassc  voro  ctinin  iioii  siui- 
plicilor  ossu  jiistiim,  uc  lioi'  i|ttid('iii  oliscnnitn  osl. 
Sod  iii  nristocralin  niiillnin  linliut  difliciillntem ; 
iiou  si  sil  iti  nlii|iio  nlioriitit  bouoriiin,  c.xcelleiitin, 
vorlii  )?rntia,  virinui  ol  divitiariiin  ct  ainicoriiiu  iiitil- 
titiiilinis,  sed  si  i|tiis  virtiito  omuibus  pr.ostot,  ijiiid 
sitopus  racto.  Noii  eiiini  jnin  di.<ceriiit  talein  viruni 
esse  e  palria  cxtorininaudtiin.  Nei|iie  vero  tnli  vero 
imperauduui  :  siinilo  euiui  ftieril,  ntijue  si  iinperia 
palientus  se  Jovi  imperaro  ]iostiilnronl.  Relii|uum 
ifiilurest,  f|uod  vidctur  itn  coiiipnr.ituin  esseiiatura; 
ut  oinnes  liuic  ullro  pnrcniU  nc  libeiiter  :  itai|ue  ta- 
les  viri  iu  civitalibus  perpetui  reges  esse  videntur. 


Postqiiam  Philosophus  declafavit  quod 
iu  distiibutioiio  priucipatus  uou  est  ius- 
picieuduiu  ad  uuuni,  sed  multa  ;  iuducit 
quaedam  ad  declarationem  dictorum;  et 
dividitur  iu  duas.  In  prima  prwmittit  du- 
bitatiouciu  (luamdam.  Secuudo  declarat 
quiddam,  cujus  coutrarium  videtur  op- 
poui  cuidam  dictorum,  ibi,  «  Si  autem 
est  aliquis  infautum  ctc.  »  Prima  in  duas, 
lu  prima  piwmittit  dubitatioucm.  Secun- 
do  solvit  eam,  ibi,  ((  Ilectum  autem  forte 
ad  coufereus  etc.  »  In  prima  dicit : 
dictum  est  quod  expedit  multitudiuem 
aliqiiam  magis  priucipari  quam  paucos 
ahquos  vel  unum;  et  quod  iu  distribu- 
tione  principatus  uou  debet  cousiderari 
ad  uuum  solum,  sed  pUn-a.  Propter  hoc 
ad  dubitatiouem  quam  qua^sieruut  aliqui 
et  dimiserunt  iusohitam,  isto  modopotest 
solvi,  vel  obviari  ad  ipsam.  Dubitaveruut 
enim  utrum  legislator  volens  pouere 
rectas  leges,  debeat  eas  ponere  ad  con- 
fereus  vel  bonum  totius  muUitudiuis,  vel 
melioreiu  aliquorum,  vel  secundum  divi- 
tias,  vel  secundum  virtutem^  supposUo 
quod  sit  mtiltitudo  habeus  sapientes  et 
diviios,  et  alios  suasibiles  et  obedibiles 
rationi. 


Deinde  cum  dicit  ((  rectum  autem  ». 

Solvit  istam  dubitationem.  Et  dicit 
quod  iUud  quod  rectum  est  et  melius, 
hoc  est  accipiendum:  melius  autem  et 
magis  rectumest,  quod  legesfeiautur  ad 
boiumi  totiiis  civitatis  et  commuuitatis  et 
civium:  uam  leges  feruutur  de  coufereu- 
tibus  ad  finem  civitatis :  finis  vero  civitatis 
est  bonum  commuuiter  couferens;  ergo 
leges  debent  ferri  iu  ordiue  ad  commuue 
bouum  totius  civitatis  et  civium.  Civis 
autem  dicitur  ille  qui  virtutem  habet,  per 
quam  recte  potest  subjici  et  priucipari  in 
diversis  temporibus:  sed  alius  et  alius 
est  secundum  suppositum  et  ratioiiem, 
et  iu  diversis  politiis  :  nam  iu  statu  mul- 
titudiuis  populus  eUgit  domiuari  propter 
libertatem,  in  statu  paucorum  propterdi- 
vitias :  sed  iu  optima  politia  ille  dicitur 
civis  qui  eligit,  et  potest  subjici  et  priii- 
cipari  propter  vitam  virtuosam. 

Deiude  cum  dicit  ((  si  autem  » 

Declarat  quiddam  cujus  contrarium  vi- 
detur  opponi  cuidam  dictorum  prius : 
dictum  est  enim,  quod  magis  expedit 
multitudinem  dominari  quam  unum  vel 
plures:  et  ideo  iutendit  inquirere  si  iu- 
veniretur  unus  vel  plures  in  civitate,  qui 


J53 


POLITICOHIM. 


itxceJui-uut  oiiiiK!»  ulios  iii  vii tiit«t,  utniiii 
fxptuliiv.t  istuiii  vi;l  intos  (loiuiuuii:  tii 
euiiii  ex[t«Mliut,  uoii  t;st  veiuiiKiuoil  ilt;tt'r- 
luiuutuiu  vai  juiu.  Kt  tiit-u  liott  iluo  fucit. 
1'riiiiu  uuiin  tietlurut  t{Uo(l  i.stt;  uou  sit 
civis.  Secuuilo  ileilarut  t|uuliti!r  se  dfjjeut 
hubere  utl  rivituttMu  t;t  t-ivitu.s  ud  ipsum, 
ibi,  <i  lutruusj,'ri;.s.sis  t[uidein  igilur  ett-.  » 
l'riniu  iu  iluus.  Iii  [>riinu  [iro[)Uuit  coiiclu- 
Hiuuein  suuin.  St^cuudo  urguit  ud  euin, 
ibi,  ((  lujuriubuutur  euiin  diguilicuti  ett\  » 
lu  [)riiuu  dii-it  t[utjd  si  iu  uli([uu  civitute 
UUU8  iuveuiutur  qui  excedut  oinues  ulios 
iu  virtute,  vel  [ilures  virtuosi  excetlentes 
ulios,  noii  tumeu  tot  ([uot  ex  i[)sis  civitus 
])ossil  t-oui[)lt!ri  vellieri,  et  iiituulum  iste 
vel  isti  exceduut  ulios,  qiiod  virtus  om- 
nium  uliorum  et[)oteiitiu  i[)su  civilis  non 
[)ossit  a*([uuri  secuudiim  a'((uulitutem 
virluti  et  [)otentiie  iUoruin  plurium,  nec 
virtuti  et  potentiaB  illius  unius  si  non  sit 
nisi  unus  solus,  tulis  iste  non  erit  pars 
civitatis,  nec  illi  plures  si  sint  plures 
virtuosi. 

Deindecumdicit  «  injuriubuntiir  enim  » 
Probat  quod  dictum  est.  Et  primo  ar- 
guit  quod  iste  vel  isli  uoii  siut  [)ars  civi- 
tatis.  Secuudo  respoiidet  ad  objet-liouem 
qua;  posset  fieri,  ibi,  «  Propter  quod 
secundum  etc.  »  Tcrtio  corrigit  quod- 
dam  dictum,  ibi,  ((  Melius  ([uidem  igitur 
etc.  »  Adbuc  prima  in  tres  ;  quiu  primo 
probat  quod  iste  non  sit  pars  civitatis 
per  rationes  politicas.  Secundo  per  facta 
et  dicla  aliorum,  ibi,  <(  Dicentur  autem 
utique  etc.  »  Tertio  per  simile,  ibi, 
«  Patet  hoc  autem  in  aliis  etc.  »  Adhuc 
prima  in  duas,  secundum  quod  probat 
per  duas  rationes.  Secunda,  ibi,  ((  Prima 
ratio  consislit  in  hoc :  justum  simpli- 
citer  est,  ut  qui  sunt  aequales  in  virtute, 
recipiant  et  attingant  ad  principatum 
cfiqualiter:  qui  vero  inaequales  sunt,  inae- 
qualiter  recipiant :  sed  iste  vel  isti  excedit 
vel  excedunt  omnes  alios  in  virtute ; 
ergo  plus  debet  recipere  ille  unus  vel 
isti  plures,  quam  omnes  alii :  sed  omnes 
alii  proptermultitudinem  credunt  se  plus 
debere  recipere  quae  ille  vel  isti  pauci : 
quare,  si  excedentes  secundum  virtutem 
et  potentiam  plus  recipiant  quam  omnes 
alii,  videbuntur  injuriari  aliis  ;  et  tunc 
sequitur  dissensio  et  turbatio  iu  civitate 
et  corrumpetur  proportio  civitatis  :  hoc 
autem  est  inconveniens  :  quare  nec  iste 
nec  illi,  si  sint  plures  excedentes  in  civi- 
tate,  erunt  cives  ;  et  propter  talem  unum 
excedentem  omnes  alios  in  virtute,  veri- 


siiniU)  est  esse  t[uusi  Deum.  Circu  quutl 
iiit(;lligeiiduin  t;st  ([iiod  ali([ui8  [xttest 
uttiugt;rt5  ud  virtutt;iii  [leilectain  tit  at-tuin 
i[)sius  du[)liciter:  uuo  iiiodt)  st^tmiidum 
stutuin  tiommunem  buinauum:  aliomodo 
ullru  ct)niuiuut;iu  luodiiiu  vtd  statuui  hu- 
luuiiuin  :  hoc  uutt;iu  lit  |)(;r  virtutem  he- 
roicuin.  Kst  uutein  virtus  b(;roicu  secun- 
duiu  (|uuiii  aliqui»  [ler  Yiitutem  moralem 
et  iutellechiulein  uttiugit  ud  operutioiiem 
cuju.slibet  virtiitis  su[»ra  commuuem 
inoduiu  bouiiuiiiu  :  bot-  aiiti;m  est  ali(]uod 
esse  diviuum,  quod  lit  pi;r  uliqiiod  dlvi- 
iiiiin  iu  liomiue  existens,  ([uod  est  inlel- 
leclus:  sic  loijuitur  hi(;  Philoso[)hus; 
tulein  eniiu  boiuiuem,  et  sic  (;xcedentem 
t)innes  ulios,  dicit  esse  sicut  Deum. 
Deiiide  (;um  dicit «  unde  pulam  » 
Pouit  st;cuudain  ratioucm,  ([ua;  ftst 
liHic.  :  lex  (juoi  datur  iu  civitate  esl  neces- 
saria  omnibus  aiqualibus  [)otentia  et  ge- 
nere :  et  hoc  patet,  quia  lex  est  de  confe- 
rentil)us  ad  nnem  [)olitia',.  In  his  aulem 
nou  omnes  suiit  sufficieiiles  se  dirigere 
ex  se,  et  ideo  indigent  lege  dirigente  eos 
in  agibilibus ;  unde  datur  lex  cis  qui 
sunt  aquales  genere  et  potentia  isto 
modo  :  quia  non  sunt  suflicieutes  diri- 
gere  se  in  actionibus,  et  isti  dicuntur 
cives:  sed  talibus,  qui  sic  excedunt  alios 
in  virtute,  non  datur  lex;  ipsi  enim  sunt 
sibi  lex  :  et  hoc  patet,  quia  lex  est  ordi- 
natio  quaedam  secundum  rationem  de 
conferenribus  ad  finem  politia;  :  isti  enim 
ordinationem  habentin  seipsiSj  ideo  sunt 
sibi  leges.  Deridendus  igitur  esset  ille, 
qui  velletdare  legem  istis  virtuosis,  cum 
in  eis  non  sit  causa,  propter  quam  lex 
fertur.  Igitur  isti  sic  excellentes,  cives 
non  erunt. 

Deinde  cum  dicit  «  dicentur  enim  » 
Probat  quod  iste  qui  sic  excedit  omnes 
alios,  non  sit  civis  respectu  aliorum ;  et 
dividitur  in  quinque ,  secundum  quod 
probat  perquinque.  Secunda,  ibi,  <(  Prop- 
ter  quod  ponunt  etc.  »  Tertia,  ibi,  «  Tra- 
dunt  etiam  etc.  »  Quarta,  ibi,  «  Propter 
quod  et  vituperantes  etc.  »  Qiiinta,  ibi, 
«  Idem  autem  circa  civitates  etc.  »  In 
prima  dicit  quod  de  isto  virtuoso  vel  de 
talibus  fortassis  recte  poterit  dici  quod 
dixit  Antisthenes  de  leonibus:  dixit  enim 
(juod  lepusculis  volentibus  habere  aequa- 
le,  sive  volentibus  esse  aequales,  non  est 
bonum  habere  leones  cum  dentibus  in 
socios :  quia  leones  propter  potentiam 
eorum  devorarent  eos :  sic  iii  civitato 
non  est  bonum  civibus  volcntibus  esso 


I.IIIKU   III. 


ly.t 


;i>(|tiiilr.s  liiilicri*  isliiiu  \  ii  liiiisniii  \i'l|ilii 
ro.s  ('oticivrs,  (jiiin  piii|it(>i'  |i(ili!iitiiiiii 
Hiiiiiii  ()l  virtiittMn  ()|i|it'iii)(>n'iit  (mih. 
l)(Miiil(<  (1111)  (licit  <(  |)r()|it(M'  i|ii(>(l  • 
l)(M-liit-iit  s(M'iiiiiiiiiii.  h\[  (licit  (|i|(mI  iiiii 
iiitrstiiin  (^st.  ([ikhI  isti  vcl  islii  sic  »\\c()- 
(lciitcs  alios  Doti  (lcliciil  osso  civcH  ; 
liioptin"  Itoc  (Miini  civilatcs  p(i|itilafcs 
sliiliKM-ittil  (isli-iici.si)iiti)),  idcsl  t'('l('Kalio- 
nctn  cottltii  talcs  :  Imjtisinoili  cniincivi- 
tatcs  \olttnt  hiil)(M'c  a'(|italitiil(Mn  :  (loini- 
natttrcniin  iti  liili  t-cpul>lica  po|)nlus  ptop- 
Um-  rtli(Mt;il(Mt)  :  otnitcs  iiiitcin  ;i'(|ii;ililcr 
atlinj^Mint  ;k1  lil)(M'tat(M))  :  ct  piopter  lioc 
illos,  (pii  (V\cc(lcl)iint  coiniiiiiiiil(M'  civcs 
vcl  in  divitils,  vcl  iii  iunicis,  vd  in  po- 
t(Mili;i  ali(|na  civili,  fcl('t;;il);int  ;i  civitiilc, 
ct  tfaiislitl(M'unt  aruiuos  c\lf;i  civil;itctn 
alitpiihns  UMnpofihus  dcUMiniinilis.  lJiiiU'(! 
inanilcstnin  cst  sciMindnin  istos,  (inod 
uon  cxpcdit  sic  cxccdcutcs  cives  csso  ct 
rcunincfc  in  civitatc. 

ncindc  cnm  dicit  «  fahuiautur  autcm  » 
Declurat  hoc  idcm  pcr  tcrtium.  Kt  dicit 
(luod  uarratur,  (|tiod  (luidam  ii;iut;c  ilicti 
Ari;oiiauta'  ;ih  Arj.?o  navi,  nolucrunt  rcci- 
perc  ilcrculcin  proplcr  consimilcm  cau- 
sam.  Ilercnlcs  cnim  mnltum  cxcedchat 
eos  virtutc  ct  potcntia  :  timenfcs,  crgo, 
qnod  i]nia  cxccdchat  cos  multum,  vcllct 
dominari,  dereliqucrunt  cum,  et  nolne- 
runt  quod  conducerct  cum  eis  navem 
suam.  Quare  videtur,  quod  iste  excedens 
alios  in  virtute  et  potcntia,  non  deheat 
remanere  in  civitate,  ne  alios  opprimat. 
Beinde  cum  dicit  «  propter  quod  » 
Ponit  quartum  ad  dcclarationem  illius. 
ejusdem.  Et  dicit  quod  propter  hoc,  non 
quod  expedit  talcs  cxcedcntes  alios, 
remanere  in  civitate,  sed  vel  relegare, 
vel  interimere  omniuo,  quidam  volcntcs 
increpare  tyrannidem,  non  sccundum 
rationem  vituperaverunt  consihum  Pe- 
riandri  ad  Thrasyhuhim  :  misso  enim 
nuncio  a  Thrasyhuk)  adPcriaudum,  quid 
faciendum  sihi  esset  contra  potentes  et 
divitcs  et  universahter  excellentes  tur- 
hantes  civitatis  dominium  ;  dicunt  enim, 
quod  nolens  manifestare  intcntum  suum 
Periander  exprcsse  nuucio  misso,  suh 
parabola  dixit  ei  quid  faciendum  erat, 
dicens  quod  aufer^ns  excedentes  spicas 
ffiquabat  segetes :  cum  autem  nuncius 
ignoraret  cansam  ejus  quod  fiebat,  et 
nunciaret  quod  ei  dictumeratThrasybulo, 
statim  intellexit  Thrasybuhis,  quod  opor- 
tebat  viros  exceUentes  in  virtute  et  poten- 
tia  poUtica  interficere.  Et  dico  quod  non 


fiiliiiliahililcf  iiK  I  tpiiiTiiiil  riiiisiliiiiii  hil 
jUstiKidl,  i|uill  isllld  lioii  noliiiit  cxpcdit 
lyrannlM,  ii«*c  hoIiiiu  Iioc  ipHi  raciiint, 
iiniiio  coiiHiinilitiM'  fii)hal  in  |)(>litia  paii 
cofiiiii  ct  popiihii  i  ;  iii  illis  ('iiilii  ofdinalii 
riiit  fclcf;;itio  ;k1  pfoltihctKliim  nc  iili(|niH 
ll(M'(4  ila  cxccII(Mih;  «U  ni  c()ntinK<'r(!t  «jhho 
ali()niMn  tiiliMn,  (|n(id  rchtKarclin'  a  civi- 
tiilc.  Sic  iKilnr  tiiiinircsliim  v.sl  v\  lioc. 
(piod  talcs  viri  iion  dclxMil  i-ciuiiiKMc  iii 
civilalc, 

Dcindi!  ciim  dicit  <  iihnn  aiit^nn  » 
1'oiiit  iptiiilitm  iid  (lc(-l;iriilioii('m  illius 
cjiisdcin.  l'.t  dicit  (}UO(l  idcin  iti  (|iiilins- 
iliiiu  civitatihus  rcc(!rntit  aliijtti  ltiih(;tiU!S 
domiiiinm  (!t  potcntiain  sup(!r  illas,  siciit 
.Vth(M)icnscs  suhjtiK«uitcs  sihi  S;iinios  vA 
Cliios  ct  L(!shios  (|uihus(lain  pactis  intcr- 
viMiicnlihus,  ciiiii  illos  Atlicni(!iiscs  cxc(j- 
dercnt,  et  principarcntnr,  niiigis  (]uantiiin 
adali(iu;i  Iiumili;iv(!rutit  eos,  oi^iirimcndo 
cos  i)i-a'f(M'iiiissis  pacfis  i)ra'li;ihitis  :  (!o- 
dcm  modo  fecit  rcx  1'crsarum  (-um  siih- 
jugasset  sihi  Mcdos  et  Bahylonicos,  pru- 
dcntiores  ct  magis  sagaces  intcr  ipsos 
disi^crsit  sa3pe  :  vidcns  enim  (juod  isti 
prudcntcs  ct  sagaces  cranf,  (]ui;i  fucr;int 
iu  principatu,  et  civihtcr  vixerant,  timcns 
qnod  si  simul  manerent,  per  sapienti;mi 
possent  invenire  vias  per  quas  discutcrcnt 
se  a  jngo  iUius,  dispersit  cos,  et  sic  isti 
excellentes  propter  eorum  sapientiam 
translati  sunt  ad  ahas  regiones.  Sic  igi- 
tur  hujusmodi  problema  universahter  est 
circa  omncs  pohtias;  quod  scilicet  iUi  (]ui 
excedunt  ahos  in  potentia  et  virtutc, 
civcs  non  sunt.  Istud  autem  in  transgres- 
sis  politiis  ohscrvatur,  nam  priucipantes 
in  illis  intcndeutcs  honum  proprium, 
illos  qui  excedunt  aUos  in  potentia  vcl 
N  irtntc,  releganta  civitate  ;  et  non  solum 
intcndenfcs  honum  proprium,  sed  com- 
mune  lioc  faciunt. 

Deinde  cum  dicit  «  palam  autem  » 
Declarat  idem  per  siinile  in  artibus.  Et 
dicit,  talcm  qui  excedit  ahos,  non  debere 
csse  civem  nec  manere  in  civitate,  mani- 
festum  est  per  simile  in  aliis  artibus  : 
videmus  enim  quod  pictor  si  pingat  ima- 
ginem,  non  pinget  pedem  excedentem 
ahas  partes  secundum  proportionem , 
dato  etiam  quod  sit  pulchior  aliis  ;  quini- 
mino  si  pinxerit,  delet  et  pinget  pedem 
minorem  magis  proportionatum  ;  simih- 
ter  iUe  qui  facit  navem  nou  facit  proram, 
partem  sciUcet  anteriorem  navis,  majo- 
rem  aUis  praeter  proportionem,  dato  quod 
iUa  pars   sit  oplime  facta  ;   et  si  fccerit 


•2.5  1 


IMUJTICOUIJM. 


ubjicit  et  fut-it  miiiuiuin  :  hiiuilitctr  iiiu^i.s- 
ter  chori,  al  niiua  cuntut  uitius  oinniljus 
uliis  priHter  iiroporlionein,  iluto  qnod  (lul- 
chrius  tU   rhrl»Mtal)ilius    caiilrt,   nuii  prr- 
niittut  cuin  «anturt:  <-uin  aliis  :  ijiiart;  si- 
inilitcr  lef,'islutor  si  sit  uliiinis  in  civituto 
exrtfllentior  oninilms   aliis    in  virlute  et 
potentia,  (|uainv  is  srcuiDluin  se  sit  honiis, 
(|niu    taincu    ini[)ro[iortionalis   (;st    aliis, 
iptiuin  ileh(!t  rclcf^are  u  civitate. 
Deinile  cuin  dicit  u  propter  (inoil  • 
lU^spoiulet  cuidain  ohj(Mlioni,  (juu'  [»os- 
set  tleri.  All([uis  eniin  [)osset  dicere  ([iiod 
si  ille  ([ui  excedit  alios  oinnes  in  civitate, 
(leheret  ex[)elli    [)ro[)ter  excessuin,  cum 
inonarcliu  in   ali(|ua  monarchiu   excellat 
omnes  alios,  lalis  deheret  ex[)elli  et  non 
[irinci[)ari.   Solvit   dicens  ([iiod  ([uamvis 
monuicha  excellal  alios  in  poteslati^  la- 
m(,'ii    iiiliil    [)rohihet    i[)sum    concordare 
cum   aliis  si   [)riiicipefiir  [)ropter  hoiiuin 
coiiimune  :  tuiic.  eniin  concorduhit  cum 
uliis  :  si  autem  monarcha  iion  principa- 
letur  propter  honum  commune,  tunc  ihi 
lahoraudum  cssct  ad  cx[)ulsionem  ejus. 
Deinde  cum  dicit  ((  ineiius  ([uidem  » 
Docet  corrigere  ([uoddam  dictum  [irius  : 
dictum  est  enim  et  declaratum  ([uod  cx- 
celleutos  omnes   alios   deheant  a  civitalc 
relegari,  et  hoc  diiruin  vuld(i :  ideo  voleiis 
hoc  corrigere  dicit  Philosophus  ([uod  ser- 
mo  de  relegationc  facienda  ejus  qui  cx- 
cedit  omnes  alios  in  potentia  vel  virtute 
aliquod  justum  hahet,  sed  non  simpliciler 
justum  :  idco  melius  fuit  a  principio  sic 
ordinare  politiam  quod  non  esset  neccs- 
sariumuti  ipsa  relegationc,  quia  relegatio 
isfa  pcriculosa  cst,  quia  nou  rclcgantur 
nisi  potcntes,  isti  autem  noccre  possunt 
civitati  :  et  idco  melius  fuisset  sic  ordi- 
nasse  civitatcm,  ut  non  oportcret  uti  ea  ; 
ita    quod  a  principio   fuissct   ordinatum 
quod  non  liccrct  alicui  cxccdere  dctermi- 
natum  gradum  divitiarum,  nec  excedere 
alios   secundum  quemcumquc  gradum, 
nec  rccipcrc  excedentcs  sed  ffiquales  ;  ct 
si  contingeret   aliquem  exccderc,  corri- 
geretur  et   dirigeretur   aliqualiter  ;   se- 
cundo  loco,  idest  si  secundario  defeccrit, 
corrigerctur  tali  relegatione  ;  tunc  enim 
esset  utcndum  relegatione.    Sic    autem 
non  fiebat  iu  quibusdamcivitatibus  :  quia 
relegantcs    hujusmodi  excedentes    non 
respiciebant  adbonum  commuue  politia?, 
sed   propter  commodum    proprium ,   et 
malitiose  et  seditiose,  et  propter  malam 
affectionem,  quam  habebant  ad  illos. 
Deinde  cum  dicit  « in  transgressis  » 


Iteclurut  ([uuliter  iste,  ([ui  excedit  om- 
nes  ulios  iii  civitute,  8(t deheut  hahere  in 
civitute,  et  civitus  ud  ipsuin  :  et  dicit  ([uod 
in  [)olitiis  iiou  recte  ordiiiatis  sed  truns- 
gressis   taiituin  ex[)(!dit   Liihun  sic  exce- 
deiitem  ndegure  u  civitate,  et  justiim  sit 
non  simpliciter,  sod  secundum  ([uid  est 
jiistum,    siciit  iii  poj^iilari  slatu  :  in  ipso 
(Uiiin  iutiMiditur  a*([ualitas  civium  ;  et  ideo 
contru  liii(!in  illiiis  [)olilia'  est  tulis  exces- 
8us,  pro[)t(!r  ([uod  jiistiim  est  in  ea  tali- 
t(!r  ndeguri.    Iteruin   in  statu  paucorum 
non  (!X[)(!dif  talein  ess(!  civ(!m,   (piia  [)(!r 
siiain  [)ot(!iiliain  coiiv(!rt(!ret  poliliam  il- 
lum  u(l  voluntufem  suam  ;  nec  in  tyran- 
nide  (!X[)edit  tal(!ni  esse  ;   quiatalis  ni- 
mis  tyranni/.are  vellet:  quani  manilestiim 
estquod  in  Iraiisgressis  justiim  esttalein 
relcgare  ;   noii   simpliciler  justum ,   sed 
secuudnm  qiiid,  qiiia  in  istis  politiis  non 
est   justum    sim[)liciter,    scd    secundiim 
quid,  ut  dictum  (!st  [irius.  Sed  in  o[)liina 
[)olitia  magua  dubifatio  est,  qualiter  se 
liab(!iidum  sit  circa  talem.  Nonest  autem 
dubitatio  de  illo  qiii  cxcedit  omnes  alios 
vcl  in  fortitudinc  corporali,  vel  in  divi- 
tiis,  vel  in  multitudine  amicorum  ;   sed 
deillo,  qui  excellat  omnes  alios  in  virtute 
sivc  in  bonis    secundum   animam,   quid 
oporlct  facere  de   isto  non  enim  diceu- 
dum  est  quod  debeat  expclli  a  civitate, 
el  transferri  ad  alium  locum  ;  hoc  enim 
est   contra  ralionem,   ex  quo   est  opti- 
mus  ;  quare  nullo  modo  cst  repellendus. 
Itcrum  non  est  assumendus  ad  principa- 
tum  sicut  alii,  ut  quandoque  principctur, 
quandoquc  uon  :  similc  enim  csset  ac  si 
vellcmus  principari  .lovem  aliquando  et 
aliquando  non,  lioc  enim  derisorium  est; 
et  ideo   rclinquitur  quod   cum  talis    sit 
optimus  quod  dignum  ct  justum  est  quod 
omnes   sibi  la^tanter  obcdiant,  ct  ut  sit 
rex  ;  vel  si  sint   falcs  [dures  quod  sint 
reges,    et  principantes,    non   aliquando 
sic  aliquando  non,  scd  scmper.  Sed  est 
cousidcrandum  quod  Philosophus  videtur 
sibi  contrariari  :    dixit  enim  prius  quod 
melius  cst  multitudinem  aliquam  priiici- 
pari  quam  paucas  :  dixit  eliam  quod  si 
unus  principarctur,  aliiesscnl  inhonorati 
quod  cst  inconvcniens  :  in  ista  partc  di- 
cit  quod  iste  qui  sic  exccdit  omnes  alios 
non  est  civis  ;  sed  ille  qui  non  est  civis 
non  debct  principari  :  quare  iste  non  de- 
bet  principari  :  cujus    contrarium   dicit 
hic.  Ad  hoc  dicendum  quod  si  unus  in- 
veniatur  qui  excecTat  omnes  alios  in  vir- 
tute,  istc  debet  priucipari.  Et  ralio  hujus 


I.IIIKK    III. 


!.1.*. 


r.sl,  (|iiiii  illiMi)  <i|i()rlrl  11111^1^^  pi  iii(-i|iai'i 
(|iii  lu-ccilit  inaK>^  ud  |>i-iii(-i|ialiiin  iialit 
ralcin,  rl  ad  iiriiicipatiiin  iiiiivrrHJ  :  himI 
i.slt"  (pii  .sic  (»\c(>(lil  (tiniics  arKis  in  virliilc 
tvsl  liiijii.sinodi  :  crfrd  cxpcilil  ipsiiin  si>- 
liiin  piiiK-ipari.  Major  iiropdsilio  appa- 
riM  iii  aiiiinali  :  pars  (Miiin  (|iia>  piitK-ipa- 
liir  (-orcsl,  (-or  anlctn  iiiiiiin  (^st  cl  prin- 
cipal(\  a  <|no  (li>rivaliir  \  irtiis  ad  siiiKwla.s 
parlcs  cor[>oris,  llcrnin  in  nnivcrso  cst 
iinii.s  priiicops  :  priix-ipatiis  antiMU  tini- 
vorsi  nnns  »>lo|>litntts  csl  :  (inai-c  illc  iii 
civilatc  (|ni  niaKi^  ttiiiis  <>!  inclior  (>sl  ai-- 
ccditinagis  ad  sitnilitndincin  pt-iiK-ipalns 
universi  nt  iiatiiralis  :  orf,^»  ilh^  pritn-ipa 
tus  orit  uiclior,  in  i\\\o  cril  unus  pritt- 
ccps  ;  cl  illnnt  tnagis  (»\po(lit  principari, 
<ltti  uitns  c\isl(Mis  optimus  cst  :  talis  cst 
illo,  qui  oxcodit  oinnos  alios  iu  virtut»^  : 
ergo  inattir<>stiim  ost  <itt(Ml  islum  cxp(><lif 
mapris  principat-i  (inatn  alinm.  Noc  valot 
({uod  pritno  oliji(-iliir  tittod  suporins  dixit 
quod  maf^is  oxpodit  mullitudinom  domi 
iiari  :  quia  illtid  iutolliji-ondiim  est  ubi 
est  politia  a^qualiiim  of  similiuiu,  ot  vlr- 


tiis  iiniiis  iKHi  (^M cthil  \irtnli-in  oiniiiiini 
alioriiin  i|Uo<l  iii  propoHilo  iioii  coiiliiif^it. 
Noc  valeti  (|iio<l  hociiikIo  olijicicliatiir,  Hi 
nitits  vi>l  plnt-cs  priiK-ipari-iiliii-  i|ik>i|  oiii- 
ii<>s  alii  <'ss<>til  iiilKitKitali  ;  i|nia  in  [loli- 
tia  rccto  ordinata  i|uilil>i>t  dilip.-it  .statitni 
ot  ^'railiiiu  proprinin  (>l  Kra<liini  alt(M'iuH, 
<>t  iil(>o  viilt  lK>iioi-<>in  sihi  H<>r-iitKltiin  ^rn- 
<litin  siiittn,  <>t  viill  alii  lionori^ni  hc<-imi- 
<lnni  f;ra<liMn  illins,  iiec  vull  silii  lioiioroni 
alt(M-itiH.  Kl  iil(>o  ni  nil  uniiH  (!X<-(!I1oiih 
oittti<>s  iii  vii-tttti>,  oinitcs  volntit  sihi  lio- 
tK>r<>in  i|iM  (li>l>(>ttir  oi  ;  (>t  i<l<>o  iioii  sniit 
inliotiotali,  (|uia  <]nilil><;l  lialx-l  lioii<>t-<>iu 
<liii  d<>l)(>tttr  ei.  Nec  val(>t  (|u<>d  ohjicioha- 
liirt<>rfio  <lo  Itoc  (pnxl  <li<-it  <{u<>d  isli;  tioti 
<>sl  <-ivis  :  vorntn  i*tiiiuest,  (|iiia  si<-iif  ill<>, 
(Itii  priticipaliir  proptiM"  exc(dl(M)fiaiii  vir- 
tntis,  noii  est  civis,  s(»d  stipra  civem, 
ood(>m  ctti:n  mo<l<>  osf  arKjuis  civis,  si<'ut 
s<>  Itahot  ad  l<'^'om  :  so<l  ciiin  assiMuifttr 
(pKxl  nou  dohot  dominari  uisi  civis,  uoti 
hahot  veritatom  in  polilia  regali  ot  optima 
simplicifcr,  qtialis  est  illa,  in  (jiia  domi- 
naltir  qui  dictus  cst. 


LECTIO    XIII. 


Qninque  regiim  species  propon/f  et  de  qun  disputaturus  sit  elegit. 


ANT1QU.4. 

Forte  auteiu  bene  habet  postdeterminatas  rationes 
transire,  el  cousiderare  de  regno  hoc.  Dicimus  enim 
recttirum  poliliarum  unam  esse  hanc.  Consideran- 
dum  aulem,  ulrum  expedial  bene  habenle  habitari 
eivitati  et  regioni,  rege  regi,  aut  non  :  sed  alia  aliqua 
politia  niagis  :  vel  aliquibus  quidem  expeiht,  aliqui- 
bus  auteiu  uon  expedit.  Oportet  ilaque  priuio  divi- 
dere,  utrum  unum  aliquod  geuus  est  ipsius,  vel  plu- 
res  habet  diflereutias. 

Facile  itaque  hoc  addiscere,  quod  phira  geuera 
coutiuet  el  principatusmodus  est  nou  unus  omuium. 
(Jui  enim  iu  Laconica  politia,  videtur  quidem  esse 
reguum  uiaxime  eorum  qua;  secundum  legem  :  non 
est  autem  domiuans  onmium,  sed  quaudo  exierit 
regionem,  dux  est  eornm,  qute  ad  belhim.  Adhnc 
autem,  i]uffi  ad  Deos,  allribula  suut  regibns.  Hoc 
quidem  igitnr  reguum  vehit  ducatus  quidam  exerci- 
tus  imperiahs  et  perpetuus  est.  Occidendi  euim  non 
dominus,  nisi  iu  aliquo  reguo,  quemadmodum  sub 
antiquis  ;  in  bellicis  exercitibus  promptus  potens 
lege. 

Significat  autem  Homerus.  Agamemnon  enim  male 
quidem  audieus  deprimebatur  m  cougregationibns  : 
egressis  aulem  et  interficieudi  domiuus  erat  :  dicit 
enim  :  quem  ego  videro  fugientemepraeho,  uou  suf- 
ficiens  erit  sibi  fugere  caues  vel  vultures,  apud  me 
euim  est  mors.  Una  quidem  igitur  species  hujus  re- 
gui  ducatus  exercitus  per  vitam.  Horum  aulem  ii 
quidem  secundum  genus  sunt,  ii  autem  ehgibiles. 

Prajter  hanc  autem  alia  nionarchioe  species,quaUa 
eraul  regna  apud  quosdam  Bai-barorum. 


RECENS. 

Fortasse  autem  his  expositis  aUo  transire  et  de  re- 
gno  considerare  conveuit.  Hauc  euim  reipublice 
formam  iu  rectis  nunieraudam  esse  dicimus.  Videu- 
duui  autem  est,  utrum  expediat  et  civitali  et  regioni, 
in  qua  futurum  est  ut  omnes  beue  et  beate  vivant, 
regis  imperio  parere,  au  alia  aliqua  potius  reipubhcie 
forma  uti  :  au  aUipubus  regali  imi^erio  parere  i:ou- 
ducat,  aUquibus  uon  couducal.  Sed  jirimum  viden- 
dum,  ulrum  regui  geuus  uuum  sit,  au  plura  geuera 
diversa. 

Facile  igitur  hoc  quidem  est  inteUigere,  complura 
esse  reguorum  geuera,  ueque  omuium  imperii  mo- 
duui  esse  unum.  Reipublicce  euiui  Laconiae  regiium 
videlur  quidem  esse  omuiuui  maxime  legitimum  : 
verum  penes  regem  non  est  summa  rerum  oninium 
potestas  :  sed  ubi  extra  fiues  Lacediemouios  prodie- 
rit,  dux  et  princeps  est  eorum  quae  ad  bellum  perti- 
neut  ;  praeterea  rerum  divinarum  cura  regibus  man- 
data  est.  Hoc  igitur  regnum  instar  est  summi  et  per- 
petui  imperii  miUtaris.  Necis  euim  potestatem  non 
habet,  nisi  in  expeditiouibus  beUicis,  si  quem  manu 
sua  occiderit,  quemadmodum  apud  autiquos  factum 
est  quod  declarat  Homerus.  Agamemnou  enim  ma- 
ledicta  et  contumeUas  verborum  patieuter  audiebat 
iu  concionibus  ;  extra  couciouem  autem  etiam  ne- 
candi  potestatem  habebat;   sic  euim   ait  : 

Qnem  longe  a  pngna  ad  naras  discedere  cernam, 
Non  taiuen  ille  idea  volncres  fiigisse  canesque 
Se  ptitet... 
.Uortis  ine  penes  arUitriiim  est  et  summa  potestas. 

Hoc  igitur  uuura  regni  genus  est,  imperium  beUi- 
cum  per  totam  vitam.  Atque  horum  aUa  sunt  hi3ere- 


25» 


I'()L1T1C0UI]M. 


11 

•JUId   ISll 
I.  .,1    


uiuiU'1  liottllltlitUl     elllillelll  ty- 
^r.i  iiiiiImiii     I(-Uitiu     <il      |ialtsruii. 

iit  iidliirtt  tiitr 
...  -x    Asiaiu  iin  i|iii 
iiu  |inui:i|iiituiu  iii- 
i^,  Miuui    .£.ii.i.  .11  i^ilur  |iru)>ter  tuie 


tli  1      r.i  JllLl  i:3L  iLi 

«nat. 

Securii  uuttsiu,  i|iji.i  |iiitrid.   et    ««ciiuiluiii    lexeiu 

Miiut     Kl  I  ii^lixli.i  iiuteiu   re^dliri  et    uoii   tyritiiiiicii 

|>rij(iter  i  n  i:uato<liiiut  uriuift 

r>:^tlil,     t  II     i|ui>leui    ellilU 

!..;.  uuilir  .(.•liii.j,  11  ttiileiu   iuvuluulu- 

riM    |tri:  II  iiiiiili;iu  i;t  civiljiia  ii  iiu- 

i  1 1.  cuftluiliitiu.  Duiti  quideiu  igitur 

.-     ■  I                     ii.e. 


Allerit  auteui,  i|Uii;  ijiiiiteui  eriit  iii  iiutii|uia  (jru;ci« 
i(Uud  voi  (tut  .£«yuiiiet>i;i  Ksl  iiiileiu  iiittc,  iil  .-iui|ilici- 
lnT  »il  ilicere,  elecla  tyritiiuid.  Ditrereu«  iiiiteiu  iiliar- 
Imricd,  uuu  eu  quuil  iiuu  «ecuuiluiu  leKeiu,  »fA  eu 
i|uu>l  iiuu  |>utriii  dit  buluiu  :  linuci^iiihuiitiir  uuteiu  ii 
i|uiiJeui  |ier  \ituui  |iniici|)utu  huc,  ii  uuleiu  utique  ud 
i|ULeJdiu  iletenuiiiiilii  teiii|)urd  vel  uctiuiies. 

tjuuleui  elegeruiit  i|iiauiiui|ue  .Mytileuun  l'ittucuiu 
ulvereUii  |iri)t'u^ii:i,  i[uil)U:i  |iru;eriiiit  Aiitiiuciiiiieii  et 
Ali-it^u^  piieta  Sixuilicdt  iiiiteiu  Alcuiiid  iiiiuil  ele^e- 
ruiit  Pittucuiu  tyruuiiuiii  iu  i|uuiiuiu  Hcoliuruiu  ver- 
guiiiii  :  iiicrefiut  eiiiiu,  iiuiii  luuliiiii  pulriii!  1'ittucuui 
priBfeceruiil.  civilnli  «iue  fiille  ct  ^riivi.s  feliciluli.s  ly- 
raiiuuui  qaideui  huiluuteii  ^iiuul  cullecli.  Ilu;  ijuiileui 
«uut  et  erdiil ;  quiu  euiiu  tyruuiiici«  eruul,  iied[>uticii;, 
quia  auleui  eiectii;  et  voluulurioruiu,  ref<ulei». 

Quartit  autetti  speciesJ  iiiuuur^hiiL'  regaiis,  ijuifi  se- 
ciiuduiu  Heruica  le  lipura,  vuliiiitariiu  et  [iiitriije  fuc- 
laj  secuuiluui  legeiu,  quia  priuii  fueruut  heuefaclo- 
ttii  luultitudiiiid  sec.uuiluiii  urtus  aut  helluiu,  aut 
quia  colle>(eruiit  uuleiueruul  ref^ioneiu,  f.icti  fueruiit 
Vf.Hei  voluutarioruui,  et  successive  suuiciitihus,  [>u- 
Irii. 

Uomini  autem  erant  proisulatussecundum  helluiii 
et  suhitautiarum  ijUii!cuuii|ue  iiou  gucerdutales,  el 
cuiii  iis  seiiteulias  judicuhuut.  Iloc  uuteui  fuciehaul 
ii  iiuidcm  iiou  juraiites,  ii  autem  jurautes.  Jurameu- 
tum  uutem  erat  sceptri  elevutio. 


Qui  quidem  igilur  in  antiquis  temporibus  et  super 
ea  quae  [leiies  civitatem,  et  quae  jiopularia,  et  quiB 
circa  coutiula,  contiQue  priucipahuntur.  l^osterius 
niitem  hoc  quidem  permittentihus  ipsis  regihus,  hoc 
autem  turhis  occupautihus,  in  aliis  quidem  civitiiti- 
hiis  patriiK  suhstanliiB  remanserunt  regihus  solum; 
ulii  autem  diguum  est  dicere  regnum  in  coufiniis 
hellicoruui,  ducatum  solum  hahehuut. 

Ilegni  qnidem  species  liije  qiialuor  numero;  una 
ijiiidem  quae  circa  lleroica  tempora;  biEc  autemerat 
vuluntariorum  quidem,  iu  quibusdam  autem  deter- 
minatis;  dux  euim  exercitus  ex  jiulex,  erat  rex,  et 
eorum  quoe  ad  Deos  dominus  Secunda  autem  quae 
barbaricu;  hiBC  autem  ex  genere  principatus  despo- 
ticus  secundum  legem.  Terlia  autem  quam  iE>j'm- 
nelicam  appellant;  haec  autem  est  electa  tyranuis. 
Quarta  auteiu  qute  Laconicahorum  :  baec  autem  est 
(ut  simpliciter  est  dicere)  ducatus  exercitus  secuu- 
dum  genu:?  perpetuus.  Hae  quidem  igilur  hoc  modo 
differunt  ab  invicem. 

Quinta  autem  species  regni  quando  fuerit  omuium 
dominus  existens,  sicut  iinaquaeque  geus  et  civilas 
uuaquaeque  communium  ordinula  secundum  oecono- 
mium:  sicut  enim  reconomia  regnum  quoddam 
dumus  est,  ita  regaum  civitatis  et  genlis  unius  vel 
plurium  iBconomia. 


Fere  ilaque  duae  sunt.  Ait  est  dicere)  snecies  regni, 
de  quibus  consideraudum  ;  baec,  et  quod  est  Luco- 
nica.  Aliarum  enim  multae  intermediae  barum  suiit; 
pauciorum  quidem  enim  domiui  quam  reguum,  [du- 


ilituria  et  qiuini  geiitiliu,  alia  u[)tiva.  Aliiid  est  [iritUer 
lioc  lliOliaii:lil>l;  geuun,  cujUiuiioili  lcgliii  riuiil  U|>iid 
iiouuiiIIds  hnrl)ui'i>ii.  Iluliciit  uuteiu  hii;i;  oiiiiiiu  viiii 
et  liDlestuteiii  tyruiiiiiio  iii(()Krio  |)ersiiiiileiii,  veriiiu- 
tduieu  legi  Biiiit  cuiii^eutuueu  et  [luteruu.  Nuiii  [iropter 
ea  quod  et  hurhuri  luorihiis  ouut  serviliorilnis  qiiHm 
(irinii,  et  Aaiuiii  quuiii  Kiiru|)ii;i,  berile  iiii|)(;riuiii  jiu- 
tieuterferiiiit.  Siiiit  igitiirliii;c  rc^iiu  tyruuiiicu,  |iru|)- 
ler  tuleiu  cuuiiuiu  :  et  tuiiieu  atulnliu,  tuuc  quia  buul 
[lutnu,  tuui  quiu  legitiiiiu. 

Et  veru  custodiu  regiu  est,  iiou  tyrannica,  |)ro|»- 
ter  euuidem  cuusuui.  ItegeA  eiiiiii  sejiti  biiiit  drmis 
civium,  tyruiiui  exteiiioniiii.  Illi  eniiii  i'.x  lege  et 
huiiiiiiihiis  npuiitij  |)Uieiitiliiiii,  lii  |irii;ter  legem  et  iii- 
vitid  iiii|)eruut.  Ititiiue  illi  u  i  ivihiib  ucce|ituiii,  hi  iu 
civeb  cuiii|iurutuiii  huheut  ci)i|iiii'is  cubtudiaiu.  iJini 
igitiir  biiut  hii;c  itiiiiiurcliiuruiu  geiieru. 

Aliud  fiiit  upiiil  [iribcuB  (jru;cub,  ijuus  yl-^byiniietus 
a|i|ielluhuiit.  Kst  uuteui  lioc  luouarcliiiii  geiius  ijluue 
lyrauiiis  ojitiva,  i(uu!  u  burhuricu  tyruiiiii>le  (lilferl 
iiou  eo,  ([uod  uoii  bit  legi  c(jubeiituiii;u,  ued  eo  tun 
lum,  ijiioil  iiuii  bit  [liitriu.  iluc  uiiteiii  iiii[>eriuiii  ub- 
tiuebaiit  iilii  [ler  uiiiiieiu  vituiti,  ulii  UKque  ud  |)rii;ll- 
uituiii  teiiqiub  aut  ad  certns  res  g(;reiidus  :  ut  optii- 
riiiit  quuuiluui  .MytileiiiBi  l'ittacuui  udversuit  exules, 
qiioruui  iliic(;s    eruiit  Aiitimeuideb  et    Alcauus  [luetu. 

Declurut  uiiteiti  ipbe  AIcibus  iu  qiioiluut  cariiiiiii; 
«>:olio  l'ittuciiiu  a  .Vlytileiiu;is  tyrnuuuiii  esbe  buut[)tum  ; 
iib  eitiiii  vilio  verlil,  quod  [teruiciusuiii  1'ittncuiu, 
luudibub  iu  cdduiii  fereiite.s,  uitiverbi  ufilictu;  et  iii- 
felici  civitati  tyruuiiiiiti  iiii|>Obueriiit.  Ilii;  igitiir  mo- 
iiurcbiuj  et  buitt  ct  eriiiit  tyruiiiiicu3,  [iroptcreu  quiu 
Huut  herili  iii  servos  iiupero  Bimiles  :  sed  (juia  suiit 
optivu;,  et  (juia  iu  voluutarioa  U8ur(jantur,  regio  im- 
[terio  bimiles. 

(Juartum  autem  genus  monarcliiae  regalis  coni- 
jilectitur  illas,  quat!  temjioribus  beroicis  lloriieruul, 
(juibus  j)Opiili  sjioiite  sua  [larebuiit,  (juu;ijiie  eruiit  et 
ijutriiB  et  legitiitiiB.  Quia  eiiiin  [irimi  de  iiiullitudiiie 
lieiie  meriti  luisseitt  vel  triidendis  artibiiH,  vel  hellis 
gerendis,  uut  (julu  dispersos  cougregasseiit,  uut  quiu 
Boliiiu  [ira^buisseul,  reges  a  voluntariis  creabantur, 
regtiuuKjue  id  suis  posteris  tradebaiit.  Erat  auteiii 
[leues  008  et  iiiipcrii  bellici,  et  sucriliciorum,  quas 
iiiodo  ad  sacerdotum  partes  non  pertinehaut,  [loles- 
tus  :  tum  [iraitereu  controversias  disceplabant.  Iloc 
uutem  faciebant  alii  jurati,  alii  injurati.  Jusjuran- 
dum  porro  erat  sceptri  sublalio. 

Heges  igitur  qui  priscis  teniporihus  fuerunt,  et  in 
urbe  et  in  agro  et  extra  fines  perpetuum  imperium 
gerehant  ;'posteriu3  autetn  partiin  s[)onte  sua  dimit- 
tentibus  regihus,  partiiu  plebe  detraheute,  in  aliis 
(juidem  civitatibus  sacrilicia  dumtaxat  regibus  relicta 
suitt ;  in  iis  vero,  iu  quibus  njerilo  regnum  appeliari 
polerat,  extra  regui  lines  rei  militaris  dumtaxut  priu- 
cipatuui  oblinebant. 

Regni  igitur  liiec  sunt  genera,  qiiattuor  numero  : 
unum  quod  viguit  heroicis  temporihus ;  boc  autem 
liebat  in  s[)Onte  parenles,  sed  ad  res  certus  ac  prae- 
hnitas  :  rex  enim  erat  iinjierator,  et  judex,  et  reruni 
divinarum  arbiter  et  procur.ntor;  becundum  harhari- 
cuin  ;  {hoc  autem  gentile  imperium  e.st,  herili  simile, 
sed  legitimum ;  )  tertium,  quod  aisymnetiam  noini- 
naut;(  hoc  autem  est  tyraunis  optiva;  )  quartum 
est  Laconicnm ;  boc  autem  est,  ut  verbo  dicam, 
imperium  militare  perpetuum.  liaec  igitur  hoc  modo 
inter  se  ditferunt. 

Quintum  autem  regni  genus  est,  quum  penes  unum 
omniurn  rerum  est  poteslas,  quemadmodum  una- 
quceque  gens  et  unaquaeque  civitas  reipublicae  com- 
pos  et  domina  est  :  (juod  reguum  rei  familiuris 
admiuistrandae  ralioneiu  descriplioue  et  ordiue  imi- 
tatur.  Ut  enim  rei  familiaris  tuendae  procuratio  re- 
gnum  quoddam  domus  est  :  sic  regpum  civitatis 
el  gentis  uuius  aut  plurium  administrandarum  ra- 
tio  est. 

Duo  igitur  fere  sunt  regni  genern,  de  quibus  cou- 
siderandum  sit;  hoc,  et  Liicoiiicum.  .\lia  cuim  jile- 
raquc  iuter  liisc  suut  inlerjecla.  Nam  aut  jiauciorum 
rerum  penes  reges  est  potestas,  quam  in  regno  per- 


\A\m\  III 


267 


riiiiii  ikiiloui  «iiiil  (|iiiiiii  l.iiciiiiiciiM.  (.iiinro  ooiitlilo- 
rntiii  l'oi-o  ilo  iliioliiiH  oiit:  tiiiiiiii  (|ii1iIimii,  iitriiin  «x 
poiliiil  ('iviliililiiiH  iliK-oiii  oxorciliirt  |icr|<cliiiiiii  onko, 
cl  liiiiic,  vol  Hociiiiiliiiii  noiiiin,  vcl  H(Miiii(liiiiii>nrloiii; 
niil.  iioii  (<\|i(Mlil.  Iliiiiiii  iiiilciii,  iilniiii  i|iii(lciii  iiiiiiiii 
oxpodil  iloiuiiiiiiii  UMMo  (iiiiiiiiiiii,  vcl    iKiii  oxpoilit. 

Do  Inli  (|iiiclciii  iniliir  (liK-ntii  ovcicitiin  cDiiMido- 
rnrc,  linlicl  innf^ir*  Ickiiiu  «pccicm,  (mimiii  pnliliii'.  Iii 
(imiiiliiiH  ciiiiii  poliliiH  ciinliii^il  liiic  llcri.  (,M"»ro 
iliiiiittniitiir  prinuiiii.  HcliipiiiM  nnlcni  iiioijim  rcnni 
pnlitiio  «pccicH  (>rtt :  ipiiirc  ilc  linc  iipinlcl  (-.oUHidornro, 
ct  iliiliitntiiin(>H  ipuc  iiiMiinl  trnuMciirrore. 


fo(!lo;  niil  pliiriniii,  i|iinni  iii  l.nconico,  Ounra  tn 
(liioliiiM  propoiiioiliiiii  oiiiiiia  qiiii-itllo  ponltn  Oal  : 
(pioriiiii  iiiiiiiii  OMt,  iitriiiii  cxpndint  civllntiinu  iinpc' 
rnlurciii  okiio  porpctiiiiiii,  cl  liiiin:  iilnini  <•(  nlirpn 
nii  vlrtiito  :  nii  ikhi  oxpndint.  All«-niiii,  ntniin  iitljf 
nil  poiioN  utiiiiii  roruiit  oiiiuiuiii  omio  poli)»lnt«-ni, 
tioctio. 

I)c  lali  initiir  liclli  iiiiporio  coMKidornrc.  nd  lc^/imi 
rntioiioiii  potiiiH  i|nniii  ml  nliiiiiniii  rcipnMirif  niliiii- 
iiiHlrniiihii  roriiiniii  |iortiiict.  Iii  oiiiiiiIhin  fiiiin  rol- 
jiiililicii!  foriiiH  Ikic  (lcri  potcNt.  (Jiinro  iii  pni'K«n« 
lioc  (iiniltniiinK.  Allcr  nntciii  ndiipiiiH  n-giii  tnodut 
rcipnlilK  ic  ndminiHtrniidio  kciiiin  cHt.  Ilni{nu  de  hoc, 
coiiniilcrnndniii  oHt.cl  iluhilutioiiun  (|uii;  iu  oo  iutuut 
pcrciirrciidic  »niit. 


Poslquaiii  di.sliiixil  IMiilo.sdpliiis  poli- 
tius  sccimdiiin  ili.slim-rioncs  priiiciiiii- 
tuum,  liic  proscquilnr  do  uiiaiiuaiiue  ip- 
saniin  :  ol  habol  parlos  duas.  Priniocniin 
dctornunal  (k'^  nna(ina(|iu»  ipsarnin.  So- 
('undo  oslondit  o\  qnilius  (-(U-runii)unlur 
et  salvantur,  iu  print>ipio  quinti  libri, 
ibi,  ((  Do  aliis  quidom  otc.  «  Prima  divi- 
ditur  in  duas.  Iii  prima  dotorminat  do 
opliina  polilia,  S(  iru-ol  do  rof^no.  In  so- 
cunda  dolorminat  dc  aliis,  in  principio 
quarti  libri,  ibi,  ((  lu  omnibus  artibus 
ctc.  »  Adhiic  prima  iu  duas.  In  prima 
praunittit  intontum  snnm.  Socundo  pro- 
sotiuitur,  ibi,  ((  Facilc  itaquc  etc.  »  lu 
prima  dicit  quod  post  pra^dictas  inqnisi- 
tionos  dc  poliliis  forto  bone  sc  habet 
traiisirc  ad  considorationem  do  rcgno  :  et 
ratio  hujus  est,  quia  iuter  poUtias  rectas 
reguum  est  optima  et  rectissima  politia- 
rum;  et  ideo  regula  et  mensura  aliarum  : 
optimum  enim  pcrfcctissimum  cst  in 
unoquoque  genere,  et  mensura  cst  om- 
nium  aliorum  :  propter  quod  primo  dir 
cendum  est  dc  regno.  Est  autcm  consi- 
derandum  de  rcgno,  utrum  civitati  et 
regioni  quae  debet  inhabitari  expediat 
regi  a  rege  vel  non  sed  magis  expediat 
regicivitatemetregionemabaliquamulti- 
tudinc,  vel  aliquibus  paucis  viris.  Primo 
autem  videndum  est,  utrum  sunt  monar- 
chiae  regalis  plures  modi  et  difrerentiae, 
unus  modus  solum. 

Deinde  cum  dicit  ((  facile  itaque  » 
Prosequitur  intentum  suum ;  et  habet 
partes  duas.  Primo  distiuguit  modos  mo- 
narchiaeregalis.  Secundo  prosequitur  de 
principah  modo,  ibi,  ((  Principium  autem 
etc.  »  Prima  in  duas.  Primo  ponit  diver- 
sos  modos  hujus  monarchiae.  Secundo 
reducit  istos  ad  duos  modos,  ibi,  ((  Fere 
itaqueduceetc.  »  Primaadhucinduas.  Pri- 
mo  ponit  quatuor  modos.  Secundo  re- 
coUigendo  iUos  addit  quintum  qui  est 
principaUs,   ibi,   ((  Regni  quidem  etc.  » 

XXVI. 


Priina  in  (jnatuor,  scciindum  quod  pouit 
(lualuormodos.  Socundaibi,((l'ra.'tor  iianc 
autem  etc.  »  Tcrtia  ibi,  *  Altcra  aulcm 
ctc.  »  (Inartaibi,  «  (Jiiarla  antcm  spccies 
olc.  »  Adhnc  priina  iii  dtiiis  :  in  firima 
ponil  [irimnin  modum,  in  socundit  dcclarat 
quoddam  dictum  pcrdiclum  Ilomeri,  ibi, 
»  Significat  autcm  Ilomorus  etc.  »  In 
prima  (Ucit  quod  parum  considoranlibus 
in  politia  rogali,  facilo  polcst  ajiparcro 
quod  principatiisrcgaUs,  pluraet  diversa 
genera  continct;  et  istiusmodi  principa- 
tus  non  est  unus  modus,  sod  plurcs.  Est 
automunus  modus  ipsius  qui  fuit  in  La- 
conica  regiono  :  in  isto  enim  regno  et 
rex  principabatur  sccundum  legem,  et 
non  erat  dominus  omnium,  quia  non  fc- 
robat  scntentias,  necpunicbat  sccundum 
suam  voluntatem:  tamen  quando  exibat 
regionem  ad  pra?Uandum,  tunc  principa- 
tur  quantum  ad  omnia,  quae  pertinebant 
ad  praeUum  :  iterum  dominus  erat  om- 
nium  eorum  quae  pertinebant  ad  cuUum 
divinum.  Istud  autem  regnum  erat  sicut 
quidam  ducatus  exercitus  impcriaUs  ; 
quia  iste  rex  universale  imperium  habe- 
bat  quantum  ad  ea  quae  sunt  exercilus. 
Iterum  istud  reguum  perpetuum  erat,  ita 
quod  rex  non  quandoque  regnabat,  quan- 
doque  non,  sed  non  erat  dominus  om- 
nium  in  civitate,  quia  non  judicabat  ho- 
micidam  ;  non  enim  erat  dominus  ad  pu- 
niendumhomicidium,  nisi  quando  exibat 
ad  praeUa  :  poterat  enim  tunc  dare  leges 
ct  punire  universaUter, 

Deinde  cum  dicit  ((  significat  autem  » 
Declarat  quod  dictum  est  per  dictum 
Ilomeri.  Dixit  enim  quod  in  isto  regno 
princeps  est  dominus  omnium:  et  dicit 
quod  hoc  signillcavit  Homerus  dicens 
quod  Agamemnon  cum  esset  in  civilate 
et  veniret  ad  congregationem  civium, 
muHoties  opprimebatur  quod  non  esset 
dominus  omnium;  cum  autem  regrede- 
retur  ad  praelium,  dominus  erat  in  omni- 

17 


2SH 


IMU.ITICOKLM. 


tius  ul  iiiturtlriuuili  et  iluutlt  le^tjui,  quuu- 
tuui  uil  Ciii  i(ua!  (uuut  i^xtucitus  :  ilii;i;l)ut 
(tuiiii  :  (jutuu  vitltut)  ru).'itjutt;iu  tw  pra-liti, 
talitui'  ti'uctat)u  ipsuiu  i|ut)(l  uou  [^otuiit 
fugure  cuuuA  auc  uvus  :  upuil  inu  euiiii 
uHt  inors,  id<;st  iu  [)oti'<6tutt)  iiuia  ust  iu- 
torlictnii.  Knl  im^o  uua  si^ecitis  luouar- 
chia^  rugali»  quai  tlucutus  exentitus  uHt, 
qui  priuciputuH  durat  pur  totuin  vitaui 
lit)miuis.  Istoruin  autt;iu  (|iii  |)riu(;i|)aulur 
iu  islo  ru^uu,  ([Uiilaui  rt-^^iiaul  [)L'r  sucus- 
Kiouuin  generis,  quiilain  autuin  ex  elec- 
tiouu  quiu  ad  tioc  eliguutur. 

Dtjiuili!  cum  dicit  «  [)ra'tor  hanc  » 
|*ouit  sticuuilain  s[)t!ciuin  liujiis  mouar- 
ctiice;  et  diviilitiir  iu  duus.  lu  [)rimu  [)ouit 
spociem  illam.  In  sucuuda  doclurut  qualis 
est.  Socuuda  ihi,  «  llabtMit  aiittMU  liaMt 
etc.  ))  In  [)rima  dicit  quod  [)rx*lcr  spocioin 
monurchia;,  do  qua  dictum  ost,  ost  alia 
species  secuudum  quam  ali(|ui  rt^guaut 
apud  l)arharos.  Dicuuliir  aiilom  harhari 
qui  doliciunf  a  rafiouo  :  harhari  (mim 
quasi  extranoi  dicuutur.  Kt  ([uia  homo 
utitur  ratione,  quicumque  deficiunta  ra- 
tione  harhari  diciiutur,  sicut  apparuit  in 
primo. 

Doindo  cum  dicit  a  hahcnt  autem  » 
Ostendit  ([ualis  ;  et  primo  quod  est  vo- 
luntaria.  Secundo  quod  est  secura,  ibi, 
((  Secura  autom,  quia  otc.  »  In  prima  (\\- 
cit  quod  hujusmoili  rogna  socuudum 
quae  principautur  aliqui  barbari,  sunt 
sicut  tyrannidos  monarchiae  ;  et  qui  prin- 
cipantur  in  istis,  principantur  socundum 
legem  ot  socundum  logcs  patrias.  Diciiu- 
tur  autem  leges  patriae  consuetudines, 
quae  descendunt  a  pareutibus  in  fdios  : 
isti  autem  secundum  talos  leges  princi- 
pantur.  Et  quia  barhari  naturalitcr  sunt 
magis  serviles  quam  Grseci,  et  hi  qui 
sunt  circa  Asiam  sunt  magis  serviles 
quam  qui  circa  Europam,  quia  Europa 
est  media  inter  Africam  ot  Asiam,  et  si- 
cut  media  ost  sccundum  locum,  sic  ho- 
mines  modio  modo  se  hahcnt  in  aliis  dis- 
positionibus ;  et  ideo  isti  barbari  susti- 
nent  principatum  dominativum  sine 
tristitia,  quia  inclinationem  hahent  ad 
sustinendum  ipsum.  Quod  autem  est  se- 
cundum  inclinationem,  naturale  est  et 
voluntarium.  Quare  manifestum  est  quod 
tales  voluntarie  sustincnt  talem  princi- 
patum  dominantium  qui  est  domini  ad 
servum.  Quare  manifestum  est  quod 
principantes  in  tali  regno,  propter  hoc 
assimilantur  tyrannidi. 
Deinde  cum  dicit  «  secura  aulem  » 


Osteudil  (|U()d  ros  «oiuira  ;  ot  dicil  quod 
hujusmodi    inouarchia;    s[)Ocios     socura 
(!st.  Kl  ratio  liujiis  isst,  ([uia  [)riuci|)atus 
iu  tali   reguo  priaci[)utur  ot   Kecundiiiu 
goniis,  et  s(;cuuduin  l(;g(!S  [)atiius,  i(l(;st 
cousiiotuiliu(;s   ([iia'  d(!SC(!Uiliiut  u  ()ai'(;u- 
tihiis.  Kt  ([uia  sociiudiun  g(!iiiis  doiuina- 
tiir  voluntate  ;  regnante  ouiin  [latro  aliquo 
inodo  assuescunt   suhditi  tllio  ;  et   idoo 
[loslmodum  rognauto  lllio  voluutaii(!  suh- 
Jiciuulur,     ([uia    coiisuoli    suiit.    It(;iuin 
[)riiici[)atiir  Hocundum  coiisuetudiiiein  et 
secundum  logos  ;  quae  autem  iusunt  se- 
cundumcousii(!tudiuf!m  (l(;loctal)ilia  sunl; 
(il  idoo  iniuiis  odiuiit  oos.  1*^1  ([uod  sit  se- 
cura,  signum  ost,   quia  isti  harhari  cus- 
todiuntregomsuum,  ([uiadiligunteum  et 
lil)(!ntor   siihjiciiiiitiir  ei.   Tyrauiium  aii- 
toni  custodiunt  alioui  et  civos  rogiis  suos 
c.ustodiunt  ciim  armis,   (juia  secuniliiin 
l(;gem,   et   voliintario  suhjiciuiitur  eis  : 
tyranui  aiitem   princi[)aiilur  siihditis  in- 
voliiutariis,  et  proptor  hoc  tyraiini  siijior 
(;ives  hahont  custodiam,    diflidunt  onim 
do   suhditis.  Sic  igitur  apparet  quod  hae 
sunt  dua;  specios  monarchiae  regalis. 
D(;indo  cum  dicit  «  altera  aulom  » 
Ponit  tcrtiam  speciem  ;  et  primo  ponit 
eam.  Secundo  declarat  qiioddam  dictum 
jicr  exempliim,  ihi,  «  Qualem  elogeruut 
(jiiandoqiio.    »    \n   prima  dicit  quod  alia 
(!st  spocios  monarchia;  rogalis,  quaj  erat 
apud   aiiti([uos    (iraecos    qui  dicebantur 
yEsymnetae.    Est  autcm  hiijusmodi  mo- 
narchia,  ut  simplicitor  cst  dicere,  tyran- 
nis  secunduin  olcctionem  :  ot  dicit  <(  ut 
simpliciter  dicamus  »  quia  tyrannis  qua? 
eligitur,  simplicitor  non  est  tyrannis.  Dif- 
fert  autem  ista  a  barharica  tyrannide  de 
qua  dictum  est,  non    eo    quod  in  is'a, 
quae  est  secundum  electionem,  non  prin- 
cipetur  princeps  secundum  Icgcm,  in  illa 
autem  principctur   :  sed    in  lioc  solum 
differunt  quod  ista  non  est  patria,  idest 
princeps  non  principatur  secundum  suc- 
cessionem  generis  ;  vel  non  est  sic  as- 
sueta,  sicut  sunt  ea  quae  sunt  patria,  scd 
per  electionem.  In  isto  vero  principatu 
quidam  principantur  per    totam    vitam 
suam,  alii  principantur  usque  ad  aliqua 
temporadeterminata,  quia  sic  eliguntur; 
alii  principantur  quantum  ad  aliquas  ac- 
tiones. 

Deinde  cum  dicit  «  qualem  elegerunt  » 

Declarat  quod  dictum  est,  per  exem- 

plum.  Dictum  est  enim  quodin  iste  prin- 

cipatu,  principatur  tyronnus  per  electio- 

nem,  qualis  fuit  ille  quem  clegerunt  qui- 


I.IMKK   III. 


ar.i) 


thuii  (licli  iMytiUMhri:  ciiin  oiiiiii  t|nithiiii 
0HH(«nt  pioriiKi  a  rivitald  illtiiiini,  t>li>K<' 
iiiiil  (|ii(Mntliiiu  l'illiit'iiin  iioiiiiiiit  iMUilra 
)irorilK*)^  illos,  iit  riiKMirl  illtis  :il(|iir  (<\- 
lii'|)ar(^l  ;  liiiic  iiiil(>iii  iii'iiici|iiiliiiiiliii- i.sli.s 
Mytil(Mia'is  iliiti,  i|iii)niin  niiiiH  (M'at  Anli 
in(MU(l(\s,  alins  AlcaMis  pticlii.  hi.xit  aiitiMii 
isto  .\lc;rns  lioc  iii  ipiodiiin  loco  sikmiiiu 
caiininniu  ;  (livil  iii(|iiiiin  (|iioil  isti  cIcki'' 
iniil  sibi  IMItacniu  tyriiniiiiiii ;  cl  incro- 
pahal  ooH  (inod  nialinn  piilriai  pra>lr('(s 
riint.  ll(M'nin  pr.rlccfrniil  civiliUi  lioini 
noin  sino  IVUc.  I'\>1  iiiil(>in  (liciliir  coiiiino- 
voro  ad  irain,  ira  ant(Mn  val(>t  ad  loiti 
tndinoni  virtiilis:  nndo  dicilnr  t(>rlio 
Elhirono)) :  Virliit(>in  iiniuitt(>  fiiroii  ot 
virtulom  (M^Ik^  tunMo.  Yololiiil  iKitnr  di- 
ccro  quod  cinn  doborol  csso  forlis  contra 
iuiinicos  civitatis  uon  movobatur;  oriil 
(>uiin  tiniidns  uoc  potoii.s  oos  oppriui(>ro. 
Iforuin,  (juia  oloK(M'uiit  iioininoin  i;ravis 
folicitatis,  (juia  folicitatom  suam  pouobal 
iu  volnptatibus,  ot  gravabat  subtlitos,  ut 
possot  oxorcoro  voln|)tatos  suas.  lt(>rnm 
incropabat  oos,  (luia  cum  couvouisscnt 
ol  fuisscnt  congrcgati,  approbavcrunt 
oum  oligoutos.  Istai  autcm  monarchi* 
oraut  regalos  ct  tyranuiciv.  Tyrannic* 
(jnidom,  (]nia  principantcs  in  eis  priuci- 
pabautur  principatu  dominativo.  Kt  quia 
principabantnr  voluntario  et  por  clectio- 
uom,  crant  rogalcs. 

Doiudo  cum  dicit  «  quarta  antcm  » 
Ponit  quarlam  speciem  :  et  dividitur 
iii  tres.  lu  prima  ponit  illam  spcciem. 
Secundo  ostcndit  quorum  erant  domini 
principantcs  in  isto  rcguo,  ibi,  <(  Domiui 
autem  etc.  »  Tcrtio  ostcudit  quomodo 
hujusmodi  monarchia  augmcntata  fuit, 
ibi,  «  Qui  quidem  igitur  in  antiquis  etc.  » 
lu  prima  dicit  quod  quarta  species  mo- 
uarchiai  regalis,  est  secuudum  quod  ali- 
qui  priucipautur  aliquibus  secundum  vir- 
tutem  hcroicam.  Et  principautcs  dicc- 
bautur  herocs,  idcst  attingeutes  ad  vir- 
tutom  perfcctam  et  actum  ejus  ultra  com- 
munem  statum  homiuum ;  et  fuit  ista 
temporibns  ejusmodi  hcroum.  Isti  autem 
voluiitarie  priucipabautur  secundum  le- 
gem.  Primi  autem  principautes  isto 
principatu  assumpti  fuerunt  ad  istum 
priucipatum  ,  propter  beueficium  quod 
contuleraut  multitudini,  aut  qnia  invenc- 
ruut  artcm  aliquam  utilem  rcgioui,  sicut 
Saturnus  in  Italia  primus  docuit  artcm 
seminandi  triticum,  propter  quod  repu- 
tatus  fuit  Deus  apud  ipsos;  aut  quia 
primo  praeliati  fueruut  contra  inimicos 


iiiiillilndiniH  ;  atil  (|iii.i  priino  cohKrui^u- 
vorntit  hoiniiios  rcKiiniiH  indticfntoH  oq% 
iid  vitaiu  civiliMii;  aiit  i|tiia  ('inornnt  r»- 
Kionriu  ol  idoo  facti  fiirnint  n;K<'>* 
jiroptor  hujiisinodi  biMH-llcia,  cl  jino  vo- 
iiiilihtiH  HiihditiH  voluntario  oom  nMHiioH- 
('oiitilitis,  principantoH  Hociiiidiiin  hiiccos- 
Hionoin  kI'<>*'I'>^  :  <'t  oiiint  (|ii:iHi  priiici- 
pantos  |ialri(',  idost  principiiiilcs  si-ciin- 
iliiiii  1(>K0H  d(!S('(Mi(l(Mit(>s  a  piir(MitihiiH  in 

ipHOH. 

Iloiiido  cnm  dicit  »  il<iiiiiiii  iiultMu  n 
Ostondil  qiionim  oriiiit  doniini  :  ot  di- 
cit  (piod  isti  domini  crant  onininm  ({iia^ 
|)(>rliiiobiiiit  ad  b(dliiin  :  it(M'iim  oinnium 
possossioniiiu  ol  siihstiiuliiiniiii  (pi.o  iioii 
orant  saciMilotiiU^s,  siv(;  [lortiuontos  ad 
cultiim  divinnm,  sicnt  or:int  [lossessioncs 
siic(M'(lotnm;  el  cnm  lioc  forehant  son- 
toiitiiis  (>t  jiidicabaiit.  Istii  iiiitom  fiiciobiuit 
ilii  quod  ([iiidiun  ooriiin  non  jurabaut 
([iiod  tidclitcr  hnjiismodi  o.vcrcerent,  qui- 
(lam  autem  jtirabant.  Jnramculum  autcm 
i[)sorum  orat  elcvatio  sccptri,  scilicet  ba- 
culi  n^galis. 

Dciude  cum  dicit  «  qui  quidom  » 
Dcclarat  quomodo  hujusmodi  monar- 
chia  augmcntata  fuit;  ct  dicit  quod  in 
tcmporibus  anliquis  primo  principati 
fuerunt  in  aliqua  civitale,  et  in  cis  quai 
circH  civitatcm,  sicut  sunt  castra;  deinde 
gcntibus;  dciudc  principati  fuerunt  civi- 
tatibus  circumviciuis  :  post  haic  autem 
rcgibus  permittentibus  et  indulgentibus, 
vel  multitudine  civili  cogente  vel  usur- 
pante,  substantice  paterna^  regum  reman- 
seruntin  civitatibus  principantibus,  ipsis 
regibus  habeutibus  ducatum  vel  domi-  ' 
nium  circa  exteriora  et  in  remotis  a  civi- 
tate,  ubi  cxcmpta  civilate  [jrincipali  ct 
immuni  facta  a  tributo  regali,  rex  quasi 
iu  exterioribus  principabatur. 

Deinde  cum  dicit  «  regni  quidem  » 
Recolligit  istos  modos  et  addit  quin- 
tum;  et  primo  recolligit  istos  quatuor. 
Secuudoadditetiamquintum,  ibi,  «  Quinta 
autem  species  etc.  »  In  prima  dicit  quod 
mouarchiai  regalis  sunt  quatuor  species 
immero.  Una  species  iu  quapriucipaban- 
tur  aliqui  sccundum  virtutem  heroicam, 
secundum  aliqua  tempora.  In  ista  vero 
mouarchia  principabatur  princeps  volen- 
tihus  subditis.  Erat  autcm  dominus  in 
quibusdam  determiuatis,  non  iii  omni- 
bus.  Rex  enim  erat  dux  exercitus  et  fe- 
rebat  sententias  et  eorum  qua  pertine- 
baut  ad  cultum  divinum  dominus  erat, 
sicut  electionis  sacerdotis,  punitionis  et 


2ftO 


POLITICOKUM. 


tciltuni,  tied  nuu  |jtjHHe«i»iouum.  Suouudii 

s  rst,  stM'UM(luui  ([uuiu  ali(|ui  priu- 
i  .,..i...iutur  liiiitjaiiH  ;  i;t  iu  isto  piiuciputu 
{triucipubutur  rex  HiM-uiuiuiu  hUfceiiHio- 
iiuni  KeneriH  et  Hecuiuluin  leKiMU,  et  ent 
Itiiu<i[)aluH  (loiniuutivus.  Tcrtia  specics 
est  ([ua*  dicitur  .Ksyiuueticu  et  dicitur 
ista  luoiuirchiu  tyrunuis  Hecuuduiu  aUu- 
tiunem.  (Juurtu  Hpecies  est  Lacunica,  iu 
quu  priuccps  doiiuuahutur  secuudiim  1»;- 
gem.  Ilujusiuodi  luouarchiu  dicel»atur 
ducutus  exercilus  ud  pradium,  ut  sim- 
pliciter  est  dicere  quod  dicit,  (|uiu  uou 
omnium  domiuus  erut,  sed  eoriim  (pue 
ptutinchuut  ad  pra-lium  :  isfi;  auteru  du- 
catus  erut  secuudum  successiouem  gouc- 
ris  et  perpetuus,  Istai  igitur  species  isto 
modo  ud  iuvicem  diHcruut. 

I)(du(le  ciim  dicit  «  quiutu  autcm  » 
Addit  quiutain  speciem ;  ct  dicit  quod 
quinta  species  monarchiie  regalis  est,  in 
qua  dominus  est  omuium  priucipans  :  sic 
namqiie  gens  ct  civitas  ordinala  sunt  se- 
cundum  quod  guhernatio  domus  ordiua- 
tur.  In  guhernationo  enim  domus,  unus 
principatur  ad  utilitatem  suhditorum  et 
(U)miuus  est  omnium  qui  siiut  iu  domo  : 
ila  etiam  est  in  regiio  unus  qui  principa- 
tur  ad  utilitatem  suhditorum  :  et  ideo  si- 
cut  gubernatio  patris  familias  est  quae- 
dam  regia  potcstas,  ita  rcgia  potestas  est 
qua^dam  domcsticaguhernatio  civitatisct 
gentis  ;  sive  sit  una  civitas  et  una  gens, 
sive  plures  civitates  et  gentcs. 
Deinde  cum  dicit  «  fere  itaque  » 
Reducit  istosmodos  ad  pauciores  ;  sci- 
licet  ad  duos,  Et  primo  facit  hoc,  Sc- 
cundo  ostendit  de  quo  istorum  dicen- 
dum  est  nunc,  ihi,  «  De  tali  quidem  igi- 
tur  ctc,  »  In  prima  dicit  quod  fcre  duae 
sunt    considerandai   species   monarchiaj 


legaliH  ud  quas  aliu*  aliquo  modo  rodu- 
cuntur.  Kt  dicit  «  fere,  »  (juia  distin- 
guendo  eas  per  proprias  rationes  pliires 
Hunt;  8ed  cousideiuudo  eas  iiKjiiautum 
redncuntur  ad  duas,  diia;  suut,  Una  est 
Lacouica,  in  (iiiu  priucipatiir  ali(|uis  so- 
ciiuduiu  l(!g(!m,  Alia  est  leguuin.  Laco- 
nica  autem  diHVirt  ar(!gno,  (piia  iii  Laco- 
nica  rex  principatur  secundum  lcgem, 
iteriim  nou  est  (lomiuiis  oinuiuui.  Scd  iu 
reguo  [)riucij)atur  sccundiim  virtuliim  et 
(!st  doiniiius  omniuin.  Alia!  autcm  sunt 
media!  iiiter  istas  vcl  privationes  ipsa- 
rum  :  quia  in  ali([uil)us  [tiincipaiites  plu- 
rium  suiit  domiui  ([uain  iu  Laconicu  mo- 
narchia,  scd  [)aucioriiin  ([iiain  iu  rcgno  ; 
sicut  iii  monarchiu  iu  ([iia  [)iiiicipatur 
aliquis  sccuudiim  virtutem  hcroicam  ;  et 
(!tiam  illacst([ua?  dicitur  clecta  tyrannis. 
Manifcstum  igitur  ex  istis  quod  de  duo- 
bus  restat  considerare.  Primo  quidem  de 
ducatu  excrcitus,  utrum  magis  expediat 
csse  diiccm  excrcitus  et  perpctiium  vel 
nou  ;  cl  utium  inagis  expcdiat  quod  iste 
assumatur,  vel  per  generis  successionem. 
De  rcgno  etiamrestat  considerare,  utrum 
(!xpcdiat  unum  cssc  principcm  omnium  ; 
vci  non  cxpcdiat  esse  unum,  sed  plures 
magis. 

Deinde  cum  dicit  «  de  tali  quidem  » 
Ostendit  de  quo  istorum  cst  diccmlum. 
Et  dicit  quod  de  ducatu  cxercitus  consi- 
derare  pcrtinct  ad  legislatorem  magis 
quam  ad  politicum,  In  omnibus  enim  po- 
litiis  fit  ducatus  excrcitus ;  et  ideo  con- 
siderare  de  ipso  dimiltatur  ad  pra^sens. 
Sed  monarchia  regalis  spccics  est  poli- 
tiae,  propter  hoc  de  ista  considerandum. 
et  transcurrcndae  sunt  duhitationes  quae 
possunt  circa  ipsam  accidere. 


LECTIO  XIV. 

Utrum  a  legibus  an  ab  optimo  rege  melius  sit  civitatem  gubernari ; 
et  de  ejus  successione  et  custodia. 


ANTIQCA. 

Principium  autem  inquisitionis  est  hoc  utrum  expe- 
dit  magis  ab  optimo  viro  regi,  vel  ab  optimis  legi- 
bus. 

Videtur  itaque  putanlibus  expedire  a  rege  regi , 
universale  solum  leges  dicere,  sed  non  ordinare  ad 
ea  quae  eveniunl  :  quare  in  quacumque  arte  princi- 
pari  secundum  litteras  miseium.  Et  quidem  in  M- 
gjTjto,  post  tertium  diem  movere  licet  medicis;  si 
autem  prius,  in  suo  periculo.  Jlanifestum  igitur  quod 


RECENS. 

Principium  autem  quaestionis  est  hoc,  utrum  uti- 
lius  sit  ab  uno  eoque  optimo  viro  civitatem  seu  geu- 
tem  gubernari,  an  ab  optimis  legibus. 

Igitur  qui  arbitrantur  civitalibus  expedire  a  rege 
gubernari,  ii  exislimant  legem  universe  tautuui  du 
rebus  loqui,  et  non  accommodate  ad  ea  quse  eve- 
niunt  jubere.  Itaque  in  quavis  arte  e  scripto  im- 
perare,  slultum  esse.  Et  iu  .^ilgyplo  post  diem  quar- 
tum  movere  licet  medicis  :  quou  si  ante  id  tempus 


l.lllKil 


261 


IIOII    ("ll,    l|lll|t  HlK-lllllllllll    llUl'1'IIH    l-l    lcf(OII,    ll|llilllll    |lll- 

lillii  |iri>|ilor  iwiiiiilfiii  riiiiKiiiii. 

Al  viTi),  nl  illiiiii  MiMiiiiiiiiiiii  iiiiivrriinli'!»  o|iiii'ltil 
oxirttnrii  |iriiiri|iiliiiM,  vaiiMilliin  iiiiIimii  i'iii  iioii  niliinl 
qiioil  |iiiiii«ioiiiili<  oiiiiiiiio,  i|iiaiii  iiii  riiiiiialiirnlii.  I.«t(n 
i|iiiiloin  iftiliir  lior  iiiiii  iiioKl,  liiiiiiaiiaiii  niiluiii  uiil- 
iiiaiii  iincdsHO  lioc  lialnTi'  iiiiiiiimii. 


Sml  forto  dicol  ulii^iio  Hlii|iiiii,  tit  i-otilrn  Itoc  fon- 
Bilinliilitr  ilo  Miii^iilnrilni.^  iiii>liitA. 

Qiioil  i|iiiili>iii  i^iliir  iiiu'1'SMi)  i|i8nin  OflHn  In^inlulo 
riMii,  piilniii,  nl  iiiiiicrn  lo^urt,  rtnd  ttoii  iloiiiiiioM  iiiin 
Irnns^rniliiiiitiir,  (|iioiiiaiii  iln  iiliis  ii|ii)rli'l  nnrtn  ilo- 
uiittort  :  i|itnTiiiiii|iin  vnro  iioit  portrtiliiln  In^i-iii  jinli- 
nnrn,  vnl  oiiitiiiio,  vcl  liciin,  iilritiii  iiiiiiiii  ii|i(irlnl 
Olitiitiiiiii  |iriiu'i|iari,  vnl  oiiiiinrt 

Ktniiiiii  iiiiiic  (•(iiivniiiniitns  ilirtcnptiiitl  ol  non«iliatt- 
Ittr,  cl  jiKlicaiit  :  lia>c  aiiliMii  rtiitil  jiiilicia  oiiiiiia  do 
fiiii^iilarihiirt.  SnciiiKliiiti  iiiiiiiii  (iiiidniii  igitiir  coiitpn- 
ralitrt  iiuicuituiuo  forto  ilolnrior;  rtml  nst  civitiirt  nx 
iiuillirt,  rticiit  cotivivalio  coiiiportata  pttlclirior  iina 
et  siniplini;  pro|itnr  hoc  ot  jiKlicnl  itinliiis  lurba  uitilta 
(luaitt  uiiiirt  i|iiiciiiii(|iin. 


AdhucmagisiniiilTorens  quodiTuillutn ;  quoinadiiio- 
duiii  niiua  amplior,  sic  ol  iiuiltilndo  pniicirt  ttin(j;is 
iudilTnrniirt.  liio  autntii  nh  ira  ohtniilo,  vnl  nh  nlia 
ali(iua  passioun  Inli,  necnssnriiini  corrunipi  jiidiciiiui. 
llii  niilniii  linhniit  (lifticile  siuiul  oiiiiins  iinpelii  fnrri 
el  peccarc.  Sit  niiteiu  iniiltitiido  (|iii  lihnri  iiiliil  pne- 
ter  leiinin  ngcules,  uisi  de  qiiihiis  iiece.ssariitui  lieli- 
cere  ipsniii. 

Si  nulcin  non  hoc  facile  in  niultis,  sed  si  plures 
sint  boui  viri,  et  cives,  ulruiu  nniis  innKis  iiicorrup- 
lihilis  priucops,  vel  magis  plures  quiilem  uumero, 
boui  nutoui  viri? 

Au  pnlain  qiiod  phires  ?  sed  ii  quidem  divisiones 
facieut,  uniis  nuleiit  siiie  sedilione.  Sed  ad  hoc  con- 
trapouendiim  lorte  quod  studiosi  secundumauimam 
sicut  et  ille  unus. 

Si  itaque  plnrium  principatum,  bonorum  autem 
virorum  omnium,  aristocratiam  pouendum,  eum  au 
tem  qui  uniiis,  regnum,  eligibilior  utique  eril  civi- 
tatibus  aristocralia,  quam  regnum  et  cum  poteutia, 
et  sine  potentia  existente  priucipatus,  si  sit  accipere 
pluressimililer. 

Et  propler  hoc  forte  rege  regebautur  prius,  quia 
rarum  erat  invenire  viros  multos  dilTerentes  secun- 
dum  virtutem.  Alterum  et  tuuc  parvas  habitaha*ut 
civitates.  Adhuc  aulem  beneficio  iustituebaut  reges 
quod  quidem  est  opus  bonorum  virorum. 

Quando  autem  eveuit  lieri  multos  similes  ad  vir- 
tutem,  non  adhuc  suflerebant,  sed  quferebant  com- 
mune  aiiquid,  et  politiam  instituerunt. 

Quandoautem  deteriores  facti,  opulenti  facti  sunt, 
a  coiumunibus  hinc  rationabile  factas  esse  oli- 
garchias,  honorabiles  enim  fecerunt  divitias. 

Ex  iis  autem  primo  in  tyrannides  transmutaban- 
tur. 

Ex  tyrannidibus  autem  in  democratiam  :  semper 
enim  ad  pauciores  ducentes  propter  turpe  lucrum 
fortiorem  ipsam  uuiltitudiuem  fecerunt,  ut  insurge- 
rent,  el  democraliiE  quoniam  autem,  et  majores  ac- 
cidit  esse  civitates,  forte  neque  facile  jam  fieri  poli- 
tiam  aliam  praeter  democratiam. 

Si  vero  aliquis  pouat  optimum  civitatiLus  a  rege 
regi,  quomodo  se  habebunt  quae  de  natis?  utrum  et 

§enus  oportet  regnare?  sed  genitorum  quales  qui- 
em  contingunt,  nocivum.  Sed  non  tradet  dominus 
existens  natis.  Sed  non  facile  adhuc  hoc  credere. 
Difficile  enim,  et  majoris  virtutis,  quam  secundum 
humanam  naturam. 


Habet  autem  dubitationem  et  de  potentia.  utrum 
oportet  habere  regnaturum  robur  aliiiuod  circa  ip- 
sum  quo  possit  cogere  non  voleutes  obedire,  aut 
qualiter  conlingit  principatum  dispensare.  Si  enim 


liii  nrn  loiiiMiliir,   miii  pnriciiio  fnrliint.  pirMi'  iiiiin 
iMiliir  nnt  iioii  nmtn  ilhiiii   optiiiiniii  rrijiii  mi 

uiitlraiiilir  ralioiiiMii,  qini'    litlnniii  i-l   In^'  ',•■ 

proptnriiniidiMii  iniiNniii.  VuniMitaiiiiMi  nlimii  i 
illn  nitio  iiii  qiii  iivitntnii  inDiliTuiiliir,  iiiip|iri>;.  .,. 
hnl.  .Mnliiiit  aiitiMii  imI  id,  iti  i|iiu  itiilli  iiiHiiiil  niiiiito 
riiiii  nirnitiin,    qiiniii  id,  iiiiii  qiio  iitin  iinlt  miiit.  Al 
ctiiiti   vnro  uiiiiiiiiit  liiiitiniiiut  oiniiiit   lioii  liuhcl   ni!- 
coHrtiirio;  qitod  iii  Ingn  coiilrn  nnt. 

Snd  fiirlnititn  ili.xuril  nliqiiiii,  lioiiiiiiniii  ilo  rcliii*  ■in- 
KtilurihiiN  iiinliiiH  r.oiiitiilliiriiiii,  qiiaiii  IngnH.  Nncntiin 
i|itiilnin  (iHHO,  niim  Intorniii  Ingitiii  nHnn,  nt  In^Rit  oiisn 
ncripluH,  iii  proiiiptit  i-ht,  tioii  tniiinn  ralnH,  qiiu  nx 
iiurto  n  rncto  alinrrniit  :  iiaiii  qiiod  ud  rnlnpia  nttinnt, 
llt  iirt  oportnt  nHHO  rutiiH.  Qiiincilliiqiin  niitniii  |n\  lioli 
polnrtt  uiil  oiiiiiiiio  niit  hniio  dijiulicnrn,  tilniiii  nrliitrni 
ol  iiiiporio  iitiiiirt  ojiiHqun  opliiiii  viri,  nit  oiiiiiihiH 
poriiiillniidn  Hiint?  Nuiic  ntiiiii  (wiugrngnti  diHcuptnn:. 
nt  coiiHiiltaiit  nt  jiidicniit.  Oiiiiiin  niitniii  liirc  jiidiciu 
Htiiit  dc  rnhitrt  rtiii^ulnrihiirt.  l  iiiirtqiiirtqiii;  igilur  iiur 
rtc,  quirtqiiirt,  fiieril,  rti  c.iiiit  iiiullirt  coiiipnretur,  for- 
tnsrto  dotorior  ortt  :  ut  civiturt  ux  miiltiH  coiiHtat,  co- 
quo  pliirirt  Crtt;  itl  coiivivii  n|ipnrntiiH  iiiiiltiplex,  et 
in  ipiniti  tiiitlti  rtymholutn  c.otituluriinl,  rtpluiididiur 
est  (|iiam  iiiiiis  nt  sim|ilnx.  Idr.irco  ninliiirt  jitdic.at  ho- 
miiiiiiii  cipliirt,  qiiniti  iiiiiirt,  qiiisqnirt  rtil. 

I'rifternn  tiitior  est  n  periciilo  corriqilionis  miilli- 
tiido  :  et  ut  uherior  n^pia  iiiinus  fncile  corriimpi  jio- 
lest,  sic  el  nutltiludo  paiicitnte  iiicorruplior  UHt.  Juiit 
vero  iiuiiis  illiurt.  si  nh  ira  uiit  nh  alta  aliiptn  luli 
auimi  fierlurhnlionn  superetur,  jiiilic.ium  corrum|ii 
nccesse  est  :  illic  antnm  linri  vix  |iotest  ut  omnes  irn 
occiBcnti  peccent.  Fingamus  aulem  esse  multitudi- 
nem  civiiiin  liberorum,  ipii  iiiliil  agant  [innter  legem, 
nisi  (]uil)us  de  rebus  ei  nliqiiid  deesse  necesse  est. 
Quod  si  hoc  uon  est  facile  reiierire  iii  multis.  sed  «i 
plures  sint  boui  et  viri  et  cives,  utriim  uuus  reipu- 
blicae  moderator  incorruptior  est,  un  |)otius  plures 
quidem  numero,  boni  autem  omnes?  An  perspiciie 
piures?  At  hi  quidem  discordant  inter  se  :  quod  ab 
uno  illo  abest.  Verum  responderi  potest  fortasse, 
plures  illos  auimo  integro  ac  sano  esse  similiter  at- 
que  iUe  unus. 

Si  igitur  plurium  quidem  imperium,  eorumque 
omnium  bonorum  virorum,  arislocratiam  esfe  sta- 
tuere  oportet ;  unius  autem  viri  boni  regnum  :  opta- 
bilius  quiddam  sit  civitatibus  aristocratia,  quam  re- 
gnum,  sive  cum  potestate  [praesidioj  sive  siue  po- 
testate  sit  iuiperium,  si  plures  similes  sibi  viros  bo- 
uos  legere  liceat.  Atque  idcirco  fortasse  sub  regibus 
antea  vivebant,  quia  raro  reperire  licebat  viros  plu- 
res  lougeceteris  virtule  preestantes,  praeserlim  iiuiim 
etiamtum  in  parvis  urbibus  habitarent.  Praeterea 
vero  ob  beneficientiam  reges  creabant  :  quod  viro- 
rum  bonorum  munus  est.  Posteaquam  vero  mulli 
virtute  similes  e.xistere  coeperunt,  ferre  jam  regum 
dominatum  uon  potuerunt,  sed  commune  quiddam 
quaesiverunt  et  politiam  iustiluerunt. 

Ubi  autem  deteriores  efTecti  quaestum  e  republica 
facere  cneperunt,  hunc  probabile  est  natam  esse 
oligarchiam.  Habebantenim  in  honore  divitias.  Ex 
hisautem  extyrannidibusvero  in  democratiam.  Nam 
quum  propter  turpis  lucristudiumrempublicam  sem- 
per  ad  pauciores  redigerent,  multitudinem  robustio- 
rem  ac  validiorem  reddiderunt,  ita  ut  ea  imperium 
tandem  arripuerit,  et  democratia  nata  sit.  Postea- 
quam  autem  accidit  ut  civitates  amplificaretur,  for- 
tasse  ne  facile  quidem  est  aliam  existere  reipublicae 
formam,  quam  democratiam. 

Si  quis  autem  civitatibus  optimum  esse  statuat  a 
regibus  gubernari,  quid  fiet  eorum  filiis  ?  an  etiam 
genus  ac  sobolem  regnare  oportet  ?  Atqui,  si  nas- 
centur  filii  futiles.  perniciosum  est  eos  regnare.  At 
nou  relinquet  rex  talesfilios  regni  successores,  quum 
sit  in  ejus  potestate  positum  hoc  facere.  At  hoc  non 
jam  facile  est  ei  credere.  Difficile  est  enim  hoc  et 
majoris  virlutis  quam  capere  possit  humana  na- 
tura. 

Inest  autem  etiam  in  hoc  dubitatio  quod  ad  po- 
tenliam  [praesidiumj  attinet,  utrum  eum  qui  regna- 
turus  est,  aliqua,  ahqua  vi  succinctum  esse  oporteat, 
qua  poterit  imperio   suo  obtemperare  recusantibus 


202 


l'OLITU:()KIJM. 


III  If^itin  iiit  iliii)iiiiii>«  tiihil  Mi;eii»  ''««'-iiiiiluui 

.UIDIII 


uiajor;  • 

.,.1 i.. 


CUeloiilci..! 


'III  laleltl  lloll 
l|iaillll  qiliileill 
II  :  ttnu  auleui  t<tu(iiiii  |>t)tuutiuui,  ut 
iluruui,  et  uiiiui,  et  «luiul  |jliiriuiu 
1  ijud;  uiultiliKliui^  uiiuur.  Queui 
ii  cuati)ilia«  ileileruut,  ijuaudu  |irii!- 
queuiiiaui,  i|iieiu  vucutjuut  bbayui- 
iiuiii ,  et  UiuuvBiiJ,  iiuiuiilu  peteljat 
iluit   ijuuJiiiu  syracuBiiuiii   daru  tot 


viui  atferrn  :  aiit  i|uuiuodu  et  huperiura  adniiuistrare 
li<'et)it'/  .Nmiii  eliaiiiai  peiieti  eiiiu  biiiiiuia  Hil  |iuteiila8 
ex  le^e,  uiliili|ue  ex  Hua  vi)liiiiljile  i)iu;ler  le({eui 
a^at,  puteuliH  laiiieu,  i{iia  le^eii  ciiBtutliiit,  ei  bu|i|ie 
titt  uecetfne  e^it.  FurtniiBe  i^itiir  i|iiuil  inl  liileiu  re^eiii 
altiiiet,  uuu  est  dirUiile  liaiic  qiiiiiBtiuuiuu  deliiiire. 
(J|jurtet  eiiiui  ei  viui  i{uideiu  |irii;i>ti)  eebe,  Hed  luluoi, 
ut  validiur  bit  qiiaiu  t^iuguli  et  uuu.s  et  cuiupliiroH 
iuiberilliur  tauieu  qiiaui  utiiveriia  iiiultitiidu.  Ouuii 
faiieliQut  uliui,  6i  queiu  civilalitt  ujtiyiuueteii  ul  vo- 
Ciiljaut  i^ut  tyraiiiiuiu  coubtitiiehaut  :  it<;iii  Syracu- 
nauib,  Uiuuybiu  ciiHtoded  {icteiiti  tut  uuuieru  ut  da- 
reiit,  quidaui  nuadeLat. 


l^D.stqiiuni  1'hilosophii.s  di.stinxit  mo- 
narchiuiii  H'gulciii  el  po.suit  quiiKiut'  ino- 
dos  ipsiiis,  [)ro.se(iuitur  tlo  priino  inodo 
et  [iriufipaliter  (iicto,  scilicet  do  regno. 
Kt  iiriino  [irosciiuitiir  (juasihini  duhita- 
tiones  ex  ([uitius  a[»[>aiet  natura  regni. 
Secundo  osteiidit  tjuod  eadein  est  virtus 
regis  optiini  et  optinii  viri,  in  flne  hujus 
tertii,  ihi,  «  l)e  rege  etc.  »  i'rinia  in  duas. 
l'rimo  iiu[uirit,  utrum  inagis  ex[)ediat 
civitatem  regi  -iih  optimis  legihus  vei  <ih 
optimis  liominihus.  Secundo  utruin  ah 
uno  o[)timo  viro  vei  pUirihus,  ihi,  «  tjuo- 
niain  autem  tres  alc.  »  Adliuc  prima  in 
duas.  l'riino  in([uirit  an  melius  sit  civi- 
tatem  regi  ab  optimis  icgihus  an  optimis 
viris.  Secundo  movet  aiias  duhitationes, 
ibi,  ((  Si  vero  aliquis  ctc.  »  Adliuc  prima 
iii  duas.  l*rimo  [uaMiiillit  duliitatioucm. 
Secundo  prosequitur,  ihi,  ((  Vidctur  ita- 
que  putantihus  etc.  »  In  [irima  igitur  di- 
cit  quod  primo  inquircndum  est  de  re- 
gno,  ntrum  magis  expediat  civitatem 
regi  ah  optimo  viro,  an  ab  optimis  legi- 
bus. 

Deinde  cum  dicit  ((  videfnr  itaque  » 
Prosequitur.  Et  primo  arguit  quod  mc- 
lius  est  rcgnum  regi  ab  optimo  viro. 
Secundo  arguit  in  contrarium,  ihi,  ((  At 
qui  etc.  »  Quod  mclius  sit  regnum  regi 
ab  optimo  viro  quam  ab  optimis  lcgibus, 
ostendit  ratione  ct  exempio  :  et  dicit 
quod  quidam  opinanlur  quod  civitati  ex- 
pedit  magis  regi  ab  optimo  viro  ;  quia 
ab  eo  melius  est  civitatem  regi,  qui  po- 
test  terminare  casus  omues  emergcntes: 
sed  hoc  non  polest  lex,  quia  lex  non 
dicit  nisi  universale,  nihil  autem  de  par- 
ticulari.  Particularia  autem  infinita 
sunt  et  non  possunt  apprehendi. 
Iterum  lex  non  ordinat  quod  dicit  ad 
ea  q\m  de  novo  emergunt ;  sed  hoc 
potest  faccre  optimus  vir  per  pruden- 
tiam  suam  :  habet  enim  rectum  judicium 
de  agibilibus  et  appetitumrectumpervir- 
tutem  moralem.  Ettunc  interponit  exem- 
plum  autequam  concludat  conclusionem: 


et  dicil  ([iiod  sic  videmiis  in  artihus  aliis, 
quod  nou  est  seinper  honiim  agere  se- 
cunduin  arlem  scriptam ;  quia  aliqua 
sunt  scripta  secundum  quai  si  agercnt 
esset  nocunnMitum  alicui,  siciit  a[)[)aret 
in  medicina.  Non  eniin  nuidicus  in  om- 
nihus  considerat  ea  qua;  scripta  stmt  in 
medicina,  ([uia  muita  sunt  dimissa  pru- 
dentia;  inedici :  sicut  apud  vEgyptios 
scri[)tum  fuit,  quod  medicis  post  tertium 
dicin  liccret  inovere,  hoc  est  agcre  per 
inodicinam  ad  expulsioncim  mfjrhi^  quia 
ante  tcrlium  dicm  non  poterat  hcne  vi- 
deri  natura  morbi,  et  si  moveret  ante 
tcrfinm  diem  in  pcriculo  suo  crat  :  hoc 
aufem  observare  iu  omnibus  non  erat 
i)Ouum  :  in  aliquihus  cnim  citius,  in  aii- 
quibus  tardius,  hoc  expcdit  secundum 
diversilatem  mcdicinai  ct  morbi  faccre  : 
simiiiter  est  in  politia  quod  non  expedit 
scmper  per  scriptum  vel  per  legcm  rcgi, 
quia  lex  quandoque  deficit  in  aliquo 
particulari,  et  tunc  indiget  aliquod  diri- 
gente.  Quare  manifcstum  est  quod  me- 
lius  est  rcgnum  regi  ab  optimo  viro 
([uam  ab  optimis  legibus. 
Deinde  cum  dicit  ((  at  vero  » 
Arguit  quod  melius  est  civitatem  regi 
ab  optimis  legihus.  Et  primo  facit  hoc. 
Sccundo  objicit  in  contrarium,  ibi,  ((  Sed 
forte  etc.  »  In  prima  dicit  quod  principan- 
tihus  oportet  inesse  universalem  ratio- 
nem  :  ideo  melius  est  civitatem  regi  ab 
eo,  qui  non  liabet  passiones  conjunctas, 
quam  ab  eo  qui  naturaiiter  habet  eas  ; 
quia  passioncs  pervertunt  judicium  ra- 
tionis.  Est  enim  passio  motus  appetitus 
sub  phantasia  boni  vel  mali :  sed  iex  non 
habet  passiones  conjunctas,  homoautem 
habet:  quare  mehus  est  civitatem  regi 
ab  optimis  legibus,  quam  ab  optimo 
viro. 

Deinde  cum  dicit  ((  sed  forte  » 

Objicit  in  contrarium,  et  ponit  olijec- 

tionem.  Secundoremoveteam,  ibi,  ((Quod 

quidem  igitur  etc.  »  In  prima  dicit  quod 

(licet  aUquis  quasi  in  contrarium,  quod 


LIIIKIl 


S6a 


(]iiaiuvis  lioino  liiilii>at  |iasMi(iii(^H  Hibi  nii- 

tunililci-  rdlljlllltlllH,   lllUlrii    liDllUH   llDllUi 

(■ousilialiiliir  (lc  siii^iilaritnis,   cl    hitiiii 
iliiin  (h^lilicratioucni    lialiilain   ipso  riM'!*- 
jiulicaliit  ;  (|uar(^  ailliiic  uiclins  (isl  civila- 
l(^in  i'(^K>  <*'*  opliinti  vini,   (|ii:itu  ali   (ipli 
iiia   lc^*^- 

l)(>iiitl(>  ciiiu  (licit  ((  (|uo(l  (|iiitlcni  » 
U(Mnovct  istaiu  tilijcclicuuun,  iuduccii 
(lo  (|uaiutlaiu  aliaiu  tliiliilarKiiiciii,  c\  cii- 
jus  (lissoliitioiK»  o|»|)art'l  stiliitiouis.  Kl, 
(lividitur  iii  duas.  Iii  priiua  facit  (inod 
dictuin  ost.  Socundo  iiilcrl  (|ua'tlaiu  co- 
rollaria,  ihi,  u  Si  ilaipu^  lUc.  »  Adliiic  pri- 
nia  iu  dnas.  l*riiuo  pouit  diihilaliouciu. 
Socundo  solvit  i)r(d)aiidt>allcraiu  parlciii, 
ibi,  t(  Kloiiiin  iiiiiic  clc.  »  lii  priiua  dicil 
(juod  maiiirivstuiu  cst  (piotl  priiicipaiihMn 
iii  civitato  ofiortct  scir(^  loj^'(!s  ct  po- 
noro  oas  ;  nou  oporl(^l  lamou,  (piod  sit 
domiuus  omniiim  •.  ex  qno  onim  doiniua- 
tur  socuutlum  lc^oui,  noii  opiU"lcl  (pioil 
iii  omiiibus  domiiuMiir  ;  scd  o[)orlot  (juod 
domiiictur  iii  illis  (jiia'  non  possiint  per 
logom  iorminari,  vol  simplicitor,  vol  non 
boiie.  Kt  tunc  ost  duliitalio,  utrum  in  isto 
casii  maj^is  oi^ortcat  uuum  priiicipari  iii 
jndicaiido  (\c  particularibus,  de  quibus 
noii  potest  lex  beue  determinare,  vel 
miiltos. 

Deinde  cum  dicit  «  ctenim  nunc  » 
Solvit  probando  alteram  partcm  :  el  di- 
viditur  in  tres,  secundum  quod  probat, 
quod  melius  sit  in  isto  casu  judicare  per 
plures.^per  tres  rationes.  Se(^unda,  ibi, 
«  Adhuc  magis  etc.  »  Tertia,  ibi,  «  Si  au- 
tem  etc.  »  In  prima  dicit  quod  quando 
emergit  casus  particularis,  qui  non  po- 
test  terminari  per  legem,  tunc  conveniuut 
plures  et  disceptant  de  illo  ad  invicem, 
et  inquiruut  per  consilium  de  illo,  et 
post  consilium  judicant:  et  talia  sunt 
omnia  judicia  de  particularibus,  de  qui- 
bus  lex  non  potest  terminare.  Sic  autem 
possunt  facere  plures  et  non  unus  ;  quia 
plures  consiliantes  super  aliquo  piura 
possunt  vidcre  quam  uuiis.  Ergo  mani- 
festum  est  quod  unus  comparatus  ad 
plures,  deterior  est  in  judicando,  et  ju- 
dicium  ejus  comparatum  ad  judicium 
plurium  (ieterius  est :  sicut  enim  civitas 
ex  multis  pulclirior  est  quam  ex  paucis, 
et  judicium  multorum  melius  est  quam 
uuius.  sicut  coena  comparata  ex  multis 
ferculis,  idest  sicut  coena,  in  qua  sunt 
plura  fercula,  pulchrior  est  quam  copua 
simplex,  ubi  non    est  nisi  unum  fercu- 


liiiii.  ManircHtiim  iKitnr  proptiir  hoc, 
i|u<iil  iiicliuH  cl  ccrtiiiH  jiidicabil  miiltii 
liiilia,  sivo  pliircH  (|iiaiii  iiiiiis(piisqiii>  di! 
Iiiilia.  Kl  brcvitcr  ralio  PhiloHoplii  iii  lioc. 
cousiHtit.  I'('i'  illiiui  dcbol  (l(M'i  Jiidiciiiin 
in  caHU  iKiii  dclcriiiiiiato  pcr  Ickciii,  (pii 
t'(M'lills  potcsl  Jiidicarc  :  hcd  iii  laii  casii 
lucliuH  ol  c(M'liiis  posHiinl  Jiidicaro  plii- 
ros  ;  urgo  iii  tiili  casii  dchot  fl(M'i  Judi- 
ciiiiu  pcr  pliircs.  Miiiorciii  Iiiijiis  ratioiiis 
dcclaral. 

Dciiide  ciim  dic.it  <  adliuc  magis  » 
I*ouit  sccundam  rulioiieiu  ad  idein.  Kt 
dicit  ipiod  uiaiiircsliiiu  cst  (|ii(id  plur(!S 
iiiagis  •  .iil  iiiirill(M(Milos  rcsp(!('tii  jiassio- 
iiiiiii  turhaiitiiini,  (;t  p(M'vert(Miliuiii  Judi- 
ciiiiii  rcctiiiii,  (piaiii  uuiis  sivo  iiaiici  ; 
siciil  atpia  iiiajor  ct  amplior  magis  est 
indilVerens  ul  lliiat  ad  multa  loca  (|uain 
parva.  Parva  euim  aqua  cito  nuit  ad 
uiiam  jiarlem ;  et  idoo  uuus  jiotest 
magis  occiipari  passioiiibus  (|uain  [iliires. 
Cum  aut(MU  uuus  fueril  occiiiiatus  ah  ali- 
(jua  alia  [lassioue,  corrumi)ilur  Judicium. 
l'bi  autem  suut  plures,  dilficile  cst  cor- 
rumpi  Judicium  propter  impetus  pas- 
sionum  :  quia  si  aliqui  sunt  passionati, 
tuuc  reprimeutur  passiones  eorum  per 
rationem  aliorum ;  et  ideo  difficile  erit 
eos  peccare  :  et  maxime  si  sit  multitudo 
nou  vilis,  scd  sit  eorum,  qui  liberi  sunt 
sccundum  virtutem  :  tales  enim  niliil 
agent  praeter  legem,  nisi  ubi  lex  deficit. 
Consistit  autcm  ratio  Philosophi  in  hoc. 
Per  illum  debet  fieri  Judicium  in  tali  casu 
qui  non  terminatur  per  legem,  qui  ma- 
gis  indifferens  est  respectu  passionum  : 
sed  plures  sunt  magis  indilTercntcs  res- 
pectu  passionum  quam  unus :  quare  me- 
lius  debet  fierijudicium  per  plures  quam 
per  unum. 
Deinde  cura  dicit  «  si  autem  » 
Pouit  tertiam  rationem.  Et  primo  po- 
uiteam.  Secundo  objicit  in  contrarium, 
ibi,  «  An  palam,  quod  etc.  »  In  prima 
dicit  quod  si  dicatur  quod  non  est  facile 
quod  plures  bcne  judicent  in  tali  casu, 
si  fuerint  quicumque  indifferenter  ;  si  ta- 
men  fuerint  boni  viri,  et  cives,  adhuc 
quaerendum  est,  si  sic  dicatur,  utrum 
uuus  princeps  difficihus  possit  perverti 
et  corrumpi  quam  plures  numero  boni 
viri.  Et  manifestum  est  quod  plures  boni 
viri  difficilius  pervertentur  et  corrum- 
pentur,  quam  unus  bonus  :  et  per  illum 
meliiis  est  fieri  judicium,  qui  difflcilius 
potest  corrumpi  et  perverti  :  sed  plures 


264 


l'UUTiajKL'M. 


(liftlcilius  possiiiit  cornimpi  p-t  ptuvoiti 
([uam  uuiis  :  ([uaru  inelius  est  (|ut)(l  liut 
juiliciuin  per  plur»!s,  ijuam  pcr  uuuui. 
Deiiule  runi  ilicit  «>  au  palani  » 
Ot)jii-it  iii  (-outiuriuiii.  Kt  (li(-it  (luod 
aliquis  (.licet  quoil  iiitlius  t^st  ipioil  llal 
Juiiiciuin  per  uuuin,  ({uain  per  plures  ; 
(|uia  [)lure!i  facient  disbeusiuneH  ad  iiivi- 
cein  secuiiduin  s(!ditioii(;s  ;  uuus  auteni 
sibi  iion  i)otest  (iisseutiie  ;  (juare  inelius 
est  ileri  judiriuiu  [)er  uuuiii,  ([uain  per 
plures.  Kt  solvit  lioc  dicens  ([uod  coii 
tra  tioc  diceiiduin  est  ([uod  isti  plurcs 
studiosi  suiit  siciit  ille  uuus.  Et  inaiiires- 
tuin  est  i[uod  stiuliosos  uon  est  possi- 
bile  ud  invicem  dissentire,  sccuudum 
quod  liujusinodi. 

Deiiide  (Uin  dicit  <(  si  ita([U(^  » 
liitert  diio  corollaria :  et  habet  duas 
partes  seciiudum  quod  duo  iufert.  Sccuu- 
da,  ibi,  <(  Et  [iropter  hoc  iortc  etc.  »  lu 
priina  coucludit  pnpemiucutiam  status 
optiinatum  ad  reguum.  Et  dicil  quod  si 
ita  sit,  ut  dedaratum  est  quod  mclius  sit 
plures  bonos  judicare  quam  unum,  et  illa 
[)oUtia  in  qua  [)rincipaiitur  [)lures  sapieu- 
tes,  sit  status  o[)timatuiu,  illa  iu  ([ua 
unus  solus  sapicns  sit  rc^^-num;  mani- 
festum  est  quod  status  optimatum  mc- 
lior  est  quam  regnum. 

Deinde  cum  dicit  »  ct  proptor  » 
Ponit  sccundum  corollarium  ;  et  est  de 
ordine  introductionis  politiarum.  Et  divi- 
ditur  in  partcs  quiuquc.  Primo  cnim  coii- 
cludit  qualitcr  mouarchia  rcgalis  primo 
fuit  introducta.  Sccundo  qualitcr  stalus 
optimatum,  ibi,  t  Quoniam  autem  eve- 
nit  etc.  »  Tertio  qualiter  paucorum  po- 
tcntia,  ibi,  «  Quoniam  autcm  dctcriores 
etc.  »  Quarto  qualiter  tyrannis,  ibi,  «  Ex 
his  etc.  »  Quinto  quaUtcr  status  popula- 
ris,  ibi,  a  Ex  tyrannidibus  etc.  In 
prima  dicit  quod  propter  hoc  quod  me- 
lius  est  civitatcm  regi  et  judicia  dari  per 
plures  quam  per  unum,  civitates  primo 
rcgebaiitur  uno  rege,  quia  in  principatu 
facilius  fuit  invcnirc  unum  sapicntem 
quam  plures :  et  idco  primo  prlncipatus 
regaUs  fuit  concessus  uni.  Iterum  in 
principio,  civitatesparvaefucrunt,  ctideo 
sufficiebat  unus  ad  regendum.  Iterum 
praefecerunt  sibi  aliquem  in  regepi  prop- 
ter  beneficium  eis  ab  iUo  coUatum ;  vel 
quia  pugnavit  contra  inimicos  pro  iUis, 
vcl  invenit  artem  aliquam  eis  neccssa- 
riam  :  hoc  autem  cst  opus  boni  viri  ;  et 
ideo  talem  tamquam  bonum  ctvirtuosum 
fecerunt  sibi  regcm. 


D(5indo  cum  dicit  •  quoniam  autem 
eveiiit  » 

Declurat  qualiter  [lostmodiim  introduc- 
tiiH  fiiit  slatus  o|)tiinatiiin.  Et  dicit  quod 
[loslinodiim  accidit  ([uod  |)lures  cxerci- 
tabaiit  se  in  0[)(;ril)us  virtutuiii,  quia[)lu- 
res  facti  suut  virtuosi  ;  siuiiliter  et  tunc 
([ua*rel)aut  [)rinci[)atuin  plurium  simi- 
liiiiii  in  virtut(5,  iiec  sustiiiiieruiit  [iriiici- 
[)atuiii  legalein,  iiistitiienles  [)riu(-i[)atum 
a^([ualium  in  virtute  :  iste  auleiii  est  sta- 
tus  o[)tiinatuin  :  [lost  igitur  reguum  ve- 
uit  status  o[)tiiualuiu. 

Dciiide  ciiiu  (iicit  K  (luouiam  autcm  de- 
teriores  » 

Declarat  qualitcr  post  vcnit  status  pau- 
corum.  Et  dicit  ([uod  postmodum  couti- 
git  qiiod  isti  principantes  facti  sunt  divi- 
tcs  de  boiiis  coiruiiuiiibus,  (it  incliuaban- 
tur  ad  voluptates  deficicntcs  a  ratione, 
et  principabantur  propter  divitias  ;  et  sic 
conversus  fuit  status  optimatum  in  sta- 
tuin  paucorum.  Fcceruiit  cuim  divitias 
honorabilcs,  et  debere  principari  [jroptcr 
ipsas. 

Dcinde  cum  dicit  «  ex  iis  autem  » 

Declarat  dc  tyiannidc.  Et  dicit  quod 
postmodum  contigit  quod  unus  factus 
fuit  ditior  aliis,  et  potentior  in  amicis, 
et  subjugavit  alios:  et  sic  convcrtit  sta- 
tum  paucorum  in  tyrannidem,  principans 
propter  commodum  suum. 

Dcinde  cum  dicit  «  ex  tyrannidibus  » 

Declarat  qualitcr  introductus  fuit  status 
muUorum.  Et  dicit  quod  post  tyranni- 
dem  factus  fuit  status  multorum.  Cum 
cuim  tyrannus  opprimeret  divites  prop- 
ter  turpe  lucrum,  cives  ducentes  politiam 
ad  pauciores  extorsiones,fugientesturpe 
lucrumtyranni,  induxcrunt  multitudinem 
fortiorem,  et  fecerunt  cam  ut  insurgeret 
contra  tyrannum;  ct  contigit  quod  popu- 
lus  insurrexit  et  expulsus  cst  tyraunus 
et  remansit  potestas  penes  populum,  et 
tunc  fuit  politia  popularis.  Et  haec  est 
causa,  quare  in  pluribus  civitatibus  do- 
minatur  populus,  quia  populus  multus 
est;  et  ideo  potestatem  habet:  verumta- 
men  ubi  populus  dominatur,  aliquid  ac- 
cipitur  ab  aUis  politiis.  Faciunt  enim  aU- 
quos  capitaneos  ct  unum  supra  illos.  Ul- 
tcrius  dicit  quod  quia  contingit  fieri  ma- 
jores  civitates,  fortassis  non  contingitde 
facili  fieri  aliam  poUtiam  praeter  popula- 
rem.  Ex  dictis  autem  apparet  soUitio  ob- 
jectionis  prius  factae  ad  probandum  quod 
unus  debeat  judicarc,  quamvis  habeat 
passiones    sibi     naturaliter  conjuuctas, 


I.IIIKII  III. 


jo.n 


(|ui(i  (-oiiHiliiiliiliir  lU^  HiiiKiilarilniH  (>(  sic 
rocto  JiKlicaliit.  VM  (Miim  (licciiiliiiii  (|iim<! 
iiK^iiiiH  potcraiit  coiisiliari  |)liii(>s  i|iiaiii 
iiiiiis,  (>t  sic  nirliiis  jiiilican'  ;  i|ii:in'  aiiliiir 
luclilis  cst  civ  ilalfin  logi  pcr  pliiifs  t|iiiiiii 
pcr  uiiiiiii. 

Dciiidci  ciiin  dicit  <  si  V(M'o  ali(]iiiM  » 
liKllicil  alias  (liihilatioiics ;  ct  (iividiliir 
iii  diias,  scciiiidiiin  (|ii(mI  |)()iiil  diias.  Sc 
cuikIu,  il)i,  (I  llal)(<t  aiitiMn  diiliitatioiKMn 
otc.  »  lii  priina  dicit  (iiiod  si  (|uis  dicat 
(|U0(1  opliiniiin  t>sl  civitaliMn  ri^f^i  al»  iiiio, 
(lul)ilalio  (Mil  do  illo  (iiialiliM- sit  assiiUKMi- 
(lus,  utruin  por  oloctioiKMn,  vcl  por  po- 
noris  succcssioncm.  Kt  (juod  noii  dchoat 
assumi  piM'  i,MMi(M'is  succcssioiicm,  ostiMi- 
dit,  (piia  (iiil)iiim  cst  dc  liliis  succcdcnli- 
tibus  (iual(>s  ruluri  siiit  :  ot  potost  con- 
tingcro  (juod  malus  sit  filius  :  si  orgo  as- 
sumatur  ill(>  uniis  por  gciK>ris  sncccssio- 
ncm,  conliiii;(>t  assumi  malum  ad  [jriiici- 
patum  :  hoc  aulcm  ost  inconvonions  ;  orgo 
non  cst  assumondus,  por  succossioiiem. 
Scd  (inia  fortc  arKjuis  diccrct  (inod  patcr 
bonus  oxislcns  viJons  malum  lilinm  iion 
tradot  lilio  rcgnnm,  scd  alii,  ipsc  istud 
removet ;  et  dicit  quod  istud  dilficile  ost 
credoro,  palrcin  scilicct  dimittero  filiuni 
et  tradoro  alii  principatum.  lloc  cnim  cst 
supra  communom  facultatem  hominum. 
Oportet  enim  (juod  dimitfat  principatum 
magis  diloeto  ;  et  magis  diloctnm  socun- 
dum  naturam  est  propinquius  socundum 
naturam  :  filius  autcm  est  sicut  alter  pa- 
ter  ;  et  ideo  sicut  pater  plus  diligit  se 
quam  quemcnmque  alium,  sic  post  se^ 
naturaliter  plus  diligit  naturalem  filium 
quam  quemlibet  alium ;  quare  citius  di- 
mittet  sibi  regnum  quam  alicui  alii.  Et 
est  iutelligendum  quod  per  se  semper 
melius  est  assumi  regem  per  electionem 
quam  per  successionem  :  sed  per  succes- 
sionem  melius  per  accidens.  Primum  pa- 
tet  sic.  Melius  est  assumi  principantem 
illo  modo  ,  quo  per  se  contingit  ipsum 
accipi  meliorem ;  sed  per  electionem  con- 
tingit  assumi  meliorem  quam  perse  suc- 
cessionem  generis ,  quia  melior  ut  in 
pluribus  invenitur  in  tota  multitudine 
quam  sit  unus.  Et  electio  per  se  est  ap- 
petitus  ratione  determinatus.  Tamen  per 
accidons  est  melius  assumere  principan- 
tem  per  generis  successionem,  quia  in 
electione  contingit  csse  dissensionem  in- 
ter  eligentes.  Iterum  quandoque  eligen- 
tes  mali  sunt;  et  ideo  contingit  quod  eli- 
gant  malum.  Utrumque  autem  istorum 


maltiin  ost  iii  civitalc.  llcriMiicoiiHiictudo 
(loiniiiandi  mulliim  facit  ad  lioc  (|uo(l  ult- 
(|uis  Hiilijiciatiir  alt(*ri;(!t  idoo  n*Kiiaiitc 
patn*  asstK*s(Miiit  lilii  sulijici,  (piia  |iatii 
iilco  iiicliiiaiiliir  ad  lioc  iit  siilijiciaiitiir 
ci.  ItiMMiiii  valdo  (luriim  o.l  (*xtraii('um  csl 
(|Uod  illi^  (pii  (!st  liodic  .ripialiH  aliipii 
(Mas  doiniiictiir  ct  sit  iniiiccps  illi  ;  ct  idco 
pcr  acci(l(Mis  iiicliiis  cst  |)riiici|)aiil(Mn  us- 
siiini  pcr  HUCCGSsioiicm  KoueriH  ipiaiii 
por  olcctioncm. 

Dciiiib^  ciiin  dicit  '<  li.ihcl  aiitiMn  » 
iM()V(,'l  sccuiidain  duhilationciii  ;  (!t  di- 
viditiir  in  duas  partcs.  Iii  priina  movct 
diihitationcm.  In  sccuiida  solvit  ,  ihi  , 
((  |''ort('  (piidcm  ctc.  I)  In  iirima  (iicit  ipiod 
do  potcnlia  priiicipanlis  iii  monarchia  rc- 
gali  ost  duhitatio,  utruin  o[iorlcat  ipsuin 
liahcro  potcutiam  pcr  (piam  [lossitcogen! 
ct  puiiirc  ndicllcs  nolciitcs  ohcdire  sihi; 
vcl  qualitcr  oportct  princi[)atum  agcr(>- 
ot  dispensare.  Et  quod  oporteat  ipsum 
hahoro  potentiam  ad  punionduin  rehelles, 
apjiarct;  quia  vidcmus  quod  princi|ians 
socundum  logcm  nihil  agcns  sccundum 
voluntatem  ultra  legem,  oportet  quod 
haboat  potentiam,  per  qnam  puniat  no- 
lentes  obedire  legi  vel  committentes  con- 
tra  legem  :  qcare  similiter  oportet  prin- 
cipantem  secundum  suam  voluntatem  , 
qualis  est  in  monarchia  regali,  habero 
potentiam  ad  puniendum  noleiites  obe- 
dire  sibi. 

Beinde  cum  dicit  *  forte  quidem  » 
Solvit  istam  dubitationem ;  et  dicit 
quod  forte  solvere  dubitationem  circare- 
gem  non  est  difficile.  Manifestum  est 
enim  quod  oportet  ipsum  habere  iioten- 
tiam  et  majorem  potentiam  quam  sit  po- 
tentia  unius  ;  quia  si  non  haberet  majo- 
rem  non  posset  illum  vel  illos  punire,  si 
nollenteiobedire.lterumetmajoremopor- 
tet  ipsum  habere  potentiam  quam  plu- 
rium  simul ;  aliter  non  posset  illos  pnnire: 
minorem  tameii  quam  sitpotentia  totius 
civitatis  respectu  multitudinis  ;  quia  si 
haberet  majorem  potentiam  quam  civi- 
tas,  opprimeret  eam  et  converteret  prin- 
cipatum  in  tyrannidem.  Sicut  fecerunt 
quidam  antiqui  quando  prsefecerunt 
quemdam  iii  regem  ,  quem  dicebant 
.Esymnetem,  dederunt  sibi  custodias  ma- 
joris  potenlia3  quam  unius  vel  plurium 
iusimul,  minores  tamen  quam  civitatis 
totius.  Similiter  cum  qnidam  alius,  Dio- 
nysius  nomine,  peteret  custodias  a  Syra- 
cusanis,  consuluit  quidam  illis  quod  da- 


26« 


l'nlJTIC:0UUM. 


reiit   tol  eu»tt)<lias  qua  noii  excedmenl  Sic   igitur  maiiifeslum  est  (juod  priaci- 

potentiaiii  rivitatiH   vnl   inuititudinis,  inf  i^anli-in  «ticuiidiiiii  lr^M'm  oitoilct  liabero 

upprinifnt  fain  ,  inajoifin  laiiuMi   tuhto-  jiotfiitiain  ad  ijunifnduin  leljellcH. 
dium  quain  uniuH  vel  plurium   iniiimul. 


LECTIO    XV. 


Dbjectmnes  continet  ({ux  advcrsus  reyiam  putestatem  adduci  possunt. 


AHTIQUA. 

De  rege  aiitetn  qui  tiecuuduiii  Buaui  vuliintnteiii 
uiuuia  agiit  seituu  lUBtat  uiiuc,  et  fatieudiiui  lOiitfi- 
deratioiieui  :  >|ui  iiniileui  euitn  fecuuduuj  legeui  rex, 
uuu  tii  9|>e<ie8  re^ui,  liiciit  diciiiuis.  lu  uiiiuilius 
eiiiu)  cuuliiigit  esiie  ducatiitu  exercituA  ijerpetiiuui, 
piita  iu  deuiucratia  et  uri^tucratia,  et  uitilti  fiii:iiiiit 
uiitiiu  doiuiiiuui  di!i|ieunatiuiiiii  :  talitt  euiiu  quidaui 
priucipatuii  est  et  circa  E|>idamuuiu  et  circa  Opunta. 
Opuuta  autetu  circa  aliquuiu  parteiu  luiuor  e»t. 


De  vocato  auteni  ouiuiuode  rege,  hoc  autem  est 
iu  qua  rex  prjuciiiatur  oiuuibu^  secunduiu  8uaui 
voluulaleiu,  diceuifuni.  Videtur  auteiti  ijuibUBdaui, 
ueque  secuuduui  uaturaiii  esse  quod  dotuiuus  bit 
cotuiuuuiuiu  civiuin  uuus,  ibi  couaistit  ex  siiuilibus 
civitas. 

Siiuilibus  euim  natiira  idem  jufttuni,  necessarium, 
et  eamdeui  digiiitateiii  i^ecuudum  uaturam  esse. 
Quare  siquideui  iua;qualesaequale  alimentum  habere 
vel  vestimentum  nocivum  corporibus,  sie  habeul 
et  quie  circa  houores.  Similiter  et  iuaBijuale  iequales. 

Propler  quod  quidem  nihil  maj^is  priucip.iri, 
quam  subjici,  justum  est  :  et  vicissim  igitur  eodeni 
modo.  Huc  autem  jam  lex,  ordo  euim  lex.  Leceiii 
ergo  principari  eligibilius  magis ,  iiuam  civium 
uuum  ali({uem. 

Secuudiim  eamdem  autem  rationem  hanc,  utique, 
si  aliquos  principari  meliiis,  hos  instituendum  ser- 
vatores  legis,  et  ministros  legum.  Necessarium  enini 
esse  quosilam  principatus  :  sed  uon  huncunum  esse 
aiuut  justum,  similibus  existentibus  omuibus. 

At  vero  quaecumque  uon  videturposse  delerminare 
lex,  neoue  homo  utique  poterit  nota  facere.  Sed 
univer-^ale  lex  iiistituit;  reliqiia  justissima  sententia 
judicare,  et  dicare,  et  disponere  priucipes.  Adhucau- 
tem  omnia  dirigere  dant  quodcumque  videbitur 
tentantibus  melius  esse  po?itis. 

Oui  quidem  intellectum  iubet  principari,  videtur 
jubere  principari  Deum  et  leges  :  qui  autem  honii- 
nem  juLet,  apponit  et  hestiam  :  quaudo  enim  con- 
cupisceutia  taie,  et  furor  principatum  habuerit. 
taadem  et  optimos  viros  interimet.  Propler  quod 
quidem  sine  appetitu  intellectus,  iex. 

Exemplum  autem  artium  videtur  esse  falsum, 
quod  secundum  lilteras  medicari  sit  pravnm,  sed  et 
eligibilius  uti  habentes  artes  li  quidem  enim  propter 
amicitias  uihilprt-eterrationem  faciunt,  sed  accipiunt 
mercedem  aegrotos  curantes  :  ii  autem  in  politicis 
principatibus  multa  ad  aflectum  et  graliam  consue- 
verunt  agere  :  quoniam  et  medicos  quando  suspi- 
cautur  persuasos  ab  inimicis  perimere  propter  lii- 
crum,  tunc  eam  quae  ex  htteris  curam  quaerent 
utique  magis. 

At  vero  medici  aegrotantes  inducunt  ad  seipsos 
alios  medicos.  Et  exercilatores  puerorum  cum  sint 
in  exercitio  inducunt  exercitatores  disciplinae;  tam- 
quam  non  potentes  judicare  quod  verum,  quia  ju- 
dicarent  de  propriis  et  in  passione  existentes.  Quare 
palam  quod  justum  quaerentes,  medium  quaerunt; 
lex  enim  ipsum  medium. 

Adhuc  principaliores  et  de  principalioribus  quam 
hae   secundum    litteras   leges  sunt  quae  secundum 


HECEN8. 

Sequitiir  nunc  de  eo  rege,  qui  omiiia  suo  nutu 
utqiie  urbitrutu  geiit,  ut  diHpiciumiis.  Naiii  qiii  ex 
lege  iiiiperat  et  rex  appellutur,  is  uoii  eflicit,  ut 
diximus,  reipublica;  adiiiiiiistrunda>  |ier.iilinrem  uli- 
qiiuin  speciem.  hi  omuibus  euim  rehiibpubliciD  cun- 
tiiigere  potest  iii  sit  iuiperium  belli  |ierpetiium, 
veluti  in  deiuocratia  et  uristocratia  :  et  uiiilti  uiii 
totius  rei  bellicae  admiui»trniida;  potestutem  defe- 
ruiit.  Tule  eiiim  ({uoddaiii  iiiiperiiiui  habet  civitas 
E()iilnmiiiorum,  et  Opuntiorum,  aliqua  tamen  ex 
parte  aiigustius. 

Veruiu  iil  regiiiim,  quod  suis  omnibus  partibus 
absoliitum  paffi^M.M/eia  graeceajipellatur,  (hoc  autem 
est,  ubi  rex  omiiia  suo  arbitrutu  moilernliir,)  existi- 
uiunt  aliipii  uon  esse  naturae  conseiitaiieum,  iit  uiiub 
oiiiiiiiiui  civium  sit  domiuusubi  ex  similibus  coustnt 
civitas.  lis  enim  (|ui  sunt  similes  uatura,  idera  ju» 
eaiidemijue  diguitatem  esse  necesse  est  nalura. 
Quare  si,  qiiemadmodum  victum  et  cultum  aequnlem 
homiuibus  iiii£qualibus  tribui,  laedit  corpora  :  ita  et 
de  honoribus  existimandum  est.  Similiter  igilur  et 
aequalibus  iuiKrjiiales  tribui  perniciosum  est. 

Quocircn  nihilo  magis  eos  imperare  quam  imperio 
parere  justum  est.  Vicissini  igilur  imperare,  siiniliter 
et  parere  jiistum  est.  IIoc  autem  jam  lex  est.  Ordiiiis 
eniin  descriptio  lex  est.  Legem  igitur  imperare  opta- 
bilius  est  quam  unum  alifjiiem  civiiim.  Alque  ex 
hac  ipsa.ratione,  etiamsi  aliquos  imperare  praeslet, 
hi  tamen  faciendi  sunt  legutn  custotles  ac  niinistri. 
Magi-tratiisenim  esse  aliquos  necesse  est  :  sed  hunc 
unum  esse,  justum  esse  negant,  si  quidem  sint 
omnes  similes. 

Verum  euim  vero  (luaccuuKme  non  videtur  posse 
lex  definire,  nec  homo  queal  dignoscere.  At  lex 
universe  et  studiose  quum  docuit,  reliqua  mandat 
magistralibus  institutis  sententiaac  niente  justissima 
judicanda  atque  adminislranda.  Praeterea  vero 
{uicquid  homiuibus  periculiim  facieutibus  melius, 
inam  leges  scriptae,  visum  fuerit,  corrigere  permittit. 
Qui  igilur  legem  praeesse  at(|ue  imperare  jubet,  is 
deum  et  mentem  tantum  imperare  videtur  velle  : 
qui  vero  homineni  jubet,  addit  et  feram.  Huic  enim 
similis  est  cupiditas  ;  atque  iracundia  viros  etiam 
optimos,  quum  imperium  habenl,  depravat.  Quo- 
circa  lex  mens  est  appetitione  vacans. 

Exemplum  porro  ab  artibus  sumptum  falsum  vi- 
detur  esse,  velut  aegros  curare  ex  libris,  de  arte 
medendi  scriptis  esse  malura  :  (luin  optabilius  esse 
peritos  medicos  adhibere.  Hi  enim  nihil,  quod  a  ra- 
tione  abhorreat,  propter  amicitiam  faciunt,  sed 
aegris  sauatis  mercedem  accipiuut.  At  qui  magis- 
tratus  civiles  gerunt,  multa  praeter  legem  et  per 
gratidm  agere  solent.  Nam  et  medicos  si  suspicentur 
ab  inimicis  inductos  non  salutem  sed  interitum 
afferre  propter  quaestum,  tum  ex  libris  curari  ma- 
luerint. 

Atqui  medici  quum  aegrotant,  ipsi  alios  medicos 
arcessunt;  et  pfedotribae  quum  ipsi  exercentur, 
alios  exercendi  magistros  adhibent,  quasi  verum 
juuicare  non  possint,  tum  quia  de  sua  re  judicant, 
tum  quia  perlurbate  judicant.  Itaque  perspicuum 
est,  eos  qui  jus  quaerunt,  niedium  quaerere  :  lex 
enim  niedium  est.  Praeterea  majorem  auctoritntem 
habeut  etsunt  de  rebus  majoribus  leges  iu  moribus 


l 


LlltKU    III. 


i67 


(■oiiMiifliiilimvt.  (Jnnrn  hI    iii4  (|iiiii    normnliiin    llltmiK 

hlllllil     |llilll'tt|ilt     <wl  i«Oi'lU'il>r,    Mud    lliill     llil    ijllDI     Hl<- 

(Miiiilniii  ('(iiiKiiolndiiKtiii. 

Al  V(<rii  ii(<i|ii«  Cjii'il«  |ii'(iit|)ir«i'(i  iiiiillii  iiiiniii. 
()|ioi'l«liil  inilnr  iiinlUiit  «itxo  itiili  IpitD  iiiiiitllliilii 
)iriiii-i|i«.  (.iniini  (|niil  (liHlnl  lioc.  a  iiriiii'i|ii(i  iiuix 
«\istiir«,  vtil  uniiiii  i'()iiiti(tl«r«  lioc  nuKlo ? 

Ainiiii",  (|iioil  «l  priii.^  ilirtmii  «itl,  iti  (ini(l«iii  vlr 
(ilntliosmt  ijniii  iiiclior  |iiiiiri|iiiri  iliKuimt,  nno  iintcni 
(liio  lioiii  iii«lior«t,  liin'  iiiiLtiiii  oM,  i\\uu\  ilirilnr  : 
ttiiunl  iliiohiM  vcnioiililiiH  :  «toriilio  At|:iiiii«iiiiioiii!t  : 
luJHs  iiiilii  8oliiil«.t  :  iiL  uou  jtini    |iriiii'iimri   jiitliiiii. 

Siiul  iiiitiMii  «t  uuiK'  (l«  imiliiitiliini  priiu'i|mlnH 
tlomiiituit«t  jiiilicio,  sicnt  jiiil«.\,  (1«  (inilintt  lox  iioii 
pot«sl  tl«l«riiiiiiiu'«  :  tinoiiiiiiii  il«  ipiiliurt  pnliiil, 
iiiillmt  (Inhittit  (l«  iit,  tiimipiiiiii  iioii  ntiipio  optiiiit) 
li<\  prii'i'«p«rit,  jiiilii'iihil  :  scil  ipioiiiniii  liiri'.  (piiil«in 
«outiHKil  «oiiipr(<li«n(ii  lcgiluis,  lia>i'.  i\iil«ui  iiiipotti- 
hiliii.  liifc  tiiiil  ipiii>  riKiniil  (liiliilar«,  (<l.  ipuiM'«r(<, 
ulrniu  (iplimaiii  1('K«ui  iirinripari  olijiihiliiist,  ipiam 
optiiuuui  viriuii.  1)0  (piilnis  oiiiiu  ooiisiliautiu-  etuiil 
im|iossihiliiiiii  lc^o  i-oiisliliit.a  o.tso.  Nou  inilnr  lioc 
(•outriulii-mit,  tamquam  noii  nooossarinm  osso  lio- 
iniiiom  jiulii'ault'111  ilo  liilihus;  soil  ipioil  iiou  uiuuii 
soluui,  soil  uiultos.  .liiilii'iU.  ouiiu  miusipiisipio  priu- 
oops  orutliliis  a  loj?e  h(_'iio. 


Inconvenioustiae  forto  utique  esso  videbitur,  si 
nielius  percipiat  ijuis,  iluohus  oculis,  et  ilnahns  au- 
rihus  juilii-au.t.d  agous  tliiohus  pedihiis  et  mauihus. 
tiuaiu  multi  luiillis.  0»'""'aui  ot  nuuo  oi-ulos  luiiltus 
nionan-liio  laoimit  sihi,  ot  anros  ot  uianus  ot  pedes. 
Kos  euiiu  tpii  priiicipatiii,  ot  ijisius  smit  aiiiioi, 
faoinnt  couipriiuipos.  Noii  aiuu-i  (]uidoiu  igitiir 
existentes  uou  taciuut  secmidum  luoiiarcluo  volmi- 
tftteiu  :  si  auteiu  amici,  ot  illiiis  priucipalus  tpKiipio 
aniicos  forte  et  siiiiilos.  Quaro  si  uos  e.xistimat  opor- 
tereprincipari  a>ipiales,etsiuiiles  priucipnri  e.xistimat 
oportere  siinililer.  Quod  ([uidciu  igitiir  dicuut  duhi- 
tautes  adversus  reguum,  fere  hiBc  suut. 


loftilii',  ({1111111  l«Kiiit  «rripliit  :  tpinrtt  liomo  i|iil  rciiiii- 
ilu  ii<  |ini<«itl,  iiiiiiiiit  illc  ipiiiloiii  hililliir,  i|iiit'ii  li<t<«)« 
Hcrlpliii,  noil  iioii  ipiiuii  lo^t^it  iiiurlhiiit  1  iiiiiparatii'  nl 
ciiiillriiintio. 

Jtiiii  voro  iii<  fiicilo  t|iii(l(Mii  «Mt  iiiiniii  iiiapiocri^  ni 
oiirMro.  IMnrun  it<ilnr  iiitixutlrittuN  mIi  «h  ciiiuttiliii 
iipiirlohll.  (,)iinro  ipiid  liilort<<tl.  iilriiiii  lini;  Klntiiii  ah 
iiiillo  iiiKliliinlnr,  mii  iiiitin  lioc  iiiodo  pltirt)*  nlto* 
rohiirt  nM«iiitiH  priKtlc.inl?  I'rirlert;n  Hi  vir  hoiiii*, 
t|iioil  ot  niiiitn  ilicluiii  oitl,  tpiin  nliirt  iiiolior  oKt, 
(liKUUM  dhI  (pii  iiiipi'rt;t;  iiiio  niiltuii  viro  tioiio  diio 
viri  hoiii  (tiiiil  iiiohorot ;  linc.  imiiiii  «mI  Mpnd  iloiiiu- 
ruiii  illiid  :  <i  Niiiiiipio  iliio  ipiiiiii  iiiin  i:Mr|iiiiil  itor  :  » 
i<l  i|iiod  optnt  Af^niiifiiiiioii  :  "  O  hI  ttoiinilii  Inleit 
Hocii  iiiilii  ihnii !  »  otiiiiii  itii  portpicdiitii  trnt,  niuuu 
iiupcrare  iioii  dohorc.  Siiiit  Miitom  taiiiiii  iiiitic  iiin 
({iHtriiliiit  ciiiii  tirhilrii),  voliil  jiiilo<(,  iit  dt)  rchiin 
jndicnndi,  (pins  lc\  ikmi  poh'st  deliniro.  Nniii  tpinx 
rot  lo.v  iloliniro  potost,  do  liin  iioiiio  aiiihif<it  ipiiii 
optiiuo  jiidicaroot  iiiipordro  valonl. 

Sod  (piomniu  nlia  tpiidoin  loKihiiit  f.oiuiirolitMitli 
possiiiil,  aliii  uiiii  po.tHiint,  liiix  siiiit  (pia;  diihitn- 
tioiioiii  (;t  ipui-slioiiom  nircrriiut,  ulriuii  pr<i;.ttaliiiiuH 
sit.  lo^oiii  optiiiinm.  nii  virnm  optimniu  iiii|ii;rnre. 
Nam  iiiiihiis  do  rohns  t;ousiillaiit  lioiniues,  do  iiit 
r(;iins  lo.\  ferri  uoii  potost.  Neiiio  iKitnr  oonlradicil, 
ipiiii  uecesso  sit,  lioiuinein  esso  tpii  de  talihiis  ri;bus 
jiiilicel  :  veruin  uuiim  solniii  osseiioliint,  sed  luiiltos. 
Hoiio  euiin  tpiisipio  niagislriitus  jndicat  a  lege  eru- 
dilus. 

Ahsurduin  vero  fortassn  videntnr,  t|uemquam 
diiohns  ociilis  acutius  videre,  et  ilutdind  anribus 
acrius  audire  judiciuitem,  et  lueliiis  aj{ere  duohus 
|)edihus  dualiusipio  niaiiihiis  uitoutem,  ipiniu  iiiulto.t 
niultis.  Naiu  cliaiu  iiiiuc  monarch.b  dant  oiieram  ut 
inultos  haheant  ociilos  et  uiultas  aures  et  lunUns 
nianns  et  mullos  pedes.  Naiii  qui  eoruin  imjierio  et 
ipsis  siiiit  amici,  hos  iniperii  collegas  fticiuut.  Si 
i}?itur  aiuici  uon  sint,  uou  eruul  eorum  facta  mo- 
uarchtE  consilio  consentanea  :  si  auiici  eruut  et  ipsi 
el  ejns  iuiperio;  saue  auiicus  par  et  similis  est. 
Quare  si  hos  imperare  putat  oportere,  pares  et  si- 
miles  similitor  imjierare  putat  oportere.  Quae  igitur 
quidam  ab  nliis  disseulieutes  contra  reguum  dispu- 
taut,  hiEc  fere  suut. 


Postquam  Philosophus  iiKjuisivit  u- 
trum  magis  expcdiat  civitatem  regi  op- 
timis  lcgibus  aii  optimo  viro,  iu  parte 
ista  inquirit  utrum  magis  e.Kpcdiat  ipsam 
regi  uno  viro  optimo  an  phiribus.  Et  di- 
viditur  in  partes  duas.  In  prima  dat  in- 
tentionem  suam  et  causam  intcntionis. 
In  secunda  prosequitur,  ibi,  «  De  vocato 
autem  etc.  »  In  prima  dicit  quoil  post 
pra^dicta  restat  diceiidum  de  rege  simph- 
citer,  qui  in  omnibus  secundum  suam 
voluntatem  non  secundum  legem  agit 
et  regit,  et  non  secundum  quod  movetur 
ab  aho  :  et  de  isto  facienda  est  considera- 
tio.  Et  causa  hujus  est,  quia  ille  qui  prin- 
cipatur  secundum  legem  non  est  rex  sim- 
phciter ;  ncc  principatus  suus  est  species 
regni,  sicut  dictum  fuit  superius.  Et  quod 
non  sit  species  regni,  apparet  :  quia  iUe 
principatus  qiii  est  ducatus  exercitus, 
reperiturin  omuibus  pohtiis,  sicutin  statu 
multorum  et  optimatum.  In  istis  enim 
faciuut  unum  dominum  ad  regcndum  et 
dispcnsandum,  et    muUi    ahi  unum  fa- 


ciunt  ducem.  Non  ergo  iste  ducatus  est 
,  species  regni.  Tahs  autem  fuit  principa- 
tus  qui  fuit  circa  Dyrrachiumet  Sipontum 
licct  apud  Sipontinos  sit  paulo  constric- 
tior  minore  existente  quam  primo. 
Deinde  cum  dicit  «  de  vocato  » 
Prosequitur  :  et  dividitur  in  partes 
tres.  In  prima  proponit  dubitationem. 
Secundo  arguit  ad  ipsam,  ibi,  «  Similibus 
enim  etc.  »  Tertio  determinat  veritatem, 
ibi,  «  Sed  forte  heec  etc.  »  In  prima  re- 
sumens  intentionem  suam,  dicit  quod  de 
regno  simpliciter  in  quo  ahquis  domina- 
turomnibus  secundum  suamvoluntatem, 
et  non  secundum  legem,  est  nunc  dicen- 
dum.  Quod  quibusdam  apparet  quod  non 
est  secundum  naturam,  nec  ex  inclina- 
tione  naturah  nec  consonumrationi  quod 
unus  sit  dominus  omnium  secundum  vo- 
luntatem,  ubi  civitas  constet  ex  simihbus 
secundum  virtutem,  id  est  secuudum 
dispositionem  naturalem. 

Deinde  cum  dicit  «  simihbus  enim  » 
Arguit    ad    qua?stionem    :  et   ostendit 


ifl«  poi.uicuiuiM. 

tiuoil  uoit  est  ituluruli;  iiituin    doiitiiiaii  lu8  vel  similes  HeciiiKluni  virtiitum  otdis- 

(iluribus  siinilit)us  lltistMuiKluin  virtuti;m  positionoin   nutiiralrin,  iiuod  uiiiis    noii 

vl  ili.sitositioncin  nuturulfin.  l.t  diviilitur  cst  inuf^iH   nuliis    iii-iii<-ij)ari    vcl    siihjici 

ia  partes  quutuor,  Hecuitiliint  «luoil  uililu  i|uamaliuH  ;  ot  idt;<i  uiius  noit  debut  mu- 

eit  quutuor  rutionuH  ud  prohutionem  liu-  ^iH    priiK^ipuri   (iiiuin  uliuH.  Kt  quiu  ne- 

JUH.  Secunda  il)i,  «  At  vero  et<-.  »  'lertia  cdssi)  cst  ali(|u»!m  [)riiii-i|iari,  jiistuin  esl 

ibi,  u  Adliuc  inclior  t'tc.    »    (jiiarta    ihi,  (|Uod  vicissim  et  sciuiiiliiin  (jiKMiidam  or- 

u  liieuuvenieuHiiue  forte  etc.  *  l'rinia   iii  (lincinprincipenluroinneseteodcmmodo. 

(luaH.  Primo  ponit  rutioncm    illam.    Se-  l'rincipuri  uutem  eus  Hecuiiilum  ordinem 

cundo  infcrt  c.\  iliitis  (juod  inelius  est  ci-  et  vicissim,   liix    ()iUHdani  cst.    Kst  eiiini 

vitutBin  rcyi  luKc  (juaiit  viro,  ihi,  <(  l'i-op-  lex  ordo  (luiduin.  (Juurc  iiianitestuin   esl 

ter  quod  otc.  ))  Iit  priinu  dicit  (juod  siini-  (juod   melius     ent    et   eliKildlius    legem 

libuH  Hecundum  dispOHitionem  iiuturulein  |)riiici[)ari  (juam   uiiiiin    ali(iu(;m  civem. 

et  scciiiidiiiii  viiliitiim  iilcin  (!st  justiint  Dciiidc  (;iiin  dicit  «  sci-iiiidiiiiieamihim)) 

et  eudciii  virtiis.  l)iciinus  eiiim  ([uodjus-  Kx  eoiliun  iiifcrt  (|uoil  inelius  est  legein 

tumest  u'(iuule  :  ergo  (juorum  est  eailcin  principari  (iiiainpliires,  [laucos  tameii.  Kt 

virtus  et  clispositio   naturalis,    idein  est  dicit  quod  secundiim  eamdem  rationom, 

justum  et  dignitus  ;  (iiiia  di^nitas  atten-  simidius  est  [iluresprinri^iariiiiiainiiiiiim, 

diliir    secuiidum    virtutem  ;  et   quorunt  illos  tainen  melius  est  priiicipari   sei^un- 

uoii  est  eudem  virtus,    nec  dignitas  eu-  dum  legem  (juam  seciiiiduin  voluntutes 

dem,   itec  justuin    idem.   Si   igitur   [lo-  proprias  el  institui  ad  servandum  lefj^em 

nainus   quod    aliiiui    siiit  similes  in  vir-  et   minislros  esse  lcgis  :  sicut  eiiim  ilic- 

tute  eorum'  crit  eadem  dignitas  et  jus-  tiim  cst  priiis  quod  aiiiiialibus  sccundum 

tum  :  quarc  non  cxpcdit  aliquem  uuuni  virtutcm  deljeliir  aiquulis  lionorct  iligiii- 

dominari  sccundumvoluntatcm  istis,quia  tas  ;  crgo   si  civitas  sit  ex  aequalibus  se- 

iioit  iuesset  eis  eadcm  dignitas.  Et  sicut  cundiim  virtiitem,  aiqualis   honor  debe- 

viiiemus  iii  naturalibus  quod  iion  expe-  tur  illis  :  ergo  iion  expedit  aliquos  ex  il- 

dit    inaiqualcs   habere    [lar    alimentum,  lis  scmper  principari,    sed    ncccssariiim 

aut  eamdem   vestem  ;   quiu  quod  profi-  est  esse  diversos  principatus,  ita  ut  isti 

cuum  cst  uni  nocivum  cst  alii.  Sunt  enim  modo  principcntur,  alii  alias   secundum 

aliqui  calidi,  aliqui  frigidi.   Et  m.nifes-  qucmdam  ordinem  :   qiiare   oportct  cos 

tiim  est  quod   isti  indigent  divcrsis  ali-  [irincipari  secundum  qucmdam  ordinem : 

mentis.  Eodem  modo  est  circa  honores.  sed  hoc  est  lex  quajdam  :  quare  mani- 

Si   enim    ina-quales  secundum  virtutem  festum  est  quod  melius  est  pliires  sccun- 

aequale  recipiant,  injustum  est  :  et  si  m-  dum  legem   principari  quam   secundum 

quales  ina^quales,  similiter  injustum  est.  proprias  voluntutes,  si  plures  sit  melius 

Si  autem  aliqui  sint  similes  in  virtute  et  [)rincipari  qiiam  unum. 

dispositione  naturali,  et  unus  principetur  Deinde  cum  dicit  «  at  vero  » 

secundum  suam  volunlatem  aliis,  mani-  Adducit  rationem  ad  probandum  quod 

festum  est  quod  a^quales  inaequale  reci-  mclius  sit  legem  principari,    vel  homi- 

piunt :  hoc  ergo  est  inwquale  et  injustum  nem  secundum  legem,  quam  virum  bo- 

quare  manifestum  est  quod  non  expedit  num  secundiim  propriam  voluntatem.  Et 

unum  dominari  secundum  virtutem  ae-  dividitur  in  duas.  lu  prima  facit  quod  dic- 

qualibus  et  dispositione  naturali.  tum  est.  in  secunda  solvil  rationem  ad- 

Deinde  cum  dicit  «  propter  quod  »  ductam  prius  per  simile,  ad  probandum 

Infert  ex  dictis,  quod  melius  est  opti-  quod  meliussithominemprincipariquam 

mam  legem  principari,  quam  optimum  legem,  ibi,   <(    Exemplum    autem  etc.  » 

virum.  Etprimo  facit  hoc.  Secundo  addu-  Adhuc  prima  iii  duas.  Primo  ostendit  de 

cit  rationem  ad  probationem  hujus,  ibi,  quibus  fertur  lex,  et  quai  oportet  dimit- 

«  At  vero   quaecumque  etc.   »  Prima  in  tere    principi.    Secundo    ponit  rationem 

duas.  In  prima  facit  quod  dictum  est.  In  ad  probandum  quod    melius  est  legem 

secunda  ex  eodem  infert  quod  mehus  est  principari  quam  hominem,  ibi,  «  Qui  tjui- 

legem  principari  quam  plures  optimos,  dem  etc.  »  In  prima  dicit  quod  illa  quaj- 

ibi,  ((  Secundum  eamdem  etc.  »  In  prima  cumque  non  possintterminari  perlegem, 

dicit,  sicut  dictum  est  :  jiistum  est  aequa-  nec  homo  secundum  se  polestfacerenota 

les  secundum  virtutem  et  dispositionem  et  manifesta,  nisi  per  prudentiam  mul- 

naturalem  habere  *quale  ;  propter  quod  tam  et  longam  experientiam  :  lex  vero 

manifestum  est  quod  si  sintplures  sequa-  de  particularibus  nihil  ordinat  secundum 


MllKll  III.  209 

sr,  HtMl  limlimi   iii    iiniviM'siili.  I.sl    luiiiii  ali(|iii(l  [trr  ijiiod  asHimiliiliir  homo  \m%- 

oimiuMalio  univorsaliH  ;   t\\    idcn   (licliim  liis,  scilirut  ap|»«litinn  siMiHitivum.   SimI 

rsl   ipsum  (lollc(MH5  iu  ali(|iio  parrn  iilan,  midiiiH    «sl    piincipari    ali(|iii(l    (liviniitn 

cl    lalia    (liinilli     principi.    (pi.i'    oporlcl  (piam  coniimclimi   licsli.i'  :   (piia  si  priii 

ipsiim   (lispoii('r(^  cl  jiidicarc    scciiiidiim  cipcliir  liomo  scciindiim  inlcllccliim  ciim 

rcclam  soiilcnliam.    Ilcnim  si  alii|iiid  iii  ap|i(dilii   s(Misilivo,  ciim  in  apficlilii  sinl 

vcnialursiMMindiim  ralioncmiiKdiiis  (pi:im  passioncs  jicrvcrliMilcs  ipsiim,  cl  pcr  cou- 

lc\  posila  diMcrmincl,  islnd  dimitlciidiim  scipnMis  ■pidiciiimnilionis,  conliiiKct  lau- 

csl  principi  iil  ips(^  ordiiicl  pro  Ic^mv  ll;i  dcm  (pntd  |irincipans  cxislciis  iii  [)assiono 

(piod   duo  (limilliinliir    |)riiicipi    :    iiiiiim  coiKMipisccnliic    cl    furoris,    ipiod  lionos 

csl  jiidicaro  cl  dis|u)n(M-ci  rcclo  jiarrKMilii-  viros  lU  virliiosos  iiilcrlicicl  :  lioc  aiilcin 

ria  p(M-  lc,4(MU,  iihi  possihilc  osl  lioc  IhMi  cst   incouv(Miions  :  (pniro  mcliiis  ost  lio- 

por  loi^M^m  :    soiMindiiiii  osl  (jiiod  iihi  lc\  miiicin  p(M"    inlcllcctiim   ahsoliilc  princi- 

scripta  dclkMl  iu  nliqiio  oasu  parliouliiri,  pari,  ipiiim  |)or  iiilcdloclum    conjuiiclum 

dirigal,   ot  hoo   est  pcr  virtulom    ipsius  a[)potilui  sonsilivo.    Cuin   i^Mtiir    iox    sit 

Itrojiriiun  :  vol  si  lcx  posihi  non  sil  hcno  sinc  liassionc  ot  sit  socundiim  ralionom, 

ordinata  socniKhiin  rationom,   dimittitnr  roliiKjiiilnr   i[)Siim  osso   inlcllcctum  siiK! 

priuoipi,utilladimissaiuvonialmoliorom,  ap|)otitu  sousitivo  :  quare  mclius  cst  le- 

vel  pcr  so,  vel  dc  consonsu  multitndinis  ;  gom  priuoipari  (|iinm  homiucm. 

(4  ordinol  por  lct;(Mn.  Doindo  ciim  dicit  u  oxomphim  nutcm  » 

Doindo  onm  dicil  u  qni  (jnidom  »  Dissolvil  ralionom  ([ii;o   [irius  adducc- 

Addnoil  rationom  ad  prohnudum  quod  hntur  ex  simili  in  artihus  operativis  ad 

molius  est  lcgrom  prinoipnri  qnnm  opti-  probnndum   quod    melius    sit  homincm 

mnm  virnm    sc(Mindiim  proprinm  volnn-  principari   qunm  lof^om.  Et  primo  pcr  in- 

tnlom.  Et  osl  inlcllii,M^iidnin  quod  nnnm-  toromplioncm   nssumpti.   Sccundo    inte- 

qnodquc  mnximc  dioitur  illud  vcl  secun-  rimendo   similitudincm,    ibi,     <(    Adhuc 

dum  illnd  quod  cst  prinoipnle  in  eo,   si-  principaliores  etc.  »    Prima  in  dnas  :  se- 

ont  dioitur  in  deoimo  Ethicorum.   Prin-  cundnm  quod  duplicitcr  probat  qnod  non 

oipalc    vcro    in  bomino   est  inlcllectus.  cst  verum  quod  nssumebatur.  Secundn 

Et  idco    maximc   bomo  dicitur  intellec-  ibi,  «  At  vero  mcdici  etc.  »  In  prima  di- 

tus  vel  secundum  intellectum  :    et  tunc  cit  :  quod  assumebatur  prius  ex  simili  iu 

dioitur  bomo  maxime   opciari  cum  opc-  artibus  non  vidctur  esse  verum  sed  fal- 

ratur     sccundum    intellectum.     Contin-  sum.    Assumcbatnr  enim   quod  non  est 

git    autem    quod  bomo    aliquando  ope-  bonum  operari  per  artem,  immo  parvum 

ratur    secundum    intellectum,    ita  quod  sit  :  nec  in  politicis  est  bonum  principari 

non  impeditnr  n  sensn  omniiio,  necsensu  jier  legcm.  Istnd  nutem  non  est  vernm: 

utitnr  nisi  qunntum  slbi  necessnrius  cst:  immo  melius  est,  quod  babentes  arfem 

et  tunc  dicitur  bomo  simpliciter  operari  operenturpereamqunmalio  aliquomodo. 

quia  operatur  sccundnm  id  quod  simpli-  Et  ratio  bujus  est,  quia  opcrautes  per  ar- 

cius  est  in  eo.   Sed  quia  indiget  sensu,  tem  secundum  quod  hujusmodi,  non  ha- 

contingitaliquando  opcrationi  intellectus  bent  passiones  nec  affectiones  sibi  con- 

conjungi  nppetitum  sensitivum,  et  tunc  junctas  ;  et  ideo  propter  amicitiam  nihil 

dicitur  bomo  compositus.  Et  cum  homo  operantur  praeter  rationem  ex  quo  ope- 

operatur  secundum  iutellectum,  nec  im-  rnntur  per  artem.  Operautes    enim  per 

peditur  a  sensu,  tunc  operatur  maxime  artem  curant  ^grotos  mercedem   recu- 

secundum  intellectum  et  rationem,  et  sc-  santes  per  gratiam  solum  :  sed  qui  ope- 

cundum  divinum  aliquid  inexistens  :  tum  rantur  per  prudentiam  propriam  possunt 

quia  intellectus  divinum  aliquid  in  eo  esl ,  habere  passiones  conjunctas  pervertentes 

tum  quia  operatur  supra  communem  mo-  nppetitum  sensitivum,  et  per  consequens 

dum  hominum.  Dicit  igitur  quod  ille  qui  judicium  rationis  ;  multa  faciunt  sequen- 

prajcipit  intellectui  principari  vel   homi-  tes  passiones  dimittentes  rationem  ;  si- 

nem  sccundum  intellectum,  ita  quod  non  cut  principantes  in  politicis  per  passio- 

conjungatur  appetitus  sensitivus  aliqua-  nes  et  afTectiones  multafaciunt  per  gra- 

liter  retrahens,  praecipit  velut  Deum,  hoc  tiam  dimittentes    rationem   rectam.    Et 

est  hominem  secundum  aliquid  divinum  propter  hoc  quandoque  amici  segroti  ali- 

principari  et  legem :  qui  autem  vult  ho-  cujus  suspicantur  quod  medici  volunt  il- 

minem  principari  cum  comitante  appetitu  lum  interficere  propter  lucrum  quod  re- 

sensitivo,  apponit  bestiam,  idest  apponit  cipiunt  ab  aliquo,  tunc  nolunt  quod  ope- 


iio 


|M)LlilCOULM. 


reiitiir  rireu  a-grotuin,  iiec  (ureiit  tMini 
»Bcaiuluiu  iiuliistriiiia,  Hoii  volunt  (|uoii 
opereatur  per  urtma  :  quare  lauairbstuia 
t)Ht,  qiiud  iiibliati  et»t  opMiuri  pur  urtem, 
quuia  [>*',v  iinlustriuia  |)ro(»riuia  :  aoa  1^1- 
lur  iiarvuia  nst  ojitMun  \H'i  uittMU  «lueia- 
ailiaoUuia  uciipiebutur    prius. 

Ueiadu  tuia  dicit  «•  ut  veru  >» 

Uec-lurut  stuuiult)  us.suin|)luia  t^.s.st;  ful- 
KUin  ;  ot  ditit  «luod  laoliu.s  cst  operuri  per 
illud  per  tjuod  certiu»  operuri  potest  et 
rectius  :  sed  per  urteia  certius  et  rectius 
potest  opeiuri,  (|u;iia  pt-r  ratioiifMn  :  (iiiiu 
operualeia  i)t'r  raliont!in  tontinKil  liahere 
[)Ussionespt!rvt!rlentes  juiliciuin  ;et  prop- 
torhoc  medici  a^grotuntes  ud  seipsos  vo- 
cuat  suaaiulosulios  iiuidicos,  propter  lioc 
scilicet,  ipiod  suat  in  pussione,  (iuuaivis 
liabeunt  lial)iluin  artis,  et  tiirbati  a  pas- 
sione  aoa  possunt  recto  judicure.  Simi- 
liter  illi  qui  suiit  mugistri  puluistroi  cum 
se  exeicent  vocunt  ulios  muf,'istros,  ut 
videunt  si  beae  opereatur,  tuiaqnuianon 
poteates  recte  jiidicure  de  propriis  :  qiii 
ut  in  pluribus  aoabeae  judicant  nec  vere 
de  seipsis  :  (]uare  manirestum  est  quod 
jier  pussiones  turbatur  jndicium  raticjiiis. 
Operuns  autem  per  urtem  passiones  iion 
habet  secuntlumquod  liujusmodi  ;  quare 
certins  et  melins  [)Otest  judicare  quam 
per  rationem.  Kt  tunc  infert  quamdam 
couclusionem,  qnu*  sequitur  noii  ex 
immediate  dictis,  sed  ex  prius  diclis  : 
et  seqnitursic,  Dictiim  est  qnod  non  est 
justum  unum  [^rincipari  aliquibus  simi- 
libus  et  aequalibus  seoundum  virtutem 
et  naturalem  dispositionem,  sed  jiistum 
et  eos  vicissim  et  secundum  ordiuem 
principari,et  hoc  est  principari,sccundum 
legem;ergo  justum  est  principari  setun- 
dum  legem  et  operari  :  ergo  cum  lex  sit 
medium  ,palam  est  quod  quaereutes  justum 
quarunt  medium. 

Beinde  cum  dicit  «  adhuc  principalio- 
res  » 

Solvit  rationem  per  interemptionem 
similitudiiiis  ;  et  dicit  quod  ratio  adhuc 
in  alio  deficit,  non  enim  est  simile  in 
arlibus  et  in  poUtiis  :  et  hoc  apparet, 
quia  leges  politiarum  quae  conflrmatae 
sunt  per  consuetudinem,  quia  homines 
secundum  illam  vivere  assueti  sunt,  sunt 
principaliores  et  principalioribus  qiiam 
leges  operativarum  artium  :  quia  leges 
politiarum  sunt  de  agibilibus  in  ordine 
ad  finempolitiaB,  et  de  his  per  quae  per- 
ficitur  anima  :  sed  leges  artis,  sive  ea 
quae  sunt  secundum  artem,  sunt  de  his 


per  (jua'  corpus  perflcitur,  siciit  modlci- 
au.  Sitiil  (jigo  aniinu  est  iiielior  quum 
corpus  et  priacipalior,  sic  lego8  qiiai  suat 
de  liis  per  quui  perllcitiir  uaimu  priiici- 
[)uli(jres  (;t  mtdiores  siiiit  (|iiam  illa;  ((uai 
suiit  de  dispositionibus  td  de  coiilerenti- 
bus  ud  corpus  :  ((uure  iiianifestum  est 
quod  ((uamvis  liomo  secunduia  artem 
judicet  seciin!  et  ciim  ctjrlilndine,  tuinen 
iion  certins  [ler  Itiges  ((uu;  sniit  secuiiduni 
consuetudinem,  noii  secuiidum  arteiii, 
cuia  istu'  siiit  priiici()uliores. 
l)(Miid(!  cuni  dicit  a  at  vero  » 
l'onit  secundaniiatioiKimud  principale, 
scilicet  ad  probandiiia  quod  aoii  est  au- 
tiirale  uniim  dominari  (diiribus  similibus 
secundnin  virtuttMii  :  et  dicit  (|uod  adliuc 
manilesliiia  est,  ((iiod  non  ex^iedit  uiiuin 
priiici[)ari  similibus  secundum  virtutem, 
sed  magis  [ilures  :  qiiiu  principuntem 
oportet  ad  mnllu  inspicere,  sed  uniis  iion 
potest  bene  ins[)icere  :  ([uare  manifeslum 
est  quod  oportet  (|uod  sint  alii  inulti  priii- 
cipantes  sub  ipso  :  ergo  si  a  principio 
fuissent  multi  [irincipantes,  non  videren- 
tur  in  aliquo  diflerre,  sed  melius  fuisset 
ordinatum  qiiam  siiit  niulli  sub  ipso.  Si 
ergo  unus  nonpotest  principari,  nisi  ha- 
beat  sub  se  aliquos  principantes  :  ubi 
autem  omnes  sunt  similes  et  aiquales 
secunduin  virtutem  nullus  naturaliter  sub 
alio  est  :  manifestum  est  quod  non  est 
naturale  unum  principari  similibus,  et 
aequalibus  secundum  virtutem. 
Deinde  cum  dicit  «  adhuc  quod  » 
Ponittertiam  rationem.  Et  primo  ponit 
cam.  Secundo  regrediJar  ad  solvendum 
rationem  prius  adductam  ad  probandum 
quod  melius  sit  bonum  virum  principari 
quam  bonain  legem,  ibi,  «  Sunt  autem 
ctc.  »  In  prima  dicit,  quod  ex  hoc  quod 
prius  dictum  est,  manifestum  est  quod 
iion  est  nalurale  unum  dominari  pluribus 
sed  plures,  quia  secundum  quod  dictum 
est,  virtuosis  principari  debet  qui  melior 
est.  Cum  ergo  duo  sint  meliores  uno  in 
similibus,  manifestum  quod  melius  cst 
plures  dominari,  quam  uiium;  et  hoc 
est  quod  dicit  Homcrus  :  Duo  simuleun- 
tes.  Non  plus  ponit,  sed  supplendumest 
quod  societas  erit  mclior,  quia  unus  ju- 
vabit  alium.  Et  hoc  est  quod  Agamcmnon 
petiit  in  oratione  sua,  quod  haberet  tales 
consultoresquod  non  cssct  justumipsum 
eis  principari,  sed  quod  illi  essent  com- 
principantes  cum  illo.  Manifestum  igitur 
est  quod  melius  est  plures  principari, 
quani  unum  :    non  cst  ergo   secundum 


I.IKK.U  tll. 


i7l 


imliiruiii,  (|iioil  iiMiis  [)i-iii(  ipittiir  pliii-il»iiH 
siiuilihiis  H(U'iiii(liiin  virltihMii. 

Dciiiili^  iMiin  tlicit  (I  siiiit  :tiit(Mn  • 

K('Ki-iMlitiii' iiil  ilissolvciiiliiin  i'.iliiiiii-iii 
priiis  iKJdiictain  iid  |n-(>liaiiiliiin  (|ii()(l  ino- 
liiis  ost  priiicipat-i  hotiiiiii  viiiiin  iinain  li^- 
^oin;  (d  (licit  i|iioil  iii  arlioiiilnis  pnlilii-is 
siiiit  (|iia>ilain  qiia'  oporlrl  iliiniHi  iinlicio 
|irincipatitis,  siciil  snnl  illa  ilo  (piihiis 
Io\  iiun  poti^st  (lolci-iniiiarin  lii  illis  atihMU 
il(>  (piihiis  polcst  lcx  il('ti"i-initiat-(\  ina- 
Mircstnin  csl  ({tiod  niilliis  diihital,  ti- 
ti-iiin  boiioonlinata  sit ;  iiuc.  iiitromitlot 
su  aliqiiis  ad  jiidicandiiin  do  i[)sis  tatn 
(inatn  h^x  non  hciu^  ofdinavi^iit,  |)ro|)l('i- 
(jiiod  iii  istis  inoliusost  loLCcin  [)riiici|)ari, 
(  cuin  le\  sit  sino  passionihus,  [)(>r  (|iias 
porvortitiir  a[)[)otitns,  por  consociuons  ju- 
diciiim  rationis)  ([iiam  [)ritici[)otn  :  sod 
([iiia  lo\  dalur  in  uiiivorsali,  ali([ua  pos- 
suiit  coin[)rolioMdi  pcr  lofj^om,  alia  voro 
eomprohoiidi  ost  impossihilo.  Kx  istis 
oritiir  diihitatio  :  ufriiin  molius  ostpriii- 
cipario^^tiinamlo^^-onMoloptimtim  viriim. 
IUa  voro  do  (]uihiis  [irincipos  consiliantur 
non  possunt  esso  ordinata  per  legem; 
([uoniam  si  ossonf,  noii  iiKiuirercnt  do 
istis  pcr  consilium  ;  ot  idoo  iii  talihus  ju- 
dicahit  princops ;  in  aliis  vero  de  (juihus 
dotormiuavit  lex,  non  judicahit.  Et  sic 
manifostum  cst  (juod  ista  iion  contradi- 
cunt  logcm  principari  in  universali,  ct 
priucipem  in  parliculari.  Non  enim  rectc 
potest  dici  quod  non  sit  expedieiis  homi- 
nem  bonum  judicare  de  talibus  per  le- 
gem  non  dctormiuatis  :  sed  dici  potest 
quod  non  expcdit  unum  solum,  scd  ma-  * 
gisplures;  tunc  cnim  plures  judicabunt 
optimc,  maxime  si  sint  instructi  secuu- 
dum  legcm. 

Deiude  cum  dicit  «  inconveniensque 
forte  » 

Ponit  quartam  rationem  ;  ct  dicit  quod 
inconveniens  est  diccre  quod  unus  duo- 
bus  oculis  et  duabus  auribus  melius  per- 
cipiat  quam  multi  multis  auribus  et  mul- 
tis  oculis.  Et  inconveniens  est  dicere, 
quod  unus  mclius  operetur  duabus  ma- 
nibus  etduobus  pedibus  quam  multi  mul- 
tis  pedibus  et  muUis  manibus.  Simlliter 


iiiconvoniuiiH  oHt  (piod  iiiiiis  muliiiH  juiii- 
cut  pur  Hiiain  iirtiihnitiain  (|uain  miilti  ;  ••( 
id(M)  vidcmiis  (|iii)il  |)riiici|)(vs  raciniil  sihi 
niiiltos  oi-iilos  (d  iniilhis  tnaiiiiH  (d  [xmIos, 
i|iiia  faciiint  Hihi  miilloH  roin|iriiici|mnti;H: 
lioH  (Uiiin  vocat  [)U(los  ut  maiiiis  ot  ociiIoh, 
i|iiia  [)(M'  lios  disc(U'iiutit  ol  ()|)(!rantiir. 
I''ariiitil  aul(Mn  i-i)tn|)i-iiii-i|)(!S  illos,  (|iii 
siint  umici  siii  ul  [)riiici|)atiis  ;  ({uia  sinoii 
osHunt  lunici  utriiis(|iiu,  Kud  alloriiiH,  ni- 
ciit  |)riiici|)atus,  noti  ciirai-ciil  do  hoiio 
[)riii(-i[)is,  s(;il  [)riiici[)attis.  Itoiiiin  si  iioii 
diligoroiit  |)riiici[)atuin,  sod  [)rinci|)om, 
iioti  ciirarunt  do  hoiio  [)riiici[)atus.  (>[)or- 
lol  aufoinc()mpriiici[)aut(!sciiraro  do  hotio 
[)tiiici|)is  ot  [)i-iiici|)aftis  Et  idoo  facitiiil 
t-()in[)riiii-i[)aiitos  amicos  sui  ot  priiici{)a- 
tus,  quia  amici  non  faciuiit  nisi  qiiod 
rocttim  ost  et  lionostiim  :  ot  si  siint  aini(-i 
[)riiici[)is  ot  [)riu(-i[)atus,  [)rociiraiit  ho- 
niitn  utritisiiiio.  .Modo  ita  est  ([iiod  amicos 
oportot  ossesimiles.  (juaro  si  istos  opor- 
totesse  compriiicipantos  illi,  mauifostum 
ost  ({110(1  similos  et  a!qtialos  socundiim 
virtufom  oportet  similitcr  priiicipari.  .Non 
igitiir  naturale  est  unum  sccundum  suam 
voluntatom  principari  ali([uihus  similihus 
ot  a!(itialihus  ci  secandum  virtutem.  Et 
adjungit  recapitulando,  dicens  quod  ista 
suiit  quse  faciunt  dubitare  de  regno.  Et 
est  intelligendum  circa  id  quod  dictum 
est,  quod  assumil  princeps  sibi  comprin- 
cipantes  amicos  sui  etpriucipatus,  quod 
ratio  principis  sumitur  a  ratione  princi- 
patus  ;  et  ideo  bonum  priiicipis  estiu  or- 
dinc  ad  principatus  bonum  :  et  ideo  qui 
diligit  priucipem  socundum  quod  princcps 
est,  diligit  principatum.  Sed  ille  qui  prin- 
cipatur,  duobus  modis  potest  considerari 
vel  secuudum  quod  princeps,  vel  secun- 
dum  quod  homo  talis  ;  et  ideo  potest  ali- 
quisdiligere  ipsum,  vel  secuudum  quod 
princeps,  vel  secun(lum  quod  taUs  homo. 
Si  diligatipsum  secunduinquodprinccps, 
diUgit  principatum  ;  ct  procurando  bona 
unius,  procuratbona  altcrius.  Si  diUgat 
ipsum  secundum  quodtaUs  vel  talis,  non 
oportct  quod  diligat  principatum  :  et  tuuc 
procurat  secundum  quod  taUs  vel  taUs, 
iion  procurando  de  bono  principatus. 


'212 


I'()LITIC()KIJM. 


LKCTIO  XVI. 


Ueclarat  tjuibus  civitatibus  reyeifn  creare  conveniat,  et  quiltus  optimatum 

adrninistrationein . 


AMTIUUA. 

6«(1  furte  bttic  iu  aliquibu»  quideuj  babeul  hoc 
niodu,  iu  ali<iuitiu«  dutt^ui  uuu  tiic  :  cbt  euiui  iilii{uiJ 
iiaturtt  Je^pulicuui,  et  uliud  |)uliticuai,  et  justuiu,  et 
luiirereus  :  tyruuuicuiu  Huteui  uuu  e^t  tfecuuduiu 
unturiiui,  ue>|Ue  iili.iruiii  (lulitiiiruiu  qu<jecuiui|ue 
Irriii-xif  n:iiiiiic:i  auut;  hijec  euiui  tiuut,  quia  [jroitcr 
uuturuiii. 

Sed  ex  dictit)  uiaiiiredtuiu,  (|uud  ia  ttiuiilibus  (|iii- 
ileui  et  a;ijualibuH,  uLH|ue  expcdieu.s  eat,  ueiiue  jiis- 
tiiiii,  uiiiiiii  duiuinuiu  e^se  uiiiuiuui,  uei|ue  uuu 
eiinteiitibuii  legibiiti,  sed  ipduiii  tiiunjuiiiu  liil  le.<c ; 
ucqiie  legilius  e.xirteutibiis ;  iieque  boiiiiui  boiiiri, 
Mei[ue  uoii  boiiid  tion  bonuiii,  iieque  %\  secuuduiu 
virtuteui  uielior  %\i,  uisi  uiodo  quodum. 

(juM  iiuteiu  luoilus,  diceuduiii.  Dictum  est  auteiii 
ttliqualiter  et  priiis.  Priiuo  auteiu  deteruiinanduin 
qiiid  8it  reguubile,  etquid  sit  aristocraticuiu,  et  quid 
politicuui. 

Hegiittbile  quidem  igitur  talia  est  multitudo  iiuje 
nuta  eat  rerre  geniis  &upere.xcellen8  seciindum  vir- 
tutein  ad  prieaulutiim  {luliticuu).  Aristocratiu  uutem 
iiiultitudo,  quiJB  nutu  est  rerre  multitudiiieiii  poten- 
tem  re^i  priiiciputu  liberorum  ab  iis,  qni  secundiiin 
virtuteui  pra;sidibus  ad  politiciim  principutum.  Poli- 
lica  uuteui  luultituilu  iu  quo  nata  est  tieri  naillitudo 
politica,  potens  priucipari  et  subjici  secundum  le- 
gem  distribuentem  principatus  secundum  dignitaiem 
upuleutis. 


Cum  igitur  vel  genus  totum,  vel  aliorum  unum  ac- 
ciderit  esse  differeules  aecundum  virtulem  tautum, 
ut  e.xcedat  qua  iilius,  eam  quae  aliorum  omnium, 
lunc  justum  est  genus  hoc  esse  regale  et  dominans 
omnium,  et  regem  unum  hunc.  Sicut  enim  dictum 
prius,  uou  solum  sic  habet  secundum  jiislum  quod 
prorerre  consueverunt  qui  politias  instituerint,  et 
qui  aristocratias  et  qui  oligarchias,  et  ilerum  qui 
democratias  :  penitus  euim  secnndum  excessum  vo- 
luut,  sed  excessum  non  eumdem,  immo  secundum 
quod  prius  dictum  est.  Neque  enim  occidere,  vel 
tugare,  neque  relei^are  utique  talem  decens  est,  ne- 
que  ullo  subjici  secuudum  partem ;  non  enim  nata 
est  pars  excellere  ipsum  omne.  Ei  autem  qui  tantam 
exceilentiam  habet,  hoc  accidit.  Quare  relinquitur 
solum  obedire  tali  et  dominum  esse,  non  secundum 
partem  sed  simpliciter. 

De  regno  quidem  igitur  quas  habet  differentias, 
et  utrum  non  expediat  civitatibus,  aut  e.xpediat,  et 
quibus,  et  quomodo,  determinatum  sit  hoc  modo. 


Quoniara  autem  tres  dicimus  esse  rectas  politias, 
horum  autem  necessarium  optimam  esse  eam  qufe 
ab  optimis  dispensatur,  talis  autem  est  in  qua  acci- 
dit  vel  unum  aliquem  simul  omnium,  vel  genus  to- 
tum,  vel  multitudinem  excedentem  esse  secundum 
virtutem,  iis  qnidem  subjici  potentibus,  iis  autem 
principari  ad  delectissimam  vitam.  In  primis  autem 
sermonibus  ostensum  est,  quod  eadem  necessarium 
viri  virtutem  esse  et  civis  optimae  civitiitis  :  mani- 
festumque  eodem  modo,  et  per  eadem  fit  vir  studio- 


Sed  furtuHsis  hicc  in  nuuuulliii  vera  Hiiut,  in  aiiia 
uou  item.  E^t  euiiu  aliquud  geuiis  bouiiiium  ad  im- 
periiim  doiiiiui  rereiidiiiii  uptuiii  iiatiira,  aliud  ad 
legium,  aliudque  ud  iiolitiuiu  :  et  ciiiijue  horuiii  aliud 
est  ju*,  uliudqiie  ulile.  Tyruuiiicuiii  unteiii  iioii  eut 
iiutnric  cou.sentuiuuim,  iiijqiie  ullu  uliurnin  reipuiilica! 
roriiiuruiii,  quiJB  u  recto  tlellexeruut.  Hii!c  eiiim  fiunt 
praiter  uuturuiii.  Veruiu  ex  iis  qnui  dicta  suut  pern- 
|)icuuiu  est,  iuter  siuiileB  et  ueiiuules  neque  utile  esse 
iieque  jnstuiu,  [leues  niiuin  esse  omuium  reriim  po- 
tcstuteiu,   neqne  »i  uon  siut  leges,  sed  i[)se  sil  tam- 


qnuiii  lex,   ue<iue   si  siut  leges;  neque  peues  unum 

viruiu  bonuiii  bouoruin,  ueiine  [ 

uuiii  iioubouorum;  ueque  (Jeni([ue  si  virtute  ceteris 


)Uoruin,  neinje  [)eiies  ununi  non  bo- 


ijra^slet,    uisi   certo   ([iioduui  modo.  QiiiH   auteiu  uit 
lic  modiis,  exponendum  e«t;  quamquam  dictum  est 
quodammodo  jam  a  uobis  uutea. 

Sed  definiendum  est  primnm  genus,  quod  sit  ap- 
tura  ad  iinperium  regium,  qiiod  ad  aristocraticnm, 
([uod  ad  puliticum.  Apta  igitur  est  ad  imperiuni  re- 
gium  snbeunduin  multiludo  hujiismodi,  ([uae  sic  est 
compuratu  iiatiira,  ut  genus  rerre  [jossit  virtute 
[inestans  ud  civilem  priucipatum.  Aristocratica  niul- 
tiludo  est,  si  qui  liberi  com[)aruli  sunt  ita  a  uatura, 
ut  rerre  [)ossint  imperium  hoininum  virlute  superio- 
ruiu  et  quasi  ad  principntnm  civiiein  natorum.  Poli- 
tica  auleiu  multitudo  est,  in  ([ua  solct  esse  uaturu 
mullitudo  niililuris  et  bellica,  qua!  potesl  [larere  at- 
qne  im|)erare  ex  lege,  pro  diguitate  et  meritis  im- 
peria  et  magistratus  victum  liberalem  habenlibus 
Iribuente. 

Quum  igitur  acciderit  ut  aut  genus  totum  aut 
etiam  aliorum  aliqnis  unus  exoriatur,  ita  ceteris  vir- 
tule  prajstans,  ut  iilius  virtus  aliorum  omnium  vir- 
tuti  antecellat,  tunc  justum  est  hoc  genus  esse  re- 
gium  et  in  omnes  poteslatem  obtinere,  ethunc  unum 
regem  esse.  Ut  enim  aulea  dictum  est,  non  modo  sic 
se  res  habet  ex  ratione  juris  ejus,  quod  proponere 
solent  ii  qui  respublicas  instituunt,  tum  qui  aristo- 
cralicas,  tum  qui  oligarchicas,  et  rursum  qui  demo- 
cralicas;  omnes  enim  pro  ratione  prsestautiae  hono- 
res  et  magistratus  censent  esse  dererendos  :  non  ta- 
men  pr<Estantiam  eamdem  omnes  dicunt,  sed  eo 
jure,  quod  anle  dictum  est. 

Nam  neque  talera  viruin  interficere  neque  in  exi- 
lium  pellere,  neque  ostracismo  ejicere,  neque,  ut  vi- 
cissim  et  pro  virili  parte  imperio  pareat,  postulare 
decet  scilicet.  Non  enim  natura  comparatum  est  ut 
pars  totum  superet  :  at  ei,  cujus  tanta  prffistantia 
est,  hoc  contingeret.  Quare  reliquum  est  tantum, 
nt  tali  viro  ceteri  pareant,  et  penes  hunc  sit  arbi- 
trium  rerum  omnium,  non  pro  virili  parte  aut  vicis- 
sira,  sed  simpliciter.  De  regno  igitur,  quod  sintejus 
differentiae,  et  utrum  conducat  civitatibus  necne,  et 
quibus  conducat,  et  quomodo,  sit  a  nobis  delinitum 
hoc  modo. 

Quoniam  autem  tres  dicimus  esse  rectas  reipu- 
blicae  administranda;  formas;  harum  autem  eam 
necesse  est  optimam  esse,  quae  ab  oplimis  viris  ad- 
ministratur;  talis  autem  est  ea,  in  qua  contiugit  ut 
vel  unus  aliqiiis  uuiversis,  vel  geuus  tolum,  vel 
multitudo  virtute  prcestet,  ex  qua  iiuiltiludine  alii 
parendi  alii  iinperandi  racultatem  habent,  eo  cousi- 
lio,  ut  oplime  vivant  :  libris  autem  superioribus  de- 
monstratiim  est  nobis,  eandem  necessario  esse  viri 
boni  virlutem  et  boni  civis  in  civilate  optima  :  pers- 


I.IMKK  III. 


S73 


«tiD,  ol  (■ivilaliiin  iiiiilitiirt  iitii|Uii  i|ui(  urutocrntixii- 
tiiiii  i<t  rc^iio  f(iilioriiiilniii. 

l.liiiu'it  (iniiit  rt  (liii(-i|iliiiii  cl  nHKiiiMiiiliiicK  (•jiMiriii 
fcrc  i|iiii>  riiciiiiil  iitii(ii()i«iiui  viniiii,  ct  i|iiii>  riiciiiiit 
|i(ililiriiiii  cl  rcf(iiic. 

llclciiiiiiialiM  aiilciii  lin,  ilo  iioliticn  o|itiiun,  jniii 
lciiliiiiiluiii  iliccid  i|iiii  iiutii  xil  llcri  iiiiiili),  i<l  iiihlitiii 
(|iiiiiii()il>i,  iiccK.HMc  ulii|iii<  fiicluriiiii  (lu  iiiitu  coiivu- 
uiuiilem  »poculiitiouuui. 


|iiciiuin  u«t,  uikIiiiii  iiinilit  ii»ilciiii)iic  artiliiu  «l  llifrl  vi« 
riiiii  liiiniiiii  fll   clvitntoiii  coimliliii  |>i»iii)  v«|  aritto- 
(  riiti 'Aiii  vul  rvK>'>*u 
(,iiiiiri<  unduiii  fcr«  iiKtiliiln  cl  Mnn  inor^t  eruul, 

(|llll<  VirUIII  liolllllll  cflli  iclll,  cl  i|i|il>  piilllli  iiiii  r\  n,{ 
rcKIIIIIHllllII     M|illllll.      illx    llllll  III     ilctlnilln,    c(   •i;,li|||«| 

jiiiii  rcipuliliiui  ikiliiniiii>triinilii'  fiirinu  ilncic  inii/tii- 
iliiiii  ckI,  i<l  i|iiiiiiiini  |iactii  onri  nolcnt  niitnrn,  d 
i|iiiiiiiii(lii  iiiitliliii  Ncc.ciiiic  i^itur  mt,  (iiii  (li)  cn  coii- 
vuuiculur,  «l  itu  ul  ruH  |iotlulat,  (iii|iulnn)  vult... 


Posti]iiiun  IMiil(i.so|iliii.s  |)()StiU  nitioiios 
ml  ost(Mi(l('M(liiiu  (|iio(l  iiou  cst  iialiinilc 
uiiuiu  priiicipaii  iiliirilius  sccuiulmu  vir- 
tutciu,  iu  [liutc  istii  (lclcriuiiiiit  vciilalciu: 
ot  dividitut'  iu  (iiiiis.  Iii  |iriuia  propoiiit 
iutoiitioiictu  suaiu  cuiu  (piiuliiui  (lisruic- 
tiouc.  lu  sccumlii  lUiiuircstiil  ciiiu,  ihi, 
«  Sod  ex  dictis  ctc.  »  lii  priuui  (licit  :  ilii 
dictiim  t]uod  non  expedit  unmndoniiuiiri 
nmllis  similibns  :  sod  forto  in  arupiiltus 
ox[)odit,  iii  idiiiuibus  nulom  yon  cx[)cdil. 
Uiido  ost  iiitoHiKi''iduiu  ([uod  arK|uid  ost 
jnstum  ct  confoions  secuudum  natnram 
iu  ordino  ad  domiuativam,  aliud  ost  jus- 
tum  iu  ordiuo  ad  [)olitiam:  ct  miuiifcstum 
ost  ciiu)d  ista  nou  suiit  nnum  ct  idciu.  Et 
hoc  apparet,  (]uia  principalns  dominati- 
vus  est,  in  (juo  aliqnis  priucipatur  altcri 
qni  natus  ost  subjici,  sicut  ost  sorvus  : 
ct  principalur  primo  ct  priiicipalitor  ad 
bouum  projirium.  Principatns  autem  po- 
liticus  in  quo  principalur  aliquis  libcris 
et  aequalibus  sccunclum  virtutcm  ct  ad 
bonum  subditorum.  Sicut  ergo  principa- 
tus  isti  sunt  divcrsi,  sic  justum  quod  est 
in  ordinc  ad  unum,  non  est  idem  quod 
justum  in  ordine  ad  alium  principatum  ; 
et  ideo  mauifcstum  cst  quod  uon  sunt 
idem  justum  domiuativum  et  justum  p(> 
liticum.  In  tyranuide  autcm  et  in  aliis 
trausgressis  nou  cst  justum  simpliciter  : 
quia  inillis  politiisin  quibusest  tiuis  prcC- 
ter  naturam  nou  cst  justum  simplicitcr  : 
sedin  transgressis  politiisest  finispraeter 
naturam  :  sunt  enim  hujusmodi  politicO 
secuudum  naturam  :  ergo  in  ipsis  non 
est  justum  simpliciter  vel  secundum  na- 
turam. 

Deinde  cum  dicit  <(  sed  ex  lUctis  » 
Declarat  solutionem  in  speciaU ;  et 
primo  dcclarat  quod  iu  simiUbus  secuii- 
dum  naturam  et  aequaliter  se  habentibus 
ad  virtutem  non  est  justum  esse  unum 
dominum  uisi  aliquo  modo.  Secundo  de- 
clarat  quis  est  ille  modiis,  ibi,  «  Quis  au- 
tem  etc.  »  In  prima  dicit  quod  patet  ex 
dictis  quod  non  est  secundum  naturam, 
nec  expedit,  nec  justum  est,  unum  prin- 
cipari  simiUbus  et  aequalibus  secundum 
XXYI. 


\  irtiitom,  Hivo  non  ]irinci|M'tiir  socuiidiim 
lc^^'U),  sod  sociiiidiiiu  voliiiiliilcui  siiiim, 
tiiui|UiUU  sit  i[iso  1(!X  ;  sivc  uoii  iuiiici- 
|)otur  siMuiidiiiu  siiiim  iiro|)riam  voluii- 
tatom,  siu\  sociindum  loKein ;  sive  eliam 
|Miiic('[)s  sit  boiiiis  v.i  siibditi  boni  ;  sivo 
ipso  sit  lUiilus  ot  i[isi  midi ;  sive  sit  mclior 
ot  excollcutior  oiuuibiis  aliis  in  virlute, 
nisi  aliiiuo  modo.  Ajiparel  aiilem  hoc 
ox  dictis.  Sicut  ciiiiu  diclum  ost,  justiim 
ost  (juod  similibus  soc.uudum  virtiit(un, 
sit  oadom  digiiiliis  :  si  juitom  similibus 
socundum  virtulom  nnns  |)rinciparotur 
non  csset  eis  oadem  diguitas.  Iteruin 
dictum  est  prius  (juod  pluros  plura  pos- 
sunt  vidore  et  rcctiusjudiciiut  (juain  unus: 
ex  istis  manifestum  est  quod  non  est 
justiim  similibus  existentibus  secundum 
virtutcm,  uuum  ex  illis  principari. 
Doindo  cum  dicit  «  quis  autcm  » 
Declarat  quis  est  modus  ille  quo  expe- 
dit  unum  principari  pluribus.  Et  primo 
pra^mittit  intentum  suum.  Secundo  pro- 
scquitur,  ibi,  <(  Regnabile  quidem  etc.  » 
In  prima  dicit  quod  dicendum  est  quis 
est  modus  iUe  quo  expedit  unum  princi- 
pari  pluribus,  et  qualiter.  Aliqualiterau- 
tem  dictum  est  prius  quis  estmodusiUe; 
scilicet  ubi  qua^sivit  ,  utrum  excedens 
omnes  alios  virtute  esset  civis.  Sed  an- 
tequam  dicamus  quis  est  modus  ille,  di- 
ceudum  est  quid  sit  regius  status  et  op- 
timatum  et  poUticus.  Et  ratio  hujus  est, 
quia  ista  suut  objecta  politiarum,  et  ex 
ratione  istorum  aliquaUter  apparebit  pro- 
positum. 

Deinde  cum  dicit  «  regnabile  quidem» 
Prosequitur;    et  primo    declarat  quid 
est  unumquodque  istornm.  Secundo  de- 
clarat  modum  illum,  ibi,    «  Cum  igitur 
etc.  »  In  prima  dicit  quod  regius  status 
est  cui  subjicitur  multitudo  quae  nata  est 
subjici   secundum  incUnationem  natura- 
lem  aUcui  superexceUenti  in  virtute  ad 
priucipatum  politicum  vel  regalem.  Sta- 
tus  optimatum  vero    est   cui  subjicitur 
muUitudo  quse  nata  est  sustinere  domi- 
nium  muUitudinis  studiosorum  ;  quae  sci- 
licet  multitudo  studiosorum  nata  est  regi 

18 


27  4 


rMlJTICOKlIM. 


pnunpuUi  Dptiinatum  et  litjertjiuui  uii  lils 
qui  liriitcipuutuc  ^ucuuduin  virtutiuu  iu 
ordiuu  a<l  politieuui  iiriucipatuui  :  (luliti- 
euii  autein  e^i  luultitud*)  qua'  uata  est 
8ubjit'i  et  [iriuci{)ari  quauiloquusrcuudum 
leg^eiu,  Sfcuitdum  (iuam<lislril)uitur  piiu- 
ci[ialus  \id  dif,'uitati'S  ttMiuiorihus  Alii|ui 
textus  le^uut  o[)uluuti8;  et  ideo  intelli- 
gendum  est  <)[)uleutis  vel  ogeui»,  utris- 
que  tameu  virtiiosis. 

Deiiule  cum  dicil  «  cum  igitur  » 
iJeclarat  ([uis  est  ille  modus,  secundiim 
quem  expedit  uuum  [)riuci[)ari  [^liirihu», 
et  qualit»^".  Kt  [irimo  fa<Mt  lio<;.  Secuudo 
reca[)itulat,  ihi,  «  l)e  reyuo  ([ui<lem  etc.» 
lu  [)rima  dicit  ([uod  si  coulingat  unum 
totum  Kcnus  vel  unum  inter  alios  sic 
dillerre  iii  ^eiiere  ab  aliis  seciindiim  vir- 
tutem,  ut  virtus  ejus  excedat  virtutem 
omuium  aliorum,  justum  cst  hoc  genus 
esse  regale,  vel  illum  si  sit  iinus,  et  re- 
guum  et  domiiiium  esse  uimm  omniiim: 
hoc  enim  est  secundum  naturam  ([uod 
ille  qui  cxcedit  secuiulum  virtutem  sit 
dominus  aliorum.  Krgo  si  virtusalicujiis 
excedat  virtutcm  aliorum,  naturale  cst 
quod  iste  sit  rcx  et  domiiius.  Ncc  solum 
proptcr  hoc  justum  cst  illum  esse  rcgcm 
quia  excedit  absolute,  sicut  est  prius  dic- 
tum  quod  omnes  illi  qui  institucrunt  po- 
litias  dixcrunt  qiiod  justumest  principari 
illum  qui  cxcctlit,  sicut  ctqui  optimatum 
et  qui  paucorum  potentum  et  qui  popu- 
larem  statum  instituerunt.  Omnes  enim 
considerantes  ad  excessum,  dixerunt  il- 
him  qui  cxccditdebereprincipari :  quam- 
vis  non  eumdcm  excessum  ponercnt :  scd 
quidam  sccundum  virtutem,  quidam  se- 
cundum  divitias,  alii  secundum  liberla- 
tem  :  sed  cxpedit  istum  principari  qui  ex- 
ccdit  alios  secundum  virtutcm  :  nec  ex- 
pedit  interimere,  velrelegare,velfugare: 
hoc  enim  esset  tollere  regulam  vivendi  a 
civitate  velregione.  Iterum  non  expedit 
istum  principari  secundum  partem,  sed 
omnibus ;  nec  secundumaliquodtempus, 
sed  semper ;  quia  pars  non  est  nata  ex- 
cedere  suum  totum  :  sed  iste  in  virtute 
excedit  omnes  alios  :  ergo  alii  suiit  pars 
respectu  istius  :  ergo  non  sunt  nati  exce- 
dere  ipsum,  sed  semper  excedens  magis 
secundum  virtutem  debet  principari. 
Quare  relinquitur  istumdebereprincipari 
omnibus  et  semper,  et  dominum  esse,  et 
omnes  illi  tali  obedire  quasi  ex  inclina- 
tione  naturali.  Sed  est  intelligeudum 
quod  quamvis  multi  conveniant  in  vir- 
tute  et  disciplina,  oportettamen  quando- 


(|ue  iiiium  [)riiu'ii)aii  [iriucipatu  regali. 
Kst  enim  ali([ua  miiltitudo  virtiiosorum, 
et  ha'c  digiiitatem  liabet,  et  dicilur  miil- 
titudo  [lolitica.  Alia  est  ([ua;  detlcit 
a  ratioiH?  mulliim,  v.i  liau;  dicitur  domi- 
iiativa.  l'traiu<iiie  expcdit  rcgi  priucipatii 
rt*gali  :  piiiuam,  iii([uautum  est  iiuiisqui 
excedit  oiniies  alios  in  virtute  ;  aliam  au- 
tem  expedit  regi  uuo,  inqiiantiiin  esl  ali- 
quis  ([iii  excedit  omues  alios  iii  virtuto  : 
Kcd  (liHert :  ([uia  iu  prima  [)rincipatus 
politicus  luultum  dislat  adominalivoprin- 
cipatu  :  iu  secunda  aiitiim  niultum  appro- 
[linquat,  (|uia  iniiltitudo  ista  a  ratione 
deticit,  [)rima  aiit<Mu  iion.  Itcin  diHerl, 
quia  secuudum  regnum  diuturniiis  est 
quam  primum,  quia  ad  secundum  minus 
de  virtutc  siilTKit  (iiiam  ad  piiinum;  et 
ideo  facilius  potcst  iuvcuiri  uuiis  ([ui  ex- 
cedat  alios,  in  primo  iion.  In  prima  euim 
multitudine,  quia  omnes  attingunt  ad 
rationem,  contingit  esse  ali([uos  qiii  pos- 
siint  invcnire  divcrsas  vias  et  modos  ad 
expellendum  priucip«jm.  Non  sic  est  in 
sccunda,  quia  in  secunda  deficiunt  a  ra- 
tione ;  et  itleo  non  possunt  invenire  vias 
et  cautelas  coiitra  principantem  ;  et  ideo 
secundus  principatus  plus  durat  quam 
primus. 

Dcinde  cum  dicit  «  de  regno  » 
Uccapitulat;  et  dicit  quod  de  monar- 
chia  regali  quas  habet  diflerentias  ct  mo- 
dos,  et  quaj  sunt,  et  utrum  non  expediat 
unum  principari,  et  quibus  expediat,  et 
quomodo,  dictum  est. 

Deinde  cum  dicit  «  quoniam  autem  » 
Declarat  quod  eadem  est  virtus  optimi 
regis  et  viri  sludiosi;  et  adjungit  etiam 
statum  optimatum,  Et  primo  lioc  decla- 
rat.  Secundo  continuat  se  ad  dicenda,  ibi, 
«  Detcrminatis  autem  iis  etc.  »  Prima 
in  duas.  Primo  ostendit  quod  eadem  est 
virlus,  per  quam  aliquis  instituit  rempu- 
blicam  optimatum  et  regnum  optimum, 
et  viri  studiosi.  Secundo  ex  dictis  infert 
unam  esse  disciplinam,  et  per  consequens 
unam  virtutem  regis  optimi  et  politici, 
et  optimi  viri,  ibi,  «  Quare  erunt  etc.  » 
In  prima  dicit  quod  cum  sint  trespolitiae 
recte  ordinatae,  secundum  quod  dictum 
est  prius,  illa  inter  alia  optima  est,  quaj 
regitur  et  dispensatur  ab  optimo  virovel 
ab  optimis  viris,  quia  ad  optimum  finem 
ordinatur  :  semper  enim  quod  fit  ab  op- 
timo  agente,  ad  optimum  flnem  ordina- 
tur  per  se.  IUo  igitur  quae  ab  optimo  viro 
vel  optimis  viris  dispensatur  optima  est. 
Talis  autem  cst  politia  illa  in  qua  princi- 


LlilKU  III.  iTK 

paliir  iiiiiis  vcl  liilmii   iiiiiiiii   ^.ciiiis,  m-I  (•i\i'iii  iMiJiliciim,  d  ir^^jilcs  virf»s.   Ilutio 

iii  (|iiii  iiiiilliliiil(M>.\(-(*il(>ns  scciiiiiliiiii  vir  iiiilciii  liiijiiH   ('(iMS('i|iiciili.'i- «•st,  i|iiia  pcr 

tiilcin   priiicipiiliir,  iii  i|ii:i  ipiid.iin   pos-  illani    virtnlcin    |>cr  (pi.uii   .iliipni  caiiHu 

snnt  snhjici  (M  priiici|iari  lul  clcclissiinaiii  |icr  so  ot   priino  iiislitiiit  alitpicni  cfrnc- 

ot  pcircclissiiuam  vilam,  scilicct  (pi.i' csl  liiin,  pcr  camdcni  csl  cl   (lclcrmin.dnr ; 

scciiiuliim   virliilcm   |)circclissimam.  Os-  jicr  idcm  ciiim    csl   aiiipiid  cl  o|)cralnr. 

tcMisnin  anl(Mn  Inil  (piod  arKpiu  inodo  imi-  Scd  pcr  virtnlcm  lioni  cl  stndiosi  viri  ins- 

doni  ost  virtns  optiini  viri  ot  o[)tiini  ci-  titnil  rox  poliliam  rcKHlcin,  ot  institntor 

vis,   (piar(^   manifcslimi  (vst  ipiod  codcm  slaliis  optim.iliim,  sliiliim  oplim.iliim,  iit 

nuxlo  ot  pcr  canul(Mn  virlnlcm  pcr  (piain  prolialiim   csl    priiis.   l-iigo   p(;r  c.imdiMii 

ali(piis  ost  vir  sfiuliosiis,  inslitnif  lias  [»o-  siiiit,    Iiic  anf(*m  ost  rc.x,  Iiic  anfcm  ost 

litias,  scilicot  rofifnnm  ct  oi)fiinafnm  sfa-  instifntor  statns  oitfimafnm. 

tnm.  Dciiulo   cum  dicit  u  dctorminatis    nn- 

Doindo  ciim  dicif  k  ipiarc  ornnf  n  fcin  • 

Ex  diclis  inlVrl  iinam  osso  disciplinam,  Coiifiniiat  so  ad  dicciida.  Et  dicit  (}U0(1 

cf  por   cons(Mpions  virtutom  nnani  rogis  liis  doforminafis,  considcrandum  cst^jua- 

opfimi,  cf  polilici,  cl  opfimi  viri.  Ef  dicit  lifcr  of  (punnodo  sit  iristitucnda  opfim.'i 

(piod  si  oadcm  osf  virtus  por  (luani  ins-  rospublica,  ct  quomodo  ncccssc  estcum, 

lifuifur  politia  optiipi  viri,   ot  viri   sfu-  (pii    dcbct    do  ca  faccro   spcculationcm 

diosi,   manifcstum  ost  qnod  oadem  crit  convcnientom,  prius  iii  univcrsali  de  ea 

disciplina,  ot  oa'dom  consucfndinos,  qua'  considorarc. 
faciunt  vinim  studiosum,  ef  (puo  faciunt 


LIBKIl   OUAUTLS 


•lHll.l  I.IIIUI  —  CL'.M  Hi:(.lM,  (iJ'TIMAri'M,  LT  POPIJI,!  KECTAM  ADMIMSTHATIONEM 
tr  tAUl  M  MilA  IN  TKHTIO  I'IU)IM)SITSSi;r,  IN  IIOC  (JIIAinO  SIN(;['I.AS  IN  SLA  MKMHHA 
UKililirr  IT  Ol'liMAM  OMMCM  HKMPl  lii.lCAM  DOCKAT,  THIA  DKiNUK  ClVITATiHLS  OM- 
MHrS  NtCLSSAHlA  PtHPKNUlT,  CONSILIA,  MA(ilSTHATLS  KT  Jl  DICIA. 


LKCTIO  L 


Quod  ud  vinini  /jo/tluutn  pertineat  scire  qux  sit  res/nihiica  prorsus  optuna ,  qux  ut 
secunda  ab  ea  ;  et  cum  multa:  sint  snecies  rerum/jufjiicarunt,  ,omnes  omnibus  non 
conioiire ;  deinde  commemorat  quia  dixerit,  quidvo  dicendum  sit,  proponit. 


A.ITIUUA. 

lu  oumibus  artibuA,  et  scieutiis  ii:;,  quaB  uou  se- 
cuuiiuui  parliculuui  tiuut,  sed  circa  (,'euu8  uuuuiiili- 
quoil,  licrfectis  e.\isteutii)Ud,  uuius  est  considerare 
HUo(i  cuugruit  circa  UHum({uodque  geuu3,  puta  e.xer- 
citatio  curpori  quaiis  quuii  expediat,  et  (juu;  optima; 
ei  puiui  ({ui  opliuie  aptus  uatus  et  proportiouatus, 
optiuiam  uecest^arium  cou^^ruere.  Et  ({Uie  plurimis 
uua  omuibus.  Eteuim  liiJBc  exercitativie  o{jus  est. 
Adliuc  autem  si  quis  nou  attiueutem  desideret,  uec 
habituui,  nec  scieutiain  eorum,  (lua?  circa  agoniam, 
uiliii  uiiuus  e.xercitaturis  discipliuse  et  gyuiuastici 
est  ()rie{)arare  et  bauc  adhuc  poteutiam.  Siuiiliter 
autem,  boc  et  circa  medicativam,  et  navihcaiu,  el 
circa  vestitum,  et  circa  omuem  aliamartem  videmus 
accideus. 

Quare  palam,  quia  ejusdem  scientiic  est  politiam 
optimam  cousiderare',  qu£e  est,  et  qualis  (^uadam 
utique  e.xisteus,  ma.xime  eritsecuuduui  votum,  uullo 
impediente  e.xtrinsecorum,  eti{uae  quibus  congruens. 
Multis  enim  valde  forte  impossibile  sortiri  optimam. 

Quare  optimam  simpliciter,  et  eam   quae  e.x  sup- 

Fiosilis  0{)timam,  non  oportel  latuisse  bonum  legis- 
atorem,  et  eum  qui  est,  ut  vere  politicus.  Adhuc  au- 
tem  tertiam  eam,  quai  ex  sup{jositioue  :  oportet  enim 
et  datam  posse  considerare,  et  a  principio  quomodo 
utique  het,  et  facta  quo  utique  modo  salvabitur  plu- 
rimo  tempore.  Dico  autem,  puta  si  alicui  civitati  ac- 
cidit  neque  optima  polilia  liisponi,  non  abundantem- 
que  esse  etiam  necessariis,  neque  ea  quae  contingent 
ex  eiistentibus,  sed  quadam  [)ejori.  Praeter  omnia 
autem  haec,  eam  quae  ma.xime  in  omnibus  civitatibus 
congruit,  oportet  cognoscere. 

Quo  plurimi  pronunciantium  ne  politia,  et  si  alia 
dicant  bene,  tamen  iu  optimis  peccant  ;  non  enim 
solum  optimam  oporlet  considerare,  sed  eliam  pos- 
sibilem.  Similiter  autem  et  faciliorem,  et  communio- 
rem  omnibus.  Nunc  autem  ii  quidem  summam  et 
indigentem  multis  copiis  quaerunt  solum,  ii  autem 
uiagis  communem  quamdam  diceutes,  eas  quae  suut 
interimentes  politias,  scilicet  Laconicam,  vel  quam 
aliam  laudamus. 


RECENS. 

In  omuibus  aitibu»  et  scieutiis,  qua;  uon  in  parte 
aliqua  iuhaereut,  sed  iii  uno  ali({uo  genere  versautur 
et  suiit  absolutae,  uuius  ejusdeui({ue  doctrinne  eat, 
quid  cuique  generi  conveniat,  videre  :  ut,  qualis  exer- 
citatio  ({uali  cor{jori  couducat,  et  qua;  sit  0{jtima  ; 
(ei  eiiim,  ({ui  optiiue  sit  iialura  iuformatus  et  uiaxi- 
mis  adjuiiieutis  iiistructus,  uecesse  est  optimara  con- 
venire  :  )  et  quae  {ilerisque  una  omuibus  conducat; 
uam'{iie  hoc  artis  gymnasUcaB  {iroprium  est.  Praete- 
rea  etiam  si  quis  ueque  lial)itumjustuin  et  {)erfectum 
cuucu[)iscat,  uei{ue  {^erfectaiii  scientiam  eoruiu  quae 
ad  artem  gyiuiiasticam  pertiueiit,  expetat,  uiliilu- 
minus  taiiieu  [la^dotribaeet  exercitiorummagistriest, 
etiam  liaiic  facultatem  posse  tradeie. 

Atque  liuc  similiter  et  in  scieutia  medendi,  et  in 
arte  iiaviuixi  aediticandarum,  et  iu  ea  qiiae  ad  rem 
vestiariam  pertinet,  iu  omni  alia  deiiique  arte  vide- 
mus  evenire.  Quare  perspicuum  eliain  est,  eiusdem 
esse  scieutiae,  et  quae  sit  optima  reipublicae  aduiinis- 
trandae  forma,  el  quae  qualisve  niaxime  sit  optabilis, 
uulla  re  externa  impediente,  et  quae  quibus  apta, 
pervidere.  Multi  enim  optimam  consequi  forlasse 
non  possunt.  Quocirca  nec  eam,  quae  sim|)liciter  est 
praestantissima,  nec  eani  ciute  pro  rebus  subjectis 
est  optima,  ignorare  debet  lator  legum,  quique  vere 
moderandae  civitatis  peritus,  et,  ut  Graeci  appellant, 
politicus  est.  Poslremo  ne  eain  quidem  oportet  ei 
esse  ignotam,  quaeex  suppositione,  hoc  est,  quae  cu- 
libet  fini  proposito  sit  consentanea.  Oportet  enim 
etiam  datam  quamcumque  videre  posse,  et  quomodo 
ab  initio  constituatur,  et  quomodo  conslituta  diutis- 
sime  conservetur.  Dico  autem  verbi  gratia,  si  cui  ci- 
vitati  contigit,  ut  neque  optima  admiuistraudae  rei- 
publicae  forma  utatur,  neque  sit  instructa  rebus  ne- 
cessariis,  neque  talem  admiuistrationem  reipublicae 
adhibeat,  qualem  rerum  quae  praesto  sunt  natura  fert, 
sed  aliquam  deteriorem. 

Praeter  haec  omuia  autem  eam  quae  omuibus  civi- 
tatibus  maxime  apta  est,  cognoscere  oportet.  Nam 
plurimi  ex  iis  qui  de  civitatis  administratione  aliquid 
prodiderunt,  etiamsi  cetera  praeclara  dicaut,  attameu 
ab  utilitate  aberrant.  Non  euitn  videnda  est  optima 
tantum,  sed  etiam  ea  quae  potest  esse  ;  similiter  vero 
et  quae  facilior  est  atque  omnibus  communior.  NuU"' 
autemalii  quidem  reipubhcae  admiuistrandae  formani 
in  sunimo  praestantiffi  gradu  positam  et  molto  appa- 
ratu  egentem  quifiruut  :  alii  communem  aliiiuam 
commemorantes  potius,  ceteras,  qu;e  usu  rece{it!e 
sunt,  reipublicae  administrandae  fonuHS  tolIentes,La- 
couicam  aut  aliam  aliquam  laudaut. 


IIKK  tV. 


277 


(tpnrlol  niiloiii  liiliMii  iiiiliii'1  oriliiiniii  ml  i|iiiiiii  fi\ 
i-llr  i<\irili'iililiiiH  |iii|'i«tmili'iiiitiir,  i<(  |iiiHHiiil  |iriiHi<i|iii ; 

lllllll|niltll      IIOII      hll     lllltltlM      ll|l||r^     Cill  I  l^l'1'K     |lll|tlilllll, 

i|iiiiiii  iitHlt'tiiM'o  u  |iriiu'i|iiu,  Hiiuil  ul  |ii>hI  uildiMcitnt  u 

;iriiiri|iiii. 

I'|'II||||M-    l|lll)ll    IMIIII     llil'li-4    ll|lll|'|.l<l      l<l      l<\irttl<ltlilltlH 

|u)litiis  juiHHi>  utixtliari  ptilitiriiiii,  Hirtit  ilicliitii  imI  nl 
priiiH.  iliir.  utitciii  iiiipuKHihilK,  iKiiiiiuiilKiii  ipnil  hiiiiI 
Hptii-ioH  iii)litiii<.  Ntiiir.  «iitiii  tiiiutii  ili-iiiiirruliitiit  pii- 
luiit  ipiiiliiin  KHHU,  «>t  tiiwuii  DliKiin  liiuiit.  Nuii  i<hIuii- 
tuiu  liDC  VKiiiiii.  (,)»">'**  opiirliit,  iltlli<rKiitiuH  politiu- 
niiu  iiou  lutin-u  qiiot,  olN|iuil   luoiliH  (■.oinpotiutittir 

Cum  tiUilKitt  nittKiii  liui-  prinlKutiu,  ul  ln^ea  opti- 
11111-«  viiJKrK,  t<l  Kiis  ipiiK  itttii-MiiptK  piilitiuriiiu  (-011- 
^ritiutl.  .\il  politiiis  Kititit  li-Ki-H  opoi-lKl  poni,  ot  po- 
uttiiliir  oiiiiiKH  :  SKil  ttoit  polttiusail  lK^t<s.  l*olitiu  ipti- 
(l(<iit  (-itiiii  Ksl  I  iviliilis  orilo,  ipii  c.wnx  iirttnipnttiti 
i|tto  iitoilo  liistriliiiuiitnr,  (-1  ipiiil  ilotninuns  politiiu, 
vil  ipiiil  ipioil  litiis  Kst  i-ontittitnioitis  siiif;nlis.  Lk^(<h 
utitKin  s(<|)urittiK  signilicititttnnt  poliliuiu  sKcnnilniu 
(ptHS  opoi't(-t  priit(-ipi<s  priitci[i.tri,  ct  oli^icrvurK  trutts- 
f{i'K(liKntKS  ipsits.  (JititrK  palittn  ipioil  (iillVrKnlias,  cl 
nuuiKrnin  UKi-.ossariuui  liuhcrK  poliliiK  nniitstinjitsipK! 
ot  nd  iKfittiu  iiosilioiies.  Non  Knitu  possiliilK  est  eas- 
(loiu  loj?es  confKrro  olijj;arcliiia  uoipto  ilKinocrntiis 
ouiuibu!»  :  9.iquiiioin  ])lurcs,  et  non  unu  (lomocratiu, 
neiiue  olignrcJiiasoltmi  osl. 


Qaoniam  autem  in  prima  methodo,  politiarum  di- 
visimns  Ires  (|uiiletn  rectas  politias,  regnnm,  aristo- 
crntiam,  politicam  :  Trcs  autem  harnm  transgressio- 
nes,  tyrannideiu  (luidem  regni  :  oligarchiam  antem 
arislocrati;e,  democratiam  antem  poliliffi  :  et  de  aris- 
tocratia  anlem  (jnidcm  et  regno  dictum  est  (de  op- 
tima  euim  politia  cousiderare  idem,  et  de  iis  est  ai- 
cere  hominibus  :  vull  euim  utrumque  cousistere  se- 
cundum  virtutem  diirusam)  ;  adhuc  aulem  cpiid  dif- 
ferant  inyicein  aristocratia  et  regnum,  et  quando 
oporlet  regnum  piitare,  determinatnm  est  prius  : 

Reliquum  de  (lolitia  percurrere  ea,  qua;  commuui 
nomine  appellalur  ;  et  de  aliis  politiis,  oligarchia  et 
democratia,  et  tyrannide. 

Manifestum  quidem  igitur  et  harum  transgressio- 
nnm  quiTj  pessima.  et  secuuda  qufB  :  necesse  enim 
eam  qnidem  qnae  primie  et  diviuissimoe  transgressio- 
uem,  esse  pessimam.  Uegunm  auteiu,  uecessarium, 
aut  uomen  sohim  hahere  uon  existens,  aut  propter 
multam  excelleutiam  regis  esse  :  et  tyranuidem,pes- 
simam  existeutem,  plnrimum  distare  a  politia  :  se- 
cundo  autem,  oligarchiam  ;  aristocratia  enim  distat 
mullum  ab  hac  politia.  .Mensuratissimam  autem,  de- 
mocratiam. 

Jam  quidem  igitur  pronunciavit  et  quidam  prio- 
rum,  sic,  non  tamen  in  idem  uobis  aspiciens.  IUe 
quidem  judicavit  omnibns  quideiu  existentibus  Epii- 
cheis,  puta  oligarcliia  bona  et  aliis,  pessimam  demo- 
craliam,  pravarum  autem  optimam.  Nos  autem  to- 
taliter  has  vitiatas  esse  dicimus  ;  et  meUorem  qui- 
dem  oligarchiam,  aliam  alia,  non  bene  habet  dicere  ; 
miuus  autem  pravam.  Sed  de  tali  quidem  judicio  di- 
mittatur  nunc. 

Nobis  autem  primo  dividendum  est,  quot  sunt  dif- 
ferentiae  politiarum  ;  siquidem  sunt  species  plures 
democratiae  et  oUgarchiae. 

Deinde,  quse  coiimuuissima  et  quae  eUgibiUssima 
posl  oplimam  politiam,  et  utique  siqaa  alia  contige- 
rit  aristocratia,  et  consistens  bene,  sed  pUiribus  con- 
gruens  civilatibus  qure  sit. 

Deiude  et  aliarum,  qnae  quibus  eUgibiliis.  Forte 
enim  iis  quidem  necessaria  democratia  magis  quam 
oligarchia  ;  iis  autem  haec.  magis  quam  illa.  Post, 
hoc  aiitem  quoinodo  oportet  instituere  volentem  has 


Alqiii  on  ordinutiii  iiiindniiiln  iiomliilliiii  n*(,  (|iinin 
rucilii  piiKiiliil  i!t  VKliiit  pro  i-i)piiit  prii-ii<iii(iliiiii  r<<''i- 
)iiiro  rl  nd  iihiiiii  ciiiiiiiiiiiikiii  trniinfKrri>.  Nuim  nmi 
iiiiiiori*  opnriii  iint  riiipnlilii  ii-  f>iriiiniii  cnrnifi-iK, 
ipiuiii  uli  iiiiliii  iiovuiii  uliipiuiii  iiiniiiiirru  :  ipii-iiinii- 
iiioilniii  nl  ilKiliiicKrK  iinii  fuciliiiK  (iiiniii  n  priiicipiii 
ilixcKiK.  (^nocircu  pnrlor  rn  ipiii<  dii  In  Hiint,  ftiniii 
lKliilH|)iilillciH,  (piir  Mllllt  llnti  rociipdr,  iIdIikI  liiKdiTI 
poHHO  lioiiM)  polilii-iiH,  iil  Kt  nii(n  dictiiiii  kmI.  II  IC 
uiitoiii  Im  |irii<Htnni  iioii  |Miti<Mt,  qiii  ignornl  ipiut  miiiiI 
i'i<ipiil)lii'a<  udiiiiniHtrniiiliK  ((iMiKrn.  At  iiiiiic  iiiiniii  ilo- 
inocrutiiiiitqniiluiUKHHit  pnluiit,  iinniiiipiKolignrcliiniii; 
HKil  iioii  khI  itn. 

l^liinro  igiiornru  iioii  oportot,  (piot  Miiit  forinnruin 
ilini<roiitiii',  et  ipiol  iiioiIim  coiiipoiiniitiir.  Ciiiii  iinc 
iiiilKiii  (>nilKiii  |iriiilKiiliit  Ktiiim  legKH  ()|iliiiiri>  et  iiiii- 
ctiiqtiK  rKi|itilillcii*  forinin  ci>iiveiiii-n(K>«  c(igiioMc(;iidn) 
sniii.  Niiiii  pro  rKipnlilicii;  riiliouilinrtlegoH  KtfKroinlio 
sniit,  kI  nl)  oiuiiibns  fKrniitnr  ;  si>d  iioii  pro  logilniit 
rKipnhliciK  foniiu  iustitiiitur.  Iteipnblica-  (miiii  ndiiii- 
iiinlruitil.K  rntio  est  doscriptio  urdiniH  iii  civitntilinH, 
iid  iiiuKislruttis  pKrtiiiKits,  ipioiiiudo  distritiiiti  Hiiil, 
ct  qiiiil  slt  i<l  i|iioil  in  n-ipiihUca^  ndiiiiiiistrntioue 
sutumam  potostulom  ohliiionl ;  (piis  deiiique  ciijiia- 
qiio  societatis  sit  tinis.  Leges  utitciu,  ex  quibus  iiia- 
gistrntns  reipuhlicai  iiriosse,  et  eos  qui  coutra  legcs 
comniittuiit,  coercerc  dehent,  sepnratae  sunt  ab  ea 
iiorina,  quic  reipublica;  admiuistraudu:  formaui  de- 
liiiit. 

Ounre  perspitMium  est,  necesae  esse  etiani  ad  leges 
scribeudas,  ciijnsque  reipuhlica;  administruudu!  for- 
iiia!  difrereutias  et  iiumernm  earum  tenerK.  Noii 
Kuim  ficri  potest  ut  e;edem  loges  ant  olignrcliiis  atit 
deinocratiis  omnibus  siiit  iitilos,  siipiidem  plnra  sunt 
earuin  gcuera,  ueque  uua  dumlaxat  deiuocratia  uut 
oligarcliia. 

Ononiam  autem  iu  disputatioue  superiore  de  rei- 
publica)  formis  tali  parlitioue  usi  (Jisseruimus,  ut 
tres  rei|)ul)Iic;E  admiiiistraudae  formas  rectas  pone- 
remus,  regnum,  aristocratiaiu  et  politiam,  et  tres  ab 
his  degressiones,  a  regno  (piidem  tyrannidem,  ab 
aristocratia  oligarchiaiu,  a  politia  democratiam;  elde 
nristocratia  qnidem  et  regno  dictum  est  ;  (uam  de 
optima  repuhlica  commeutari,  idem  est  atque  de  his 
uomiuibus  considerare  :  debet  enim  utraque  conve- 
nienter  virtuti,  rebus  necessariis  instrnctt-e,  esse 
constituta ; )  praeterea  vero  qnid  inter  se  dillerant 
reguum  et  aristocratia,  et  quando  regnum  sit  exis- 
timandum,  antea  explicatum  est:  reliquum  est  ut  de 
aliis  reipublicae  administrandae  formis,  oligarchia  et 
democratia  et  tyrannide. 

Perspicuum  igilur  est,  etiam  harum  degressionum 
a  rectis  administrationibus  quEenam  sit  pessima,  et 
quaenam  secunda.  Necesse  enim  declinationem  a 
prima  et  divinissima  esse  deterrimam.  Regnum  au- 
tem  necessario  aut  nomen  habeltantum,  autpropter 
magnam  ejus  qui  regnat  excellentiam  constat.  Quo- 
circa  et  tyrannis,  qucB  deterrima  est,  a  reipublicae 
administrandae  foriua  longissime  dislat.  Secundo 
loco  longe  abest  oligarchia.  Nam  aristocratia  longe 
distat  ab  hacreipublicaeforma.  Moderatissima  autem 
democratia  est. 

Jam  quidam  ex  iis  cpii  ante  nos  scripserunt,  in 
eadem  sententia  fnit,  non  tamen  idem  atque  nos 
spectans.  Ille  enim  censuit,  omnium  reipublicae  ad- 
ministrandae  formarum  quae  bonae  sunt,  qualis  est 
oligarchia  laudabilis  (sive  aristocratia)  et  aliae  simi- 
les,  earum  pessimam  esse  democratiam,  malarum 
autem  optimam. 

Nos  autem  omnino  has  depravatas  esse  dicimus ; 
et  meliorem  quidem  esse  oligarchiam  aliam  alia,  ne- 
que  convenit  dicere  neque  rectum  est,  sed  miuus 
malam.  Verum  de  tali  quidem  sententia  omittamus 
in  praesenti  dicere.  Nobis  autem  primum  distinguen- 
dum  est,  quot  sint  reipublicae  administrandae  forma- 
rum  differeutife,  siquidem  plura  sunt  et  democratiae 
et  oligarchiae  genera  ;  deinde  quae  sit  communissi-  i 
ma,  et  quae  maxime  optabilis  post  optimam  reipu- 
blicae  foriuain;et  siqua  alia  reipublicae  administratio 
est  aristocratica  et  bene  ab  initio  instituta;  denique 
plurimis  civitatibus  aptaquaenam  sit.  Deindeet  alia- 
rnm  quae  quibus   sit  e.xpeleuda:    forlasse  enim    his 


378 


IM)LIT1CUKUM. 


1   ,,11  ^  .■  .     . 

litll  fHMi  I  ilct,  c<jli- 

tins8ntetii  uire  nutu 

('.  i-a  BalvaiiDue*    [luliiiiiruui,  et  coiii- 

ui; :.  _  ^-„...-..ui:  uuiu»cujUB<|ue,  et  iirupter  ijuu 

CAUAM  tittjc  Uittiiuie  tieri  Udta  «uut. 


i|uiileiu  luagid  uf  iKiiioiratia  ijuaui  oligarchia 

t!>l,  illiti  ttiitt^iii  li  <  -  i|Uttiii  illa. 

Deiude  vero,  i|uoiitiui  iiiuilo  lidii  reipiiblictt)  formaB 
iiislituere  oporteul  euiii  i|iii  lioi;  tncere  velit;  dico 
(iiiltiiii  iiiuiiiii|uoil(|ue  geiius  lieiiiocruliiu  el  it«run) 
oiigarcliiii).  I'u8treiuu,  ul>i  ile  his  oiuiiitiu«  ila,  ut  rea 
|)oatulat,  lireviler  ex{iOaueriiuuii,  couiindiiiu  iioliis 
erit  |jeriiei{ui,  quui  ren  biiil  reliub(iuhlici«  lethalei»  et 
quifc  «itliitareii  i{uiiui  coiuiuiiuiter  tuiu  be^mratiin 
biiigiilib;  et  quiliUtt  de  cauttin  uiuxiiiie  \in:<:  eveiiire 
boleuiit. 


Postquam  Philosophus  determinavit  de 
politia  optiinu,  [iuta  do  regno,  et  distin- 
xit  ejus  modos,  et  dissolvit  ({uasdam  du- 
bitationes  cx  qiiihus  ajqiaret  natura 
ipsius,  sciliiet  monarchiu.*,  idest  potes- 
tatis  regaUs,  prosequitur  de  ahis  poUtiis. 
Et  dividiturin  duas.  In  priina  ostendit  de 
quihus  et  quo  ordino  consideranduin  est 
iu  tiac  scientia,  et  (juai  sunt  considerala 
et  (lu*  restant  consideranda.  Secundo 
prosequitur  de  illis,  ibi,  «  Ut  igitur  etc.  » 
i'riina  in  tres.  In  prima  ostendit  qua^ 
stint  consid(iranda  in  hac  sciiMitia.  Se- 
cundo  ostendit  quai  sunt  considerata,  et 
qui  restant  considcranda,  ibi,  «  Oi^oniam 
autem  in  prima  etc.  »  In  tertia  ostendit 
quo  ordine  considerandum  est,  itii,  «  No- 
bis  aulem  etc.  »  Adhuc  prima  in  duas. 
In  prima  ostendit  quod  istius  scientiai 
est  considerare  de  poHtia  optima,  qua  et 
quahs  sit,  el  quibus  et  quaUbiis  congruit. 
Secundo  ostendit  qua;  sunt  illa  universa- 
Uter  quae  pertinent  ad  consideratio- 
nem  hujus  scientia^,  ibi,  «  Quam  optima 
simpUciter  etc.  »  In  prima  intendit 
istam  rationem,  in  omnibus  artibus  fac- 
tivis,  et  iii  omnibus  scientiis  activis, 
qua;  non  versantur  circa  aUquamnaturam 
particularem,  sed  circa  aliquod  unum 
commune,  et  quae  pcrfecte  considerant 
aUquod  unum  commune,  unius  est  con- 
sidcrare  quaiis  dispositio  convenit  uni- 
cuique  illorum,  quae  sunt  sub  communi, 
et  qualis  est  optima,  qua?  competit  iUi 
communi  et  primo  ;  sed  politicaest  scien- 
tia  activa  considerativa  alicujus  unius 
communis,  non  particularis,  et  perfecte 
considerat  illud :  quare  ipsius  est  consi- 
derare  quae  politia  est  optima,  et  quae  po- 
litia  quibus  convenit.  Circa  istam  ratio- 
nem  sic  procedit.  Primo  probat  mino- 
rem,  et  eam  ponit.  Secundo  concludit 
conclusionem,  ibi,  «  Quare  manifestum 
etc.  »  Circa  primum  intelligendum  est 
quod  scientise  omnes  aliquod  subjectum 
considerant,  sed  in  quibusdam  contingit 
esse   illud     univocum,    in    aliis    autem 


non  univocum,  sed  analogum,  dictum 
de  pluribus  per  attributionem  ad  aliijuod 
prius  inter  illa.  Kt  sicut  est  in  specula- 
tivis,  sic  (^tiain  est  in  activis  ct  factivis, 
qua?  sunt  (piaMlam  scientiai  activa;  et 
faiitivai  considerantes  aliiiuod  unum  dic- 
tiini  de  jiluribus  por  attributionem  ad 
aliijuod  {irimum.  Kt  in  talibus  (iroponit 
Iiropositionem  suain  majorein.  Kt  dicit 
quod  in  omnibus  artibus  factivis  et 
scientiis  activis,  qua  non  considerant 
aliquod  unum  coinmune  pliiribus  secuii- 
dum  analogiam  peifecle  considerantibus, 
illud  commiine  unius  est  considerare 
quaei  et  qualis  est  dispositio  uniuscu- 
jusque  illorum  habentium  attributionem 
ad  piimum,  ei  qiialis  est  optima  dis- 
posilio,  quai  comjietit  illi  primo,  ad 
quod  alia  habent  attributionem.  Kt  de- 
clarat  istam  proportionem,  quia  ars  exer- 
citativa  considerat  qui  et  (jualis  exer- 
citatio,  cui  et  quali  corpori  conveniat. 
Considerat  etiam  quae  est  exercitatio  op- 
tima,  quae  optime  dispositio  corpori  con- 
venit.  Optima  enim  exercitatio  convenit 
ei  qui  est  optime  dispositus  et  proportio- 
natus  secundum  naturam,  et  illa  exerci- 
tatio,  quae  competit  pluribus  habentibus 
attributionem  ad  aUquid  unum,  iUa  una 
omnibus  competit  secundum  attributio- 
nem.  Ista  enim  est  consideratio  exercita- 
tivae  artis.  Et  si  ali(j[uis  objiciat  quod  ex- 
ercitativa  non  debet  considerare  disposi- 
tionem  iUam  optimam,  quia  nuUus  attin- 
git  ad  eam.  Iloc  removens  dicit,  quod  si 
aliquis  non  desideret  dispositionem  opti- 
mam,  vel  quae  sibi  possibilis  est,  nec 
scientiam,  vel  habitum  eorum,  quae  circa 
exercitationem  illam  sunt,  tamen  ars 
exercitativa  de  istis  debet  considerare. 
Iterum  ars  exercitativa  debet  disponere 
potentiam  exercitati  ad  hanc,  simiUter 
medicina  considerat  sanitalem,  et  qua^  et 
qualis,  cui  et  quali  corpori  conveniat. 
Considerat  etiam  dispositiones  corporum, 
puta  complexiones,  et  quae  complexio 
optima,  etqua^  sanitas  optime  complexio- 


I.IIIKII  IV. 


27!l 


iialo  coiiKrnil.  Siiiiililri'  vs[  citca  iirlt-ni 
rtirioiidi  vosl«>s,  rt  circu  dimik^s  alius  ai- 
t(ns,  cl  ralio  liiijiis  (vsl,  <|iiniii;iiii  si  alit|iia 
Kci(Milia  coiisidcral  ali<|iiaiii  iialiiraiii,  ctiii- 
si(l(M'at  passi()ii(<s  illiiis,  coiisiiU^rat  ctiain 
oinniii,  (iiia>  allrilMilioiKMn  hnlxMil  atl  illaiu 
naliirain.  lt(M'iiin  itassioiicsilltMiiinatliilMi 
toriiin,  sctl  passio  priini  in  sciiMilia  ((st 
(lispositio  (>jiis  t>[iliina.  PassiiMms  «'ornin 
«|iKi<  ultrilMinnlnr  snnl  (iiiah^s  illis  con- 
f^^rnnnt,  ol  idco  (>Jnstl(Mn  sci(Milia^  (^sl  coii- 
si(l(M'ar(>,  dl  o|»tiinain  (lisposititMUMn,  ol 
(]n;v  ipiali  conj4rnil. 

I)(>in(l(>  ciiin  (licit  tt  (jnaro  palam  » 
r.oncliitlit  cttnclnsiontMn.  Kt  dicit  (piod 
«w  istis  nianit'cslnin  csl.  tinod  sci(Milia' 
(\jnsd(Mn,  scilicct  [tolitica',  ost  consi(l(M'ar(^ 
(liia'osloptiniapolitia.  Ikoc  untoniosl^ina^ 
niuxinio  dosi(l(M"atnr,  ot  ost  soiMintlnin 
volnntatoni,  si  non  sit  inipodinKMitiim  piM' 
aliiiuod  oxtrinscciim.  Coiilint^il  (Miim  [»or 
ali(inod  impodions  qnod  ali(|nis  non  ap- 
petit  optimam  politiam.  Itorum  [loliticu 
sciontia  considorat,  (jua'  politia  (inibns 
convonit.  Sunt  onim  mnUi  (]ui  iion  pos- 
sunt  attingore  ad  optimam,  qnae  illis  com- 
petat,  sed  ad  illam  qme  illis  congrnit. 
Doiiido  cum  dicit  «  quarc  optimam  » 
Osteiidit  qua",  pertinont  ad  considera- 
tionem  univcrsaliter  hujus  scientiae.  Et 
primo  ostendit  de  quibus  considerat  per 
se  et  primo.  Socundo  ostondit  de  quibus 
ex  conscquenti  ;  puta  de  dilTerentiis  le- 
gum  et  politiarum,  ibi,  «  Propter  quod 
etc.  »  Primain  duas.  In  prima  facit  quod 
dictum  est.  In  secunda  tangit  defectus 
quorumdam  circa  pra^dicta,  ibi,  ((  Quo 
plurimi  etc.  »  In  prima  dicit  quod  mani- 
festum  est  ex  dictis,  quod  politicus  con- 
siderat  politiam  simpliciter.  Sicut  enim 
dictum  est,  considerans  aliquam  uaturam, 
considerat  quae  est  optima  dispositio  ejus ; 
et  ideo  considerans  politiam  considerat 
eam  quse  est  optima.  Sed  politicus  de 
politia  considerat :  quare  manifestum  est 
quod  politicus  et  legislator  considerant 
de  optima  politia.  Iterum  ad  ipsum  per- 
tinet  considerare  quae  est  politia  optima 
ex  suppositione.  Si  enim  in  civitate  ali- 
qua  sint  plures  virtuosi  oxcedentes  alios 
in  virtute,  et  populus  inclinetur  ad  virtu- 
tem,  his  suppositis  optima  politia  regun- 
tur  isti.  Itcruni  ad  politicum  pertinet  con- 
siderare  politiam  quaj  ex  suppositione, 
non  ex  suppositione  simpliciter,  sed  ex 
suppositione  alicujus  quod  non  est  bo- 
num  simpliciter.  Si  enim  ista  sit  politia, 
oportet  considerare  in  priucipio  t|ualiter 


poh  ril  lltMi,  ct  qnalit<M'  |i<tt«M'il  coiiMor- 
vuri  iii  iniilhi  hMiipini).  Si  «Miiin  aliijiiurivj- 
tas  iKMi  rfK<M'cliii'  ojitiina  jiiditia  siiii|ili<i 
tiM',  nc<'  oliaiii  siirilcitMili  iii  ]i<m'  s<;  inicti.s 
Hiirii.H,  n«M>.  «>liuin  o))tiinu  «!.\  Hii|)p(KHiti(iii«t, 
ijiia'  ci  contiiiK(M'o  potoHt,  Hod  «iiiuduin 
alia  jiolitia  |i<'Joi'i  ista  «'.v  sii|)|)ositiono 
iioii  siiii|ili<-itiM',  S(;<1  ali<:iijiis  i|iio<l  non 
«'sl  siiniilit'it«'i'  hoiiiim.  Ilcin  |)i'.i't(M'  oiii- 
niu  istu  considiMut  politiciis,  (]iia;  politiu 
cni  civitati  congriiil. 

Doiiitli!  ciiin  tlicit  «  (|uo  phiriini  • 
'ruiigit  (l('h'ctuin  ijuoruniilain  circujini!- 
ilicla.  \\\  tlivitlitiir  iii  tliias,  Kitciiiidiim 
<|iioil  <lu|)licitor  (M)S  roprobat.  S(;t'iin<la, 
ihi,  (i  (Iportol  anti^inotc.  •  Iii  prima  dicit  : 
dictiim  (;sl  (iiioil  [loliticiis  d('b(;t  conside- 
rure  politiam  ()|)timain  siinpliciter,  et  ex 
sii[)position(\  (iiia'  iilnrihus  civitutibns 
coiigriiit.  Sicut  modicus  noii  solum  coii- 
sidorat  sanitatom  simidicitor,  soil  sanita- 
tem  qua^  compotit  isti.  In  lioc  uutoin  multi 
loqnontium  de  politia  defecorunt.  Et  si 
in  ali(inibns  dicant  bcnc,  tamcn  in  poli- 
tiis,  qiuo  noii  suiit  optima;,  opportuna*. 
tamen  aliqnibus  civitatibus,  defeceruut, 
quia  politicus  non  solum  habet  conside- 
rare  politiam  simpliciter  optimam,  sed 
ex  suppositione,  ot  qua3  cuique  congruit, 
et  quaipossibilis.  Similiter  debetpoliticus 
considerare  politiam  faciliorem  et  com- 
muniorem  omnibus.  Isti  autem  solum  de 
optima  politia  detcrminaverunt,  quai 
mnltis  indiget,  ad  quam  pauci  pertingere 
,  possunt.  Et  ideo  solum  de  illa  quae  vix 
aut  nunquam  esse  potest,  considerave- 
runt  politiam  magis  communem,  et  nihil 
de  optima  dixerunt ;  undc  reprobabant 
quasdam  politias  sicut  politias  Laconico- 
rum,  et  si  qua  alia  est,  qua",  approbanda 
est  et  quam  laudamus.  Et  ideo  manifes- 
tum  est  quod  erraverunt. 

Deinde  cum  dicit  <(  oportet  autem  » 
Secundo  improbat  illos.  Reprobat  au- 
tem  eos  in  hoc  quod  volueruut  alias  cor- 
rigere,  in  quo  erraverunt.  Et  dicit  quod 
volentem  corrigere  aliquam  politiam, 
oportettalem  modum  et  ordinem  inve- 
nire,  ad  quem  possunt  cives  suaderi,  et 
proseqni  faciliter.  Non  enim  minus  diffi- 
cile  videtur  corrigere  politiam  aliquam 
quam  instituere  eam  a  principio ;  sicut 
non  videtur  minus  esse  difficile  addis- 
cere,  postquam  aliquis  oblitus  est,  et  a 
principio.  Sic  autem  isti  non  fecerunt ; 
oportebat  autem.  Oportet  enim  qui  vult 
corrigere  aliqnam  politiam,  prius  amo- 
vere  inordinetiones^quoe  suntin  illa  poli- 


980 


1'ULITI(:0UUM. 


tia,  et  iliMinlf  iinliirfrt;  iioviiin  ordiiirin. 
Sicut  bi  uli»|iiis  vult  lalttfac»?!»!  frij-MtUiin, 
oportut  quod  |M'iuH  iiaturu  abjiciat  for- 
inam  friK>ilitatiH,  et  po8tinoiluin  iiiducat 
forinain  «'aliilitatiii :  sic  iii  pro|)osito.  Noii 
hic  autfui  ft;t  erunt  isti ; «; t  idoo  erraverunt 
iu  corriKeiido. 

Deinilu  cum  dicit  «<  i)ro[)ter  quod  » 
lku'larat  «luod  o[)<»rt»'t  (loliticuin  «-onsi- 
deraru  (|ua'  sunt  diHfrcnliaf  [xtlitiaruin. 
Kt  priiiio  faril  lu)c.  Sccundn  dicit  (jiiod 
ad  Ipsuin  pertinetcoiisiderare  dillerentias 
lcKinn,  il)i,  ««  liuin  eadem  aiitem  etc.  »  In 
priina  dicit  ([iiod  [)ra'ter  ea  <[uar  dicta 
sunt,  o[)orl»!t  [xditicum  considcrare  per 
([uai  et  ([uomodo  contin^'it  auxiliari  i)oli- 
tiiaexistentibus,  ciim  fuerit  error  in  illis, 
sicut  pra'tactum  fiiit  in  pra'ced»Mitil)Us. 
Iloc  autem  uon  potest  lieri,  iiisi  manifes- 
tum  sit,  quai  sint  diirerentia^  et  species 
politiaruni;  quia  non  est  [^ossiMle  ali- 
(juem  auxiliari  per  se  in  eoqiiod  non  no- 
\it.  Ali([ui  enim  dicunt  pO[)ularem  esse 
iiiium  tantum,  similiter  etiam  et  pauco- 
i'um;nunc  autem  istud  non  est  verum  :sunt 
cnim  plures  s[)eci('s  iitrius([ue  istarum. 
(>[)ortet  if^itur  [)oliticum,  si  debeat  auxi- 
liari  politiis  existenlibus  et  diiijrere  dif- 
ferentias  ipsarum,  non  latere  quot  sunt, 
ct  qualiter  etiam  componantur  ex  princi- 
piis  suis. 

Consequenter  cum  dicit  «  cum  cadem  » 
Declarat  qiiod  oportet  ipsum  conside- 
rare  de  difrerentiis  legum ;  dicens  quod 
cum  consideratione  pra'dictorum  oportct 
considerare  de  legibus ;  puta  qua?  sint 
optimae  simpliciter,  idest  quae  sint  opti 
mae  secundum  unamquamque  politiam, 
et  quae  et  quales  unicuique  illarum  con- 
veniunt.  Cujus  ratio  est,  quoniam  leges 
omnes  feruntur  vel  ferri  debent  secundum 
qnod  competit  politiaj  per  se,  et  non  e 
converso  politias  ordinare  secundum  quod 
competit  legibus.  Politia  enim  est  ordo 
principatuum  in  civitate,  secundum  quem 
distribuuntur  ipsi  principatus  secundum 
rationem;  et  secundum  quem  attenditur, 
quem  oportet  essc  dominantem  in  civi- 
tate,  et  quis  etiam  sitlinis  communicatio- 
nis  civium.  Istaautem  deterininanturper 
leges.  Leges  enim  separatae,  scilicet  smr- 
sum  accepta',  suut  enunciationes  de  agi- 
biiibus  significantes  preedictum  ordinem, 
scilicet  quot  oportet  esse  differentias,  ct 
quis  finiscivilatis,  etqualiter  et  quomodo 
oportet  dominari,  et  qualiter  oportet  ob- 
servare  transgredientes  ipsas.  Igitur  ma- 
nifestum     quod   necesse    est   politicum 


coiisid<M'ar<!  I«!ge8,  et  diirerentias  et  nu- 
inciiiin  i[»saruiii,  ct  diflcriMitias  <[ua;  sunt 
Mecundum  iliderentias  et  niiiiKUum  [loli- 
tiaruni,  ([iiia  non  est  [x^ssibilo  easdem 
leg»»s  <;onf»;rr<!  statiii  [)o|)ulari  et  [)au(;o- 
ruin  :  lcges  eiiini  «liircrunt  s<M'unduin  di- 
versitat»'in  tiniiini  :  statiis  autiMii  [)0[)U- 
laris  ot  [)Uucoruni  iion  est  idem  (Inis. 
.\ec  etiam  ea'(leiii  leges  coiii[)etuiit  oin- 
iiibus  modis  statiii  [)o[)ulari ;  similiter 
ne<;  oiniiibiis  iiiodis  staliii  [^aucorum  ;  si 
non  su[)[)Oiiamus  qiiod  non  sit  popularis 
una  tantuin,  nec  [taucornm  una  tantum, 
s»!d  iniilta',  Si  «iuim  siinf  nmlta!,  ali([uali- 
ter  diversos  lincs  babeiil ;  lcges  vero  di- 
versidcantur  secundum  diversitatem 
tinium. 

Consequenter  cum  dicit  «  quoniam 
auteiii  )) 

Declarat,  qu«  de  praidictis  considerafa 
sunt,  et  qu«  restant  consideranda.  Kt 
ilividitur  iii  duas.  ()uoniam  primo  dccla- 
rat  qua*  sunt  considerata.  Secuudo  cum 
dicit,  «(  Keliquum  de  politia  etc.  »  Decla- 
rat  quae  restant  consideranda.  Primo  igi- 
tur  (licit  quod  in  pra^cedenti  methodo  dis- 
tinximus  politias  in  rectas  et  transgres- 
sas.  Hectas  quidem,  ut  sunt  regnum  quod 
est  optimum,  et  optimatum,  et  ea  qua^ 
dicitur  communi  iiomine  politia.  Trans- 
gress*  autem  sunttyrannis  qu»  a  regno 
transgreditur,  et  propter  boc  est  pessi- 
ma;  et  paucorum  quae  transgreditur  ab 
optimatum;  et  popularis,  quae  a  politia. 
Adhuc  autem  consideratum  est  in  prae- 
cedentibus  de  regno  et  de  statu  optima- 
tum.  Idem  enim  est  considerare  de  his 
quae  significantur  per  ista  nomina  et  de 
optima  politia :  utraque  enim  istarum 
duarum  intendit  principaliter  in  finem, 
qui  est  secundum  virtutem,  et  ad  ipsam 
virtutem  multam  et  perfectam  existen- 
tis.  Ilerum  consideratum  est  in  quo  diffe- 
runt  regnum  et  respublica  optimatum, 
ct  quando  etiam  oportet  regnum  esse, 
et  quibus  oportet  vivere  sub  regno. 

Deinde  cum  dicit  «  reliquum  de  po- 
litia   » 

Declarat  quae  restant  considerare.  Et 
circa  hoc  duo  facit.  Primo  tangit  hoc  quod 
dictum  est.  Secundo,  quiafecerat  mentio- 
nem  de  transgressis  politiis,  declarat, 
quae  illarum  est  magis,  et  quae  minus 
mala,  ibi,  «  Manifestum  quidem  igitur 
etc.  »  Circa  primum  dicit  quod  post  ea 
quae  determinata  sunt,  relinquitur  nobis 
considerandum  de  ea  qua^  appcllatur 
communi  nomine  politia  recta  existente, 


MIIIK   IV. 


!284 


<<l  <l(>  liis  <|iia<  lniii.s^'r(><liiiiittii°  rccllN, 
Hiciil  tl<>  p()|)iilat'i  (<l  piitKotiitii  <■!  tyniii- 
iii(l<<. 

|)<'iii(l(^    (-11111    <ii('ii   ((  nintiilVsltitii    (|iii 
(Uun  » 

|)(M'liinit  (|ii<p  i.sloniiii  cst  nini^is  «^t  ini- 
iiiis  iiiala.  I''.l  ptimo  ra<-il  Ikh-.  S('<'iiti(l<> 
latif;il  <l<'r('(-ltitii  <'tijti.s<laiii,  ihi,  «  .laiii 
(|iti<l(Mnigiliir(>lc.  n  l*rini(i  igiliirdicihitiod 
exdiciMidis  polcril  csst^  injinilVsliini,  (|iKr 
polilianini  Itaiis^i-cssatttni  cst  |M'ssinta 
t^l  (|tia'  iiiinitiic.  Illa  ctiitii  (|iia'  Itans^rc- 
(lilitr  at)  o|)rniia  cl  divitiissiina  polilia  (|tta' 
osl  nuixinici  sccundnni  lalioiicni  roclain, 
nocossariiiin  cst  css(^  pcssiniani,  siciit  c.\ 
so  maiiircstuin.  lU'p:iiuiii  aul<'in  cst  po- 
timii  polilia,  ol  maximo  socuiidum  ratio- 
nom.  Ho^om  oiiiin,  aut  soliim  nomcn  ro- 
p:;\s  oporlol  lialxMc,  cl  a'(|uivoc(',  aut  la- 
lom  osso  iH-oi)lor  cxccllciitiam  virtutis  ol 
boiii  uuivcrsalilor.  Dicitur  oiiim  in  octavo 
Ethicirrinn  i\uoA  nou  ost  rox,  qui  non  est 
por  so  suriicicns  ot  omiiibus  bonis  supor- 
excollciis.  (,)uaro  tManiiis  otit  possima 
omiiium,  ot  proptcr  hoc,  pliirinuim  dis- 
tat  ab  oplima.  Doiiulo  autom  post  ipsam 
mala  est  f;:uboriiatio  paucorum ;  trans- 
gredilur  oiiim  ab  optimatum,  ijua'  optima 
est  post  ro^iium.  Ergo  ipsa  pessima  est 
post  tyrauuidom.  Miuus  autom  mala,  et 
magis  commousurata  intor  transg:ressas 
est  popukiris,  t]uia  transgreditur  a  poli- 
tia,  qua»  miiius  rocta  est  iuter  reetas  : 
ergo  ista  ost  miuime  mahi  inter  trans- 
gressas  :  quod  onim  a  minus  bono  trans- 
greditur,  necesse  est  esse  minus  ijia- 
lum. 

Deinde  cum  dicit  «  jam  quidem  » 

Tangit  defecium  Platonis  circa  praj- 
dicta  ;  dicens  quod  quidam  priorum  phi- 
losophantium,  scilicet  Plato,  de  istis  pro- 
nunciavit,  non  tamen  in  idem  ferens  iu- 
tentionem  nobiscum.  Ipse  enim  judicavit 
omnes  pohtias  bonas  esse,  sicut  regnum 
et  paucorum  et  alias  :  sed  popularem  dixit 
esse  pessimam  respectu  rectarum  sim- 
pliciter.  Dixit  tamen  esse  optimam  res- 
pectu  earum  qua?  inordinata?  sunt.  Nos 
autem  e  contrario  dicimus,  has  tres  po- 
litias  totahter  transgressas  esse,  popula- 
rem  scihcet  et  paucorum  et  tyrannidem  ; 
et  (juod  non  couvenienter  dicitur  guber- 
nationem  paucorum  unammeliorem  aha  : 
quae  enim  rationem  boni  non  habent  om- 
nino,  non  sunt  comparabiha  secundum 
bonitatem  :  sed  vcrius  potest  dici  unam 
esse  miuus  pravam  aha  :  qu*  enim  prava 


.siint  coiitiiiKUtil  coinparari  liiiiiiii  alii  mm- 
(itiKliiiii  pravitatcm.  So<l  <|iiia  jiidiciiiin 
(h^  talihtis  tiott  iiiiillitiii  riicit  ad  propo- 
siliini,  <liiiiillaiiii'  ad  pta-HiMis. 

Iiciiitlo  ciim  tlicit  «  iiobiH  aiitcin  » 
jliit  ordiniMn  coiisidorMiidi  do  iHtiK.  Kl 
piiino  (|iiaiiltiui  ad  ca,  <|ita'  ('(itisidcratida 
siitii  iti  <|iiail(i. 

|)citid<'  <-tiiii  (li<-il  '(  dciiidc  ipta'  n 
(,)iiatiliiin  ad  (jihodaiti  (jiia*  considt^raiida 
suiii  <-()iis('(|tt<'iil<'r.  Dicit  igitiir  printo 
(|Uo(l  posl  pta'(li(ta  ptitiio  cst  coiisidc- 
raiidtiiii  a  tiohis  (]iiot  siiiit  diflcrtMitin'  fio 
litiariiin  dictariim  prius,  pula  po[)iilariH, 
ct  paiK-oriiiit,  ct  optiiiiattini,  si  ita  sit 
(piod  siiii  pliiics  spcci<'s  ipsartim.  l*oslca 
cousi(l(M'ahiiniis,  (itia>  polilia  sit  commti- 
uissima  (luatitiim  ad  omiies  conditioncs 
miiltitiidiiiis,  ct  (|ua'  uiaxiiiie  eligibilis  iti 
ordiito  ad  (incm  posl  opMmas  politias, 
(liKo  sunt  regtiuin,  et  opliiuatiim  simpli- 
citer.  Et  iterum  si  confittgit  esse  alitiuam 
spociem  oplimatum  pra-for  simpli(;om, 
(]ua^  sit  boiK!  mausiva,  ot  couveniens 
mullis  civitatihus,  qiia^.  sit  illa.  I'ost  baic 
voro  considerandum  erit,  quaj  vel  qualis, 
quibus  vol  qualibus  sit  magis  eligibilis, 
et  magis  cougruens.  Possibile  eiiim  est 
qiiod  quibusdam  magis  cougruat  popu- 
laris  qiram  paucorum,  quibusdam  autem 
magis  ista  quam  iha. 

Deinde  cum  dicit  «  deinde  et  aliarum  » 
Dat  ordinem  considerandi  quantum  ad 
consideranda  consequenter  ;  dicens  quod 
deinde  post  determinationem  dictorum 
considerandum  erit,  quomodo  instituen- 
da?  sint  a  principio  bujusmodi  pohtiae,  et 
ex  quibus  :  puta  quomodo  instituendae 
sunt  et  ex  quibus  respubhca  popularis 
et  paucorum  secundum  omnes  species 
carum,  et  quomodo  optima  sit  instituenda. 
Deinde  autem  posterius  secundum  inten- 
tionem,  quamvis  prius  secundum  execu- 
tionem,  puta  in  hbro  sequenti,  conside- 
randum  est  quae  sunt  principia  corrup- 
tiva  ct  salvativa  hujusmodi  pohtiarum, 
etinuniversah,  et  secundumunamquam- 
que  aharum,  et  quae  sunt  causae  propter 
quas  maxime  natae  sunt  corrumpi  et  sal- 
vari.  Est  autem  intehigendum,  quod  prius 
considerat  de  corrumpentibus  et  salvan- 
libus  eas,  puta  in  quiiito  istius  ;  poste- 
rius  et  deincops  de  institutione  earum  ; 
quamvis  prius  esset  iii  inlentione  de  ius- 
titiitione,  quam  de  salvatione  et  corrup- 
tione. 


2b2 


IMJLITICOIUM. 


LKCTIO    II. 


Causa  utcestvjatur  iit  plures  wit  speciei  rerunifmhUcariim:  rejiciturquc  illa  divisio 

(jua;  /jer  muitus  et  paucus  fiehat  a  (juibusdam. 


ANTIUUA. 

Eju*  quideiu  i^ilui,  quud  tnnti  plureit  (luliliuti, 
cuusa,  quia  ouiuu  civitati«  auut  partes  plurefi  uu- 
m«ro. 

Priuiu  quiilein  euiiu  ex  ilumihu»  cuin(iii;>itad  vide- 
inUA  uiuueii  •ivitittes  :  ileiiidt;  nirisuii  linjiib  uiultitu- 
diuid,  huM  quiileiii  u|)iilentus  neceiibariuui  mnti,  hos 
auteui  egeuuet,  aliu:)  uuteui  luediob  :  et  opuleutoruui 
uuteiu  el  e^enurum  hicf  quidew  urmu  exerceuti,  hic 
auteui  aiue  ariniti. 

Et  huuc  quideiu  |)u[iuiuiu  videmua,  a^riciillore» 
edde  ;  huuc  iiiitem  circu  furum  occuputoa,  huuc  au- 
tem  huuuusiuiu. 

Kt  iusixuimu  «uut  differentiu-,  et  secundum  divi- 
lia.i,  et  magnituiliucd  suhotauliu;  :  putu  secuuduui 
uiitritiuned  enuuruui  :  huc  euim  nou  laciie  nou  di- 
vites  facere  Propter  quod  quidem  ahutii  quis  tem- 
|iurihuti,  i|uit)U3Cumque  civitutihus,  iii  eqiii»  potentia 
erut,  uli;{urciiife  apud  istos  erant  :  utehuntur  auteiu 
ad  i)ella  equis  ad  vicinus  :  velut  Erelrii,  et  Ciialcidii, 
et  Muxuetes,  qui  suh  Meuudru,  et  uliurum  niuiti 
lirca  Asiam. 

Adhuc  cuni  iis,  qiuE  penes  divites,  diffprentiis 
8uut,  hxc  (piidem  secunil>ini  ^eniiii,  iia-c  autein  se- 
cundum  virlutem,  et  si  quid  utique  taie  alleruiu  est 
esse  civitatis  jjars,  in  iis  ([Uck  circu  aristocratium.  Ibi 
eiiim  divisimus  e.t  quut  partihus  necessuriis  est  om- 
uis  civitus. 

Haruni  enim  partium  aiiquando  quidem  omnes 
participant  politia,  aliquaudo  autem  pauciores,  aii- 
quando  autein  plures. 

Mauifestum  igitur  quod  plures  necessarium  est 
esse  politias  specie  dilTereutes  ab  inviceiiT;  etenitn 
hse  partes  ditierunt  specie  a  seipsis.  Poiitia  quideiu 
euim  principatuum  ordo  esl  :  luinc  autem  dislri- 
buunt  omues  vei  secundum  potentiam  principan- 
tium,  vei  secundum  quamdam  ipsorum  conimunem 
«qualitatem  :  dico  autem,  puta  egenorum  vei  opu- 
lentorum,  vel  communem  quamdam  ambarum.  Ne- 
cessarium  ergo  poiitias  esse  tot,  quot  quidem  ordi- 
nes  secundum  exceileuliam  sunt,  et  secundum  diffe- 
rentias  partium. 

Maxime  aulem  videntur  esse  du«e,  quemadmodum 
de  ventis  dicitur,  ii  quidem  Australes,  ii  quidem  Bo- 
reaies,  reliqui  autem  horum  nraitergressiones,  sic  et 
politiarum  ducE,  popuius  et  oligarchia;  aristocratiam 
enim  ponunt  speciem  oligarchiae  tamquam  existen- 
tem  quamdam  oiigarchiam,  et  eam  quae  vocatur  po- 
iitia,  democratiae ;  sicut  in  ventis  Zephjrum  quidem 
Boreae,  Austrium  autem  Eurum.  Simililer  autem  ha- 
het  et  circa  harmonias,  ut  aiunt  quidam  ;  etenim  ibi 
ponunt  duas  species,  Doricam  et  Phrygiam ;  alias 
autem  coordinaliones  has  quidem  doricas,  has  autem 
phrygias  vocant. 

Maxime  quidem  igitur  consueverunt  ita  existimare 
de  politiis.  Verius  autem  et  melius,  ut  nos  divisi- 
mus,  duarum,  aut  unius  existentia  bene  institutae, 
aiias  esse  transgressiones,  has  quidem  bene  contem- 
peratae  harmoniae,  has  autem  oplimae  politiae  ;  oli- 
garchias  quidem  eas  quam  duriores  et  magis  despo- 
poticae,  remissas  autem  et  molies  demoticas. 


Non  oportet  autem  poni  denfocraliam,  sicut  con- 
sueverunt  quidam  nunc  simpliciter  ita,ut)i  dominans 
muililudo  :  ctenim  in  oligarchiis  et  ubique  amplior 
pars  dominans  :  neque  oligarchiam  ubi  domini  po- 


UECEN8. 

Cur  igitur  piures  aint  reipuhlicte  administrandu) 
formtH,  cuusu  est,  ipiud  umnis  civitatis  piuros  siint 
num(;ru  purtes.  Priiiiuin  enim  civilul(;K  uiiines  ex 
d()uiii)us  videmuB  cuiiHture  :  deiiide  rurHuiii  iiuJiDi 
niiiltitiidinis  uiiuii  esHe  iuciipletes  uecesse  est,  aiius 
iiiupes,  aiius  inedius ;  i(icii|ilctiiiiii  vero  at<|ue  egim- 
tium  alios  esse  unnis  gruvihus  instructos,  uiioa  iner- 
uies;  et  de  pupiilu  uiioa  esae  agricolaa  VKlemua,  alios 
mercutores  et  lu  furu  ixtcupatus,  uiiua  artiiices  iiliite- 
ruiea  et  uperuloa.  .Nuhiliuin  (]uu(|ue  sunt  ditlerentiiB 
ex  divitiia  et  ain[)iitudiiie  rei  faniiiiuris  :  veriii  gra- 
tia,  ex  facultut(;  eqiiuriini  alenduniiu  :  lioc  enim 
uon  fucile  est  iis  facere,  qui  non  siiit  iocii|iletcH. 

Quorcirca  [iriscis  iilis  teni[)urihiis,  ((uiiius  civitati- 
inis  [lutenlia  in  (;i|uitatu  consistehat,  apud  lias  erunt 
oiigarchin!.  Ut(,'l)nntur  autein  eqiiis  in  hostes  (iuob 
liahehaul  tinitinius  :  verlii  gratia  Erelrienses  et  Cnal- 
cideuses,  et  MHgnetes  ([ui  .MuNindnim  acculeliant,  et 
miilti  alii  Asia;  hojmli.  Tuiii  |)ru;ter  eas  qua;  iii  divi- 
tiis  consistunt  (lilierentias,  aiia  ex  geuere,  aiia  ex 
virtute,  et  si  qiia  talia  alia  pars  civitatis  esse  dictu 
est  in  (Jis[)utalione  dc  aristocratia.  liiic  eniiii  exj^o- 
suimus,  ([iiod  ex  parliiius  neccssariis  constet  omnis 
civitas.  Ilaruin  enim  [lartiuin  inlerdum  oniiies  siint 
reijiuhiica;  adininistralionis  parlici[)es,  inlerdum  [lO- 
tiures,  interdiini  plures. 

Perspicuiim  igitur  est,  necessario  plures  esse  rei- 
publiciE  adininistraudm  fornias  geuere  iuter  se  diffe- 
rentes.  Eteniin  h;e  parles  genere  diderunt  inter  se. 
Nain  civitatis  administratio  magistratuum  descriptio 
atqiie  oniinatio  est  :  hanc  autem  distribuunt  oinnes 
aiit  ex  vi  el  potentia  eorum  qui  sunt  hiijus  ordina- 
tionis  participes  ;  dico  autein,  verbi  gralia,egentiiim 
aut  locu[iletium  :  aut  ex  aliqua  eoruiii  acquaiilate 
commuui  ambohus.  Necesse  igitur  est  tot  esse  rei- 
puhiicte  administrandae  forinas,  quot  sunt  ordines 
seu  ordinationes  pro  exsuperantiio  et  jiro  differentiis 
partium. 


Videntur  autem  duae  esse  maxime ;  quemadmodum 
ventorum  alii  dicuntur  esse  aquilonares,  alii  austra- 
ies,  aiii  vero  horum  degressiones  :  sic  et  reipublicae 
formarum  dnae,  democratia  et  oiigarchia.  Aristocra- 
tiam  enim  oligarchiae  speciem  ponunt,  quasi  sit  oli- 
garchia  quaedam,  et  eam  qucE  poiilia  (licitur,  demo- 
cratiae  :  velut  in  ventis  Favonium  quidem  Aquilonis, 
Vulturnum  autem  Austri  partem  esse  voiunt.  Simi- 
lisque  harmoniarum  seu  concentuum  ratio  est,  ut 
aiunt  quidam  :  nam  eliam  illic  duo  earum  genera 
faciunt,  Dorum  et  Phygum  :  ceteros  modos  ut  ex 
his  temperatos,  appeliant  Doricos  vel  Phygios. 

Hoc  igitur  modo  de  reipuhlicae  adruinistrandae 
fonnis  consueverunt  maxinie  existimare.  Sed  verius 
et  meiius  est  ita  dicere,  ut  nos  partientes  exposui- 
mus,  aut  duas  aut  unam  esse  rei{iuhiicae  adminis- 
trandae  formam  recte  inslitutam,  unamque  harmo- 
niam  rectam  et  perfectam,  ceteras  esse  ab  rectis 
aberrationes  ac  deflexiones,  has  quidem  ab  harmo- 
nia  bene  temperala,  illas  vero  ab  optiina  reipublica 
forma  :  oligarchicas  eas,  quae  sunt  contentiores  et 
domini  iniperio  siiniliores,  populares  eas,  quae  sunt 
remissiores  et  moiiiores. 

Non  oportet  autem  democratiam  statuere  ita  sim- 
pliciter,  ut  nunc  solent  quidam,  eam,  iu  qua  peues 
mullitudinem  arbitrium  et  auctorilas  est:  nam  etiam 
in  oligarchiis  et  uhique  penes  majorein  partem  po- 


MIIKK  IV. 


183 


lilia>  |)Miii'i.  Si  oiiitn  i<ni4i<iiI  <|iii  iiiiiikih  iiiillt'  cl  ln' 
cKiili,  (<l  li(iriiiii  ijixi  iiiilli<  ilivilcH,  cl  iiDii  lniilt<ri'iil 
(1(1  |ii'iiici|ialii  i|ittiH  ti'(<i'i'iilii«  ct  |mii|>ci'iliiiN  liliciiN 
«xiNlciililiim,  (<t  i|iiaiitiitii  itil  aliH  niiiiiIiIhih,  iinlliiit 
utiiMio  iliicrcl,  ilciiiiii'i'ati/.ar«  iHtdH.  Siiiiilil(<r  niitciii 
cl  Hi  |iaii|icn<H  i|niilciii  paiici  (<HH«nt.  vali<iilliir(<H  an- 
ti<iii  ilivitiliUH  iilnrihiirt  o\i»ti<nlilinH,  iinlliiH  ulii|n« 
iili^iircliiaiii  M)i|i«llar«l ;  ii«iju«  talciii,  hI  iiIiih  «w»- 
tdutiliun  (livitiliun  uou  nllriiiuul  liuunrciti. 


Ma(;is  iuitiir  ilictMulnu)  i|Ui)il  (I«U)or  iiniilcni  «hI 
(]uaii(lo  lilicri  fncriiit  iloiiiiiii,  oli^arcliia  aiilciii 
i|uaii(lo  ilivilcx  :  S(<il  acciilil  lios  i|niilciii  |iliin>r(  chm<, 
)iO!<  aiilctn  ^iaucoM  :  lilicii  iiniilciii  ciiiiii  tnnlli,(livit(>s 
nutctii  |iaiti't. 

I'H(<tiiiii  ittii|UO  »i  pecuuiluii)  ii)nguilu(lin(>ni  (lintri- 
liitotiir  |iriiii'i|>alns,  sicnt  iii  Ktliyii|iia  aiiiitl  i|iiiilatii, 
v«l  !(i<citiiilnin  |>itli'liriliiiliiictii,  oliuarcliia  nli>|iic  cs 
0«l  :  pnui-n  «iiiiu  niuUitiiilo  et  pulcliroruu)  ut  uingtio- 
ruii). 

S«il  uciiiio  iis  soliiiii  siiflicicnlcr  lialicl  ilctcrini- 
nar«  iioliiias  Itas.  Scd  i|itoiiiaiu  partcs  plitrc.s  «t 
populi,  ot  oligarchiin  suiil,  nilliuc  (lisliiiguciiiliiiii, 
tniuipiaui  nciiuc  si  lihcri  panci  «.xistcnlcs  iilitrihus 
et  iioii  lilicris  priiicipculnr,  ilciiuis.  V(>liil  tii  Apol- 
louin  (lua'  iu  louio,  ut  iu  Thorn.  In  nlrni|iic  «uiui 
hnruiii  civilalitin  iu  honoribus  ernul  ipii  dilTe- 
rchatit  sccitiKlnu)  iiigcuuilnlcui,  ct  prittii  olilinciites 
viciiiias  pauci  exislciil(^s  iniillorni)).  .Neipic  iiliipte 
(livitcs  proptcr  cxccdcre  secuitduiu  uinlliludiitetii, 
dcnios,  vchil  iii  Colophoiic,  aiiliipiitiis  ihi  iiou  possi- 
dclKUit  iiia<;iinin  snhstnutinui  (|ui  plurcs  aiitciptaiu 
ficrct  hclliitii  advcrsns  Lydos.  Sed  est  dcmocrnlin 
quidcui,  i|naiido  lihcri  et  cf?ciii  plurcs  cxisteutes  do- 
uiiui  fucriut,  prinoipniitnr.  Olignrchia  niiteiu  qnando 
divitcs  et  uohiliorcs,  pauci  existeutcs.  Qiiod  quKleni 
ijiitur  politiiB  suul  plures,  et  propter  quam  causaui, 
dictum  est. 


tCHtllH    (J»t   :     lll''|ll«    ••' 

piililicii<    piili<KtaH    1 

lllllhl    tr(<('«lltl,    Ct    «\     lllH    lllllitl    illMlcx,    il'>|>lr 

pnrticlpuH  rai'(<rciit  trecciilnH    «l  paiipcrcH,  ip. 

vin  llhcriiH    «t  lclclH   rilllllcn,    tlflliii  lidn  llUlTll  |IO|i(|- 

liir(<iii  riiipnlilica'  ailiiitiiintiniidii'  fiiriiiniii  iiinirpnre. 
Iti<iiii|iiii  ni  paiipcrcH  pniici  «Hhoiit,  «l  Ihiiicii  lociipje- 
liliuH  pliirlhiiH  Hiip«riori'H  nc  pdteiiliorcH,  iieiiio  liniic 


rcipiihliciK   fiiriiiniii    oliKnrcliinni    nppitllnril;    ii«!i|iin 
liniii^  lalciii,  iii  i|ita  lioiior( 
0iiH«nt,  ciiiitiiiniiicarciitiir. 


iiii    niipitiin 
uii  nliu,   1, 


|ui    (Jlvito», 


Dic.cudiini  i^itiir  potiiiH  cnt,  dniiiocrntinm  env>, 
qnniii  pciicH  ItlicruH  Mitiiiinn  rcriiiii  |)ijt«nlnH  «hI  ;  oli- 
^nrcliiaiii,  qiiniii  pciicH  divitcH.  (jiioil  ntitciii  illi 
niulli  Huiit,  lii  |>niii'i,  lioc  iln  forti;  (;v«iiit  :  iiniii  li- 
lii<ri  qitiilciii  li(iitiiii«s  iiinlli,  locitplctitH  niilciii  pniici. 
Ktciiiiii  Hi  pro  uinf^nitndiiic  «t  priiccritntc  corporin 
iiinitilarciititr  lioiinrcH,  iit  iii  .'fillitiipn  aiiiiil  qnidniii 
li(>ri  hiilcic,  aiil  pro  pnlcliritiidinc,  «hhuI  (iligarchin  : 
«xiguiiH  ciiim  [iiilchrurum  et  iiruccrorum  numcrus 
est. 

Ncninilaiiicit  n(>qiio  liiH  tnntiiin  hn.'^  r«ipiililicff< 
forinns  ilclltiiri  pntis  «st ;  bciI  qiiin  pnrticiila-  pliireH 
ileni(icrntin>  «l  oli^nrchiii-  Hiiiit,  |irii>t«rea  diittiuKueu- 
(liiui  et  slnlncudum  cst,  iicque  si  liheri,  (iiii  pnuci 
t>iitt,  iu  |iliire.s  et  non  lih«ro.s  iiiiperium  olitiiicniit, 
dcniocrnliain  esse ;  quod  j;«iius  ernt  Apollonifi!  nd 
ninrc  louintit,  ot  Tliera>.  lu  utrnijue  eiiiin  hnruin  ci- 
vilnliiiii  lliirehaiil  liniKiriliiis  qiit  nohilitnte  prffiistn- 
hniit.  qiiiqiie  priiiii  ciiloiii/is  occitparnnt,  qiiuiii  hi 
cssent  pnnci  iit  luitllis.  Neque  si  divites  prxsint, 
proptcrcn  qiiod  iiiitncro  siut  suiieriiires,  deniocrn- 
iiaiu  siiiiililcr  esse  linhciidniii  :  qncniailiniiilutii  olini 
Colii|ilionn  :  illic  eiiiin,  aiitcquniii  liclUiin  ndverstiii 
Lydos  orlum  esset,  ninior  pars  civium  mnniias  fa- 
cultntes  possiilcbnt.  Sed  deniocrntin  est,  (juuni  liberi 
et  pnnpcres,  nnuiero  pliires,  summ.T  rei  suitt  com- 
potes;  oligarchia,  quum  divites  et  uobiliores,  numero 
pauci. 

Plures  igitur  esse  reipublicse  formns,  et  quam  ob 
causam  sint  plures,  expositum  a  nobis  est. 


Postquam  Philosoplms  declaravit  de 
quibus  considerat  scientia  ista  et  quae 
dicenda,  et  secundum  quem  ordinem, 
in  parte  ista  prosequitur.  Et  dividitur  in 
partes  duas  :  quia  primo  facit  quod  dic- 
tum  est ;  secundo  determinat  de  quibiTs- 
dam  partibus  principalibus  politia?,  ibi, 
«  Qme  autem  sit  etc.  »  Prima  in  duas.  In 
prima  distinguit  politias.  In  secunda  pro- 
sequitur  de  illis,  de  quibus  non  est  dic- 
tum  prius,  ibi,  «  Heliquum  autem  est 
etc.  »  Adhuc  prima  in  duas.  In  prima  os- 
tendit  esse  plures  politias.  In  secunda 
distinguit  species  ipsarum  magis  in  spe- 
ciali,  ibi,  «  Quod  autem  etc.  »  Prima  in 
duas,  secundum  quod  primo  probat  po- 
litias  esse  plures,  et  quot  sunt  aliquo 
modo ;  secundo  quod  suut  plures  dictis, 
cum  dicit,  «  Quod  autem  et  plures  etc.  » 
Adhuc  prima  in  duas.  In  prima  dicit  quod 
sunt  plures  :  in  secunda  quot  sunt,  ibi, 
«  Maxime  autem  etc.  »  Adhuc  prima  in 
duas.  Primo  pra?mittit  causam  propter 
quam  sunt  plures.  Secundo  manifestat, 
ibi,  «  Primo  quidem  enim  etc.  »  In  prima 
dicit  quod  causaquare  politiae  sunt  plures 
est,  quia  cujuslibet  civitatis  plures  sunt 


partes  differentes  sccundum  rationem. 
Et  quamvis  distinclio  forma?  non  sit 
propter  distinctionem  materiae,  tamen 
ad  distinctionem  materiai  sequitur  dis- 
tinctio  forma^. 

Deinde  cum  dicit  «  primo  quidem  » 
Propositam  caiisam  manifestat ;  et 
primo  ostendit  quse  suntpartis  civitatis, 
et  quam  habent  similitudiuem  ad  poli- 
tiam.  In  secunda  ex  hoc  concludit  quod 
sunt  plures  politiae,  subinducens  causam 
ex  dictis  propter  quam  sunt  plures  poli- 
tiae,  ibi,  «  Manifestum  igitur  etc.  »  Prima 
in  duas.  Primo  distinguit  partes  civitatis. 
Secundo  ostendit  quam  habitudinem  ha- 
bent  ad  politiam,  ibi,  «  Harum  enim  etc.  » 
Adhuc  prima  in  duas.  Primo  distiuguit 
partes  civitatis.  Secundo  subdividit,  ibi, 
«  Et  hunc  quidem  etc.  »  In  prima  dicit 
quod  manifestum  est  quod  primo  civitas 
componatur  ex  domibus ;  et  ideo  quae- 
cumque  sunt  partes  domus,  sunt  partes 
civitatis  radicaliter.  Item  in  multitudine 
civitatis  quidam  sunt  divites  et  opulenti, 
quidam  pauperes,  paucam  aut  nullam 
habentes  substantiam;  quidam  medii. 
Iterum    divitum   et    egenorum    quidam 


!Ml 


iM)Lnu;oHi'M. 


huhunt  exereitiMii  urmorum,  (iiii«ium  iiou 
tiubfut. 

beiuiie  cum  liicit  u  et  tiuiu-  (|iii(leiu  » 
8ut)divi(lit  purteM  civituliH.  Kt  primo 
Hubdiviilit  eKeuuti.  Secuiulo  (iivit«;s  il)i, 
II  Kt  iiisiKiiiiin»  ♦^ti-.  »  'ICrtio  siil)(iiviilit 
meilioM,  ibi,  <(  Ailliiit  I  uiii  i;tc.  ><  hi  priiiiii 
dicit  quod  egeiioruui  iiiulti  suiit  iiiodi  : 
(luidum  euim  sunt  ugricultore»  qiii  ver- 
Huntur  ciriu  i-iilturuni  ap^roiuiu,  alii  siint 
([ui  vucunt  cirru  (-oiuinututioiu-s  vcnaliuin 
rerum;  ulii  sunt  dediti  .sordidis  minis- 
teriis  ({ui  lucieudo  operu  suu  muculunt 
cor[)Us,  sinit  sunt  mta-cenarii.  I.^toniin 
snnt  imilliinodis  ;  ({uiduni  loriarii,  (]iii- 
dum  pellium  curutores  et  hujusmodi. 
Ueiude  cnin  dicit  u  et  iusij.,'iiium  » 
Snbdiviilit  opiilcntos ;  et  dicit  qiiod 
modi  o[)ulcntoriiin  siiut  secundum  divcr- 
situtem  divitiariiin  et  excessum  earuin. 
Ouidam  enim  suut  divites  eo  quod  vacuut 
circu  nutritiouem  equorum  et  aliorum 
animalium  :  tales  eiiim  iioii  est  difdcile 
lieri  divites  :  illud  euim  inunus  non  pos- 
sunt  ferreuisi  divites ;  et  ideo  auliquitus 
iu  illis  civitatibus  quarum  potcnlia  erat 
iu  equis  et  aniinalibus,  crat  politia  pau- 
corum  :  isti  eiiini  utebanlur  equis  quos 
iiutriebaut  coutru  adversarios,  sicut 
lontra  vicinos;  sicut  quidam  dicti  Ere- 
trienses  ct  Chalcidenses  et  Magnesii,  qui 
suut  super  Meandro,  et  aliie  plures  civi- 
tates  Asia;. 

Deinde  cum  dicit  «  adhuc  cum  » 
Subdividit  medios ;  et  dicit  quod  prae- 
ter  diirerenlias  istorum  divitum  sunt 
aliae  differenliae  mediorum  :  quorum  qui- 
dam  excedunt  secundum  genus  et  no- 
bilitatem,  alii  excedunt  secundum  virtu- 
tem.  Similiter  si  aliud  aliquid  sit  talc 
quod  sit  necessarium  ct  utile  civitati,  et 
dicilur  pars  civitatis.  Et  hoc  dictum  fuit, 
ubi  dicebatur  de  statu  optimatum.  Ibi 
enimdictum  fuit,  ex  quot  partibus  neces- 
sariis  cst  qu*libet  civitas  :  puta  in  se- 
cundohujus,  ubi  posuit  politiam  Platonis 
quam  forte  dixit  esse  optimatum.  Ibi 
cnim  numeravit  partes  civitatis.  Yel  forte 
iu  tractatu  separato,  ubi  de  republica 
optimatum  dixit. 

Deinde  cum  dicit  «  harum  enim  » 
Declarat  quam  habitudinem  habent 
istae  partes  ad  politiam ;  et  dicit  quod 
istarum  partium  aliquando  omnes  attin- 
gunt  ad  politiam,  sicut  in  populari  in 
qua  populus  dominatur,  omnes  attingunt 
ad  eam,  etiam  infimi.  Aliquando  pauci, 
sicut  in   paucorum  statu  in  qua  divites 


piinripanlur.  Aliiiuando  plures,  sicut  in 
stutu  optiiuutum,  in  qua  priniipantur 
plur(;s  viitnosi. 

Deiiide  cum  dicit  u  mauifestum  igitur  * 
(^oui-iiidil  i-uusum  proptrj'  qiium  suut 
pliircs  [>olitiu;.  Et  vidi-liir  concludcre  duas 
riiiisas;  et  dicit  ([uod  niunilcstuin  est 
ijiiod  necesse  est  esso  piures  politius 
ilinereutesud  iiivicem  secuiidum  sp(!ciem ; 
quiu  distinclio  politiarum  sei-unduin  s[)e- 
(•icin  i-st  scciiniliiin  distinrtioneui  par- 
tium  [)riuci[)uliuin.  Uuumvis  eiiim  diver- 
sitas  secunduin  speciem  uon  sit  [iiopter 
diversitulcni  [jartiiiin  inulcrialium,  tuinini 
ad  diversitutcin  [iurliiiin  inatcrialiiini  si;- 
([uitur  diversitus  forinu'.  Sed  [)urtium 
rivilutis  quaduin  dillerunt  specie  ad 
iuvicem  etium  [icrlincntium  ud  s[)eciem  : 
[dures  igitur  erunt  [iiditiui.  Et  est  intel- 
ligiuidum  ad  (ividenliam  dicti,  quod  sicut 
partium  animalis  quuidam  suut  quae  non 
[)ertiiient  ad  speciem,  sicut  h*c  caro, 
liaec  ossa,  quaMlam  quae  pertiucnt  ad 
ipsam,  siciit  caro  et  ossa  absolute  :  et 
sicut  sunt  quuMlam  quae  non  attiiigunt 
ad  formam  rei,  siciit  pili  et  ungues  : 
qiiaBdam  qua-  attingiint  sicutcor  ct  hcpar: 
et  sccuuiluni  distiuclionem  istorum  se- 
cuiulum  speciem  diversificantur  animalia 
secuiidumspecicm,  iion  autemsecundum 
primaium  distiiictioncm  qiiu',  noii  attin- 
gunt  ail  formain,  iiec  [jertiueut  ad  spe- 
ciem  :  sic  civitatis  sunt  qua',dam  partes 
quae  non  attingunt  ad  civilitalem,  nec 
pertinent  ad  formam  ejus;  aliae  suut 
partcs  principales  ipsius;  et  secuiidum 
distinctionem  istarum  distinguuntur  po- 
litiae  :  cujusmodi  suntillae  secuudum  quas 
distiuguuntur  principatus.  Aliam  causam 
tangit;  etdicitquod  politia  est  ordo  priu- 
cipaiuum  :  ergo  secuudum  dislinctionem 
priucipatuum  est  distinctio  politiarum. 
Sed  distinctio  principatuum  est  secundum 
dislinctionem  hujusmodi  partium.  Inqui- 
busdam  enim  politiis  principatus  distri- 
buuntur  secundum  potentiam  eorum  qui 
possunt  attingere  ad  principatum;  in 
aliis  secundum  aequalitatem  quamdam; 
sicutdivitespropterexcessumdivitiarum; 
etegeni  principantur  propter  libertatem, 
in  aliis  plures  propter  virtutem ;  et  isti 
sunt  medii  intcr  istos.  Quare  manifes- 
tum  est,  cum  istae  partes  sint  plures 
differentes  species,  quod  erunt  plures 
politiae  differentes  secundum  speciem; 
et  tot  erunt  politiae,  quot  sunt  gradus  se- 
cundum  excessum  aliquem. 

Dcinde    cum  dicit  «  maxime  autem  » 


I.IIIKIl  IV. 


iHA 


<)sliMi(lit  <|iiiH  suiil  pitliti.r.  l\\  |iiiiiii) 
fiirit  liof.  .Srcmido  loiiiovrt  Driorfili 
(|it()riiiM(laiii,  ilti,  <(  Noii  opoitrt  niilciii 
(^lc.  i>  Priina  iti  diias.  Iii  iiriiiia  (ticit  (|ii(it 
suiit  S(H'iiii(liitii  opiiiioiiciii  alioriiiii.  Iii 
s(M'Uii(la  <|Uol  scciiikIuiii  o|iiui(Ui(MU  siiaiii, 
ilii,  ((  Ma.xiuic  (|iii(l(Mu  clc.  »  lii  |iiiuia 
diclt  (|uod  sccuuduiu  iiilculioiKMU  alio- 
ruiu,  (lua>  vidciittii'  lua.xiuK^  (.'ssu  [lolilia', 
sicut  duo  simt  vctiti  |iiiucipalcs,  scilicct 
.\uslralis  ct  Uorcalis,  cl  (juod  alii  (luiiics 
sunt  prait^u-gfcssiotuvs  istortiiu  dudriitii 
ot  (ituul  ab  ois  di^tlciciutos  rcdiicuiitur  Jid 
ipsos.  I'ua  <>st  paucoritiu,  alia  |iopularis. 
Djilimatutu  aulcm  dicttiit  cssc  stth  pait 
corum  ot  rcdtici  ad  t>am  vX  politiam  ili- 
cunt  osso  popularcm  (piamdam,  siittl 
accidit  iu  vcittis  :  ad  illos  cititu  diios 
(uuttcs  alios  rcducuttt ;  sicul  /cpltyruiu 
nd  Horcam,  Kurum  autom  lul  Austrum. 
Kodou\  motlo  accidit  iu  proportionibus 
mttsicalihus.  Suttt  onim  dtia'  harmouia' 
priucipalcs,  iptiluts  omuos  alia'  coordi- 
uaiitur;  scilicot  dorica  ot  ithrvj^ia.  Dorica 
dicitur  hariuonia  primi  toni.  Phrvgia  vero 
fortii.  Kt  istis  alias  coordiuaut;  i]uasdam 
rcdiicculcs  ad  doricam,  (juasdam  ad 
phrvgiam.  Similifor  in  proposito  duas 
postuM'uut  priiuMpales  ;  scilicet  politias 
popularcm  ct  patuu)rum;  ct  istis  duabus 
alias  coordiiuivcrutit. 

Dcindc  cum  dicit  «  maxime  quidem  » 
Declarat  quot  sunt  secuudum  suam 
opiuiouom ;  et  dicit  quod  antiqui  sic 
<'Ousuevcrunt  dividere  politias.  Melius 
tamon  cst  (]uod  dividamus  eas  secundum 
quod  superius  dictum  fuit  :  scilicet  quod 
quaedam  suut  polifi*  rectae,  quaedam  qua^ 
sunt  trausgressioues ;  ita  quod  unius 
politiio  betu)  ordinatai  vel  duarum,  alia'. 
sunt  Iransgressiones  :  puta  quaedam 
transgressiones  suut  bene  commensu- 
ratffi,  sicutest  illa  qua?  communi  iiomine 
uominatur  respublica ;  alise  vero  sunt 
transgressiones. 

Deiude  cum  dicit  «  non  oportet  » 
Removet  errorem  quomdum  circa  dis- 
tinctionem  status  paucorum  et  popula- 
rium.  Kt  primo  probat  quod  non  distin- 
guuntur,  sicut  ipsi  posuerunt  eas  dis- 
tingui,  proponendo  intentum  suum.  Se- 
cundo  ostendit  qualiter  disfinguuntur, 
ibi,  «  Magis  igitur.  »  In  prima  dicit  quod 
nou  oportet  quod  determinetur  sfatus 
popularis,  sicut  quidam  consueverunt 
ponere  et  def erminarc  ipsum  simpliciter, 
ita  quod  status  popularis   sit  politia  in 


i|ua  uiiilliliido  pi'iiK'ipaliir  :  i|iiiji  coii- 
tiiiKit  (puxl  iii  statii  p.iuciMiim  miilli  di- 
\itcs  ddiiiiiKMitur,  ct  lauicii  tiiuc  iioii  itrit 
stiitiis  populiu'iH.  .\iiii  (U'Ko  (hdtid  HtatiiH 
piipiiljiris  (l<'t<'riiiitiJiri  [km' lioc  (jiiod  |iiiiici 
douiiiiciitur.  (Juoiiiatu  Hi  (•sHctit  iti  jilii|ii;i 
civilato  luillc  trcccuti,  i;t  iiidli'  cHsiMit 
divitos  ol  [iriiici|)ar(uitiir  JiliiH  trocuntiN 
[laupcrilius  v.[  lilKuiH  (>.\ist('iitihiis  ct  iioii 
coiic<Mlcrcut  cis  :ilii|uid  di;  |iriiici|i;ilii,  s(>d 
taiiluiii  suhjiccteiitur  eis,  uiillus  dici-rct 
cos  [iritici|iari  priiiiM|)Jitii  ])o]uil<iri;  el 
Ijimcti  mitltitudo  <lomiujiretur.  .Noii  ergo 
|ici'  Itoc.  dclcrmin.itur  popuhiris  statiiH, 
<|uia  luiilti  |ii'iii('ii)autur.  Siinilil<:r  si  illi 
troc(Miti  [)jiui)(M'e.s  v.l  pauci  respcctu  alio- 
riim  e.xistuntes  ussoiit  moliores  divilibus 
ot  [)riiK'ip;ir<>utur,  divilcs  auliMU  uou 
])riuci[)ai'cutur,  scd  sul),jic.(M'cutur  illis, 
tiilcm  [)olitiam  uullus  diciirct  statum  pau- 
corum;  cttameu  [)auci  siint  [)rincipantc8. 
Qnare  mauifostiim  est  ([tiod  stiitiis  pau- 
corum  non  dchct  dcferminari  pcr  Iioc 
qtiod  ])auci  dominiMifur. 

Dciiide  cum  dicit  «  magis  igitur  » 
Dccljirat  quomodo  dctermiuanda'  sunt 
respuhlica  paticorum  et  poiiularcs ;  et 
habct  partes  duas.  Iii  prima  proponit  quod 
per  se  detcrminantur  libertate  ct  divitiis, 
of  pcr  accidens  mulfitudiite  et  paucitate. 
In  secunda  probat,  ibi,  «  Ktcnim  utique 
etc.  »  lu  prima  dicit  quod  magis  dicen- 
dum  quod  sfatus  popularis  sit,  quando 
liberi  existentes  principantur ;  paucorum 
quando  divites.  Sed  accidit  liberos  esse 
plures,  divites  vero  paucos;  et  ideo  per 
accidens  determinantur  paucitate  et  mul- 
titudine. 

Deinde  cum  dicit  «  efenim  utique  » 
Probat  illud  quod  dictum  est :  et  primo 
probat  quod  multifudine  et  paucitate  per 
se  uon  distinguuntur  nec  defermiuantur. 
Secundo,  quod  solum  dcferminantur  per 
seperdivifiasef  paupertatem  ;  sed  oportet 
adjungere  multum  et  paucum,  licet  per 
accidens,  ibi,  «  Sed  nequeiis.  »  Inprima 
dicit  :  ifa  dictum  est  quod  paupertate  et 
divitiis  per  se  determinantur  stafus  popu- 
lariset  paucorum,  sed  per  accidens  mul- 
titudine  et  paucitate.  Quia  si  per  se  dis- 
tribuerentur  principatus  secundum  ma- 
gnifudinem,  sicut  dicunt  quidam  fieri  in 
iEthiopia,  vel  secuudumpulchritudinem, 
ita  quod  ille  qui  esset  major  et  pulchrior 
principaretur,  cum  pauci  sint  pulchri  et 
magni_,  esset  tunc  paucorum ;  hoc  autem 
falsum  est.  Status  enim  paucorum  tan- 


S8« 


i-MLiricuiuiM. 


(uiii  i-!>t  cuiii  ilisitf:)  |)i'iiu-ipuiitur.  (Juai-i) 
iiiuuitc^tuiu  i;.->t  i|iit>(i  [mv  tm  nuu  ilctur- 
luiuuiitur  puufitutu  ct  luultitudiiic/. 
Deiiule  cuin  «lirit  u  seil  iu;quu  " 
l)e(-lui'ul  i|U(h1  puucituti;  ut  luultitinliliu 
(liiitiiiKUUUtiir,  m-A  [mv  ui-ciil(;us  ;  v,l  ([uod 
oportct  ista  ailjuiigcre  ;  »!t  dicit  (luod  sta- 
tus  puucoruin  »t  Htatus  populuriti  nou 
sufticicuter  liulxuit  teriuiiiuri  liiH  diifo- 
reiitiiH  holuiii,  srilic(rt  puupcrtuto  »;t  di- 
vitiis  :  scd  (Uiu  siut  plurtis  jjurtns  popu- 
lari»  et  puucoruui,  oportet  u(ljuiit,'ere  ali- 
quuud  deteriniiiutiouein  eoruin,  sulteiu 
per  accidens;  (iiiouiain  si  pauci  lihcri 
e\isteutes  priiicipciitur  pluiibus  uou 
liheris,  iion  diceinus  ({uod  sit  principulus 
popnlaris ;  sicut  ucciditiu  Apollouia  quai 
•  st  iu  Ituiiu  ot  iii  Thera.  In  istis  enim  iir- 
hihus  priucipahuntur  excellenles   secuu- 


duui  iuHeuuital(Mn  et  pifuci  existentes 
eruut  ud  ulios  collati,  et  jaiii  ikju  erut 
stutiis  p(j[iularis.  Siiiiiliter  si  iiiulti  secun- 
dum  divitiu»  excodentes  principureiitur, 
iiou  (liceKUUUs  |)Opularein,  si(;ut  U(!cidit 
untupiitus  iu  (iiiadaiii  i-ivitati;  (|uu5dicitur 
Colophoii.  lu  iilu  ciiiiu  civitute  erant 
plures  divites  uiitc-quain  lleret  hidlum 
inter  ipsos  et  Lydos,  et  principahantur  : 
attamen  nou  i^rat  populuris.  Sed  sic 
(lehet  detiiruiiuuri  [)oi)uluris,  ut  dicutur 
quod  stutus  [)0[)ularis  est,  in  quo  plures 
existentes  liheri  et  puuperes  priucipun- 
tiir  :  et  stalus  puuconim  est,  ([iiu'ido 
divites  puuci  (ixisteutes  vel  nohiles  domi- 
uantur.  Kt  tuiic  concludit,  ([iiod  sunt 
[ilures  politiu^ ;  dicens  quod  muiiifestum 
est  ([uod  politici  siiut  [)liires,  et  propter 
quum-  causuiu  suut  plures. 


LECTIO   IIL 

I'jX  quibus  partibus  hoc  est  personis  respublicx  coustertt;  et  qux  partes  necessarix  sint, 
(juxve  adjwictx :  (juieque  sibi  cohxrere  possint,  ct  qux  rwn. 


ANTIQUA. 

(Juod  autem  et  plures  diclis  et  quee,  et  [iropter 
ijuid,  dicamus,  priDcipium  sumentes  dictuui  priu?. 
(loufitemur  euim  uou  uoam  parlem,  sed  plures  ha- 
Lere  omueui  civilalem. 

Sicul  igitur  si  auimalia  vellemus  accipere  species, 
primo  quidem  utique  segregaremus,  (luod  quidem 
necessarium  habere  omne  animal,  velut  quiddam 
seusitivorum,  et  quod  alimenti  elaborativum  et 
susceplivum  :  puta  os  el  ventrem.  Adhuc  autem 
quibu»  movetur  partibus,  uuumquodque  ipsorum.  Si 
itaque,  tot  species,  solum  autem  horum  essent  dif- 
fereutiee  ;  dico  autem  puta  oris,  qusedam  plura  ge- 
nera,  et  ventris,  et  sensitivorum,  adhuc  autem  et 
molivarum  partium;  numerus  coujugationis  horum, 
ex  uecessitate  faciet  plura  genera  animalium.  Nou 
enim  possibile  esl  idem  animal  habere  plures  oris 
diiferentias,  similiter  autem  neque  aurium.  Quare 
quaiido  acceptiE  fuerint  horum  omnes  contingentes 
combinationes,  facit  species  animalis;  et  tot  species 
animalis  quot  quidem  conjugationes  necessarium 
partium  sunt.  * 


Eodemautemmodoetdictarum  politiarum  :  etenim 
civitates  non  ex  una,  sed  ex  multis  partibus  compo- 
nuntur,  sicut  dictum  est  saepe. 

Una  quidem  igitur  est  quae  circa  alimentum  mul- 
titudo,  quoB  vocatur  agricolae ;  secunda  autem  quae 
vocatur  banausa;  est  autem  haec  quaecirca  has  artes 
sine  quibus  civitatemimpossibile  est  habitari.  Harum 
autem  artium  has  quidem  ex  necessitate  o^ortet 
existere,  has  autem  ad  delitias,  vel  bene  vivere. 
Tertia  autem  quae  circa  forum  ;  dico  autem  foralem 
quae  circa  venditiones  et  emptiones  et  negotiationes 
et  campsorias  demoratur.  Quarta  autem  quod  mer- 
cenarium. 

Quintum  autem  genus  quod  propugnans  ;  quod  iis 
nihil  minus  necessarium  est  existere,  si  debeant 
non  servire  invadentibus.  Nihil  enim  minus  impos- 
sibilium  quam  dignum  esse  vocare  civitatem  natura 


HECENS. 

Plures  autem  esse,  quam  quse  expositffi  sunt,  et 
quie,  et  quaiu  ob  causam,  nunc  dicamus,  repelito 
eodem,  qiiod  antea  sumpsimus,  principio.  Convenil 
enim,  civitatis  omuis  non  uuam  sed  plures  esse 
partes.  Velut  igitur,  si  cunsiliiim  cejjissemus  species 
animaiis  dcscnbere,  primum  id  omne  secerneremus, 
quod  necessario  omne  animal  habet,  ut  quaedam 
sensus  instrumeuta,  et  partes  eas  qiiae  valent  ad 
conficiendum  aut  recipienduui  alimeiiturn,  ut  os  et 
ventriculum;  deiudequibus  particulis  uuumquodque 
auimal  movetur. 

Si  igitur  ponamus  has  esse  dumtaxat  partium  spe- 
cies  et  non  plures,  sed  tamen  sint  aliquot  harum 
differentiae,  oris  dico  et  ventriculi,  et  sentiendi  ins- 
trumeutorum  plura  qufedam  geuera  :  praelerea 
vero  et  parlium  quae  movendi  vim  habent  :  harum 
partium  co[)uiatiouis  numerus  piura  necessario  ani- 
mautium  genera  efficiet.  Non  enim  fieri  polest  ut  in 
eodem  aniuiali  pliires  iu?liit  oris  ditfereulite  :  neque 
item,  ut  aurium.  (Juare  ubi  sumptae  fuerint  omnes 
quae  esse  possuut  harum  partium  conjugationes,  tot 
species  animalis  constituent,  quod  suut  partium  ne- 
cessarium  copulationes. 

Sic  et  de  iis  reipublicae  formis,  qu£e  diximus, 
sentiendum.  Nam  et  civitates  non  ex  uua,  sed  ex 
multis  partibus  constant,  ut  saepe  anobis  dictum  est. 
Atque  una  sane  pars  estea  quae  in  alimento  parando 
occupata  multitudo  est,  qui  agricolae  nominantur  ; 
altera,  ea  quae  appellatur  sedentaria  et  illiberalis  : 
est  autem  haec,  quae  artes  eas  exercet,  sine  quibus 
urbs  habitari  et  coli  non  potest.  Harum  porro  artium 
alias  necessario  suppetere  oportet ;  alia;  ad  delicias 
et  luxum  aut  ad  bene  vivendum  pertinent.  Terfia 
est  forensium  :  eos  dico,  qui  in  vendendo  et  emendo, 
in  mercatura,  et  in  redimendis  mercibus  quas  pluris 
revendant,  versantur.  Quarta  est  mercenariorum. 
Quinta  natio  militum  et  eorum  qa\  propugnaturi 
sunt  :  eam  nihilomiuus,  quam  has  quas  diximus, 
praesto  esse  necesse  est,  nisi  volunt  cives  exteris 
bellum    inferentibus  servire.    Nimirum    fieri    nuUo 


l.lltKll  IV. 


2H1 


Horvuiii  ,  |ii'r  (0  HiirilnciM  tMiiiii  i-hI  (<lviiii>«  :  (|iiiicl  .m- 
loiii  Horviiiii,  iiuii  por  nu  NtirilciuiiN. 

I>ro|i(or  (|ito<i  (|itiiloin  iii  politln  lovitor  Iiikc,  iinn 
Hiiflli:i(Milor  iiiiloiii  (lictittii  chI.  Ail  oiiiiii  SdcriitoM  o 
(|iiiiliiiii'  ti(>i'iii«i«ai'iir<Hiiiiiit  iMtiiipiiiii  i'ivitnt(t|ii ',  dicit 
iinloiii  liiiK  lii\liit'i<iii,  aKric.iiliiiii,  ciiriiirlinn.  loilillcii- 
lorcin.  KiirHiiH  anli<iii  appnnil  laiiupiaiii  inni  iiocom 
Hiiriirt  iirt,  a«riiriniii  (<t  (•on  ipii  Hnpra  iiocoi^aiia  p(<- 
ciira;  ikIIiiic  anli<iii  iKif^iiliiilincni  (<l  caiiiptnircin.  I''.t 
li.cc  iiniiiia  Hiiiit  ciiitiplciiicnlnin  priiiiii<  civilati'*, 
tainipiain  ^ratia  iioci-HHariinnni  iniiiiiH  civitiiH  Hit 
ciiiiHlitnta,  H(<il  innt  linni  ipii  itiaglH,  uMiimHliiiitipn) 
iiiili|i;(<at  iiirariis  ol  ii^ricoliH. 


Partoin  niitotn  proptigiiaiilinit  tioii  priiH  iittrilniil 
nnloipiatn  r(<^ioito  croHconte,  ac  taii^oiitu  viciitoH,  ml 
licllnin  iiistitnantiir. 

Al  voro  ot  iiilor  (piiitiior  ol  ipiotcniinpio  comiiiii- 
nicanloH  nocessariiitti  osso  uliipiiil  roiliUMiloin  cl  jii- 
(licatttont  iptod  jitsliini.  Si  (piulcni  i^itiir  cl  uiiiiiiain 
poiiut  iiliipK*  ipiis  iiia^is  parloin  aniiiialis  ipiain 
corpns,  ct  civitaliiin  ttia^is  l.ilia  iiotKMiilnin  ipiani  c.i 
ipuo  ad  noco.-.sai'inin  nsnni  lciKlnnt;  scilicel  liollicniii 
ol  (inoil  parlicipat  jnsliliii  (lisccptalivn. 

Ailltnc  antont  (piod  consiliatnr,  (piod  (luidoni  osl 
iiitclloctus  polilici  opus;  ol  lia<c  sivo  sopnraliin  oxis- 
tanl  nliipiilins  sivo  cisdoin  ;  niliil  oiiiin  dillcrl  nd  ra- 
tiiuioin  :  dilari  ol  a^ros  colcro  nccidit  oisdont  sa<po. 
Ounre  si  iiuidoin  el  lia-c,  ol  illa  sunt  ooneudn  iiarlos 
eivilnlis,  nianirestuut  quod  ol  qni  au  nnna  neces- 
surin  civilulis  pnrs  esl. 

Septiiuu  nuleiu  quw  substantiis  uiiuislrat,  qnani 
vocumns  opulentos. 

Octuvn  nuloin  deniiurgicu  si  popnli  institutivn  et 
ipm^  circu  principutus,  mitninistrativa  :  si  quidetn, 
siue  principalilnts  inipossibile  esse  civitntem.  Neces- 
sariuin  igitnr  esse  nliiiuos  potcnles  priucipari  et  ad- 
niinistrantes  vel  coutiuue,  vel  secuuduiu  pnrteiu  ci- 
vitati,  Itac  adtniuistratioue. 

Ueli((naauteui,  de  quibusdelerminavimus  perfecte, 
quod  cousiliabitur,  et  couvincat  altercautibus  de 
justis.  Si  quidem  ijtitur  bfec  oportet  tieri  iu  civita- 
tibus,  et  bene  tieri  et  jnste,  uecessarium  et  aliqnos 
polilicorum  esseprincipautes  virtute. 


Alias  quideni  igitnr  potenlias  videtur  multis  cou- 
tiugere  e.xistere  eisdem  ;  puta  eosdem  esse  propu- 
guautes  et  agricolas.et  artitices;  adbnc  aulem  cousi- 
liautes  et  jndicautes.  luformantur  autem  et  virtute 
omnes,  et  plnrimis  principalibus  priacipari  putnnt 
posse  :  sed  pauperes  esse  et  divites  eosdem  impos- 
sibile  est.  Propter  quod  hx  partes  maxime  esse  vi- 
deutur  civitatis  divites  et  egeni. 

Adbnc  aulem  propterea  quod  nt  in  plnribus  ii 
quidem  pauci  sunt,  ii  autem  nuilti,  b£e  videutnr  con- 
traria;  partes,  partium  civitatis,  nt  et  politiiE  se- 
cundnm  excessns  barum  consistaut;  et  dnae  politiae 
videntnr  esse  democratia  et  oligarcbia.  Qnod  quidem 
igitnr  sint  politiae  plures  et  propter  qnas  causas, 
dicluni  est  prius. 


iiioilii  puti<iil  nt  I  ivitiiH  iiiiliiiu  ■crvii  i.ivtUitla  iiuiiiitii 
iiiorouliir.  Civilnii  iiiiliit  «iiin  i|i*ii  viriliu*  |iolUl  «l  ■l|ji 
Hiifllclt  ;  al  ipiiid  Horviitii  nnl,  ciiiitrii. 

Onapriiptor  lii  libriH  flaliiiiU  Dti  rrpuhUca  ■ctt« 
liiic.  (piiiloiii,  HOil  aiixnHto  illcliiin  imI,  ipiiiin  Siirrnt^'» 
itll,  ux  qualiior  KiuioiiliiiH  liiiniinniii  iiiiiviiiin  iii<rn»- 
HnriU  civitaluni  cniiHtaro  Dnil  iiiitcin  linn,  toxinrp* 
ot  ii|Jtric.ulnH  ol  HiitoroH  ol  fnlirnH  liKiiniiuH ;  riir«iiiii.iiin 
iiililil,  (|naHi  tii  iiiiii  Hitil  HutiH,  fnlirnH  ivriv  ■••f 

rurli)H,    ot    pr.otoron   oim   (pii   poc.urilitiH    i.  i  lu 

pnofocti  Hiiiil,  priiilcriin  iiii<rcat(iroH  ol  i  anp.iiiOH. 
Alqiio  liioc  oninin  vuliMit  nd  o\ploiiiliitii  priiiiitiii  civi- 
tuloiii ;  liiiiiipiuiii  (MVituH  DiniiiH  nociMHuriai  nin  rorniii, 
ot  iioii  iiiilin^i  biini  («t  lionuHti  cuiiMu  initio  iiiHtitinitiir 
ot  coiiHiMliii,  ipiuHiipiu  Huturibiirt  loipK*  nlipii]  unito- 
ribuH  cKcal . 

PartiMit  aiiti  III  propngnuiitoiii  non  priiiH  civiluti 
roprioHontal,  ipiuni  ugri  llnihiiH  pnipngatiH  et  nd  llni- 
tiiiioruni  iigroH  tiHqno  piinluc.tiH,  nd  bolli  HiiHcipiuuili 
nocoHsitutom  redacti  fuoriul.  Juiii  voro  ol  iii  quulnor 
lioininiiin  gotii>ribuH,  et  iii  ipiuinliliol  iiinlliH  HooiiH, 
nocort.so  ost  uliqitoin  intenodero,  ipii  ju»  huuiii  cniipie 
Iribnnt,  robiiHqnu  jiiiliiutidiH  priosil.  Si  qiiis  igitnr  et 
uiiiniiiut  aiiiiiiulis  purloiii  fncoro  debcl  putins  qnnni 
corpiis,  (T^jo  ct  bnjusiiiodi  pnrtos,  noinpo  niilituri», 
jnstitia-quo  jndicinlis  parlic.ops,  civituti.'*  |>urtert  oxi»- 
titnandii'  sniit  |ioliiis,  qiiuitt  (pni!  nd  usiini  necessa- 
rium  portincnt.  Ad  quus  nccedi^re  otinm  dobet  en, 
cujui»  ost  consnltaro  do  rebns  ad  totani  civitntein 
portinentibus  ;  (piod  ntuniis  est  prndentiic  civilis. 
Alipio  liivc  utrnnt  insint  sepnratiin  in  (ptibnsdnm, 
an  in  iisdetn,  ad  dispntationem  nibil  rcfcrl  :  nam 
8a>peunniero  evenil  ut  iidem  ct  gravioris  nruiaturaj 
sunl  milites,  et  in  agris  colendis  versentur. 

Quare  si  et  bns  et  illas  civitatis  partes  numerare 
convenil,  perspicuum  est,  id  geuua  liominnm,  qnod 
armis  instructum  e»t,  partein  civitatis  esse  necessa- 
riatn.  Septima  est  ea  qua;  facuitatibus  rei  fautiliaris 
inunera  et  onera  publica  subit,  quos  locnpletes  ap- 
pellamus  Oclava  est  ea  qna;  rempublicaui  ailininis- 
trat,  quiBqne  in  gcreudis  magistratibus  reipublicae 
dat  operam;  si  quidem  sine  magistratibns  civitas 
constare  nou  potest.  Necesse  igitur  est  aliquos  esse, 
qui  possin'.  imperare,  quique  iii  gerendis  magistra- 
tibus  civitati  serviant  aut  assidue  aut  allernis.  Tum 
reliqu;v!  partes  pra^sto  esse  debeut,  de  quibus  paullo 
anle  distiucte  e.xplicavimus;  eam  dii.o,  qnae  consnl- 
tandi  mnuere  fnugatnr,  eamque,  quse  litiganlibus 
jus  dicat.  Si  igitur  oportet  ba;c  suppetere  civitatibus, 
et  si  recle  jnsteque  administrari  debent;  necesse 
est  aliquos  esse,  qui  virtute  ad  res  civiles  pertinente 
»  ct  virorum  politicorum  propria  sint  instructi. 

Mnlti  igitnr  posse  contingere  existimant,  nt  alia; 
facultates  iisdem  suppetaut,  verbi  gralia,  ut  iidem 
sint  propugnatores  civitatis  et  agncola;  et  artitices  : 
praeterea  ut  iideni  consultent  et  judicent  Tum  vero 
virtutem  pauUo  autea  dictam  sibi  omnes  viudicant, 
plnrimosque  niagistralus  se  gerere  posse  autumant : 
sed  ut  idem  siat  pauperes  et  divites,  fieri  non  potest. 
Qnapropter,  hae  partes  maxime  vitientur  esse  civi- 
tatis,  locupletes  et  egentes.  Preeterea  qnia  fere  illi 
qnidem  pauci  sunt,  hi  vero  mnlti,  bac  potissimum 
partes  videntur  esse  contrariae  ex  omnibus  partibus 
civitatis.  Itaijne  et  reipublicae  administrandfe  formas 
pro  barnm  partium  exsuperantiis  constitunnt  :  duae- 
que  videntur  esse  civitatis  administrandae  formae, 
(lemocratia  et  oligarchia. 

Esse  igitur  plures  reipublicse  administrandse  for- 
mas,  et  quas  ob  causas  sint  plnres^  dictum  est  antea. 


Postquam  Philosophus  declaravit  quod 
plures  suntpolitiae  et  propter  quam  cau- 
sam  et  quot  sunt  aliquo  modo,  in  parte 
ista  decla^-at  quod  sunt  plures  politise 
quam  quee  dictae  sunt:  et  ostendit  hoc 
quasi  ex  virtute  cujusdam  medii  per  quod 
ostendebat  prius    quod    sint  plures ;   et 


dividitur  induas.  In  prima  ostendit  quod 
sunt  plures  quam  qufe  dictse  suut.  In  se- 
cunda  ostendit  quee  sunt  principales  iii- 
ter  illas  secundumalios,  ibi,  «  Alias  qui- 
dem.  »  Adhuc  prima  in  duas.  In  prima 
prajmittit  intentum  suum  proponendo 
principium  ad  probandum  hoc.  In  secun- 


2HH 


i'Mi,iii(:uKi  M. 


(la  i)t'()sfi|uitur,  ibi,  u  Sicut  igitur.  "  lu 
|triiua  dicit :  »ic  dictum  est,  quo«l  nuut 
pluriji»  puUtitt^ :  ()UcV(luni  euiui  stiitt  ruc 
tin ;  et  intce  stiut  trtts  :  ic{.'niiiu,  optiiuu- 
tum  Htutus,  et  rt;;)()Ut)li(-u.  Kt  suiit  tr(;s 
U()U  recttt^:  tyruuuis,  puucorum,  t?t  popii- 
laris.  Modo  tliceudum  est  iiuod  siiiit  plu 
rcs  [lolitia;  <|uum  (iiiu'  dicta' siiiit  ct  (|ii;f 
Miiit  iila'  v.l  [tio[)t*i  ({iiain  cuusam  siiiil 
]dure8 ;  uccipieudo  |)riuci[tium  ad  hoc 
[irobuudum  ([iiod  [trins  assiim^itum  tiiit 
ad  itrdhandmn  <|iiod  (!sst;nt  [)liires;  sci- 
licet  (|iiod  omiiis  civitas  plnrtrs  parlns 
liubet  et  nou  unum  solum  :  ex  isto  euini 
eodem  [irobubitur  quod  siut  piures  quum 
(|na'  dictie  snut. 

Deinde  cum  dicit  ((  sicut  igitur  » 
Probut  aeci[)iendo  simile  in  his  qua^ 
sunt  secundiim  nuturum ;  quia  politia 
assimilatnr  eis.  Est  cnim  [lolitia  secuii- 
dum  ralionem  ;  ea  autem  qna;  seciindiim 
rationem  sunt,  suut  posteriora  his  qna' 
sunt  secuudum  naturam  etortnm  habenl 
(^x  illis  ;  et  ideo  assnmit  simile  in  his  ad 
])robandnm  intcntnm  smim :  cd  lialict. 
[lartes  duas.  l'iimo  assumit  simile.  Se- 
cuudo  adaptat  ad  propositum,  ibi,  «  Eo- 
dem  autem  modo.  »  Circa  primnm  intel- 
lig-endum  est,  quod  sicut  dictumest  [iriiis, 
[lartium  materialium  qua^dam  sunt  (|ua' 
pertiuent  ad  speciem,  qna'dam  auttnn 
non.  Partes  pertinentes  ad  ipsam  sunt 
sine  quibus  species  non  potest  esse; 
sicut  caro  et  os  pertinent  ad  speciom 
hominis,  quia  sine  his  non  potest  esse 
homo.  Partesmateriales  non  pertinentes 
ad  speciem  sunl,  sine  quibus  species 
potest  reperiri;  sicut  ista  ossa  et  istae 
carnes  non  pertinent  ad  speciem  huma- 
nam,  quia  sine  istis  potest  esse  homo. 
Secundum  igitur  distinctionem  partium 
pertineutium  ad  speciem  distinguiturfor- 
ma ;  quamvis  distinctio  formae  non  sit 
propter  distinctionemmaterise.  De  talibus 
vero  partibus  secundum  quarum  distinc- 
tionem  distinguuntur  formae  et  species, 
loquitur  hic  Philosophus;  et  dicit  quod 
si  aliquis  velit  accipere  species  animalis, 
oportet  quod  distinguantur  partes  mate- 
riales  animalis,  sine  quibus  non  potest 
esse  forma  animalis,  non  aulem  sine 
quibus  animal  potest  esse :  ut  dicatur 
quod  partium  animalis  materialium,  aliud 
est  sensitivum,  aliud  nutritivum,  aliud 
digestivum  :  animal  enim  determiuatur 
sensu;  et  ideo  oportet  esse  unam  par- 
tem  sensitivam  organicam:  et  cum  ani- 
mal  nutriatur,  oportet  quod  recipiat  ali- 


mciitum  ()t(|uod  digerat :  ista  uutemhnnt 
[ter  diversuH  partt;s  :  quun;  unimalis  est 
(|UU'dain  [lars  rectqitiva  aliiiKuiti  sicutos, 
alia  dif,'(!stiva  siciit  vent(;r.  Tertium  non 
adjuitgit    hic    qu.i}    iiecessaria    (!St,    per 
«[uam  scilicel  emittit  ini|)urum  et  super- 
nuuiii :  scd  in  libro  De  inorte  et  vita  ad- 
juugit    illam.  Iterum    cum    animal  mo- 
\(;alur  v(;l  d(;  loco  ad  lociim,  siciit  aiiima- 
lia  (|ua*  moventur  motu  progressionis  vel 
motu  dilatationis  ot  constrictiouiH,   sicut 
(|ua'dam  iin[)(;rf(;cta,  0[)ort(;t  ([iiod  liabt;at 
[lartcs  aliqiias  o[)portuiias   ad  niotiim.  Si 
ergo  sint  tot  partes  unimulis,  et  istarum 
|)artium  sint  pluru  genera  dillerentia  se- 
cnndiim  speciem,  sicutsiint  [)liira  genera 
oris  el   vcntris  (|uu;  diircriint  s(;cundum 
speciem;  similiter  et  pliira  sensitiva  dif- 
ferentia     secundum   speciem    et   phires 
[lartes  o[)[)oituiia'  ad  motum :  manifeslum 
est  quod  sccuiidum   distinctionem    isla- 
rum    parlium    est  distinctio    s[)ecierum 
animalium:  quia  non  est  possibile  quod 
id(;m  animal  secundum   speciem  habeat 
[iliires  v(nities  diHcrentes  secundum  spe- 
ciem  et  [ilures  aures  et  plures  dinerenlias 
oris  :   quia  si  animal   sit  unius  speciei, 
oportet  quod  partes  sint  unius  speciei, 
(juia  per  formam  ijisius  partes  ejus  deter- 
miiiautur.    Krgo    illa;  quai   terminantur 
per  formam  unam,  sunt  unius   speciei. 
iNon  ergo  possibile   est  unius  animalis 
esse  plures   ditrerentias    specificas  oris, 
et  sic  de  aliis.  Quare  manifestum  est  quod 
si  accipiantur  omnes  comhinationes  quae 
possibiles  suiit   istarum  parlium  anima- 
lium  quae    difrerunt  secundum   species, 
([iiod  erunt  diversai  species  auimalis,  et 
tot  quot  sunt  tales  combinationes. 
Deinde  cum  dicit  «  eodem  autem  » 
Applicat  ad    propositum ;    et    intendit 
istam  rationcm.  Secundum  distinctionem 
partium  pertincntium  ad  speciem  distin- 
guitur  species  :    sed  plures  sunt  partes 
pertinentes  ad  rationempolitiae,  etplures 
quam  quaj  dictae  sunt :  ergo  plures  erunt 
politiae  et  plures  quam  quae  dictae  sunt. 
Circa  istam  rationem    duo  facit.   Primo 
applicando  simile  ad   propositum,  ponit 
minorem,    Secundo   probat,   ibi,    «  Una 
quidem  etc.  »  In  prima  dicit  quod  sicut 
secundum  distinctionem  partium  anima- 
lis  pertinentium  ad  speciem  est  distiuctio 
speciorum  animalis,   et  plures  sint  spe- 
cies  animalis  cumsintplures  tales  partes, 
eodem  modo  sunt  plurespolitiae,  quiadi- 
versae    sunt    partes  civitatis    difFerentes 
secundum  speciem  :  non  enim  civitas  ex 


I.IIIKII  IV. 


2H1I 


(iiia  |iiU'lo  (■(iiMiMiiiiliir,  Hrit  i'\  iiiiillls, 
Hiciil  ri-n(|iiriil(M'  ilictiiiii  ohI  .sii|iiM-iii.s. 
DiHiiiU^  ciiin  (licil  «  iiiia  (|iiiili'iii  • 
Proliul  (|ii(i*l  siiiit  |)liii-(>s  |uii'l('s  civita 
liH.  Siiiil  aiilciii  trcs  ^radiis  iii  ca  ;  iiill 
uiiivS,  iiUMliiis  i\l  sii|)riMiiiis  ;  cl  .scciiikIiimi 
lioc  dividiliir  iii  trcis  parU^s.  Iii  |ii-iiiia 
(MiiiMi(M'at  partcs  poiuili  ipii  csl  iii  k>'<iiIii 
iilliaio.  Scciiiido  ciiiiiiicral  parlcs  iiicdias, 
il)i,  «  (.lniiitiiiM  aiilciM.  >•  Tcrlio  [larlcs 
stiprciiias,  ihi,  o  U(di(|iia.  •  lii  priiiia 
(licit  :  licnc  dicluiii  csl  ipiod  siiiil  idiircs 
parlos  civilalis.  liiia  cuiiii  csl  Miiilliliido 
(liia»  adiMiuislraliva  ost  aliiTUMili,  siciil 
siiiit  agricola.',etislacst  priuia  jiais  ot  iic- 
ccssaria,  aliiiUMituMi  (Miiiu  iKM-cssariiiiM 
csl  iii  civilalc,  ct  idco  lu  cessarii  siinl  illi 
(jui  adMiiuislraut  iiisuiu.  Socuiula  pars 
civitatis  quautuui  ad  f,na(luui  iiilVrionMU, 
suut  vilcs  iu(M-(-(Miarii :  t>t  diciiiiliir  vilcs 
luerceuarii  tiui  iu  opcriluis  suis  luaculaul 
corpus,  sicut  suul  fulloiies,  et  c.oriarii, 
et  alii  luijusmodi  arlilices,  siue  t|uilms 
uou  pottvsi  civitas  iiiliabilari.  Kl  istaruin 
arliuiu  uiulla  suut  geiicra.  i,)ua'daiu  euiiu 
ost,  (]ua'i  est  atl  uecessitateni  civilatis, 
sicut  textiva  et  coriaria;  sine  enim  istis 
uou  est  civitas.  Alia  est  propler  tlelecta- 
tioueui  et  beue  vivere,  sicut  musica.  Kt 
tiuaidaui  t]ua>  orilinanlur  ad  superfluas 
delectationes,  sicut  musica  qua^dam.  Et 
quapdam  qua^  uocuiB  sunt  civitati,  sicut 
taxillaria  etaleativa.  Tortia  pars  civitatis 
est  foreusis,  quai  est  circa  veuditioues  et 
emptiones  et  negotialioucs  et  uummu- 
larios.  Qiiarta  pars  civitatis  est  merceua- 
ria  :  et  dicuntur  mercenarii  qui  locant 
opera  sua.  Sic  igitur  suut  quatuor  partes' 
civitatis  quautum  ad  inferiorem  gradum 
ipsius. 

JDeiude  cum  dicit  «  quintum  autem  » 
Enumerat  partes  medias  civitatis.  Et 
dicuntur  media?,  quia  medio  modo  se  ha- 
bent  inter  primum  priucipans,  et  popu- 
lum  qui  teuct  inferiorem  gradum.  Et 
dividitur  iu  partes  quiuque.  In  prima 
probat  quod  propugnativum  sit  pars  ci- 
vitatis.  In  secunda,  quod  judicativum, 
ibi,  «  At  vero  etc.  »  Et  iu  tertia,  quod 
cousiliativum,  ibi,  «  Adhuc  autem  quod 
consiiiatur  etc.  »  In  quarta,  quod  divites, 
ibi,  «  Septima  etc.  »  In  quinta,  quod 
dircctivum  populi,  ibi,  «  Octava  etc.  » 
Prima  istarum  dividitur  in  duas.  lu  prima 
probat  quod  propugnativum  sit  pars  ci- 
vitatis.  Secundo  removet  errorem  quo- 


riiiiiilaiii,  ibi,  « <.liiiipritj»tor olc.  »  Iii  [iiiiiia 
(licit  (|ui>(l  ijiiiiita  parM  civit.itis  coin[iii 
taiido  i|iialii(ir  priiiiaH  |iiirti;H,  cl  piiina 
iiilcr  iiicdiaH,  ttst  qiiod  |iro|)iiKiialiviiiii 
cst  :  i|iia'  pai-M  '  iioii  i!sl  iiiiiiiis  iicccs.>%ariii 
i]uaiii  ariiiiia  pra*diclariiiii,  ni  iioii  doboat 
civilas  oHsc  Hcrva  ;  iiiaiiifcsliini  eniiii  ohI, 
c.t  inconveiiituiH,  el  coiilra  lalionein  ci- 
vilatis  ipsaiM  oss(>  iialiiralitcr  Hi;rvaiii. 
Kt  ratlo  liiijiiH  oHt,  (juia  civitas  o.st  jicr 
Ho  Hufticious  :  HUil  illiid  (jiiod  Korviiiii 
est,  iioii  est  jKT  S('  Hilfnci(>ns  ;  (|iiia  omiics 
opcralioiics  ejiis  ad  altcriiiM  ordiii.iiitiir. 
Illiitl  anteiii  ciijiis  o[)orati()iii!s  ad  altcriiin 
siiiit,  iion  est  [)cr  so  siifilt-iens.  (,)iiaro 
uiauifcsliiin  esl  (juod  civitas  non  dcbct 
esse  s(M-va.  Scd  si  civitas  nou  haberet 
j)Ugnantes  coiitni  advorsarios,  subjiiKii- 
rcliir  aliis  et  csset  serva.  Qnaro  inani- 
fcstiim  est  (jiiod  n(M'essarium  ost  in  civi- 
tale  esso  propugiialivum. 

Doinde  cnm  dicit  «  propter  qnod  » 
Uemovet  crrorem  Plafonis  :  otdividifiir 
in  duas.  lu  priiua  osteudit  (piod  insiini- 
cienterdixil  de  partibus  civitalis.  Secundo 
taugit  quod  dixil  Plato  de  proj^uguativo, 
ibi,  «  Partem  aiitcm  propngnantem  etc.  » 
\n  prima  dicit.  Ita  dictum  est  tjuod  qiia- 
tuor  suut  partes  civitatis  uecessaria!  circa 
gradum  intimum  civitalis,  ct  est  alia  pars 
non  miuus  necessaria  quae  dicitur  propu- 
guativum  :  propter  quod  mauifestum  est 
quod  quidam,  sicut  Plato,  leviter,  hoc  est, 
sine  inquisitione  et  non  sufficienter  dixit 
de  partibus  civitatis.  Dixit  enim  Socrates 
(et  vocat  Platouem  Socratem,  quia  Plato 
intitulavit  politiam  nomine  Socratis  ma- 
gistri  sui),  quod  quatuor  sunt  partes  valde 
uecessariae,  et  sine  quibus  non  potest 
esse  civitas.  Dixit  autem  illas  partes  esse, 
agricolam  curautem  de  alimeuto  :  et  ma- 
nifestum  est  quod  ista  est  uecessaria, 
quia  siue  alimeuto  non  potest  esse  civi- 
tas  :  aliam  dixit  tcxtorem  et  coriarium : 
siue  istis  enim  nou  potest  esse  similiter 
civitas  :  aliam  dixit  aidificatorem,  civitas 
enim  ex  domibus  est  :  ideo  oportet  quod 
siut  aedificatores  in  civitate.  Istas  quatuor 
posuit  necessarias  civitati.  Iterum  posuit 
alias  quas  dixit  non  necessarias  ;  scilicet 
fabrum  ferrarium  ;  et  dicitur  ferrarius  qui 
operatur  ferro.  Iterum  pastores,  qui  curam 
habent  de  animalibus.  Iterum  negotiato- 
rem  et  nummularium.  Et  istas  dixit  esse 
complementum  primae  civitatis.  Yocabat 
autem  primam  civitatem  ut  est  ex  primis 


♦  Al.  :  «  pars  quae.  » 

XXYI. 


19 


j9(> 


I'(»i,ith:miu'\i. 


[)UrtillUli  COUIpUiiitii.  Sic  uutnui  puiiuit,  ut- 
ni  clvita»  eiisut  Kiutiu  i[iHiu!i  viveru  utisu- 
luti*,  et  uuu  propter  boue  vivere,  uc  si 
tivitus  tautum  [uiino  et  per  se  sit  »'X  aMiiia- 
littus,  sicut  suut  coriurii  l-I  a^rirol*.  .Nou 
uutem  eai  itu :  nou  euim  civitus  est  gru- 
tia  ipsius  vivere  aljsolute,  sed  grutiu 
ipsius  tn'ue  \  iviMe  :  et  propter  lioc  miilta* 
alia*  partes  suut  uecrssuriu!  iu  ipsa  quas 
ith^  nou  poHuit.  Iterum  civitus  uon  tuu- 
tuiu  iuiiiget  ;i'i|uulibus,  iinmo  inu*quuli- 
Itiis  :  et  iilfo  (licciiilum  est  iiiioil  erravit. 
Deiuile  cum  ilicit  <i  parliMu  aiitcm  » 
'ruuKit  (jiioil  dixit  de  iiritpu^'iiatione  : 
et  dicit  (luod  de  pntpuguantilius  similiter 
liou  hene  dixit,  iiiiod  iu  piincipio  cum 
civitus  a-dilicarctur,  non  liu;ruut  neces- 
surii ;  sed  postea  cum  civitas  augm(;uta- 
tur  et  extenditur  ud  fines,  vel  ad  terminos 
alteriiis  civitatis,  ex  quilms  s.epe  causatur 
disscnsio  ad  reprimoudiim  violentiam  ad- 
versariorum. 

Deiude  cuiji  dicit  «  at  vero  » 
Osteudit  quod  judicativum  sit  pars  ci- 
vitatis.  Kt  dicit  quod  itenim  iuter  (juatuor 
partes,  vel  quotquot  ponaufur,  necessa- 
rium  est  esse  in  civitate  partem,  qua  de- 
terminet  et  detiniat  accusationes  et  dis- 
ceptationes  quie  snnl  in  ea,  et  faci-at  jus- 
tiim  :  et  hoc  prohat,  quia  sicut  anima  se 
hahet  ad  corpus,  sic  judex  se  hahet  ad 
civitatem.  Num  sicut  anima  vel  intellec- 
tus  inquirit  et  consiliatur  de  conferenfi- 
hus  ad  finem  politiai  et  judicat.  Sed  aiiima 
necessaria  pars  esl  animalis  ct  hominis 
magis  quam  corpus  :  crgo  simililer  ju- 
dex  est  pars  necessaria  in  civitate  magis 
quam  '  propuguativum  et  magis  quam 
illa  qua*  ordinatur  ad  usum  corporis. 
1'robat  autem  Philosophus  de  istis  quod 
sint  partes,  magis  quam  de  aliis,  quia 
de  istis  minus  videhatur  quod  essent  ne- 
cessariae  ;  et  pra?cipue  miuus  videretur 
si  civitas  esset  instituta,  gi"atia  ipsius 
vivere  ahsolute. 

Deinde  cum  dicit  a  adhuc  autem  » 
Ostendit  quod  consiliativum  sit  pars 
civitatis.  Et  dicit  quod  consihativum  est 
pars  civitatis.  £t  ratio  hujus  est,  quia 
consiliari  est  opus  politici :  hahet  enim 
politicus  consiliari  de  conferentibus  ad 
finem  civitatis  :  quare  manifestum  est 
quod  ad  Doliticum  pertinet  consiliari.  Sed 
quae  pertinent  ad  politicum,  secundum 
quod  hujusmodi,  sunt  de  necessitate  ci- 
vitatis :  quare  cousiliativum  est  pars  ci- 


vitutis.  Ihtu  aiitciii,  scilicet  cousiliutiviiin 
et  judicutiviim,  utriim  separatim  existant, 
iit  uliiiH  8it  illi;  ({ui  judicut,  alius  sit  qui 
coiisiliatur,  aliiis  ipii  iu  armis  est,  alius 
qui  colit  agros,  sive  non  se[iaialiin  exis- 
tunt,  sed  uuuH  et  idem  sit  qiii  jiidicut  et 
cousiliatur,  nihil  ilidert  ad  propositum  : 
hoc  «Miiin  |)ossihile  est  :  videmus  enim 
quod  ideui  potest  esse  miles  et  agricola  : 
simili(er  idiun  potest  esse  judicauH  et  con- 
siliaiis.  Si  igitur  iniles  et  agricola  siiit 
partes  civitatis,  niaiiifestum  ipiod  et  ista 
et  illa  qiKe  ordiiiatiir  ad  Itella,  pars  erit 
ipsius. 

Deinde  cum  dicit  n  8(!ptima  aiitem  tt 
Ostendit  (iiiod  divites  sunt  parfes  cl- 
vitatis.  Kt  dicit  (juod  seiitimu  pars  civi- 
tatis  comitutaudo  omnes  pra^cedentes, 
est  illa  qu;e  ministrat  divitias,  quam  par- 
\vm  dicimus  opulentos.  (lum  enim  civitas 
debeat  esse  per  se  sufliciens,  oportet  quod 
liabeat  divitias,  aliter  non  esset ;  et  itleo 
illi  sunt  iieccssarii  in  civitate,  qui  ha- 
hent  hujusmodi  divitias. 

Deiiide  cum  dicit  «  oclava  autem  » 
Ostendit  quod  directivum  populi  sit 
pars  civitatis.  Kt  dicit  quod  octava  pars 
civitatis  est  illa  quae  magistratus  gerat, 
idest  directiva  sil  populi.  Ista  autem  est 
necessaria,  quia  populus  est  sine  ratione  ; 
et  ideo  indiget  aliquo  directivo,  ne  prai- 
ter  rationem  moveatur. 

Deinde  cum  dicit  u  reliqua  autem  » 
(Jstendit  quod  suprema  pars  civitatis 
est  necessaria.  Et  dicit  quod  pars  admi- 
nistrativa  est  in  civitate  circa  principa- 
tus,  necessaria  est  in  civitate,  quia  civi- 
tas  nonpotestesse  sine  principihus.Cujus 
probatio  esf.  quia  politia  est  ordo  princi- 
patuum  et  maxime  primi  :  ergo  manifes- 
tum  est  quod  necesse  est  aliqiios  esse  in 
civitate  potentes  principari,  vel  semper, 
vel  aliquando  unus  principetur,  aliquando 
alius.  Similiter  alia,  de  quibus  dictum 
est  scilicet  de  consiliatione  ef  de  illo  qui 
determinat  disceptationcm  inter  aliquos 
altercantes  de  justo,  oportet  esse  in  civi- 
tate.  Si  igitur  haic  in  civitate  fieri  possunt 
bene  et  juste,  et  injuste  et  male  :  oportet 
autem  hoc  fieri  bene,  hoc  autem  non  po- 
test  esse  sine  virtute  dirigente,  manifes- 
tum  quod  necesse  est  aliquos  viros  poli- 
ticos  principari  in  civitate  secundum  vir- 
tutem.  Sic  igitur  apparet  quod  sunt  plures 
partes  civitatis  differentes  secundum  spe- 
ciem  et  rationem  :  quare  erunt  plures  po- 


*  .\l. :  «  et  quani.  » 


IJItl  l(   IV. 


JtH 


litia*.  Si  aiilrin  ali(|iiiM  tlicat  qiiod  HUpo- 
riiis  tlictiini  rst  i|ii(>(l  siiiit  s<'\,  trrs  rrc 
la',  *<t  Ircs  lraiisf<rrssii',  ct  tioii  [iliirfs  ; 
(li<-rii(liiiii  (|ii()(l  siipci  iiis  (lixit  (|ii()(l  Hiiiit 
8()X  giMUMa  |i()lilia'  ct  iioti  pliirc.H  :  (|iia«- 
(lain  taincii  ipsanini  lialtciit  spccics  siih 
S(^  (-oiitciitas,  ct  sic  liic  lo(|iiiliir  :  iiiidc 
viilt  proliarc  (|iio(l  sniit  pliircs  politia*  si>- 
niiKliiin  spocics. 

hciiidc  ciiin  (licil  •  iilias  (|iii(lcin  '> 
Oslciulit  (|iia'  siitit  pritici|ialcs  inlcr 
istus  sccnndinn  iiilcntioncin  aliornin.  K\ 
(lividitnr  in  diias,  s(M'iin(lnin  (|iio(l  pcr 
diuis  rationcs  ostciidil  (jiiod  ii(lcin  pos- 
snnt  cssc  coiisiliantcs  ct  ju(licaut(\s,  (|ua' 
sunt  priucipalcs.  Socnnda,  ihi,  ((  Adlinc 
antom  otc.  »  lii  prima  dicit  (luod  cum 
sint  multa'  [»artcs  civitatis;  diia'  tamcu 
vidcutur  cssc  priucipalos,  ol  max.imo  op- 
posita'  ;  scilicot  divitos  ot  opoiii.  Alias 
(Uiim  partos  ciMitingit  multis  oisdom  oxis- 
loro  simul :  vorhi  f,'ratia,  iidcm  possuut 
csso  propu^uautcsot  agrioola'  otarti(ic(\s. 
Itornm  iidom  possuut  osso  consiliantos 
ot  judieantos.  Itornm  cum  his  possuut 
osso  virtuosi.  Sod  impossibilo  cst  uuum 
ot  oumdom  simnl  esso  divitcm  ot  panj^o- 
rom.  Proptor  quod  maiiifestum  cst  quod 


(livit(^M  ot  oKoui  vidcntnr  unho  iniixiinis 
priiicipiilcs  partcs  civilaliH,  (it  niaximr; 
dillcrciilcs.  ridplcr  (|uo(l  (lua-  inaximo 
vidcntnr  |iart(;M  civitatiH  omm»  iii  (|iiihuN 
divitoM  vul  |iaiipi!r(!M  [irincipantiir. 
Ilciiido  ciini  dicit  n  adliiic  aiitcm  » 
l'ouil  sccuudam  ralioucin.  l-A  dicil  (jiiod 
it(M'um  diviluH  ot  oKoni  vid<>ntiir  (1110* 
parti^M  OHSO  civilatis  maxiiiK;  contraria.*. 
(|uia  iit  iti  pliirihiis  divilcs  siiiit  paiici  (!t 
paiipcr(!s  inulti.  (,)iiari;  iiianilcsliim  ohI 
(|ii()(l  politia;  (jiia'  dotcruiiiianliir  K(!('tin- 
diim  (!xrossus  istarum  partinm  (;riiut  diia' 
p(ditia'  maxiinc  coiilraria'  cl  diviiisa'.  Kx 
(|iio  manilcstuin  cst  (|uo(l  po|)iilaris  ot 
paucornm  suiit  diKo  jiolitiu'  divcrsu'  et 
distincta',  (|uainvis  autoin  dives  seouu- 
(luin  (piod  divcs  (d  iiaupcr  sccuudnm  (|iiod 
hujiismodi,  inaxinu!  dillcraut,  no  iiuiis 
ot  idomsiiuul  [lossitesso  dives  et  pauitor, 
tameu  uou  maxime  diHcruut  secundum 
rationom  honilalis  el  malitio!.  Kt  iihio  con- 
sidoraudo  socuudum  ralionom  honi  cl 
inali  uou  maximo  diiroruiit,  sed  suut 
aliai  quai  plus  ditrorunt.  Ultorius  couolu- 
dit  quod  dictiim  est  prius  quod  suut  plii- 
res  politki'  qiiam  qua^  dicta'  sunt  ot  prop- 
ter  quam  causam. 


LECTIO    IV. 


Popidaris  adminhtrationis  giiinque  modi  ennmerajitur ,  et  paiicormn  stafi/s  quatitnr 
quoruni  ultimi  qui  non  legibus  sed  decretis  rcgnant,  pcrsimiles  sunt  tyranno. 


ANTIQUA. 

Quod  autcm  sint  et  democratife  species  plures  et 
oli^archii£,  dicamus  ;  mauifestum  autem  hoc  et  ex 
dictis. 

Species  enim  plures  populi  et  dictorum  insigniuni 
sunt :  puta  populi  quidem  species,  una  quidemagri- 
coloe,  allera  autem  quse  circa  artes.  Alia  autem  fo- 
ralis,  quae  circa  emptionem  et  veudiliouem  versatur. 
Alia  autem  quaj  circa  mare  :  et  haec  quidem  bellica, 
haic  autem  pecuuiativa,  htec  autem  vectiva,  hac  au- 
tem  piscativa.  In  multis  euim  locis  singula,  horum 
multffi  turbffi ;  puta  piscatores  quidem  in  Tareuto  et 
Bizantio.  Trierale  autem  Atheuis,  negotiativuni  au- 
tem  in  iEgina  et  Chio,  trausvectivum  autem  iu  Te- 
nedo.  Aclhuc  autem  quod  manuale,  et  quod  modi- 
cam  haljet  subslanliani,  ut  non  possit  vacare.  Adhiic 
quod  quidem  ex  amhobus  civibus  liberum;  et  utique 
si  qua  talis  alterius  mullitudinis  species. 

Insiguium  autem,  divitiae,  nobilitas,  virtus,  disci- 
pliua,  et  iis  similia,  dicta  secundum  Cimidem  diffe- 
reutiam. 


Democratia  igilur  est  prima  quidem  quce  dicitur 
m  axime  secundum  fiequale  :  aet^uale  enim  ait  lex 
talis  democratia'  nihil  magis  existere  egeuis  vel  di- 
vitibus,  ueque  dcminos  esse  utroscumque  sed  simi- 


RECENS. 

N'unc  autem  et  democratiae  et  oligarchiae  plura 
esse  genera  ostendamus. 

Licet  vero  hoc  inlelligere  etiam  ex  iis  qu£e  dicta 
sunt. 

Pluraenim  genera  sunt  et  populieteorum,  quiclari 
nobilesque  dicuntur  :  ut  populi  genus  unum  consli- 
tuunt  agricolaj,  aliud  artitices,  aliud  forenses  qui  in 
emeudo  et  vendeudo  vitam  conterunt;  aliud,  qui  in 
uiari  assidue  versautur.  Atque  hujusgeneris  alii  sunt 
mihtares,  aliipecuuiae  faciendae  studiodediti;aliipor- 
titoresac  trajeclores.  alii  pi?catores.MultiseniminIo- 
cis  horum  generum  singulorum  magna  turba  est,  ut 
piscatorum  Tareuti  et  Bysantii,  hoiuinum  iu  trire- 
mibns  occupatorum  Athenis,  mercatorum  in  iEgina 
et  Chio,  portitorum  iu  Tenedo.  Praeter  hos  autem 
sunt  ii  qui  operis  et  manibus  suis  victum  parant  ; 
et  quorum  ita  tenuis  res  familiaris  est,  ut  non  hceat 
eis  otiosam  vitam  degere.  Praeterea  aliqui  sunt  non 
ex  utroque  cive  liberi ;  et  si  quid  tale  ceterae  multi- 
tudinis  genus  est.  Nobilium  autem  et  clarorum  viro- 
rum  alii  ex  divitiis  claritatem  consecuti  sunt,  aliiex 
praestautia  generis,  alii  ex  virtute,  alii  ex  doctrina, 
et  similibus  quae  ex  eadem  differeutia  dicuntur. 

Democratia  igitur  prima  est  ea  quae  ex  aequalitate 
maxime  sic  appellatur.  JEqualitatem  enim  edicit  lei 
quae  hujusmodi  democratiae  est;  nempe  ut  nihilo 
plus  imperent  locuplete?  quam   egentes.    neutrique 


9«2 


i'ULITICOIU!M. 


ii. 

el 
In  . 


Igitur  «(«ccie»  titsiuocrulitt:  titfi;. 


i^  uiaxime  e«t  iu 

a.   el    11:11  ualllltii  ; 


I     VlaUlll    (utslll    (>llUl 

.    liJiuc.   l  ua    quiiieui 


.1 


:  "3  Kixhi:  111  t„ 


ii.ituH  liiut  ab  lionoraliilita- 

iri  iis.  Opurtal    auleui  t'i 

-■-.c  partici{iauili,el  caruuteui 


lll 

IJU.  i.. 
UOU  (. 

Altfi.i  , . .  leo  democratiii),  ouiue»  (|uideni  e«ge 
i.niic  ii,.uitiuiu,  bi  auluui  «it  rivu,  (niuiipari  auteui 
le^e.lii. 

AitHrit  ituteiu  ti|iecieu  deuiucratitB,  ulia  i|uideui 
e^-  ii,  duuiinau:!  auluiu  eAne  uiuUitudiuem   et 

u. 

I  .■ui  lit  iiuandu  tieutentiae  fueriut  domlnaj, 

be. :  ■  '■  \ . 

Accidit  auteiu  liuc  iirupter  dt;uiat;o;,'i)8.  lu  nuibiiH 
•  luideui  euiiu  qud:  liecuuiliiui  le;;eiii  ileuiocrutizunt, 
uoa  til  deu>ii^'o^'Uii,  sed  uijtiiui  civiuui  suut  iu  \>rai- 
eiuiueutiu.  Lhi  aiitem  le^^en  uou  iloaiinaiiliir,  liic 
liuut  deuiii^o^'1.  Monurchud  cuiui  lit  puiaihiri  cuui|io- 
bituit  uuu»  U.K  uiultis.  Ipai  euim  uiulli  euut  dumiiii, 
uou  ut  uiiuiiqui6i|ue  »ed  omni.s.  Quale  autein  ilicut 
llouierus  uon  hoiium  eiise  lunlti  (lomiuutionem, 
utrum  luiuc  vel  iniuuilo  plures  suiitqui  priucipanlur 
ut  uuusquisque,  iucertuui.  'iali^  ij^ilur  populu»  ve- 
luti  mouarihuse.xisteiis,  quii-rit  uiouiinhiziire,  quiii 
uuu  suhjicitur  suh  lege,  et  tit  de.-*(ioticus.  (juure  et 
aduhitores  honorati  ;  et  est  (lOiiuliis  i^te  (iro^iortio- 
naliter  lyranuidi  mouurchiaruui.  Fnqiter  quod  et 
uios  ideui  et  aiiiho  des()otica  melioruui ;  et  seuteu- 
liie  sicut  ihi  ()ruice[itu. 

Et  demugo«u»  eladulator  iilemetpro[iortionaliter: 
et  ma.xiiue  autem  utrique  a()ud  utrosque  valeril. 
Adulutores  quidem  apud  tyraunos.  Demagogi  aulem 
apud  populob  lales. 


SuDt  autem  iis  causa,  ut  sententiee  sint  dominae, 
sed  non  leges,  omuia  reducenles  ad  populum.  Acci- 
ilit  euimipsis  tieri  maguos  propter  populum  quidem 
essedouiinum  omuinm,  opiuiouis  autem  populi  bos; 
suHiletur  enim  mullitudo  iis. 

Ailhuc  aulem  qui  princiiiatus  accusant,  aiunt 
oportere  (lopulum  judicare,  bic  autem  gaudenler  re- 
cipit  advocationem.  Quare  dissolvuntur  omues  priu- 
ci()atns. 

Ralionabiliter  autem  utique  videbilur  increpare 
qui  dicit  taleiu  esse  deuiocratiam,  nou  politiuui  : 
ubi  enini  nou  principantur  leges,  non  est  politiu. 
Oportet  enim  legem  quidem  principar:  oinnium. 
De  singulurihus  autem  priucipalus  et  politiam  ju- 
dicare. 

Quare  siquidem  est  democratia  una  politiarum, 
manifestum,  quod  talis  inslitutio  in  qua  sententiae 
omnia  dispensant,  nequedemocratia  proprie;  nullam 
enim  sententiam  contingil  esse  universalem.  Species 
quidem  igitur  democratiui  determinatse  siut  iu  boc 
modo. 

Oligarchiae  autem  species,  una  quidem  esse  prin- 
cipatus  ab  bonorabilitatibus  tantis,  ut  egeni  non 
participent  cum  sint  plures,  licere  autem  possidenti 
participare  politia. 

Alia  autem  quando  ab  honorabilitatibus  immensis 
suut  principatus,  et  eligunt  ipsi  eos  qui  deficiuut. 
Siquidem  igitur  e.^  omnibus  iis  hoc  faciant,  videtur 
lioc  essemagis  aristocraticum.  Si  autem  ex  aliquibus 
determinatis,  oligarchicum. 

Altera  species  oligarchiae  est  quando  puer  pro  pa- 
tre  unus  nt. 

Quarta  autemquando  exstiteritquod  nunc  dictum 
est,  et  (irincipetur  non   lex,   sed    princeps  :  et   est 


httbeant  suuimam  [lolestateiu,  scd  utri(|he  ut  iiiaiilei< 
aiiiiiliter.  .Nuiu  bi  lihertus  iii  ileiiiociutia  eHt  uiuxinie 
(iit  qiiiileiii  e.xibtimantj  et  a^quulitus  :  liuc  luu.xiuie 
latiiiiie  fuerit,  tii  iiiter  oiuiie.i  (luritur  fuerit  n-.iiiu- 
hlicu:  uduiiiiiiitrutio  comiiiuiiis  iiiu.xiiiie.  Qiioiiiaiii 
uuteiii  (io(inlua  iiiultitudiiie  et  uuiiiero  bU|ierat  ;  id 
uuteiii.quoilapluiihub  ilecrftiim  e.it,  rutuiii  ebt:  hunc 
f.am  ileuiuiiutiaui  iiecebbe  ebt.  IJnuiii  igitiir  democra- 
tiii;  Keuu.i  lioc  ebt. 

Aliuil  ebt,  uhi  mugiblratUH  ex  ceiisihus,  qul  tAinen 
bint  aiigiibti,  deferuutur.  iJiiurtel  uiiteiu  ei  qiii  cen- 
Miiii  jiuluiu  ucquibiverit,  muKibtrutiim  gitreie  licere; 
qiii  umiberit,  iiou  ohtiuere.  Aliuil  geiiub  (leiiioc.rutiu;, 
iihi  civeb  ouiiieb,  ((ui  uiodo  ub  oiiiiii  culpu  et  vitio 
liheri  bint,  reqiuhlicu)  uiliuiuistrutionis  buiit  (lartici- 
I)eb,  itu  tuiiieii  ut  le.x  duiiiiiietur.  Aliud  genus,  ut 
omuihuA,  hi  ijuib  iiiodo  bil  civib,  Jiib  sit  ohtiiieiidi 
iiiugi^trutiib,  itu  laiiieii  iit  le.x  iiiqierel.  Aliiid  geiius, 
uhi  ceter.i  quiileiii  biiiit  eiuleni,  (>eiieH  multitiuliiiem 
vero  bumniu  ebt  reruni  potestas,  uun  [jenes  legeui. 

iloc  aiiteiii  llt,  quiim  iiiultitudiniH  decrcta  ratu 
bunt,  iiou  le.K.  Atqiie  lioc (iru^^ter  orutoieb  ()0()ulan;H, 
(|uoh  ileuiagu^'08  Cirujci  noiuiiiunl,  (iveuit.  Num  iii 
civitutihiis  qiiu;  ex  lege  u  (j()()u1o  reguntur,  deinugo- 
^iis  nou  exibtit,  Hed  o[)tiiiiub  quisque  civib  priuci(ieiii 
lu  re()ublica  locuui  ohlinet.  \%i  \tri)  leges  non  bunt 
rutie  neque  buuiiiium  aiictoritutem  huheiit,  hic  exo- 
riuutur  demagogi.  Fit  eniin  monurchia  [»o(iulus 
unus  ex  multis  coiillutus.  .Numpenes  multos  suiuuiu 
rei()iihlica;  potentua  est,  noii  ut  singulob,  sed  iit 
oiDues.  Quuleiii  [lorro  ilicut  Hoiiierus  nou  esse  ho- 
iiuiu  iiiultorum  domiiiatioiiem,  utruiii  huuc,  uii  iihi 
[iliires  Buut  qui  iui|)i;runt  ut   binguli,  uhbi  iiruiii  est. 

Tulis  igitur  po()ulus,  ut[)ote  (jui  bit  monarchiu, 
sludet  soliis  iiiqierure,  (|uiu  leguin  inqierio  non  [lU- 
ret ;  et  tule  sihi  jus  iiiqieriuuique  assumit  in  totuui 
reaipuhlicuiu,  qiiaI«;domiiius  inservos.  Ituque  abseu- 
tuloies  apud  euni  honoruti  sunt ;  et  talis  populus 
(iroportione  e.\  uionarchiis  tyrannidi  respondel. 
Quocirca  et  iidein  sunt  iiiores,  et  uterque  doniini 
iiiilierium  in  nieliores  usurpat  :  et  hic  suiit  psephis- 
iiiiitu  velut  illic  edicta;  et  demagogus  et  asseutator 
siiiit  iiileui  et  proportione  inler  se  respondent.  Et 
vero  utriqiie  apiid  utrosque  valeut  [iliirimum  ;  asseu- 
tiitores  apud  tyraiinos,  deraagogi  a[)ud  tales  populos. 

Quaiii  oh  reiu  autem  rata  siul  psei/liismalu  et  noii 
Icges,  hi  causam  siistinent,  qui  oniui;i  ad  popnliuu 
reteriint.  Evenit  enim  ut  cre-cant  et  magni  lianl, 
propterea  quod  populus  quidem  oinnium  reriini  sit 
iloniinus,  hi  vero  populi  opiuioni;s.  His  eniin  liilerii 
hahet  mullitudo.  Praiterea  ([iii  magistratiis  crinii- 
nantur,  populum  judicare  dicuutoportere;  liicauteni 
libenler  provocalionem  recipit  :  quo  fit  ul  magistru- 
tus  omnes  inlirmentur. 

Merito  aulem  videturreprehendere,  gui  dicit,  bauc 
tnlem  esse  democratiam,  non  civitatis  admiuistra- 
tionem.  Ubi  enim  leges  non  imperant,  non  est  ci- 
vitas  vel  politiu.  Oportet  enim  legem  (luideni  civibus 
omnibusimperare;  magistratus  vero  de  siugularibus, 
et  reuipublicam  judicare.  Quare,  si  democratia  in 
reipublicje  administrandae  formis  numeranda  est, 
perspicuum  est  talem  reipublicai  statum ,  in  quo 
psepuismate  omnia  adniiuistrantur,  ne  democratiam 
quidem  esse  proprie  Contingere  enim  non  potest, 
ut  ullum  psephisma  universum  complectatur.  Demo- 
cratia;  igilur  genera  hoc  modo  sint  explicata  ac  dis- 
lincta. 

Oligarchise  autem  genera  quum  sint  plura,  ununi 
est,  in  quo  magistralus  mandatur  ex  censibus  tam 
magnis,  utegeuLes,  numero  plures,  eorum  participes 
non  sint,  sed  ei  qui  tanlam  rem  acquisiverit,  reipu- 
blicae  administrationis  participi  esse  liceat.  Aliud, 
quum  ex  amplis  censibus  creantnr  magistratus,  et 
ipsi  eos  fjui  clesunt  cooplant.  Si  igitur  ex  his  om- 
nibus,  qui  censu  sunt  iEquales,  boc  faciant,  videtur 
hoc  esse  potius  aristocraticum  :  si  vero  ex  quibus- 
dam  certis,  oligarchicum.  Aliud  autem  oligarchiiE 
genus  est,  quum  filius  in  locum  palris  succedeus 
magistratnmcapit.  Quartnm,  quuin  et  id  quod  nuuc 
dictuni  est,  usurpatiir,  et  uHigistratus   imperant,  non 


I.IKKU   IV. 


291 


I  tiiivnliliilih  luu'    iii    iili).Mirliiiit,    hi(  iil   lytiiiiiiiiH  iii 

llliililirfllliH,    i<l    ill<  i|IIU     ilixilllllH    llllilllli     ilrilliiiTllliu 

III  iloiiiiirniliiM.  Kl  viiiiiiil  i't  tiili-iii    iiligiiirliiniii  |iii- 

tclllatlllll.    lMiK<>>'>'l>i"'    i|lliili<lll      l^'llll|-   n|ii'riiiii     liit     ft 

iloiiiooriitiii<. 


|i>'r  <    .    Illi|lll<   llni'  f<i-||llit  III  iil  . 

vi'liili  tvriiiiiiiili  ri'i<|i<iiiili<l  III  it 
rnitlii<,  ilii  i|iiii  iiiii>tri'iiiii  liii'i> 
tiiM  ,  tj|l«iiii|iii'  nliKuri  liiaiii   il\i 
tiitiiiii,  n|i|ii<lliiiii 

I  l|iL'Mrrliiii'  iLflhir  •<!  ili<iiiiirri|liii'  lnl  xiiiil  ui-mTn 


'■» 


Postqiiain  IMiiUisopliiis  osttMiilit  pliirns 
csso  polilias  iii  goncrali,  oslciidil  iii  spo- 
oiiili  osso  pitircs  disrmi^^iiriKlo  (ina-dam 
Koiiera  i|»sanim,  siciil  popiilaicm  cl  pati- 
cortim.  Kt  iliN  iililiii' iit  (liias.  Iit  prima|)i'a>- 
mitlil  iiiUMiliim  sttiiin.  Socinulo  pros(M|iii- 
liir,  ibi,  <(  SptH-ics  oitim  clc.  •  lii  priimi 
(licil  cpiotl  |)oslipiam  dicltiin  cst  (|iiod 
siiil  plttrt^s  sp(>ci(\s  polilia'  iii  ftiMicrali, 
(HctMtdiim  csl  (piod  pliircs  siint  speoios 
popnlaris  ot  pancoitim  ;  ol  hoc.  manires- 
tiim(M'it  c\  codiMO  [)i'iiicipio  (>x  (|no  pro- 
hatnin  lnit  iii  ^(Mterali  titiod  sitnt  iiltircs 
species  politi;e. 

Deinde  cnm  dicil  u  species  enim  » 
Pr(K<^c(]nilnr  ;  o\  primo  ostendit  (inod 
snnl  pltircs  politia'  pt^pnlarcs  et  pltires 
pancorum.  Kt  primo  in  generali.  Se- 
cniulo  in  speciali  et  divisim,  ibi,  «  Demo- 
cratia  iiritnr.  »  In  prima  infendit  istam 
rationem.  Secnndiini  distiiictioncm  par- 
lium  pertineutium  ad  speciem,  distiu- 
guitur  species.  Sed  partes  materialespo- 
pnli  pertinenles  ad  rationem  status  po- 
pularis,  et  partes  divitnm  pertiueiites  ad 
rationem  potentia^  paiicorum  suut  plu- 
res  :  quare  sunt  phires  species  popularis 
et  paucornm.  Ilnjus  rationis  declarat  mi- 
norem.  Et  primo,  quod  sunt  plures  par- 
tes  popnli.  Secuudo  quod  sunt  plures 
partes  divitnm^  ibi,  ((  Insignium  autem 
etc.  »  In  prima  dicit  qnod  plures  sunt 
partes  populi,  difTorentes  secundum  spe- 
ciem  ;  et  divitnm  similiter.  Una  quidem 
species  vel  pars  popuU  est  agricultura  : 
alia  circa  artes,  sicnt  operatores ,  aUa 
qnse  versatur  circa  emptionemetvenditio- 
nem ;  alia  quai  circa  mare  ;  et  ista  mul- 
tas  habet  sub  se  species.  Quaedam  enim 
est  quce  ordinatur  ad  bellicas  operatioues, 
alia  qua>  ad  pecunias  acquirendas  ;  alia 
est  nautica  sohim  qua?  morces  vehit  ;  aha 
ad  piscandum.  In  diversis  autem  locis 
multi  sunt  opcrantes  secundum  singula 
istorum,  sicut  in  Tarento  et  Bizantio 
multi  sunt  piscatores  :  Athenis  sunt  multi 
nautae.  In  .^gina  vero  et  Chio  sunt  multi 
negotiantes  in  mari.  Et  in  Teuedo  muDi 
sunt  transportantes  per  mare.    Ulterius 


est  alia  purs  popiili  (|tia;  dicitur  nuiiiua- 
lis,  (|iue  lahoralmanihus.  Iloc  aut(un«!St, 
ipiia  iiiodicain  hahciit  siihstaiitiaiii  tah^s, 
tiiide  possiint  viviMe  ;  ct  i(h;o  iioii  [los- 
suiit  vacare  s[»ei;iilationi  vtd  aclihus  hel- 
licis.  lilt(M'ins  ust  alia  S|)ucies  p<j[iuli  : 
scilicet  si  ali(|nis  liomo  '  natiis  sil  «w 
dtiohtis  civihns  lihtM',  [lar.s  [io[)uli  ost.  Ito,- 
riiin  si  sit  aliiitia  alia  s[>oci(:smuItitiidinis, 
[lars  po[)uli  est. 

Dciiido  ciim  dicit  <(  insignium  autom  » 
Ostendil  ([iiod  snnt  |)Iurcs  [)arl(!s  divi- 
tnm.  Kt  dicit  (jiiod  iii.^^igniiiin  [)hii'os 
sunt  [lartes.  t^liiidam  eiiim  siint  divitcs, 
qiiia  dlvitias  hah(Mit.  Alii  nobiles,  alii 
\  irtuosi  et  disci[)linati  ;  et  (luicnmtjuo 
alii  similos  istis,  secundum  eumdoni 
modum  partes  snnt  insignium. 

Deinde  cum  dicit  ((  democratia  igitur  » 
Prosequitin'  modos  po[)ularis  ct  [)auco- 
rnm  in  s[)eciali  et  divisim.  Et  dividitur 
in  duas  :  quoniam  in  prima  parte  ponit 
modos  popularis  et  paucorum.  Secundo 
ctim  dicit,  *  Adhuc  autem  etc.  »  Ponit  mo- 
dos  stalus  optimatum.  Adhuc  primadivi- 
diturin  duas.Ouoniam  in  prima  ponilmo- 
dos  istarum  politiarum.  Secundo  assignat 
rationem  istorum.  Secunda  ibi,  «  Non 
oportetautometc.  »  Adhuc  primain  duas. 
lu  prima  enumerat  modos  popularis.  In 
secuuda  modos  paucorum,  ibi,  «  Quare  si- 
quidem  etc.  »  Prima  in  quinque,  secuu- 
dum  quod  euumerat  quinque  modos  po- 
pularis  :  quorum  tamen  primus  et  ulti- 
mus  in  unum  iucidunt,  ut  videbitur.  Se- 
cuuda  ibi,  «  Alia  autem  etc.  »  Tertiaibi, 
«  Altera  species.  »  Quarta  ibi,  «  Alia 
species.jQuinta  ibi,  «Altera  species  etc» 
luprima  dicit  quod  prima  species  popu- 
laris,  qu»  maxime  dicitur  popularis,  est 
in  qua  principautur  secundum  omnimo- 
dam  aqualitatem.  Et  hoc  apparet  ;  quia 
lex  fuit  in  tali  politia,  quod  de  honoribus 
uou  plus  distribueretur  divitibus  quam 
ogenis  vel  virtuosis  quam  non  virtuosis 
sed  aequaliter  istis  et  illis.  Iterum  dicebat 
lex,  quod  isti  non  magis  deberent  domi- 
nari  quam  ille  nec  e  converso,  sed  isti  et 
illi  indifTerenter,    quia  suut  similes    vel 


Al. 


«  non.  » 


IM\ 


l'nMTM;(jlu;M. 


a^iitiulcH.  Kt  ici(><>i(iiiii  a^iiiiulltatcin  hubciit 
iii  libertutL',  a*([uulitcr  (lt;ltt'ut  ilijiiiiauii 
ut  reci(»erB  de  hoiitnibiis,  noii  (jIus  unus 
quaiu  altur.  Si  eiiim  libt^itus  muxiinu  sit 
iu  pu|julari,  ut  dieuiit  (tlureM,  iu  istu  uu- 
tum  sunt  omnes  a'i(uul(;s.  munircstuin 
est  ((Uoil  inuxiiiu;  erit  (xjlitiu  et  aM(uuli- 
tu8  Hecuuilum  i()sum,  si  omues  coinmuni- 
cent  in  omuibus  a'i(uulibus  a^((ualiter.  Kt 
i|Uo(l  ista  Sjteri«;s  sit  (>o(>uluris,  (trobat 
.sic.  lu  istu  euim  s^tecie  (tolitiui  (loininu- 
tur  (topuluH  sive  multitiiilo  ;  quiu  omiies 
suut  a*((uule8  secundum  libt^rtutem  et 
princi|)utus  ilistribiiitur  secunilum  i()sain. 
Kt  ideo  multitudi)  tota  dominalnr  :  sed 
ubi  multitudo  dominutur  ()Opuluris  ost  : 
haic  igitur  est  uiia  species  populuris. 
Deind(!  cum  dicit  »  alia  autem  » 
Fonit  secundam  specii^m.  Kt  dicit  ((uod 
secundu  s|)ecies  ()opularis  est  in  (]ua  as- 
sumitur  aliquis  ad  principatum  propter 
alii^uem  terminum  divitiarum  parvum 
quid(!m.  Kt  adjunp,'it  parvum,  ad  hoc,  ut 
plures  possint  re^ere.  Si  enim  non  assu- 
inerentur  nisi  qui  magnum  possiderent 
censum,  esset  admodum  paucorum,  et 
sic  non  esset  ()0[)nlaris. 

Deinde  cum  (Jicit  a  altc-ra  species  » 
Ponit  tertiam  s()eciem.  Kt  dicit  quod 
tertia  specles  popularis  est,  in  qua  om- 
nes  habiles  sunt  ad  magistrutus  gcren- 
dos,  dummodo  non  sint  obnoxii  ex  ali- 
qua  causa  ;  pnta  ((uia  ex  aliquo  crimine 
civilitatem  amiserint,  ut  contingit  capite 
diminutis,  aut  quia  servi  sint  vel  aliquo 
alio  modo  civilitate  careant.  Kt  in  isto 
principatu  principans  principatur  secun- 
dum  legem.  Cum  euiin  quilibet  assuma- 
tur  et  quilibet  ex  se  iion  potest  esse  suf- 
ficiens  dirigere,  oportet  quoil  sit  dirigi- 
bilis  et  a  lege  dirigatur.  Iterum  non 
etiam  possunt  vacare  ;  ideo  oportet  quod 
secundum  legem  principentur. 
Deinde  cum  dicit  «  altera  autem  » 
Ponit  quartam  speciem.  Kt  dicit  quod 
quarta  species  popularis  est,  in  qua  ali- 
qui  assumuntur  ad  principatum,  sive  sint 
servi,  sive  liberi,  dum  tamen  sint  in  ci- 
vilitate.  Kt  quia  non  omnes  tales  pos- 
sunt  vacaread  principatum,  oportet  quod 
priucipentur  secundum  legem,sicut  prius. 
Deinde  cum  dicit  «  ha-c  autem  » 
Ponit  quintam  speciem  :  et  videtur  ea- 
dem  esse  cum  prima,  nisi  quod  in  ista 
repetit  magis  determinate  quod  dixit  in 
prima.  Kt  dividitur  in  duas.  Iii  prima 
ponit  speciem  istam.  Iii  secunda  osten- 
dit,  quod  non  est  vere  politia  nec  status 


Iio()ularis,  ibi,  <i  Hationabiliter  autem  etc.i» 
\dhuc  ()t'iina  induas.  In|ii'iina  |ionit  spii- 
cicin  istuin.  In  secundu  ostcndit  propter 
quum  causam  accldit,  ibi,  «  Accidit  au- 
tem  etc.  »>  In  ()riina  dicit  quod  quinta 
s()(;cies  qu;e  videlnr  (!SS(!  (^adem  cuin 
[)rimu,  est  quando  multitudo  [)ritt(-i()atur 
non  secuudnm  leg(!m,  sed  seciindum  de- 
cretuin.  Kt  est  inli^lligendum  quod  de- 
cr(!tuin  int(!lligititr  (lu[)liciter.  IJno  modo 
dicitur  (^nitnciatio  (|u.'i'ilam  universalis  de 
[)articulai'il)us  ()()('t'ul)ilibiis,  sicut  dicit 
IMtiloso]thu8  secundo  lihetoridB  suai.  Alio 
modo  dicitur  judicinm  alii|ui)d  di!  alii^uo 
operabili ;  et  sic  sumitiir  hic  deiiretum. 
Kt  ditrert-a  lego  ;  quia  lex  est  de  univer- 
sali  et  obligat  adfuturiim,  decretum  V(!ro 
isto  moilo  sumptum  est  do  particulari 
operabili  et  obligat  ad  prssens  tantum. 
Deinde  cum  dicit  «  accidit  aiitem  » 
Declarat  propter  quam  causam  iste  mo- 
dus  accidit.  Kt  dividitur  in  duas.  In  primu 
proponit  quod  accidit  propter  doctores 
populi  et  suasores.  Kt  assignat  causam 
quare  isti  introducti  sunt.  In  sccuuda  as- 
signat  causam  i^ojiularis  reipublica^  pra>,- 
dicta;  ex  dictis,  ibi,  «  Siint  autem  iis.  » 
l*rima  in  duas.  In  prima  ostendit  quare 
doctores  sunt  introducti.  Secundo  com- 
parat  eos  ad  adulatores,  ibi,  «  Demago- 
giis.  »  Dicit  igitur  quod  accidit  populum 
dominari  uon  secundum  legem,  sed  se- 
cundum  sententiam  populi  propter  pra^- 
poteiites.  Kt  hoc  apparet  ;  quia  in  his 
popularibus  in  quibus  principatus  est 
secundum  legem,  non  oportet  quod  sit 
ductor,  sed  sunt  viri  oplimi  in  praeemi- 
nentia.  Tunc  enim  populus  non  ducitur 
secundum  solam  voluntatem  alicujus, 
sed  secundum  legem.  Prapotens  autem 
ducit  populum  secundum  suam  volunta- 
tem,  non  secundnm  legem.  Sed  ubi  non 
cst  principatus  secundum  legem,  ibi  est 
ductor  et  suasor,  quia  populus  deficit  a 
ratione.  Kt  ideo  indiget  aliquo  ductore  ; 
et  cum  non  ducatur  secundum  legem, 
oportet  quod  secundum  rationem  vel  vo- 
kintatem  alicujus.  Talis  vero  est  prwpo- 
tens  et  suasor  ;  et  cum  tolus  populus 
compositus  ex  multis  dominatur,  est  si- 
cut  monarcha  et  princeps  unus.  Omnes 
enim  principantur  non  divisim,  sed  con- 
junctim.  De  quo  dixit  Ilomerus  quod  non 
est  bonus  principatusubi  multitudo  prin- 
cipatur.  Sed  incertum  est,  utrum  intel- 
lexit  Ilomerus  quod  quando  tota  multi- 
tiido  dominatur,  sicut  unus  monarcha 
coiijunctim,  non  sit  per  se  bonus  priiici- 


I.IIIKII    l\. 


i'j:i 


patiis,  vrl  i|ii.iMil()  |Mi|iiilii.s  tloiiiiii.iliii', 
ita  i|ii()ii  iiiiiisi|iii.s(|ii(>  (louiiiK^liir.  Snl 
(|uaii(l()  liiijil.siiiodi  popiilii.s  (|iu  csl  Hiciit 
iiioinirclia  (|iii(iaiii  viill  rcKcrc  (-ivilalciii 
iii(iiiai't-lii«-(<,  t'l  (|uia  lioc  lioii  lacit  atl  iili- 
lilalcm  ouiuiiiiii,  .s(mI  .siii  (<t  coiitra  \o 
luiitat(Mii  iusifAuiiiiu,  oportct  ((iiod  doiui 
iiativt^  |)i'iiicipcliir,  idcst  |)i  iiicipatii  do- 
luiui  ad  .scr\iiui,  proplcr  (piod  accidil 
(|Uod  adiilaloios  acccplaiitiir  ct  liouoiaii- 
lur  a  taliltus,  (|uia  acccptautiir  ct  liouo- 
raiitur  a  tyrauuis.  ('.iijiis  latio  csl,  (piia 
a-liilatoi'  cst  «pii  ilicit  ct  opciatur  ca  «pia' 
opiualur  placcrc,  iii  iiullo  noIciis  coiilris- 
tari.  riius(piis(pic  aiitcui  (iilifiit  siiam  cx- 
ccilcuti.uu  (>t  vult  ('ss(^  c(^rtus  dc  ipsa  :  ct 
idco  lihciitcr  audit  ipsaiu  ct  illuiu  (pii  tcs- 
tatur  dc  ca.  Scd  adiilator  dicif  cxcollcu- 
tian»  altcrius  atlirmaudo,  ut  silii  piac(^at, 
et  ideo  houoratiir.  i'.t  (juia  iii  ista  j^olitia 
suut  aliijui  «pii  «licuul  cxccllculiam  |)0- 
puli,  cum  diciiul  ([uod  omiiia  ilcl>cut  re- 
ferri  in  po|)ulum,  el  quod  nuus  non  de- 
bet  niagis  domiuari  iiuam  alius,  et  (juod 
suut  omnes  aMiualcs,  iiico  iu  tali  politia 
"adulatores,  sivc»  ductores,  iiouoranturvel 
aoceptantur.  Po])ulns  etiam  isto  qui  sic 
principatur,  proportionabiiiter  se  habet 
tyraunis  iu  mouarcliiis  in  qnil)us  uuus 
priuci[)alur.  Kt  ideo  eadem  cousuetiido  et 
idem  mos  iu  ntroque  :  in  ntroque  enim 
opprimnntur  meliores  :  est  enim  priuci- 
patus  eorum  domiuativus  respectu  me- 
liornm,  quia  «)pprimunt  ipsos,  el  non 
intendunt  bonum  eorum  per  se.  Iterum 
in  principatu  istorum  sunt  decreta,  sicut 
in  tyranuide  sunt  prcecepta  ad  opprimen- 
dnm  meliores. 
Deinde  cum  dicit  «  et  demagogus  » 
Gomparat  ductorum  ad  adulatorem  ; 
dicens  quod  ductor  et  adulator  sunt  idem, 
et  proportionantur.  Uterque  enim  vult 
dicere  vel  facere  quod  placeat  aliis.  Sed 
difleruut,  quia  ductor  dicit  ea  quae  pla- 
cent  populo  :  sed  adulator  dicit  ea  qua^ 
placent  tyrauuo,  quia  tyrannus  et  popu- 
lus  habent  magnam  potestatem.  Mani- 
festum  est  quod  uterque  habet  magnam 
potestatem  :  sed  ductor  apud  populum, 
adulator  apud  tyranmim. 

Deinde  cum  dicit  u  sunt  autem  » 
Declarat  propter  quid  accidit  talis  po- 
litia.  Etdividitur  in  duas.  Primo  assignat 
causam  propter  quam  sit  principatus  in 
ista  politia  secundum  decretum  nou  se- 
cundum  legem.  Secundo  assignat  cau- 
sam  quare  totus  popuhis  dominatur,  ibi. 
«  Adhuc  autcm  etc.  »  In  prima  dicit  quod 


durlorcH  HUiit  «'aiiHa  (|ii.iro  |to|»iilijM  doiui' 
iiatiir  hccuiidiiui  Hctitciitiaiii  Hiiaui,  iioii 
hiMiiiidiim  leK*''*'   Di<'iint   i^iiiiii   diictoiutt 

cl  |u.»'|»oli'iit<'S  omnia  dcbcrc  icrciri  iit 
pi)[)iiliiui  ;  i'l  (jiiod  uiiiis  iioli  dcltct  liiaKiH 
doiuiiiari  (|U.ilii  aliiiH,  cl  (juod  (tiiiiieM  Htiiil 
a'(|ualcH.  ila^c  aiitcin  placenl  |i«t[iiilo  ;  ideo 
domiiiatiir  scciiiiditiu  sciitculi.im  ;  ct  (|iiiu 
[)o|)Uliis  |)riii(-i|)atiir  omiiiltiis,  coiitiiiKiL 
([iiod  isti  siiiit  iiiaKni  ct  luaKii.iiu  [totcii- 
tiaiii  liabcnt.  Uti  eiiim  tciuMit  o[itiiionem 
|i()|iiili  :  siint  ciiiiu  tria  (|iia>  raciiiiit  ad 
l)cu(!  [icrsiiadciulum  seciiudum  Arist«tte- 
l«'iu  sc«-iiud()  li/irtdiica'  :  s«-ilic('.t  [irudcii- 
tia,  virtus  et  benevolentia.  VX  pro^tter 
istud  terliiim  «loctorcs  (1«;  facili  suadeiit 
[io[)ulo  ;  suut  cuim  eis  licuivoli. 

iJeinde  cum  «licit  «  adliiic  aittem  » 

Dcdarat  quare  totus  [)0[)ulus  [trincipa- 
tur.  Kt  dicit  quod  isti  ductores  accusau- 
tcs  [)riucipatus,  iu  ([uibus  iiims  vel  pauci 
[)riuci[)autur,  «licuut  «[uod  tota  luulliludo 
«lobet  dominari  et  judicare  quae  fiuiit  pcr 
alios  magislratus.  Omnia  euim  debeiit 
rctVrri  ad  populum  ;  et  melius  est  totum 
priucipari  quam  partem.  1'opulus  aulcm 
gralanter  recipit  hanc  allegatiouem  ;  om- 
nes  enim  faciliter  cxaudiunt  proponentes 
pro  eis  ad  qua»,  inclinautur  ;  sicut  intem- 
peratus  pro  actu  iutomperauliw.  Propter 
quod  cum  potestatem  habeant  principan- 
tur,  destruentes  alios  principatus. 

Deinde  cum  dicit  «  rationabiliter  au- 
tem. 

Declarat  quod  hujusmodi  politia  in 
qua  priucipatur  populus  non  secun- 
dum  legem,  sed  secuudum  sententiam, 
non  est  proprie  politia ,  nec  status 
popularis.  Et  primo  declarat  quod  non 
est  proprie  politia.  Secundo  quod  pro- 
prie  uon  est  popularis,  ibi,  «  Quarum 
quidem  etc.  »  In  prima  dicit  quod  ratio- 
nabiliter  videtur  dicere  ille  qui  dicit  quod 
hujusmodi  popularis  non  est  proprie  po- 
litia.  Et  ratio  hujus  est  quiaubi  non  priu- 
cipantur  leges,  non  est  politia,  quiaopor- 
tet  in  pohtia  legem  principari  in  omnibus. 
Oportet  enim  principatum  et  pohtiam 
judicare  de  singularibus.  Judicant  autem 
secundum  leges,  ubi  leges  provident  ; 
ubi  vero  non,  tuuc  magistratus  supplent 
et  decernunt.  Et  ideo  ubi  est  politia.leges 
principantur.  Sed  in  tali  populari  statu 
non  principantur  leges,  sed  sententia 
populi  :  ergo  talis  popularis  status  non 
est  pohtia  proprie.  Sed  aliquis  argueret 
contra  illud  quod  dicit  qnod  nbi  leges 
non  praevalent,  non  est  respubhca  :  quia 


i9» 


Por.ITICORUM. 


iiioiiui-«'hia  re^uli8  [^olitia  trKt,  tuiucii  uuti 
ehl  itriii»-i|(atiis  fnjcuuduiu  ln>,Min»,  s(m1  k«- 
cuuiluiu  Mtluut.itfiu  ut  rutittiiciu  [iriuci- 
(tuiitis.  xVtl  lioc  |io«.sct  uliijuis  iliccrc  lirc- 
viter  (|uofl  (|uu'(laiii  cst  ptilitiu  nutuarcliicu 
iu  (|ua  iiiius  (louiiuutur.  Alia  eni  [lolitiu 
[loliurchicu  iin[uu  [iliircs  |iriuci|iautiir.  Iii 
[loUtiu  [loliurcliicu  iittii  corrii[itu,  |triiici- 
[lutus  est  Hecuufluiu  lej^es,  et  de  tuli  lo 
([uitur  liic  Aristoteles  ;  iu  ulia  uon.  Aliter 
ilicciiduiu  cst  (^t  luclius  ([iiod  iu  omui 
[lolitia  rectu  [irim'i[tuiis  domiuutur  seciiu- 
diiiu  lcges,  ([iiiu  iii  omui  [tolitia  priuci- 
[latiir  ali([uis  secuiiduin  uli(|uani  regulani, 
i|uaiii  dicimiis  lef,'cm.  Sed  iu  ([uibusdani 
illa  re^ida  est  iuterior  existeiis  iu  voluii- 
tate  et  rutioue,  in  (juibiisdain  est  extra  in 
scri[ito.  in  inonarchia  re^'ali,  monarchu 
habet  istum  ref,'iilain  ([iia»  est  iu  voliiii 
tate  et  ralione  ejus  in  [lolitiu  poliarchica 
est  extra  in  scripto.  Quod  er^o  dicebatur 
([uod  ulii  est  politia  ibi  est  principatns 
seoundnm  legem,  verum  est  :  vel  iiitiin- 
secain,  vcl  scri[itam.  Ilic  autein  iutcliigit 
de  scripta  ;  et  ideo  non  multuni  difVert  a 
prima,  sed  eam  dedarat. 

Deinde  cnm  dicit  (i  qnarc  siqiiidem  » 
Ostendit  ([uod  non  est  proprio  popiila- 
fis.  Et  dicit  quod  [topuiaris  (!st  [tolilia 
([Uffidam  :  sed  talis  popularis  in  qua  sen- 
tentiae  principantur  non  leges,  non  est 
politia  :  quia  politia  est  secundum  le^es, 
quai  sunt  de  universalibus  :  sed  senten- 
ti»  sunt  de  particularibus  non  universa- 
libus  :  nuihi  enim  sententia  est  univer- 
salis  secundum  quod  hic  inteudimus  de 
ipsa,  ut  dictum  est  prius  ;  quare  mani- 
festum  est  ([uod  talis  popularis  non  est 
proprie  popularis.  Uiterius  concludit  quod 
species  popularis  determinanlur  hoc 
modo. 

Deiude  cum  dicit  «  oligarchiae  autem  » 
Elnumerat  modos  paucorum  :  et  divi- 
ditur  in  quatuor  secundum  quod  ponit 
quatuor.  Secunda  ibi,  «  Altera  species 
etc.  »  Tertia  ibi,  «  Alia  autem  quaudo 
etc.  »  Quarta  ibi,  «  Quarta  species  etc.  » 
lu  prlma  dicit  quod  una  species  pauco- 
rum  est,  in  qua  distribuuntur  principa- 
tus  secundum  quamdam  honorabihtatem , 


[iiita  divitiariim  vel  ^inwvin,  itai[uodo^e- 
iii  iion  atlingant  ad  ijisos  ([uauiviH  sint 
[iliircs.  In  [luiicoriiin  autcm  istu  licitum 
est  iirimi[iuiili  atliii^,'eie  ud  caiudeiu  nuii- 
[iiiblicuin,  gcilic(;t  ([iiuutiiin  ud  coiisiruini 
et  (l»!lib(!ratioiies  coniiiiiiucs  et  tractaluH. 
I)ciml(!  ciini  dicit  u  alia  aiitem  » 
l'oiiit  sccijmiuni  s[i(:ci(!iu.  Kt  dicit  quod 
alia  est  spocies  [laucorum  iu  qiia  distri- 
buiiiitur  princi[iatii8  secundum  minores 
ceiisiis,  ct  [iriiici[iaiit(!s  possiiut  eli^cre 
alios  consocios  smis  si  ali([iii  dellciant. 
Kt  si  eli^'aiit  illos  (|ui  d(!ficiunt  ex  quibiis- 
(!UiU(jiie,  diim  tauieii  virluosi  sint,  oiiti- 
matiiiii  est  ;  si  aiitcm  ex  aliquibiis  ex 
divilitius  v(d  iiobilibus,  tautuiu  [lauco- 
riiin. 

Deinde  cum  dicit  «  altera  species  » 
Ponit  tertiam  s[)eciem.  Kt  dicit  quod 
tertia  species  est,  (|iiaiido  priucipatiis 
distiibiiitur  secumlum  honorabilitateni 
majorem,  ad  ha?c  divitiarum  autgeneris, 
et  iilius  in  principatu  succedit  patri,  et 
fit  princcps  pro  patre. 

Deinde  cuui  dicit  «  quarta  autem  » 
Ponit  quartam  speciem.  Kt  dicit  quod 
quarla  species  est  quando  aliqui  princi- 
[lantur  propter  houorahilitatem  maxi- 
mam,  et  niius  succedit  patri.  Et  in  isto 
priucipatu  non  principatur  lex,  scd  prin- 
ceps  secuudum  voluntatem  propriam  :  et 
sic  se  habet  ista  inter  paiicos,  sicut  tyran- 
uus  inter  monarchias.  Sicut  enim  in  ty- 
rannide  tyrannus  principatur  primo  et 
per  se  propter  bonum  suum,  et  bonos 
opprimit,  sic  in  isto  principatu  princeps 
principatur  propterbonum  suum.  Etideo, 
sicut  inter  monarchias  tyrannis  est  pes- 
sima,  sic  iuter  paucorum  potentias  ista 
est  pessima.  Et  sicut  popularis  ultima  de 
qua  dictum  est,  inter  omnes  species  po- 
pularis  pessima  est,  assimilatur  enim 
tyrannidi,  sicut  dictum  est  prius  ;  sic  in- 
ter  poteutias  paucoriim  ista  est  pessima  : 
et  talem  paucorum  potenliam  vocantpau- 
corum  potentiam,  quia  potentes  valde 
principantur.  In  fine  concludit  quod  tot 
sunt  species  popularis  et  paucorum,  ut 
dictum  est. 


I.IIIKU  IV. 


r.n 


LKCTIO    V. 

('iitn/n'<j/)(il  sini/i(/as  t/uast/ae  s/icrirs  jin/iularis  inlniiuistrutiiniis,  rt  /uiucoruin^ 

suitrrius  riiutnvrutfis. 


ANTIOIU. 

Noti  o|ioi'l(<l.  luilciu  ImIcic,  i|II(IiI  iii  iiiiilliA  l(triM 
accidil,  ill  |iolitia  (|iiiiI('mi  (|iia>  hcciiikIiiiii  lc^crt  iinn 
sil  (htinocraliii,  |ii'o|<tcr  assnctiKliiiciu  aiilcin  cl  iiio- 
(liiin  |i(ilili/.ct  cl  (lcniocrali/cl.  Siinililci'  iinlcin  riir- 
sniii  a|iii(l  aliott  ('niiii  i|nii>iliuii  (|n;c  scctiiKliiin  li<^'cs 
poliliiiiii  cssc  inaf{is  ilciuocraliciiiii,  aBSueluiliniliiis 
atilcin  ul  iiiodo  oliffarclii/.ait^  iiia^is. 

Acciilil  aiilcm  hoc,  iiia\iiiic  post  Iraiismiilnlioiics 
poliliariim  :  nou  oiiim  slatiiii  triiiisiiinlaiiliir,  scii 
amaiit  iii  primis  )iaiilatiiii  rapiciilcs  cx  iiivi('ciii,  nl 
logos  iiuiiicm  iicriiiaiicaiil  titiir  i>riiis  cxtiloruul,  oIj- 
liiioiuit  autom  i|uui  trausmutunt  iiolilinui. 


Qnod  nutein  siut  tot  spocies  deinocrutia)  et  oligar- 
cliii\>,  ex  ipsis,  (itia>  dicta  sniil,  niiiiiitVsliim.  Nocossi» 
cuim  nut  omnos  diclas  pnrtos  iioiiuli  comiiinuicnre 
liolilia,  ntil  has  (]uidom,  lins  ntitoiii  iiou.  (Juniulo- 
(inidom  igitur  (inod  nfiricultivuui,  ot  (inotl  possidet 
iiiediocriMn  snhstnnliani,  fnerinl  (lominantcs  politia>, 
politi/nul  sccundiim  lo{,'es ;  haheut  oiiiiii  vivoro 
lahoranlos,  non  iHisstinl  autoin  vncaro.  Quare  logom 
sciotttos  convociiiit  nocossariissiiUHs  ctiujfrognttouos  : 
aliis  antom  iiarticiparo  licot,  citm  possidoant  hono- 
rahilitateui  (.lotcninnntaiu  a  loffihus,  propter  qutxl 
omuihus  possidentihus  licet  particjpare.  Univorsnli- 
ter  quideiu  eniin  nou  licore  omuihtis,  olifjnrchicum ; 
iicere  antem  vncare  impossihile  uou  o.xisteutihtis 
provontibus.  llivc  quidem  igitur  uua  specios  douio- 
cratiiB  propler  cnusas  has. 


Altera  anteni  species  propter  conseqnenteni  elec- 
tiouein;  est  euim  et  ouiuibus  licere  uou    refutatis^ 
secundum  {jeuus,   pnrticipare  tameu  poteutibtis  va- 
care.  Propter  quod  quidem  iu  tali  deuiocratia  ieges 
principautur  propter  uon  osse  proventnm. 

Tertia  antem  species  omnihus  licere  quicumque 
liberi  fnerint  participare  politia;  uon  tameu  partici- 
pare  propter  praidictam  causam.  Quare  necessarium, 
et  iu  hac  principari  legem. 

Quarta  antem  species  democratiae  temporibus  ul- 
timo  in  civitatibus  facta.  Qnia  euim  factie  sunt  ci- 
vitates  inajores  multo  quam  a  priucipio,  ut  proveu- 
tes  existuut  et  opuleutice,  participant  qnidem  omnes 
politia  propter  e.xcessum  multitudinis;  couimunicant 
autem  et  polilizant  qnia  possunt  vacare  etiam  egeni 
accipieutes  mercedem.  Et  ma.xime  autem  vacat  talis 
mnltitudo  :  ueque  enim  impedit  ipsos,  neque  pro- 
priorum  cnra  :  divites  impedit  autem,  nt  stepe  non 
communiceut  congregatioui,  neque  ei  quod  est  jn- 
dicare.  Propter  quod  iit  mnltitudo  egeuorum  domi- 
uans  poiitiae,  sed  non  leges.  Species  quideiu  igitur 
democratia;,  tot  et  tales  proiiter  has  necessitates 
sunt. 


Oligarchife  autem  quando  quidem  plures  habeut 
substautiam,  miuorem  autem  el  nou  multam  valde, 
primae  oligarchiae  species  est;  faciunt  euim  potesta- 
tem  principaudi  possideuti,  et  propter  multitndinem 
esse  principantium  politeitmate  uecesse  non  homi- 
nes,  sed  legem  esse  domiuans.  Quanto  euim  utique 


iif.i:r5iii. 

Igiiornre  aiitciii  iiuii  (i|iurli)t,  iinilliH  in  loci*  av*< 
iiiro  iit  ri<ipiililicin  niliiiiiiislrniidii!  rntio  ('oiiHHiitaiien 
ciim  Kiiirt  lcgiliiis  iioii  Hit,  illn  ijiiidi^iii  iKiii  |i()|tiiln- 
riH,  soii  |iro|iti!r  iiioreH  el  vilii<  riilioiiiMii  piipiilariti'r 
civitas  ndiiiinistrittiir.  Itciiii|iie  riirHiis  npiid  nlio»,  nl 
ndministriitio  civitnliH,  i|iiu>  counentinl  lcgihuit,  Hit 
nli(|tiniitiim  popiilnriK,  iiistitiiti.'*  viln;  et  iiioriliiia  sit 
oligurcliin  potiiis.  l'>iMiit  niitoiii  lioc  iiinxiiii*!  iiiiilntirt 
i'(<i|iiililicir  ndmiiiistruiKl.r  roriiiiH.  Noii  eiiiiii  slntiiii 
c(iiisiiovi<riiut  liiiiiiinos  iininntnri  ct  iii  nlios  iiioreit 
migrnro  ;  sed  sntis  linhiMit  priiiio,  si  iiniicn  nlii  nh 
nliis,  (|tiusi  plns  linhere  cti|ii(Mites,  detrnliniit  sibi(|uo 
nsstimniit.  Itni|tie  legos  i|iii(loiii  iiiuneiit,  (^iwc  erniit 
nntea;  sod  superiores  siiiit  (pii  reipiiblicai  aduiiniB- 
Iranda;  formaiii  inimutnruiit. 

Tot  aiitoiu  edse  domocratiu-.  ct  oligarchia;  {i,iatTt\, 
ox  iis  ipsis,  (itiu!  dicta  suul,  ititelligoro  licol.  Nccesse 
cuiin  est,  atit  cum  omnihus  illis  popnli  pnrtibns, 
(|UiO  11  nohis  commemorntie  suiit,  roi|iiihliciK  nduii- 
nislrationein  coiuiuunicari ;  niit  cuiii  liis  couiiiiuui- 
cnri,  cum  illis  nou.  Qiitiiti  igitiir  pnrs  qnii'  ngriciil- 
tnrffi  operam  dal,  quief|tte  mediocres  rei  familiaris 
fncuUntes  possidet,  iu  sna  potestati;  hahot  reipubliciu 
admiuistratiouem,  ex  legnm  pra^scripto  renipuhlicam 
adminislrant  :  hahenl  euiui  unde  vitam  tolerare 
quoaul  opero  rnslico  faciondo ;  ueqne  tauieii  iis  otio- 
sis  osse  licet.  Itatiiie  lego  adltibita,  iu  concioue  de 
rohus  noccssnriis  iJelii)erant.  Aliis  autem  ad  rempu- 
blicaui  patet  aditus,  ubi  actiuisiverit  ceusum  a  legi- 
bus  iinEstitiitum.  Omniuo  euim  non  omnes  esse  rei- 
publicoe  admiuistrationis  [larticipes,  oligarchiae  pro- 
priuiu  est.  Otiandi  autem  licentia  constare  non 
potest,  nisi  reditus  suppetaut.  Hoc  igitur  uuum  de- 
mocratiai  geuus  est  propter  has  cansas. 

AUeruin  est  propter  eam,  tin<B  deinceps  seqnitur. 
eligendornm  magistratuum  rationem.  Fit  euiin  ut 
liceat  omnihus,  quos  modo  geueris  exceptio  non  re- 
pellat,  ad  rempublicam  accedere,  si  quidein  otiari 
possiut.  Quocirca  in  tali  democratia  leges  imperant, 
quia  vectigal  nou  suppetat.  Terlium  genus  est,  ubi 
licet  omnibus,  qui  modo  liberi  sunt,  ad  rempnbli- 
caui  admiuistrandam  accedere,  sed  non  admiuistrant 
rempnblicam  propter  eam  causam  quiE  ante  dicta 
est.  Quare  etiam  in  hac  legem  imperare  necesse  est. 
Quartum  democraticP  geuus  est  ea  qua;  postrema 
omnium  in  civitatibus  nata  est. 

Nam  propterea  quod  civitates  omnes  muUo  majo- 
res  factae  sunt,  quam  erant  ab  initio,  et  quia  vecti- 
galium  copia  abundare  cceperunt,  patet  quidem  om- 
uibus  ad  rempublicam  administrandam  aditus  prop- 
ter  ingentem  multitudinem  ;  in  societatem  autem  et 
communionem  reipublicae  gerendse  recipiuntur 
etiam  pauperes,  propterea  quia  otiari  possunt,  dum 
mercedem  accipiunt.  Et  vero  maxime  otiatur  talis 
mnltitudo  :  non  enim  eos  impedit  rei  familiaris  pro- 
iiiralio  :  at  divites  impedit.  Qnare  saipenumero  ne- 
que  in  couciones  cum  reliquo  populo  conveniunt, 
neque  judicandi  munere  commuuiter  cum  aliis  ci- 
vLbus  funguntur.  Ex  quo  in  muUitudinis  egentium 
potestatem  reipublic£e  administratio  redigitur,  non 
in  legum  est.  Democratiae  igitur  genera  tot  et  talia 
sunt  propter  has  necessitates. 

Quod  ad  oligarchiae  autem  genera  attinet,  ubi  plu- 
res  rem  habent.  sed  angustiorem  neque  admoclum 
amplam,  hoc  primnm  oiigarchiae  genus  est.  Faciunt 
enim  potestatem  reipublicae  admiuistrandae  ei  qui 
rem  acquisiverit.  Et  propterea  quod  multi  suut  rei- 
publicae  admiuistrationis  participes,  necesse  est,  nou 


J'JH 


i'uLrncuuuM. 


iiit  a  iiii'                                     '      '  M  lidLeuiit 

'III    iil  V  ,•  taiii  iiii)- 

lur  n  tivilala;   ueceBM]  le((tiUl  Vellu 
^                   il    UOU   IJjeua. 


V.  i.<.i>>(ii  uliijiie  jiaui  lurea  nuiit  ijiii  »u)j«taiitiH9 
I  ittui  qui  jiriut,  aiiijiliurHiii  auleiii,  nec.uiuiw. 

>jii)fii<  iijd^  Qt  ttjiei:ie8  :  uia^is  fiuiii  jiuteutett  eujn-.r- 
^reiJi  vuluut ;  jimjiter  ijuuii  ijksi  (juiileui  eli^nut  t-x 
iiiullu  eu«,  ijui  ad  jiuliteuuia  aiiiiiittiiutur.  (Jina  au- 
leiii  iiuuiluui  Bic  furle»  eiiiit  ut  biue  lege  jiriu(.ijieu- 
tur,  legeiii  jiuuuiit  tuleui. 

8i  aiiteiii  iiivaliieriut  jiauciorea  existeutea  hah(>ri! 
luajure*  ituh^iluutietii,  tertiu:»  graduA  (1t  uli(<urcliiiii ; 
'•eificet  jier  ao  ijisuii  jiriucijiulus  hahere;  i-ecuuiluiu 
leweui  auleiu  |irit:cijiieutem  uiuneutiuiu  iiliui»  isucce- 
dere. 

(Juauilu  auteiu  Jaiu  jilures  iuvulueriut  Bubstautiiit 
•t  uiiiUi:^  uuiicii),  |iro|)e  talis  jiuteiitHtuH  uiuiiarcliiii 
e<t,  ut  iluiuiui  tiuut  liuuiinea,  8eil  iiiui  lex,  et  ijuarla 
itpecieit  uli^archia;  hitic  eot,  couvertihiliit  iilliiiiiij  de- 
Uiucratict;. 


l.^iie»  huiimieg,  «ed  peiien  legciu  iei(iiihlic(i!  auuimum 
fBBti  |iole.ituteui.  Qiiaulo  euiiii  loiifjrius  nhuiiut  a  mo- 
iiarchia,  uenue  lautH*  racultatea  liuheut  rei  familia- 
rii,  ul  ouiui  curu  »oluli  otiari  iiorisiul,  ueque  rur- 
bum  ita  leiiueti,  ut  eoit  alere  deheat  civilas  ;  iie- 
cei>»e   ent  iit  tequum   videri,    legeiu    imjierare,  moii 

IJlHUIi. 

Quod  BJ  sint  jiHuciores  qiii  rciii  liHhcHiit,  qiiam 
qiii  jiriuB  dicti  Buiit,  tind  HUijdioreiii  liHheaiit,  Hecun- 
iliiiu  Hl  olii^Hi-chin;  (jrcuiis.  Nuui  qiiiH  jilun  VHleiit, 
rii|ieriora  uuiiiia  Imhcre  voluut.  OiiH|iro|»ler  ex  Hliin 
civihu»  ijisi  le(<uut  eo»  qiii  reui|iiihlicHiii  »iut  ««8- 
turi ;  jirojiterca  autem  qiiod  uoiiduui  ita  0|)ihu8 
valeut,  ut  8iue  lege  imj^erare  jiu88iul,  talem  legem 
feriiiit. 

<^uod  ei  iiiagiii  etiHiii  8iium  |ioleiitiHiii  iiit«udHnt, 
eoqiioii,  ijijum  «iut  jiuuciore»,  auijiliores  rei  tHuiiliurig 
coj»iH8  liHijeaut,  tertium  oliKHnhiii!  liliiicremeutum  ; 
111  qiio  jier  8e  (juideiii  iiinKibtratnH  ohtineiit,  8ed  ex 
li!Ke  tauieu,  (|Uii!  juhet  iiiaKistratuum  tllioa  iu  jia- 
truui  demorluorum  locuui  Buccedere.  Lhi  vero  jam 
et  rei  fumiliHri»  cojjii»  el  amicnnim  miiltitiidiiie  8U- 
jjru  luodiim  uucli  fueriut,  ud  iiioiiHrchiniii  talis  po- 
ieiitaliiH  i»ro|)e  Hccedil;  et  tiiiii  jicuc»  hoiiiiiiea,  iioii 
jieue»  h!(<em,  Buuiiiiii!  rei  jioteelns  cht.  Alijue  hoc 
e«t  (junrtuui  oliKarchia!  Keuua,  quod  ultimo  demo- 
cratia:  geueri  altera  ex  parle  respoudet. 


Postijuum  Philosophus  posuit  modos 
{lopuluris puucoriim.ponit  inciilens  unum. 
Et  dividilur  iu  duus.  In  primu  ponit  in- 
cidens.  In  secundu  osteudit  propter  quum 
cuusum  illud  contingit,  ihi,  «  Accidit  au- 
tem  etc.  »  In  primu  dicit  quod  istud  non 
debet  nos  lutere  quod  uccidit  in  muilis 
iocis,  quod  uli(|uu  politiu  son  sit  secun- 
ilumleges  populuris,  sed  propter  consue- 
tudinem  et  modum  ipsum  contingit  esse 
populurem  :  similiter  e  conlrario  apud 
ulios  coutingit,  ut  sit  populuris  respublicu 
secundum  leges,  sed  per  ussuefactionem 
contingitcivesviveresecundumrempubli- 
campaucorum.  Sed  illud  non  vidcturessc 
verum;quia  legessuntdeconfcrentibusad 
liuem  reipublica:  ergo  si  aliqui  vivant  se- 
cundum  unam  rempublicam,  et  regantur 
per  leges  alterius  reipublicae,simul  et  se- 
mel  intendunt  diversos  fines,  vel  eadem 
respublica  intendit  in  diversos  fines  :  sed 
hoc  est  impossibile  :  quare  non  videtur 
esse  possibile,  quod  aliqui  vivant  secuu- 
dum  unam  rempublicam  et  leges  sint  alte- 
rius  reipublicae.  Dicendum  quod  non  est 
possibile  quod  aliqui  simpliciter  vivant  se- 
cundum  unam  rempublicam  et  simpliciter 
leges  in  illa  sint  secundum  aliam,  quia  si- 
multenderentindiversosfinessimpliciter, 
quod  non  est  possibile  est,  quod  aliqui 
secundum  quid  vivant  secundum  unam 
rempublicam,  et  secundum  quid  regan- 
tur  legibus  alterius  reipublicae  ;  vel  sim- 
pliciter  quidem  vivant  secundum  unam 
rempublicam,  regantur  autem  in  aliqui- 
bus  legibus  alterius,  vel   e  oonlrario.  ¥.\ 


id  est  causa  dissensionis  in  aliquibus  ci- 
vitatibus,  quod  aliqui  vivant  secundum 
unam  rempublicam  et  leges  sint  secun- 
dum  uliam  ;  quiaillequi  cognoscitleges; 
et  hoc  estcausa  dissensionis. 

Deinde  cum  dicit  «  accidit  autcm  » 
Ostendit  quando  et  propler  quam  cau- 
sam  accidit  aliquos  vivere  secundum  u- 
nam  rempublicam  et  leges  secundum 
aliam.  Et  tlicit  quod  hoc,  quod  dictum  est 
maximc  contingit  post  transmutationes 
rerumpublicarum.  Cum  enim  una  civitas 
transmutatur  de  republica  in  aliam,  non 
statim  transmutatiir.  Sicut  enim  in  medi- 
cinalibus  subitaitransmutationes  nocivae 
sunt,  sic  in  rebuspublicis ;  et  ideo  cum 
transmutatur  de  uua  republica  in  aliam, 
aliquid  retinet  de  prima.  Amant  enim 
cives  ea  quae  sub  prima  republica  conti- 
nebantur  :  et  ideo  aliquid  retinentes  de 
prima,  transmutantur  ad  aliam,  quasi 
paulatim  aliquid  accipientes  de  poste- 
riori,  secundum  aliud  dimittentes  pri- 
mam  ;  ita  quod  accidit,  quod  leges  primae 
reipublicae  remaneant  secundum  aliud, 
et  vivant  secundum  rempublicam  ad  quam 
transmutantur. 

Dcinde  cum  dicit  (( quod  autem  » 
Assignat  rationem  modorum  popularis 
etpaucorum.  Etprimo  assignat  rationem 
modorum  popularis.  Secundo  paucorum, 
ibi,  ((  Oligarcbia»  autem  etc.  »  Prima  in 
quatuor,  secundum  quod  assignat  ratio- 
nemquatuormodorumpopularis.Secimda 
ibi,  «  Altera  autem  species  etc.  »  Tertia 
ibi,  «  Tertiaautem  specics  etc.  »  Quartu 


l.lltKII   IV.  20',i 

ilti,   u  (Mtiulii  <'(('.   II   lii   |ii'iiii.i    iluit  i|itiiil  hriiiiii-  fiiiii  iliril   «  trrlia  aiitiMu  * 

«>\  liis  (|iiii' ilirta  siiiil,  a|)|)iu'i>t  (|u<>il  Hitiil  AHMiKiiat   rali(Ui<>iii    t(U'ti<i;   M|H'rici.    Kt 

lol  iiiiiili  |i()|uilaris  ct  paucoiuni  :  (|uia  iii  ilicit  (|ii(>(l  tcrli.i  HpiuMKH  (|iiaii(l(>  i|uicum- 

|)i)|uilai'i,   aiil  |U'iiiri|)aiilur    diuiu-s,    aiit  ijik^  ruciiiil,    iliiui   l.uiicu    lihcii    rucriiit, 

pliircs.  Kt    si  pliin^s,  juil    illi   :    (ouliiiKil  i|Ui)i:uiu(|ticiiioiliiassuiuaiitui'.'ul  |)riiici|ia- 

ciiiiu  cousiiliuart^  a^ricolas  ct  alios  arli-  tuiii,  iioii  tiuiuui  luiiicipaittur  |iropt(U'  di- 

(lcos.  Kl  .si  aKiicol*!'  <'t  >ll>  <1"'  l>'>l**'))l  *l>  Kiiitati'!nalii|iian)(iiviliariitn,HicutiMaliis, 

vitias  incdiocrcs,  ila  ijuoil    iioii  siiiit  (>\  s('ilassunuiutiirpi'o|)lcr  lihcrtalciu.  Iii  isto 

cclituitcr   (livitcs,    iicc    iiiinis     paiipcrcs,  ,'uilcui  priiuipatu  illo  (piidoiniit.-itiir  priii- 

s(mI  nuMliocritcr   sc  hahiMil,  priiii'i|)aitlui'  cipalitr  sccuudiiiu   lcKiun.  Kt  r.itio  hiijiis 

socuiidiiin  lcK*'^»  )>**"  sccuiidiiin  voliinta-  cst,     (|uia   iniiltiludo  unii  liahct  divitias 

tcs  »iorum,  cst  priiuiiin  inodiis.    Kl  ralio  siirilciciitcs  ;  i^t  i(l«?o   oportct    ((iiod  priii- 

hujiis  csf,  (^uia  aKiicola'    hahciit  vivcrc.  cip.ituni  coininillat  omiiihus,  cxccfdis  liis 

Ai^    aKriciiltiira    oirca  (|uani   oporti^t    oos  dc  (piiluis  non  vtilt,   .lut   siihjici  oniitiiio 

lahoraro  ;  ot  idoo  non  possnnt  vacarocou-  voluntati    aliciijus;  et  ideo  ordinat  «iuod 

groKatiouihus  civilatis  :  uinlc   i^riucipau-  priiicipaliis   sil  socuitdiim   lcKcm. 

t«\s  talihus  sciciilos  l(>}4:cs  uoii  faciiiut  con-  l)«Miid«*  ciim  dicif    «  iiuarta  aiitoin  n 

groKalioiios  iiisi  pro  luaKnis  ot  valdc  lU'  Assigiiat    raliouom  iiiiarla'    specici  ;  of 

cessariis  casihns  ;  «'t  «iiiia  mullifudo   noii  dicit  quod  «luarta  8[»ecies  jiopiilaris   «jiia- 

vult  aliforsuhjici,  otoportot  aliiiiios  (juan-  nlfimo  socundum  t«Mn|)us  facfa  ost  in  ci- 

do(]uo  assumi  ad  priucipalum,  ordiualur  vifatibiis,    cst,    ([uando    fofa   nuilfitiido 

quod  principcufur  soouiulum   Ick<*s.  Alii  dominafiir  socuudum  sonfoiifias  nun  so- 

ofiam  qni  liahont  aliquam  dignifafem  di-  cnndum  h^gnm.  Kt  ratio  hujus  cst,  qiiia 

vifiarnm  aut  Konoris  uKnlerafam  secun-  civifates   mulfo  majores   suiif,  quam  es- 

dum  lo^t^m,  possuuf  assumi  ad  princip.i-  sout  a  iiriucipio;  ct  provonfus  of   divitiaB 

tnm.  Kt  idoo  omnos(iui  liahonl  possessio-  multo   majores.  Kt  ideo   quia  mulfitudo 

nes  possunt  assumi,  ut  melius    possint  maj^na    esf,    multum   habet  et  maj^nam 

vacare.  Si  enim  non  possuntassumi  om-  potentiam.  Kt  ideo  omnes  de  multitudine 

nes  qui  babont  aliquam  diKnitatem  pos-  atfingunt  ad  principafiim,  quia   possunt 

scssiouis,  erit  paucorum  iu  qiia  non  om-  vacare  efiam  egcni  qiii  non  babent  suffi- 

nes  assumunfur,  sed   excellentes  valde.  cientes  divitias;    nec   propter  defectum 

llli  aufem  qui  non  babent  aliquas  divifias  divitiarum  impeditur  aliquisaprincipatu; 

non  possunt  assumi,   quia   tales  debent  (juiasi  contingat  egeiium  principari  acci- 

assumiadprincipatumquipossuntvacare.  pit  de    communi  aliquid.  Maxime  etiam 

Sed  eum  qui  non  babet  aliquos  proveu-  ista  multifudo  potest  vacare,  quia  non 

tus  vel  aliquas  possessioues  impossibile»  impeditur  propter   curam    de    propriis  ; 

est  possevacare  :  quare  manifcstum  est  aliquas  enim  substautias  babent  ;  sed  di- 

quod  in  tali  principatu  non  assumuntur  vites  impcdiuntur,  ut  frequentcrnoa  va- 

omnes,  sed  quimcdiocrcsbabcntdivitias.  dantad  congregationes  civilatis,  nccpar- 

Kt  tunc  condudit  quod  ha>c  est  una  spe-  ticipent  judicativo  :  divites  enim  volunt 

cics  popularis  ct  propter  prcedictas  cau-  honorari,  iu  cougregationibus  vero  nou 

sas.  honorautur,   aut  non   tantum  quantum 

Deinde  cum  dicit  «  altera  autem  »  crcdunt  debcre   honorari ;    et   ideo   uon 

Assignat  rationem  secuudcC  speciei ;  et  curent  ire  :  iterum  multas  habent  divi- 

dicit  quod  alia  species  popularis    est,  iii  tias  ;  et  idconihil  curant  habere  de  com- 

qua  aliqui   assumuntur   ad   principatum  muni.  Item  virtuosi  nolunt  ire,  quia  non 

per  electionem  consequcntem,  ad  quam  honorautur  vel  non  secundum  quod  de- 

licet  omnes  attingere  qui  non  sunt  refu-  bcrent ;  et  ideo  rcHuquitur  quod  sit  mul- 

tati  secundum  genus;  puta  viles  valde  ;  titudo  pauperumet  cgeuorura  dominans 

sed  hbcri  simpliciter  ex  utroque  cive  h-  et  principans  in  tali  repubhca  secundum 

berOjSitamenpossintnonrcfutatipropter  sententias,  non  secundum  leges.  Et  tunc 

penuriam.  Propter  quod  in  illo  principatii  concludit  dicens  quod  species  popularis, 

principantur  secundum  lcgem.    Et  ratio  et  tot  et  tales  sunt,  et  propter  praedictas 

est,  quia  tota  multitudo  non  habct  suffi-  causas. 

cicntes  divitias  :  et  ideo  oportct  commit-  Dcindc  cum  dicit  «  ohgarchiae  autem  n 

tere  principatum  ahis :  et  quia  subjici  non  Assignat  ratiunem  modorum  potentiae 

vult  omnino,ordiuat  muhitudo  quodprin-  paucorum  ;  ct  dividitur  inquatuor,  secun- 

cipenfur  secundum  legem.  dum  quod  assignatrationem  quatuormo- 


300 


IMM.ITICOlll  M. 


«turuiu  ipiiiuii.  Secuuilu  ibi,  *  Uiiui)t*> 
tiiiiui  etc.  I*  Tertiu  itji,  u  Si  uut«MU  iiivu 
luent  uti*.  «  Ouurtailji,  u  (juoiiiaiii  aut(;in 
Juiii  utc.  i>  lu  iiriiiia  dinl  i[mn[  i|uuiiili» 
suut  |ilureei  divituH  iu  livituti;,  iiuu  liu- 
bcutu8  tuuuui  divitiu»  excelUMitcM,  hed 
luediiurcs,  tuiit:  »!.st  (triiiia  spucitj.s  ^'ubcr- 
ualioiiis  puu(  oruiii.  Ilujusuiudi  uiuiu 
•  luiit  puleiituttuu  priucipuudi  ulicui  hu^ 
beuti  vel  puHsideuti  bub;iituutius  sivu  di- 
vitiuH.  (juiu  (niiiii  |)luns  suutqui  puttstu- 
teui  babiiiit,  idcu  cliKUul  abus  ;  i|ui.idivi- 
te^siiut,  eli>{iiiilsibi  siuiiles.  IIuiisquis(|U(j 
euim  libtuiliiis  «^li^Mt  .sibi  siuiileu),  qiiaiu 
dissiiuiUuii.  Kt  i|iiuiiiaiu  inulti  siiiitiu  ista 
s[)ecic  (lui  aUiu^'Uut  ud  lenipiiblic.aiu  (i\ 
pussuut  uttiuKcro  ad  priucipaliiiu,  priu- 
eipes  duuiinuiitur  in  eu  uuii  seciinduiii 
ipsuruin  Iiuininuin  vuliiiitutem,  sed  so- 
tunduin  le^es.  t^Mianlu  enim  muf^is 
distant  a  inouarcbia,  qiiia  sciHcet  mnlti 
suut  puteutii»  utlin{.^ere  ad  principutnm 
vuluntuUis  babeutes  diversas  uuu  uuam 
sicut  muiiar(;bia,  et  (piantu  mediucriores 
substunlias  liabent,  nuu  tanlas  ut  [)Ossint 
luultum  vacare  ueglife'entos  propria  ne- 
gutia,  uec  tam  purvas,  ut  uecessarie  lia- 
beat  viverc  de  commuiii,  tantnm  |)lus 
vuluut  nuu  sei[)Sos  principari,  aut  quia 
nou  possuut  omniuo  viture,  aut  quia  ti- 
meiit  gravah  ab  aliis  ;  sed  leges  magis. 
Deiude  cum  dicit  «  si  aulem  » 
Assignat  rationem  secunda»  speciei;  et 
dicit  quod  si  sint  pauciores  diviles  quam 
prius  principes,  sedtamen  ditiores  quam 
()ui  prius,  secunda  species  polentiaipau- 


corum  est;  quia  ditiores  suiit  idoo  voluiit 
uxcedere  ulius  el  hii()«5rgro(li ;  et  idou  po- 
t(!stateiii  babfiit  eli^^endi  ox  mnltis  illns 
qui  tUdit  iiint  in  ()riiici()alu.  Kt  quiu  ikju 
suiit  uilbiic  itu  putiuitos  ((uod  excodunl 
luultitudiiiem,  [lormiltunt  (jiiud  (irincipiut- 
liir  s(!cnn(iiini  Ifgcin. 

Ueinde  luiii  dicU  <(  si  aiilem  » 
AsKignat  ratioiKiin  tortia*  s()ociei ;  «il 
dicit  qiiod  si  adliuc  fuoriiit  [lUUcioroH  di- 
vil(;s  ((iiaiii  [)iiiis  ot  babiMites  uiajun;» 
divitias;  lerlia  S()()cie8  «;sl  gubornulionis 
(laiicurum.  Et  vidontiir  [irincipos  per  so 
liab(;ro  quusi  ex  lia;ro(litute  [iriucipatiis  ; 
cl  ([uia  isti  put«;iites  siiiit  vuldo,  urdinant 
«!t  slatiiunt  ()U()d  lilii  siicccdaut  cis  in 
(iriiici()atu. 

I)einde  cum  dicit  «  quuudo  uutem  » 
Assigiiat  ratiunem  «(uartai  s()ociei;  el 
(licit()uud  ((uuniain  adliiic  snnt  [laucioros 
(livites  i[naiu  prius,  el  miillo  dilioros  et 
[)otontiore8  iu  amicis,  est  ([uarta  specios 
potentiai  paucorum:  et  tunc  est  bujus- 
inodi  princi[)atns  «(iiasi  monarcbicns ; 
([uia  illi  (jiii  princi[)anlur,  [)rincipautur 
socuiidum  suas  voluntates,  nousecundum 
lcgem,  sicut  fit  ia  monantbia  regali,  ot 
|)ro[)ter  potcntiam  ipsoruiri  lilii  succcduut. 
lit  ista  qiiarta  s()Ccios  potcutiaipaucorum 
[)ro[)ortionatur  quartai  speciei  popularis; 
quia  sicut  illa  pessima  est  inter  popula- 
res,  sic  ista  pessima  cst  inlcr  potentias 
paucorum,  ettyrannidi  assimilatur:  prin- 
cipantes  enim  in  ista  propterbonumpro- 
prium  principaliter  dominantur;  sic  au- 
tem  est  in  tyrannide. 


LECTIO    VI. 

De  opttmatiim  admhiistratione ,  et  ejtis  variis  specichus,  quse  ex  commixtione 
virtutis  ad  divitias  et  multitudinem  insurgunt. 


ANTIQUA. 

Atlhnc  autem  suut  duae  politiae  praeter  democra- 
tiam  et  oligarcbiam  :  quarum  alteram  quidem  dicunt 
omne3,  el  dicta  est  quatuor  politiarum  species  una. 
Dicunt  autem  i]iiatuor  :  mouarchiam,  oligarchiam, 
democratiam,  quartam  vero  vocatam  aristocratiam  : 
quiuta  autem  est,  quiE  appellatur  comuiuni  nomine 
omnium ;  politiam  enim  vocant  :  sed  quia  non  saepe 
lit,  lalet  tentantes  enumerare  species  politiarum,  et 
utuntur  quatuor  solum,  sicut  Plato  in  PoUtiis. 


Aristocratiam  cpiidem  igitur  bene  habet  vocare,  de 
qua  pertractavimus  quidem  in  primis  sermonibus, 
eam  enini  quae  ex  optimis  simpliciter  politicam  se- 
cundum  virtulem,  et  nou  ad  hvpotesim  aliquam  bo- 
norum  vironiiri,  solam  justum'  appellare  arislocra- 


RECENS. 

Praiterea  vero  prater  democratiam  et  oligarchiam 
duae  sunt  reipublicae  formae,  quarum  alteram  omnes 
commeiiiorant  et  ex  quatuor  reipubliciB  aduiinis- 
trandae  formis  ha;c  quarta  numeratur,  unutnque  ge- 
nus  est.  Quatuor  auteiu  has  dicunt  monarchiam,  oli- 
garchiam,  democratiam,  et  quartam,  eam  quaj  aris- 
tocralia  nomiuatur.  Quinta  autem  est  ea  quae  com- 
muni  omnium  nomine  appellatur  politia.  Sed  quia 
non  sffipe  usurpatur,  ignoratur  ab  iis  qui  reipublicfe 
formas  et  geuera  enumerare  conantur  :  igitur  qua- 
tuor  duntaxat  numerant,  quemadmodum  Plato  in  li- 
bris  De  republica. 

Aristocratia  igitur  merito  appellatur  ea,  de  qua 
supra  disputavimus.  Ea  enim  reipublicae  adminis- 
trandae  forma,  quae  constat  e.x  optimis  viris  simplici- 
ter  et  ex  virtute,  non  ad  ali^pem  sibi  propositum  ti- 
nem  bouis,   sola  appellanda  aristocratia  est.  In  hac 


IKKU    IV. 


.'(01 


liuiii.  In  Miilii  uiiiiii  i*iin|ilirilnr  itloin  vir  ttl  cIvih  liit- 
niiH,  iMiniirt  (thl.  Ciiii  aiiliMii  iii  aliiK  Ixnii,  iul  |iiiiitiniii 
i|iHi>riiin  Kiml. 

Soil  Hiiiiii  «iint  iilii(iiui  i]iiiit  u(l  oli^nivliixiilii*  Imlinil 
ililVcnniliiirt,  til  viiiaiitiir  iiriHliirraliin,  kI  iuI  viiraliiiii 
|iiililiaiii  :  iilii  viM'11  nuii  Holiini  ri<N|ii'rlii  ilivitiariiin, 
HOil  ol  ri':^|ii>i'lii  virliilirt  i>li^iiiil  |iriiii'i|>iiliii«,  lia<<'  |ii> 
lilnt  ililVoit  iili  aiiiliiilniN,  ol  iii  HtiMralna  voraliir  : 
otoiiiiii  III  ii<>ii  lariciitiliii!*  ('iiiiiiniinoiii  r.aiixain  virlii- 
tiit,  Hiiiit  laiii(<ii  i|iiiilain  a|i|irolinti,  ot  i|iii  viiloiitiir 
OHito  oiiiirlioH. 

lUii  i^iliir  politin  roripiiit  ml  ilivilinH  ol  virtiiloH  cl 
poiiiiliiiii  voliil  iii  (■.(iivlioiliniiii,  liioi',  nri^^lorratica  ont. 

Iii  i|iiitiiiHnil  iliio  soliiiii,  iit  i|iia<  l.noifilifiiiiinioriiiii, 
ml  virliiloin  t>t  po|iiiliiiii,  ot  osl  inixlio  lionini  iliioriiiii, 
iloinorrnliii'  ot  virtiitiH.  Aristocratiio  i|iiiiliMii  iKiliir 
pra<tor  prininin  optiinnin  politiain,  liio  tlna<  spocioH, 
«it  lcrlia,  ipiiociiniipic  cjiis  ipi.c  voialiir  politia  imli- 
nHiitnr  ml  oli^arcliiaiii  iiiii({is. 


niila  «lUiiii  HimpllcltiT  iiloin  unl   vir  ImiH"-   •-'  >     •:•' 
cIvIn.  At  t|iil  iii  coiorin  liiiiii  niiiil,  lii  »\i< 
IpHoriiiii   roipiililicii-  foriiiit  lionl  Hinit.   \<iu 
iioiiiiiiliii*  minl  roipiililiciit  riiriiiiii,  iiiiu<  el  u 
liin  |iniicorniii  iiiipcrio  piiriiiititiini  iliMiTiiiit, 
ipiiit  coiniiiiini  iioiiiiiic  a|i|iclliitiir  politiu      ir 
arlHliitTiiliii<  iiuiiiiiiiiiiliir,    iii  i|iiiliiM  •pinlKiii   iini^iii 
IrnliiH  lcKiiiiliir  liitliiln  iioii  hoIiiiii  iliviliiiriiiii,  VDrniii 
otinin    virliili*    rnlloiio.     Ilioc    foijnililicio    niliiiiniii- 
Irnnitio  rorina  ol  a  iIiiiiIiiih  1111«  diirorl,  ul  nri«toi:raliit 
ii|i|iollntiir. 

Nain  otiniii  iii  lin  civitntiliiiH,  iii  i|iiiliiiH  nou  flnl  (>U- 
lilicn  virlniis  cnra,  Hiiiit  tanicii  nliipii,  ilo  ipiiliiM  lioin) 
oiiHliinniil  i'iilii|iii  civoh,  ot  ijiii  hnlioiitiir  viri  lioiii. 
IJIii  iKitiir  ruipiililicu<  niliiiiiiinlriiinlio  rntio  Hputliil  i;t 
ntl  ilivitinn  ct  inl  virtnloiii  ol  inl  po|iiiliiiii,  nt  r^artlm- 
gino,  liiiT  opliiiinlnin  pottMitiii<  hoii  urinlocnitiii'  cun- 
vonii  :  otiain  on  ipiio  nil  iliio  tnntiiiii,  virtiitcin  ot 
popiiliiiii,  iit  l.acoilaMnoiiioruin  tiivitatu  uiliiiiniH- 
trniiilir  ralio.  Iloriiin  oniiii  ilnoriiiii  Lnci;ilii-iiii)iii!  ciin- 
rnHio  ost,  iliMnocraliio  ol  virtnti'*.  i\ri/*tocrntiiii  ixitiir 
priotor  illnin  j^ritnain,  optiiiinni  iiiMiipo  oniniiiin  roi- 
|iiililicn<  nilininistrniiilii'  lorniain,  lia-c  iliio  «ontTii 
Htint.  Iii  torlio  KiMioro  locainlio  sniit  ipiii-ciiiiiiiin-  nli 
en  riiipnlilicio  roriiia,  ipiio  iiolitin  uoniiiialiir,  ilellut:- 
tentOH  ntl  uliKurcliiuui  inaKiH  prupeuJout. 


lN)st(Hiiim  IMiilosopltii.s  (lcloriiiiiiavit, 
(le  spccicbiis  po[uilaris  vl  paiicoriim,  de- 
termiiiat  specics  optimatum:  et  dividitiif 
in  duas.  In  [irima  dicil  ([uod  pi\etcr  istas 
rcspublicas,  scilicct  popularcm  ot  patico- 
ruui  suut  aliie  dnse  respublicce.  lu  se- 
cuuda  tangit  modos  oplimatum  status, 
ibi,  «  Aristocratiam  quidem  igitur  etc.  » 
In  prima  dicit  tjuod  pra^tcr  duas  pra;dic- 
tas  politias,  idest  popularem  ct  pauco- 
rum,  suut  aiiae  dua^  quarum  alteram 
omnes  loquentes  de  rebuspulilicis  ponunt 
el  est  una  species  inlcr  quatuor  respu- 
blicas  quai  dicta^  sunt  prius  ab  aliis,  Po- 
suerunt  enim  antiqui  quatuor  respublicas ; 
scilicet  mouarchiam,  paucorum,  popula- , 
rem  et  quartam  optimatum  dicunt.  Scd 
tamen  liis  quinla  subcst  qiice  communi 
nomine  nominatur,  scilicet  respublica. 
Et  quia  ista  respublica  communi  nomino 
dicta  raro  accidit,  latet  homines  voleutes 
distiuguero  species  rcipublicai ;  et  ideo 
non  habet  nomen  proprium  ;  et  ideo  utun- 
tur  tantum  quatuor,  sicut  fecit  Plato  in 
suis  rebuspublicis.  Non  enim  posiiit  nisi 
quatuor  specios  subdividendo  mouar- 
chiam  in  regalem  rectam  et  tyrannidem, 
cum  republica  communi  nomine  dicta 
apparet  quod  sunt  sex. 

Deinde  cum  dicit  «  aristocratiam  qui- 
dem  » 

Ponit  modos  optimatum  ;  et  dividitur 
in  quatuor,  secundum  quod  pouit  qua- 
tuor  modos  ejus.  Secunda  ibi,  «  Sed  sane 
sunt  etc.  »  Tertia  ibi,  «  Ubi  vero  etc.  » 
Quarta  ibi,  «  Et  ubi  ad  etc.  »  In  prima 
dicit  quod  respublica  illa  de  qua  dictum 


csl  [uiiis  ('iim  (lclcrmiiialiatur  dc  rcgiio, 
rccle  dicitur  o[)limalum.  Kespublica  enim 
iu  qua  opfimi  viri  simpliciter  principan- 
tiir  et  non  ali([uis  vir  o[)fimus  c.\  su[)[)o- 
sitione,  sola  dicitur  oplimalum.  Item  in 
sola  isla  republica,  idcm  esf  o[)tiuuis  vir 
et  civis  optimus  simpliciter ;  iu  aliis  au- 
tem  non  ;  sed  optimus  civis  in  aliqua  alia 
republica  est  optimus  vir,  in  illa  non 
simpliciter. 

Deinde  cum  dicit  «  sed  sane  » 
Ponit  sccundum  modum  ;  et  dicit  quod 
non  solum  ista  respublica  est  spccies  op- 
timatum,  immo  sunt  aliqu*  respublica?, 
quai  differunt  a  paucorum  polentiis,  et 
ab  ea  quce  respublica  dicitur  et  in  aliquo 
conveniunt  cum  eis  :  quarum  uua  est  iii 
qua  eliguntur  principantos  habondo  res- 
pectum  ad  divitias  et  ad  virtutes,  ita 
quod  aliqui  divites  et  virtuosi  assumun- 
tiir.  Diltcrt  autem  a  paucorum  et  repu- 
blica  in  Iioc  quod  eliguntur  in  ipsa  vir- 
tuosi,  et  quia  non  solum  habetur  respec- 
tus  ad  divites.  Paucorum  autem  et  res- 
publica  noii  faciunt  caiisam  communem, 
propter  quani  scilicet  assumantur  ad 
principatum  virtutis,  idest  a  virlute ;  hoc 
est,  non  habent  respectum  ad  virtutem 
in  eligendo  secundum  quod  hujusmodi, 
quamvis  sint  aliqui  approbati,  et  qui  vi- 
dcntur  esse  excellentes  viri,  quibus  at- 
tribuunt  principtatus,  non  quidem  secun- 
dum  quod  hujusmodi,  sed  secundum  quod 
divites  vel  apti  ad  regendum. 
Deinde  cum  dicit  «  ubi  igitur  » 
Ponit  tertiam  speciem  ;  et  dicit  quod 
tertia  species  est  ia  qua  eligentes  priDci- 


Mtl 


l'(M.ITI(:()Ul  M, 


pet  r«bpleiuiil  ud  cliviteb  viidiuMuN  ct 
|iupuluin,  Kicut  uceidit  in  (.'urthaKine,  uhi 
I  luit  U(l  iiitu  tliu  :  ut  tuli»  i-(;h|tut)liru 

i4it.iin.ktuui  Htatus  ilirilur,    .Si;ii    Uli.vta    i;\ 
.statu    [)aut-ui  uiii,  |)«)|»iilan  ct  upliuiatuiil. 
Uuinile  cumiiicit  u  in  quibuH  n 
Punit  i|uuituiii  H|)(u-itun  ;  ut  dicit  i|uuil 
<|Uiirtu  h{)b(-i(^8  stutii.s  uptiiiiatuiii  (^st  iii 
ipia  iu  fliK*'U(lu  i)i'iu(-ii)utu,  lial)(;tui-  ic.s 
pLM-tus  utl  diiu,  s(-ili(-nt  ud  virtutijm  et  pu 
pulurom,  ut  t!st  repuhlicu  LuceduMUuiiiu- 
ruin  ;  (M   (irupter   liuc  niixtu  est  ex  upti- 


uiatuin  et  pu[)uluri  [^riiiiu  inudu  dictu.  Kt 
tunc  roca[)itulut  istus  inudos  ;  et  dicit 
()uod  luunileKtuin  (;ht  (]uu(l  [ira^ter  [)rimuni 
s|)ecieiii  .slatiis  u[)tiiiiatuiii  i(iKe  (;st  opti- 
iiia,  siiiit  ista;  dua-  ulliiiia'  de  (juibus 
Jum  dictiim  egt,  et  tcrtiu  i]ua;  fiiit  secundu 
in  poneiido  species  ;  et  (]ua!cuinque  istiu» 
s|)(M'iei  i|ua'  ies[ml)li(-u  dicitiir,  iiiafj^is  iii- 
clinutur  ud  statuin  ])Uucoruiii,  iiii]uantuin 
llt  res])ectus  ud  divites  et  iion  ud  puu- 
peres. 


LECTIO     VIL 

De  ett  civitatis  statu  qui  communi  ?iumine  respuhlica  dicitur,  a  cxteris  tamen  discreto, 
in  ijuo  ct  virtus  et  libertus  et  divitix  sui/ni  /orum  habent. 


Heliquum  auteiu  e^t  aot)ia  de  uominata  politia  dis- 
uerere  et  de  lyruuuide.  (Jrdiuaviuius  uiiteui  sic  unn 
exiiiteiiteui,  iieijue  Imuc  trausj^rerisiuueiii,  iieque  u.-t- 
si^udtus  uriiitucrulias,  quiu  »ecuuduui  verilaleui  qui- 
deiu  uiuiies  suut  vitiata^  a  reclissima  |i(jliliu,  deiinie 
(liuuiiieraiitur  cuiii  ii^.  Suutque  ipisaruiii  tiui  trau»- 
Kre^i^iiuue»,  bicut  in  ii^  uuu3  a  priucipiu  di.Yimus.  Ul- 
tim»  uuleui  de  tyraiiuiue  ruti(juul>iie  est  fucere  uieu- 
tiuuem,  ({uia  uiuuium  miuiiiie  pulitia  liuic  edt,  uulji.s 
aulem  est  melliodus  de  pulitia.  Pruuler  quam  ciui- 
dem  if^itur  causiam  et  ordmatum  et<t  tiuc  modo,  uic- 
tum  est. 


Nuuc  autem  08tendeadum  est  nobis  de  politia. 
Mauifestidsima  euim  poleutia  ipsiu»  determiuatis  iis 
i\\\iii  de  uligarcbia  et  demucratia;  est  eiiim  pulitiu, 
ut  simpliciter  est  dicere,  mixliu  uligaicliiae  et  deiuo- 
craliib. 

Cousueveruat  autem  vocare  decliuautes  quidem 
ut  ad  democratiam,  politias.  Decliuautes  auteiii  ad 
uli^Hrchiaui,  magis  assequitur  discipliua  et  uoljilitas 
upuleotioribus.  Adbuc  aulem  videutur  babere  opii- 
leuti  quorum  gralia  iujusta  agunt  injusti;  uude  et 
calusagatbos,  et  iusigues  hos  appellaut.  Quouiam 
igitur  aristocratia  vult  excelleutiam  attribuere  opti- 
luis  civium,  et  oligarcbias  esse  aiunt  e.x  calusagathis 
luagis. 

\  identur  autem  esse  impossibilium  civitatem  aris- 
tocratizautem  uon  bene  legibus  disponi,  sed  male 
giiberuatam;  simililer  autem  et  aristocratizari  eam 
quae  non  bene  legibus  dis|)uuuntur. 

Nou  est  autem  boua  legum  disposilio,  bene  poni 
leges.  uon  obedire  autem.  Propter  quod  uuam  qui- 
(iembonam  legum  dispositionem  eAistiiuaudum  esse, 
("bedire  positis  legibus,  alteram  autem  bene  poni 
leges  quibus  imuianeant.  Est  eniui  ubedire  et  beue 
po.^itis.  Hoc  autem  contiugit  dupliciter  :  aut  euim 
uptimis  couliugeutium  ipsis,  aut  simpliciter  uptimis. 


Videtur  autem  aristocratiam  quidem  esse  maxinie 
honorem  distribui  secuudum  virtutem ;  ari^tocratia; 
qnidem  enim  t.erminus,  virtus;  oligarchiiB  autem  di- 
ntia;,  democrati£B  autem  libertas. 

Haec  autem,   quodcumque   videatur  pluribus,   in 


RBCEX8. 

Ueliquum  nobis  est  de  ea  quoi  politia  vulgo  nomi- 
uutur,  disaerere,  et  de  lyrauniile.  Hoc  auteiu  urdiue 
liulitium  posuiuius,  qiiia  tametsi  ue^pie  hu.'c  videaliir 
decliiiutiu  a  recta  republica,  neque  eiB  (luuj  pauUu 
uiite  expusitaj  siinl;  tameii,  si  verum  fateri  vuliimus; 
umiies  deerrarunt  a  recti.^sima  rei|iublicaj  forma  : 
prielerea  cum  his  uuiuerautur,  elsi  suut  earum  de- 
gressioues,  (pieuiadmoduiu  initio  dixiiiius.  Ad  extre- 
iu'im  autem  ut  de  tyraniiide  meutionem  faciamus, 
lalio  poslulat,  propterea  quod,  quamvis  ha!c  miuime 
omuium  bit  reipublicuj  udmiuistrandaj  forma,  a  no- 
bis  tameu  suscepta  sit  civilatis  admiuistraadoj  insti- 
tutio.  Quamobrem  igilur  talem  ordinem  secuti  siuius, 
dictuiii  est.  Nuac  autem  quse  ad  politiam  pertiueut, 
demonstraada  suat. 

Explicatis  euim  iis  quie  ad  oligarchiam  et  demo- 
cratiam  pertiueut,  planior  et  apertior  via  ejus  futura 
est.  Politia  enim,  ut  simpliciter  dicdm,  ciuiius  qui- 
dam  ex  oligarchia  et  democratia  est.  Solent  auteiu 
eas  riua:  ad  democratiam  magis  incliaaut,  politias 
appellare ;  qua;  vero  ad  oligarchiam,  aristocratiain 
potiiis  :  quia  doctrina  et  generis  amplitudo  magis 
comitatur  locupletiores.  Praeterea  vero  eas  res  locu- 
pletes  videntur  babere,  quibus  homines  invidi  et 
uiali  ad  injuriam  alteri  inferendam  impelluutur.  Ex 
qno  hos  viros  bonos  atque  honestos  et  claros  homi- 
ues  appellant. 

Quoniaui  ij^itur  hoc  orislocratiae  proprium  est,  ut 
civium  optiuiis  sumina  omnia  tribuat,  idcirco  etoli- 
garchias  magis  ex  viris  bouis  atque  honestis  cons- 
lare  dicunt.  Videtur  autem  unum  quiddam  esse  ex 
iis  (|uae  fieri  uoii  possunt,  civitateui  quai  ab  opti- 
luatibus  giibernetur,  bouis  legibus  non  uti,  sed  a 
nialis  gujjernari;  itemque,  quae  bonis  legibus  nou 
utatur,  ab  optimatibus  guberuari.  Non  est  porro  sta- 
tus  rerum  bene  legibus  ordinatus,  ubi  leges  quidem 
siint  bene  scriptae,  sed  iis  non  paretur.  Quocircu 
unus  quideui  modus  status  legibus  bene  ordinati  est 
e.xistimandus  ille,  ubi  legibus  parent  :  alter  vero, 
ubi  beue  scriptse  sunteae  leges,  quas  servanl.  Nihil 
obstat  enim,  quominus  etiam  legibus  male  latis  pa- 
reant.  IIoc  autem  duobus  modis  contingere  potesl. 
Parent  enim  legibusaut  omnium,  quas  talis  reipu- 
blicae  forma  capere  ac  ferre  potest,  optimis,  aut  sim- 
pliciler  optimis. 

Videturporro  aristocralia  quidem  illa  esse  maxime, 
ubi  honores  ex  virtute  deferuntnr.  Aristocratiae  eniiu 
terminus  ac  finis  est  virtus,  oligarchiaj  divitiae,  de- 
inocratirL'  libertas  :  id  autem  valere  et  ratuiu  esse 
quod  pluribus  probetur,  hoc  iu  omnibus  reipublicoi 


l.lltKU    IV 


:in:i 


illlltlllill<«  OXHllt.    I''.l    rlillll     III   iili)(iilrlil  1  i'l   lll   llll<ili)' 

uriiliii,  i|iitiilt'iiiiii|iiii    viilfiiliir   iiiajiiii    itarll    |inrllrt- 
imiiliiiin  |iiilitiit.  iinr  imI  <li)iiiiaiiiii« 

Itt  |)liiril)iiK  i|iiiili'iii  iKitiir  (■iviliitiliif*  politiiii  i«|tp- 
flos  VDritliii'  :  «dIiiiii  Dittin  niixlii)  rDiijfitiiritl  ilivi- 
tuiii  ct  |i(tu|ii)riiiii  illviliiiH  «<t  liliiirtiitiMii  Kcrn  kiiiiii 
ii|itiil  |)liiriiiiDx  i|iti  i)|)iiliMili  riiliHHKalliDii  viilriiltir 
toDiiro  ri'Kiinii'ni. 

Ononiaiu  aiittnii  Iriu  )«tiul,  i|uit<  alti<ri'antiir  ilo  iii- 
(|iialitalo  i)i>lili.t',  lilii'rlaH.  (livitia',  virtint  ^i|itarltiin 
oitiiii  i|tu)il  vinaiil  in^ciitiitatont  iis-dtiiniitir  iIiidImm  ; 
in^i<iiuttitii  ciiiiii  ('sl  virttiti  (<t  (livitiii<  anll(|iiii<)  :  uiit- 
nilcsliini  (|itiiil  uiixli()ii(<in  i|iiiil(>iii  (liiDriiin,  Kciliccl 
opulciilDritiii  cl  c^ciiDruin,  politiani  (licKiiiliiin  : 
Iriiiin  niitciu  aristDcrntiain  ninxliuo  nlinruui  pnrli^r 
vernui  cl  priutain. 

t,»iiO(l  i|uiilciu  iKiltir  siiil  cl  nliic  »pocic!i  pDlitiii' 
pru'lt<r  luon.-trcliiiiin  ct  iloiiiDcratiain  cl  olinitrcliiani 
liictuin  esl,  ct  (|iialc!*  luu.  «t  i|iiiil  (liircrtinl  liiviiiMii 
nrlslDorntiiv,  cl  politiic  nli  nrislocrntin  :  ol  i|iid(1  iidii 
nb  invicein  longo,  niniiifc-ituin. 


foriiiU  iiiUiil    ill  auiiii  tii  ••liM»i<  liii  «il  III  iiiiW.i.  i.itiii 

<<l  Iti  iliiiUDcratln  ijiidiI  vixiiin  rnanl  iiiajuri  ; 

riiiii  ijiii  ri<i|)iilili<'ii<  ailiiiliiitlrntiDiiii  kihI  i,  . 

ttiic  ritltiiu  •«dI.    Iii  pliirliii|i«  igiliir 

lillcir    nilinluiHtrniiilii'    fi>riii<t    |iiiliii..  ,    ,  ... 

UDiuiiii)   nppitlliitiir,  i|ii-i'ii<iii    i|iiaiii  Iniii  liiil> 

iiiiMtio  Piiiiii  ai  liiciipli^tiliiiK  i<t  pnii|i«ril>ii«  ili>i,i.ii  <-i 

llli«rlatiiiii   Uiroijiiain    prDponitiiui    luliiitliir    lautiiin 

Nitiii  fcrc  npiiil   pli<rDiii|iii<  virDruin    hDiioriiiii    nli|ui3 

liDii«<i<ti>riiin  Idciiiii  viilnitiir  i)l)liiii<rn  loc.iiplcti!*. 

(Jiii)niiiiii  niitcin  trin  niiuI  i|iia!   iln    r<  i-  nil 

ininiKlrallDiiiit  ii'i|iinlitnli!  ci)iit<!iiiliiiil,  I  livi 

tiir,  virtun ;  (ipinrliiin  i<iiiiii  ipiDil  iiDliilit.ilciii  vu' .uit 
cDiiiilnliir  iIiidIiiih  ^ciicru  prii^^ttaiilin  m<!ii  iidIiiIiI.k- 
iilliil  nliiiil  ci«t,  i|iiaiii  iliviliii-  itiitii|iiii!  cl  vtrtiix.y  pcr- 
spiciiiiin  i<!tt,  ntnliDriiiu  pcriiiUliDiiuiii,  li)i-iipli-tiiiiii 
i-t  pniiporiiiii,  pi)lillniii  ilici  ilchcre  :  ti<iiipcrntiDii<!in 
niit('iii  <!.\  trihiirt  nriiilDcrntiniii  innxiuii!  <-x  nliM  i!(-<e 
n|i|>cllniiilniii,  pricti^r  lllniii  vurnni  el  priiiinin.  I. 
i^itiir  iilin  reipiililicin  niluilnlittrntiDiilA  ^i^nern  ijr.i  Iim 
iiiDUnrcliinin  el  ilcinocrntlnin  ct  ullKnrcliinin,  ilicliiiii 
uhI;  tiiin  (piulin  lia'c  i«int  et  (|iii(l  iulcr  se  (illTeruul 
nristocrHtiii!,  et  i|iiiil  politia  et  ariHtDcralin ;  el  iiuii 
loiige    ailiUDiliiin    haa  iiiter  se    (llHlare    periiplciiuni 

CKt. 


Po.stiiiiaiii  IMiilosoplms  (listiiixit  rospii- 
blicas  ot  moilos  popiilaris,  pancoriim  ot 
optimatmn  iii  uiiivorsali,  iu  parliciilari 
prosiHiiiiliir  do  ea  qucB  commuai  iiomino 
appollata  (>st  ro^^piihlira,  of  de  tyrannicli'. 
Et  tlividitiir  in  dnas.  Iii  priina  pra'mitlll 
intentioiiem  suani  etordinem  procedeudi 
et  causam  ordinis.  In  secunda  proseqni- 
tur  intentum  snnm,  ibi,  «  Nuuc  autem 
otc.  »  In  prima  dioit  (juod  postquam  de- 
termiuatum  est  de  mouarchia  regali  et 
de  modis  ejus,  et  de  populari,  paucorum 
ot  optiinatum,  ct  modis  earum,  reliuqui- 
tnr  cousiderandum  nobis  de  illa  qua>  com- 
muni  nomine  appellatur  respublica  et 
tyraunis.  Caiisa  autem  quare  primo  de 
aliis  rebnspublicisprius  detcrminatum  est^ 
quam  de  ea  qua?  commnni  uomine  no- 
minata  est,  est  quia  respublica,  et  quw- 
dam  specics  reipublic^ii  optimatum  prius 
assignata»,  aliqno  modo  transgressiones 
suiit  primarum  rorumpublicarum,  aliquo 
modo  non.  Simpliciter  quidem  non  snut 
transgressiones :  secuudum  quid  autem 
sunt ;  quia  omnes  respublica»  aliae  ab  op- 
tima  et  rectissima  deficiunt  ab  ipsa ;  et 
ideo  respublica  qu»  communi  nomine 
nominata  est,  et  species  quaedam  opti- 
raatum,  transgressiones  sunt;  et  conti- 
nuatur  aliis  quae  sunt  transgressiones, 
sicnt  prius  dictum  est,  lllnd  autem  quod 
est  transgressio  alicnjus  cognoscitur  ex 
illo  :  qnare  cognoscitur  per  alias  rectas 
politias  de  quibus  dictum  est.  IUud  autem 
quod  cognoscitur  per  aliud,  sequitur  il- 
lud  et  posterius  est  eo,  quoad  nos.  Quare 
post  determinationem  de  aliispolitiis  rec- 
tis,  debuit  detcrminare  de  politia  com- 


muni  nomino  nominata  ;  cum  et  ipsa 
alitino  modo  transgressio  sit,  scilicetop- 
tiina'  et  perfectissima»  reipublica?.  Ultimo 
vero  de  tyrannido  :  et  hoc  rationabililer, 
quia  tyranuisinter  omnes  politias  minimo 
politia  ost ;  et  ideo  prius  debuit  determi- 
iiari  do  illis  quae  simpliciter  vel  magis 
politiaj  snnt,  quiacousideratio  IMiilosophi 
in  isto  libro  est  determinarc  de  politia. 
Propter  quam  crgo  causam  prius  deter- 
minatum  est  de  aliis  quam  de  politia,  et 
ultimo  de  tyrannide  dicetur,  dictum  est. 
Deinde  cum  dicit  «  nunc  autem  » 
Prosequitur  intentum  suum;  et  divi- 
ditur  in  cluas.  In  prima  determinat  de  po- 
litia.  Secundo  de  tyrannide,  ibi,  «  De  ty- 
rannide  autem  etc.  »  Adhucprimain  duas. 
in  prima  ostendit  quod  est  cor.iposita  ex 
populari  ct  paucorum  ;  et  quam  habet 
difTerentiam  ad  aliquas  species  status  op- 
timatum.  lu  secunda  ostendit,  qualiter 
instituatnr,  ibi,  «  Non  est  autem  etc.  » 
Adhuc  prima  in  duas.  lu  prima  probat 
quod  est  composita  ex  populari  et  pau- 
corum.  Secundo,  quiaaliquamhabet  con- 
venientiam  cum  aliijuibus  speciebus  sta- 
tus  optimatum  ponit  differentiam  inter 
politiam  et  statum  optimatnm  qnantnm 
ad  illas  species,  ibi,  «  Yidetur  autem  etc» 
Adhuc  primo  proponit  intentum  suiim. 
Secuudoprobat,  ibi,  «  Cousueverunt  au- 
tem  etc.  »  In  prima  dicit  quod  nunc  di- 
cendum  est  de  politia.  Ratio  autem  et 
natura  ejus  manifesta  erit  visis  rationi- 
bus  status  popularis  et  paucorum ;  quia 
politia  simpliciter,  ut  est  dicere,  mixta 
est  cx  paucorum  statu  et  populari ;  quia 
in  politia  actu  et  simpliciter  non  mane- 


:i«H 


IMtMTif.nmM. 


lut  tutiu  puleutiu*  puucoiumut  (Mipulufis, 
ht)il  tautum  virtute,  xieut  mitiritiilia  ma 
iiuut  iu  i'ti  tpiotl  t-(Mn|M)iiitur  i;\  «;i.s.  lluc 
uiiteiu  tiubot  lutiuutMU  iui;ilii.  Uatio  au- 
luin  uiutlii  cuguuscitur  u.v  ratiuaitius  ux- 
trumutuiu.  tjuuru  muiiifeMtum  t)Mt  quoil 
pulilia  euKuuijiitur  per  ratiuiiuH  iiutuutiui 
|iauturum  et  [lupuluris. 

btnuile  luiu  ilicit  «  couKUoveruut  uu- 
teiii  X 

l'rultat(iiioilsil  iiii\tat;x  illis.  Prohat  aii- 
teiulioce.v  t-oiuiuiiui  dicto  quoriiiiitlaiu  ; 
et  tlicit  ({Uoii  (|ui(iaiii  auti({uoriiui  [lolitiaiii 
fum  liecliuut  ad  [)o[)ularem  diciiut  eam 
reui[)iiljlicam  :  (-iiiii  aiiltMU  ad  [laiicorum, 
diciiut  eam  statuiii  uiitiiiiatum  :  et  ratio 
iiiijus  est,  quia  jiaucurum  atteiulitiir  stj- 
i  uudiim  digiiitatem  divitiaruui :  divitiis 
autem  assequuutur  dis(-i[)liua  et  iiobili- 
tas.  I)is(-i[)lina  (juideni,  (|iiia  orjJi^aua  ne- 
cessaria  ad  disci[jlinam  siint  divitia' ;  ideo 
[iro  tuuto  dicitnr  (lisci[jliuu  assequi  divi- 
tibus,  ([uia  liabeut  ea  qiia;  suiit  uecessu- 
ria  ad  disci[jrniam  :  notiiiitas  etiam  asse- 
([uitur,  quia  uobilitas  cst  virtus,  idest  in- 
cliuutio  ad  virtutem,  et  divitia*.  antiqua^. 
Ergo  mauifeslum  est  qiiod  uobilitas  et 
disci[)ruia  assequuutur  divitibns.  Adliiic, 
([uia  divites  liabeut  illa  (leiKiS  se,  [jr(j[jter 
«[uorum  delectum  ar!([ui  iaciunt  injuriam. 
Aliqui  euim  pro[jter  penuriam,  quaudo- 
qiie  fuciunt  iiijiiriam  ;  divites  autem  sub- 
stantiam  iiabent.  llabent  igitur  penes  se 
illa  pro[»ter  quorum  defectum  aliqui  fa- 
ciunt  injuriam.  l*ropter  quod  dominau- 
tes  in  statu  paucorum,  viros  divites  et 
insif^nes  vocant  per  se  bonos,  quia  in 
politia  optimalum  principatus  et  excel- 
lentia  attribuitur  optimis  viris  et  virtuo- 
sis  ;  et  faventes  statui  paucorum  dicunt 
statum  paucorum  esse  ex  viris  per  se  bo- 
uis.  l)iciint  etiam  quod  cum  politia  de- 
clinat  ad  paucorum  poteutiam  eam  essc 
optimatum  •  hoc  autem  nou  esset,  nisi 
aliquid  haberet  de  potentiapaucorum.  Si- 
militer  dicunt  alii,  cum  declinat  ad  po- 
pularem  quod  estpolitiapopularis.  Quare 
manifestum  est  quod  politia  componitur 
ex  statu  populari  et  paucorum. 

Deinde  cum  dicit  <(  videnturautem  » 

Ponit  diiierentiam  iuter  politiam  et 
alias  species  optimatum  status;  et  divi- 
ditur  in  duas.  In  prima  prffimittit  quae- 
dam  necessaria  ad  hoc  declarandum.  In 
secuudaconcludit  differentiam^ibi,  ((  Quo- 
niam  autem  etc.  >»  Prima  in  duas.Primo 
prifimittit  illa.  Secundo  ostendit  quod  po- 
litia  conservatur  in  multis    civitatibus. 


ibi,  u  lu  [ilurimis  ([uidem  etc.  »  Prima  in 
(|uatii(jr,  socuudum  ([uod  [jramiittit  qua- 
tuur.  Secund.i  ibi,  k  Nun  t!st  aulem  buiia 
(d(;.  ))  Terlia  ibi,  «  Videlur  aulem  (ilc.  » 
Qiiarta  ibi,  «  llun-  auttuii  etc.  »  In  |)rima 
dicit  qu(jd  non  videtiir  esso  possibilo  ci- 
vitatern  arK[iiaiii  (|iia'  re;<iliir  [uiiK-ipatu 
o[)tiinatum,  uoii  Ikmk;  dis|)oni  Itt^uljus, 
st!(l  male  g-nbernari  secundiiiu  (!as.  Si- 
iiiilitor  uon  ost  possibile  aliquam  beue 
dis[j()ui,  et  non  (58se  bene  oplimatum  ; 
quoniam  civitas  ([u;e  boiie  re^^itnr  secuii- 
(hiiii  slatiiiu  optiinatum,  bonum  ilnein 
liabet  simpliciter,  ([uia  llnem  virtutis;  et 
bene  dis[)onit  ([ua»  ad  liiKuii  et  ad  illiid 
gratia  (-iijiis  o.st.  Houa  aiifem  ordinatio 
secuiidiiiii  ratiouein  eoiiiin  ([iia;  adiinem 
ad  ipsum  est  bona  legis  ordinalio  :  civi- 
tas  ergo  ([uai  bene  regitur  secundum  op- 
limaluin  statum  beni;  regitur  I(;g-iljus.  Kl 
eadem  ratio  est  de  conversa. 

Uoinde  cum  dicit  a  non  est  autem  » 
Pra;mittit  secundum  ;  quia  aliquis  pos- 
set  dicere  quod  It;ges  beue  sunl  disfiosi- 
la;  et  regitur  civitas  statu  o[itimatum  , 
sed  tamen  nolunt  obedire  legibus ;  ideo 
Pliilosophus  dicit  ([iiod  ista  uon  est  hona 
dispositio  et  ordinatio  legum  quod  leges 
hene  ponanlur,  et  quod  non  obediatur 
legibus.  Kt  hoc  apparet.  Leges  enim  sunt 
organa  qua;dam  ad  linem  civitatis.  si- 
eut  igitur  ess(;t  inconveniens  quod  ali- 
qiia  organa,  sicut  hstula^,  essent  hene 
posila  vel  facta,  et  tamen  iion  bene  ordi- 
narentur  ad  finem,  sic  inconveniens  est 
quod  leges  beue  ponaritur,  et  tamen  non 
hene  ordinentur  ad  iincm  :  hoc  autem 
contingit,  si  nou  obcdiatur  legibus.  Ergo 
manifestum  est  quod  non  est  bona  legis 
dispositio  quod  lex  bene  ponatur,  et  quod 
iion  obediatur  ei.  Et  ideo  dihe  videntiir 
csse  honai  dispositiones  legum.  Una, 
quod  legihus  obediatur ;  alia  ut  ponan- 
tur  leges  rectae  et  justai ;  quia  siclegihus 
bene  contingit  ohedire,  et  ideo  sic  deheut 
poni  ut  cis  ohediatur  et  possint  manere. 
Leges  autem  hene  disponi  ut  eis  ohe  ■ 
diatur,  contingit  dupliciter  :  aut  quiasuut 
optimae  ex  suppositione  et  secundum 
quod  contingit  in  tali  civilitate  ;  aut  quia 
sunt  optimae  simpliciter  et  siue  supposi- 
tione.  Est  enim  intelligendum  quodleges 
rationem  sumunt  ex  hne  :  et  ideo  sifinis 
civitatis  est  optimus  simpliciter,  sicut  in 
reguo  et  in  statu  optimatum,  leges  sunt 
optimae  simpliciter  :  si  autem  finis  non 
est  honus  simpliciter,  sed  ex  supposi- 
tione,  sicut  est  iu  potcntia  paucorum, 


LiHKii  IV.  :m 

U»mis   iiiiii   .siiiil   n|itiin.i' simitlirilcr,  si'il  r)'l  lilH<ilns,  \  iilus,  (Iivilia*.  (,)iiii|jiin  «'iilrii 

().\  su|)|H)sili(>iio;  (|iii.i  u|iliiii.i-  siiiil  iii  illi  ilicuiil    (|UimI   |H-iu('i|tiitus  ilclict    iliHtnJiiii 

(.iviliilo.  H(M-iiii(luni  (liKiiilutcni  lihcrtiitiH  ;  nt  (|iiii( 

niMuih^  cinn  dicil  n  viih^tui-  luitcin  »  (i>i|uiiIch  Huiit  iu  lilicrliitc,  icijuiilitcr  piirti 

iNuiil    tcrliiiin.    V.\  ilifil  i|iin.l  iii    s'iilii  cipciit    [u-iiici|iiilu.  Alii  ilicuul  ijihmI    iioii 

o|iliiiitiluin  111  liislrilMilii»  |Miiici|(iilus  sc-  ilclicl  llcri  (lisliilnilio  priiM-ijtiitus   m;ciiii 

ciiiiiluni  (liKiiiljilcin  virlulis.  Kl  ralio  liii-  (Inin  diKniliilcMi  lilicrliiliH,  hjjiI  Hijnnnduiii 

jns  (^sl,  (inia  rulio,  cl  lciiniuus  slatiiH  op-  diKnitatcni  diviliiiriiin  ;  iit  (|iii  alinndiiii- 

liinalnin,    csl  virliis  :    cl  iilco  sccuiidiim  li'S  siiiil  iii  diviliis.  Alii  diciiiit   iiuod   si;- 

tlif;uiliil(Mii  virtnlis  lil  dislrilintio  priiu-i  lUiidiiin  iiiilliiin  isloruin  dclicl    llcri  dis- 

pjilus  in  cu.  In  pancoruin  auUMU  tll   dis  Irilnilio  priiici[)iituH,  sod  snrniMluindiKni- 

Irilinlio    principjilns   s(>cunduin  diKnitii-  lator.i  virlutis  ;  iil  (jui  a'(|ualilcriillinKniit 

lcm  divilinrnm  ;  (iiiia  r;ilio  ct  t(\rmiiiiis  iid  virluliMii,  ici|iiiilitcr  iiHinK-jMil  iid  priu- 

cjiis  snnl   diviliic  :  scd  rjitio  (d  tcrmiinis  cipaliiin  :  ct  sic  altcn-anliir  Jiliijni  sc(-uii- 

populin-is  ost  lihcrtas  ;  ot  idoo  aocniidiim  diiin  cujiis   istormn  aMiniditiitom  dobcat 

diKiiilalom  lihortatis   distrihnitur  priuci-  dislrihui  ioiiualitcr  principalus.  (Jnartum 

piilns  iii  ca.  iinlcm    i\i'   (|no  idi(|ni    iiltcr(-initur,  (inod 

Doiiulo  cnm  dicit  a  luoc  aiitcin  »  vocalnr  nohililas,  aniKixnm  ost  vcl  asso- 

Ponit  (]narlum.  Kt  dicit  (inod  (|uid(|nid  (jiiilnr  diiohns,  scilic('t  virluti  el  divitiis. 

videtur   plnrihus   in    (|uacnm(|no  polilia  Nohilitas  oniin  cst    virtus    penoris,    hoc 

viK^^i"^'i^i  li'^'*^''»  <■'  oxislit  iipml  omnosiii  (>st    incliniilio   ad  virtntom  descendcns  a 

illa  polilia;  sicnt  in  pancoriim  illnd  (luod  paroutihns   in    filios,    ot   in   parontes  ah 

vidolnr  plnril)ns   principanlihns  in  [)oli-  aliis   priorihns,  ct   sic  secnndiim  qnam- 

liii,  hoc  vigorom  iiabot.  Et  ratio  hn.jus  dam  anti(initatem.  Simililor  nohilitas  est 

osl  :  molius  onim  jndicant  phiros  quam  divitia^  antiqua^:  non  quod  divitia;  sint  do 

panci  vol  nnus  :  itcm  plnros  snnt  poton-  riitiono   iiobilitatis  :    possihile  enim  cst 

tioros  qnam  [^anci  vol  unns  :  ot  iilcoqnod  (|iio(l  iii  pauperibus  sit  inclinatio  ;ul  vir- 

vidotnr  plnribus  melius  videtur,  proptor  tntem  orta  ex  parentibus,  ct  secuudum 

potoiitiam  ipsoriim  obsorvatur  et  Iiahet  quamdam  antiquitatem  :    scd  pro    tanto 

vi^orom.  Proplcr  (juod  illnd  ([uod  vido-  tlicitur  nobilitas  divitiaj    anliquu?,    quia 

bitur  majori  parfi  oorum  qui  parlicipant  sunt  necessaria;  ad  virtutem.  Cuin  igitur 

politia,  erit  principatus  in  ea.  itasit,  manifestum  est  quod  politia  mixta 

Deinde  cum  dicit  a  in  plurimis  »  cx  divitibus  et  egenis,  diceuda  est  politia 

Ostendit  quod  polilia  observatur  inplu-  communi  nomiuc  :   sed  illa,  qxix.  mixta 

ribus  civitatihus.  Kt  dicit  quod  in  pluri-  cstox  tribus,  scilicct  divitihus  et  egenis, 

bus  civitatibus  respublica  communi  no-  et  virtuosis,  optimatum  statusest  una  de 

mine  vocata  vocatm'  et  observatur.  ^i  tribus  optimatum  poteutiis  aliis  a  prima, 

ratio  hnjus  est,   quia  plurima^   civitatcs  qua3  est  vera  rcspublica  optimatum  non 

mixta^  sunt  ex   pauperihus  ct  divitibus.  mixta. 

Haec  autcm  commixtio  uihil  aliudconjec-  Deinde  cum  dicit  «  quod  quidem  » 

turat  nisi  libcrtatem  ct  divitias  secundum  Recapitulat  ;  et   dicit  quod  dictum  est 

quas   doterminantur  gubcrnatio   pauco-  jam  quod    prseter    monarchiam  rcgalem 

rum  et  popularis.  Apud  autem  plurimos  et    paucorum  poteutiam    et   popularem 

divites  existentes  boni  et  hoiiesti  viden-  sunt  alia^  species  politiae  ;  et  quales  sunt 

tur;  et  ideo  priucipaiitur  iu  totaregioue,  et  quae,  quoniam  optimatum  et  politia. 

ot  apud  aliquos  populus  propter  libcrta-  Iterum  dictum  est,  (jualiter  species  opti- 

tem.  Cum  igitur  politia  sit  mixta  ex  po-  matum  ad  invicem  difTerunt,  et  (j[ualiter 

pulari  et  paucorum,  manifcstum  est  quod  politia  differt  ab  optimatum  statu  ;  et  ma- 

plures  civitates  servant  politiam.  nifestum  estex  dictis,  quod  non  multum 

Deinde  cum  dicit  «  quoniam  autem  d  distant  ad  invicem  politia  et  optimatum 
Concludit  differentiam  inter  politiam  status,  qui  respicit  divites  et  pauperes 
et  optimatum  potentiam  quantum  ad  ali-  virtuosos,  quia  solum  iii  hoc  quodrespi- 
quas  species.  Etprimo  facit  hoc.  Secundo  cit  virtuosos,  alia  non  ;  et  ita  divites  et 
recapitulat,  ibi,  «  Quod  quidem  igitur.  »  pauperes  sicut  politia  :  propter  quod 
In  priina  dicit  quod  tria  sunt,  ad  quse  manifestum  est,  quod  non  multum  dis- 
principalitcr  attendentes  in  politia  alter-  taut. 
cantur  de  principatus    aiqualitatc  :  scili- 

XXVI.  20 


306 


i'(»iJTf(ymrM. 


LKCTIO    VIII. 

(Jito  jjacto  su/jrui/uta  reifHihlicse  npecies  contemperari  (lefjeat,  ita  ut  et  multitudinis 
et  fjuucurunt  itatiim  fjurlictfjtt,  neutrtnn  tunteit  exquisite  habeat. 


ANTIUUA. 

Wuii  aiit«tii  iiioilu  sil  [iia'ter  deiiiuciutiiiui  et  uli- 
Kdi'i  tiiuiii,  i|iiit3  vucMtiir  |>ulitia,  el  quitliler  i|>i>uui 
upuitet  iiistitui,  lineiuUB  cuiiBeijiieuter  dictiri  :  itiiuul 
iiuteiii  iial.iui  ent  et  i|(utiUB  ileteruiiuitut  deiiiucraliaiii 
et  uli^iiictiutui.  Suiucuduiii  eiiiui  liuriiiii  divibiuueiii : 
deiiide  e.i  iid  e.i|  utrmiue,  velut  byuiliuluui  uccipieu- 
tt)d,  cuuii>uueuduui. 

Suut  aiiteiu  teniiiui  tre:»  coiiniuAitiuuis  et  mixlio- 
uiii.  Aut  euuii  ulruiuiiue  niiuieuduui  quii;  ulriijue  le|i;e 
litatuuut;  |iiita  de  eu,  quud  est  judicare.  Iii  uligarcliiiH 
iiuideui  eiiiiu  upuleutiti  dauiiiuiu  ordiuaut  di  iiou 
iliKcepteiit ,  e>(euis  auteui  uulluiu  luercedeiii.  lu  de- 
iiiucrutiu  auteui,  egeuid  quideiu  iiiercedein,  opuleiitiit 
uiiteiii  iiiilliiiu  duiiiuuui.  Cuuiuiuiie  uuteiii  et  uiediuiii 
liuruiu  iiiiilio  liu'c  :  propter  qiiod  et  puliticuui  :  uii.x- 
tuui  eot  euiiu  e.x  uuibobus.  LJuu»  quideiu  igitur  ihle 
combiuatiouid  iiiodus. 


Alteruiii  auteiii  accipere  medium  eorum  quie  ulri- 
que  statuiiiil;  puln  coii^regatiouis  tieri,  ii  quiiieiii  ab 
liouorabilitate  uuUa,  vel  tmrva  omuiuo;  ii  auteui  ab 
imtueiisa  houorabilitale.  Commuue  autem  ueutrum  ; 
sed  uiedio  bouorabilitas  ulriu.sque  horum. 

Tertium  aiitem  ex  duabus  institiitiouibus :  hiiec 
quidem  ex  oligarchica  lege,  bctc  autem  ex  democra- 
lica.  Dico  autem  puta  videtur  democraticum  quidem 
esse  sortiales  esse  priucipatiis,  eligibiles  autem  oli- 
garchicuiu.  Et  democralicum  quidem  qui  nou  aJi 
iioiiorabilitale,  olif^archicuni  autem  qui  ab  honora- 
biiilate.  Aristocraticum  igitur  et  politicuin  ex  utni- 
fiue  utrumque  accipere  :  ex  oligarchia  quidem  eligi- 
biles  facere  principatus,  ex  democratia  auteiu  quod 
non  ab  honorabilitate. 

Modus  quidem  igitur  mixtionis  iste.  Ejus  autem 
quod  est  beue  misceri  democratiam  et  oligarchiam 
termiuus,  qnando  contingit  dicere  eamdem  poliliam 
et  democratiam  et  oligarchiam. 

Palam  euim  quod  hoc  patiuntur  dicentes  propter 
mixtas  esse  bene.  Patitur  autem  hoc  et  mediiim  : 
apparet  eniin  utrumque  extremorum  in  ipso:  quod 
quidem  accidit  circa  Laceda>moniorum  politiam. 
Multi  enim  conantur  dicere  tamquam  deiuocratia 
existente,  quia  democratica  multa  ordo  habet ;  puta 
primo  quod  circa  ahmentum  puerorum  :  similiter 
enim  qui  divitum  nutriunlur  iis  qui  pauperum  et  eru- 
diuntur  hoc  niodo  utique  quo  possent  et  pauperum 
pueri.  Similiter  autem  et  in  habita  jetate,  et  cum 
viri  fuerint,  eodem  modo.  NuUo  enim  distinctus 
dives  et  pauper;  sic  quae  circa  alimentum  eadem 
omnibus  in  conviviis,  et  vestimentum  tale  divites, 
((uale  utiqiie  praeparare  posset  et  pauperum  aliquis 
quicumque.  Adhuc,  eo  quod  duos  maximos  princi- 
patus,  hunc  quidem  eligat  populus,  hoc  autem  par- 
ticipet.   Senes  quidem  enim  eligunt,  ephoria  autem 

Earticipant.  Alii  auteni  oligarchiam  :  quia  multa 
abet  oligarchica :  puta  quod  omnes  sunt  eUgibiles, 
et  nullus  sortialis,  et  quod  pauci  sunt  domini  niortis 
et  fugae,  et  alia  talia  multa. 


RECB!«ll. 

<Jiiuiiaiii  iiiiteiii  uiuilu  piiiiter  deiiiucruliaiii  el  oli- 
^aichiuiii  liiit  ctt  i|iiu^  pulitiu  iiuuiiiialur,  el  quuiuudo 
eaiii  cuiiBtitiieie  upurtijut,  deiiicepo  post  eu  quu-,  aute 
dicla  buiit,  expuiieiiiiis.  Siiiiul  uiitiiiii  pluiium  tiet, 
qiiibiis  rebiis  deliiiiuiitiir  .lemucrntia  et  oligHrcbiu. 
Ilitruiu  eiiiiii  iiriiiiuui  euuieinlu  partitio  eHl ;  deiii  ex 
hi.s,  ab  utruqiie  veluti  «ymboluui  accipieulen,  compo- 
uere  opurtebit. 

Siiul  uuteiii  tres  coiiipositioiiis  et  iiermistioiiia  ter- 
miui.  .Nuiu  vel  iiuibo  iliu  siiiiiil  buiiiendu  siiiit,  quuj 
utruquiij  reipiiblicui  lurmu  lege  iiislituit ;  verbi  grutiu, 
de  rebus  judicuiidis.  lii  oligarcbiia  euim  niulctaiu 
locuplelibus  irrugaut,  uisi  ludicuudi  inuiiiis  ubcuut; 
pauperibus  uulluiu  iiiercedeui  couslituiiut.  At  iii 
deiiiucraliis,  puuperibus  qiiidem  mercedem  decer- 
iiuut,  lucuplelibus  vero  nulluiu  luulclaiii  irrogaut. 
Cuuimiiue  aiitem  et  iiie.liuiu  huniiii  est,  lioc  utniui- 
que  juuctum  ; '  quapropter  et  jiulilicum  seu  puliliii! 
cunveiiiens.  Ex  ambubus  euiiii  teiiiperutum  est. 
Uuus  igitur  hic  est  cuiijugandi  modus. 

Alter  ut  iiiediuiu  suiiiiitur  eoruiu  quaj  utraque 
forma  iustiluit:  verbi  gratia,  babet  hoc  inBlitutum 
altera,  ut  ad  concioiiem  piileat  aditus  civibus  aut 
iiullius  census  aut  perquuiu  exigui ;  altera,  ut  iis 
solis,  qui  magnum  habeiit  censum.  Conimune  est 
auteui  neque  iioc  neque  illud ;  sed  quod  iiiedium  est 
inter  utrumque  horum  ceusuum.  'lerlius  est,  ut  ex 
duobus  duaruni  reipiiblicae  foriiiaruin  iustitutis  liat 
iiiia  reipublicie  adminislrando;  fonua:  nempe  par- 
tim  ex  lege  oligarchica,  parlini  ex  democratica :  ver- 
bi  gratia,  videliir  deinocralia;  esse  proprium,  magis- 
tratus  sortito  capi ;  oiigiircbiifi,  electione  vero  creari ; 
et  democraliiK,  nou  ex  ceusu  magislratus  creari, 
oligarchia»,  ex  censu.  Aristocraliiii  igitur  est  pro- 
Iiriuin  et  politije  ex  utraque  reipublicaj  forma 
utrunupie  suiuere;  ex  oligarcbia,  iit  magistratus 
eleclioiie  deferautur;  ex  deinocratia,  ul  neex  censu. 
Peruiistionis  igitur  modus  hic  est. 

Certus  autem  bene  permistae  dsmocratiae  et  oli- 
garchiae  termiuus  erit,  ubi  licebit  eamdem  reipublicaj 
admiuistrandae  formam  democratiam  et  oligarchiam 
appellare.  Perspicuum  enim  est,  iis  qui  ita  loquuutur, 
id  ex  eo  accidere,  quod  bene  sint  permislae.  Idem 
porro  et  niedio  accidit.  In  eo  enim  utrumque  extre- 
morum  apparet:  quod  evenit  in  Lacedieiuouiorum 
republica. 

Multi  enim  eam  esse  democratiam  dicere  conan- 
tur,  propterea  quia  hujus  reipublica;  ordiuatio  mulla 
habeat  democratiae  propria:  verbi  gratia,  primum  id 
quod  ad  puerorum  educationem  pertinet:  similiter 
enim  aluntur  divitum  atque  pauperuin  filii ;  et  eodem 
modo  instituuntur,  quomodo  et  pauperum  filii  eru- 
diri  possint.  Similis  vero  ralio  etiam  in  proxima 
ffitate  adhibetur;  et  quum  ad  aetatem  virilem  perve- 
nerint,  eadem.  NuIIa  enim  re  iusignior  est  dives 
quam  pauper.  Ita  quae  ad  victum  pertinent.  eadem 
sunt  omnibus  in  couviviis  illis,  quae  phiditiaapud  eos 
nominantur.  Denique  tali  veste  utunlur  divites,  qua- 
lem  quivis  ex  pauperibus  parare  queat.  Deinde 
propterea,  quod  ex  duobus  maximis  imperiis  alte- 
rum  quidem  populus  optat  et  legit,  alterius  vero  est 
particeps.  Nam  senatores  a  populo  leguntur  ; 
ephoratum  populo  licet  obtinere.  NonnuIIi  autem 
oligarchiam  esse  voluut,  propterea  quod  multa 
habeat  oligarchice  propria  :  verbi  gratia,  magistratus 
omnes  electione  mandari,  nullum  sortito  obvenire ; 
et  penes  paucos  esse  nccis  et  exilii  polestatem,  el 
alia  multa  hujusmodi. 


MIIKK    IV. 


:m)7 


it|iiirti<t  jiiil(<iii  lit  |>iilllia  nilxlii  liiiiKt  vlilorl  iilriii|un 
urtHit,  i<t  iiiMitriiin,  tit  Hiilviiri  |>iir  Ht<i|itiitiii ;  iuiii  ini 
i|niiil  |iliiriM  KilriiiHiTiiM  xiiit,  i|iii  vtiliinl:  i<rit  oiiiiii 
iilii|iii<  i<l  |iriivii<  |iiililiii<  liiii-  i<xii<ti<iiii:  HKil  011  i|iiiiil 
iii<iMii<  iilii|iii<  vi<lit  |iiililiMiii  Mlli-niiii  iiiilla  |iitrliiini 
|iiilitiii<  liiliilili<r.  (.tiio  iiiiiili<iii  i^iliir  iiiinlii  viilolnr 
oiin^^intoro  |iiililiii,  Hiinilitor  ittiloin  ot  |iiitittit<  iiriitlu- 
cruliiK,  niiiic  (lirttini  oxl. 


ii|iiirti<t  nntnm  In  rnipnhlli'iii  ailniiiiKlruiil 
liKiio  iioriiiintit  iitriiiiii|iio    viiliTi  iiioiiti*  i<i   im 
liiiii   )'iini  |>i<r  Mi<  ol   hiiIh  viriliiin  «rrviiri,  noii  cxtiiii 
noriiH ;  )>t  |ii<r  Ho  Horvnri,  iinn  i|iiiiil  |iliii)!«  kIiiI  nitru, 
i|iii  riiiii  Hiilvnin    )<HHi<  vrlint    (lnn-  niiliii   i^liniii  iiimIi< 
ri'i|iiilili('ii'  riirniii'  Hii|i|ii'tMt),  noil  on  i|ii(iil  iinlln  |ir<>i 
iiiiH  iiitrit    rivilntiH  iiIImiii  mIimiii    ri'i|iiililirii'   iiiliiiinu 
trninlit'  fiirninin  vrlit.    (.iiiiiiinni  it<itiir    iikkIo  |Mihlii 
nit  riiiiKlitiioiiilM,  itoiiiijiic  oiK  i|nii)  arlitucrnliti!  unini- 
iiMiitur,  iiiini'  (<\|ii>Hitiini  ohI. 


Po.slinumi  IMiilosdphu.s  dtMMaravil  (|uo(l 
politia  coiuiuuui  uoiuiuo  uoiuiuata,  «>st 
coinpositu  ox  popiilari  slatii,  rl  luiuco- 
niin;  ot  i|ualit(>r  dillVrat  al)  optiiiiatuiu 
statii  (|uauluiu  ad  ali(|uani  s|)(<(-i(>iu,  os- 
tiMiilil  (|ualil('r  iusliliialur :  cl  liali(>l  dii.is 
purtes.  Iii  prima  |)ra'inittil  iulciiliiin  suuin. 
In  seonnda  proso(juitur,  ihi,  «  Snnt  au- 
t(Mn  tiMMniui  ctc.  »  lii  j>riina  dicit  quod 
posUiuain  declaratuin  ost  (|uod  |)olilia 
est  composita  ox  popnlari  slatii  ot  pauco- 
rnm,  cousotjuoutor  dicondnm  ost  quali- 
tor  rospuhlica  communi  nomiuo  nomi- 
nata  sit  quaulam  polilia  alia  a  stalii  i)o- 
pnlari  ot  pancorum,  cnm  tanuMi  ox  illis 
componatur.  Dicoudum  oliam  osl,  quali- 
tor  instituatur.  Visis  autom  ratiouihns, 
qnihus  dolorminalur  j^Mihoruatio  pauco- 
rum  ot  popularis,  simul  apparohit  ratio 
politiae.  Et  ideo  snmenda  est  distinctio 
istarnm  duarum  politiarum  ;  doinde  qua- 
liter  ex  islis  duahus  accipienda  ah  utra- 
que  etaliquid  dimittendo,  lit  uuum  mix- 
tum,  vel  totum  aliquod  coutineus  ali- 
quid  utrinsque. 

Deiude  cum  dicit  «  suutautem  » 
Prosequitur :  et  dividitur  in  duas.  In 
primo  ostendit  qualiter  ex  illis  iustitua- 
lur  politia.  Secundo  ostendit  quis  sit 
terminus  et  ratio  honae  commixtionis, 
ibi,  «  Modiis  quidem  igitur  etc.  *  Circa 
primam  partem  intenigendum  est  quod 
circa  principatum  tria  est  considerare. 
Primum  est  personas  principantes.  Se- 
cundum  est  actus  principantium.  Ter- 
tium  est  modus  institutionis  principan- 
tium  :  secundum  hoc  ista  pars  dividitur 
in  tres  partes.  In  prima  declarat  termi- 
num  et  rationem  mixtionis  politiae  ex 
ipsis  quantum  ad  actus  principantium. 
Secundo  quantum  ad  personas  quce  de- 
bent  assumi  ad  principatum,  ibi,  »  Alte- 
rum  autem  etc.  »  Tertio  quantum  ad 
institutionem  ipsorum,  ibi,  «  Tertium 
autem  etc.  »  In  prima  dicit  quod  termini 
sive  rationes  compositionis,  sive  mixtio- 
nis  politiae  ex  guhernatione  paucorum  et 
popularium,  tres  snut  :  et  uua  ratio  est 
quantum   ad  actum  principantium  qui 


ost  jndicaro.  IH  autom  apfiarcal  li.oc  ra- 
tio  luixtioiiis,  aiit  siimcuda  siiut  oa  i|U.'i' 
iilrai{iio  ordiiianl,  saltom  socuiidiim  [lar- 
liMU,  (|uamvis  iion  sccuuduiu  totuiu  ot 
siiuplicitcr  :  v(M"hi  K''i'tiii.  <'<'  judicio  lox 
riiil,  iii  paucoiuin  statii,  i|uo(i  si  divitcs 
iion  voniroiit  ud  judicandum  et  discep- 
taiidiiin,  ({uod  halKMOiit  damuiim  :  piita 
(piod  |)Uiiii'cutiir  iii  arK|Uo  :  ct  si  pau[)ci-(;s 
voiiircul  iiullaiu  iiKMCcdcm  rcp(ji'taroiil. 
Manilestum  est  autom  (juod  ista  lex  in- 
troducla  fuit  in  favorem  divitiim  et  in  o- 
diiim  of^^^ouorum  :  (|uia  lcx  ista  data  fuif, 
ut  pauporos  oxcludcrcutur  a  [iriucipatu  : 
ex  quo  euim  nuUam  mercedem  reportaut 
secundum  legom,  non  veuiunt,  et  sic 
oxcluduntur.  Data  cliam  fuit  ut  divitcs 
participareut  priucipatu  :  qui  ex  quo 
damuum  reportareut,  si  non  venirent, 
compeliuntur  veiiire.  In  contrarium  au- 
tem  in  populari  statu  fuit  alia  lex,  quod 
egeni  veuientes  ad  disceptaudum  et  ja- 
dicandumhabeantmercedem,  divitesvero 
nuUumdamuum.  Etmauifestum  est  qiiod 
ista  lex  dala  fuit  iu  odium  divitum  et  in 
favorem  egeuorum  ;  quia  per  istam  le- 
gem  videutur  excludi  divites,  et  soliim 
pauperes  participare  principatu.  Illud 
vero  quod  est  commuue  istis  duabus 
legibus,  est  medium,  in  quo  consistit 
ratio  compositionis  politise.  Si  enim  acci- 
piatur  ex  paucorum  potentia  divites  re- 
portare  damnum,  ex  populari  pauperes 
roportare  mercedem,  hoc  est  medium  et 
commune  illis,  et  lioc  est  politicum. 
Quare  manifestum  est  quomodo  politia 
componitur  ex  istis.  Et  tunc  concludit 
qiiod  unus  modus  mixtionis  politiae  ex 
statu  populari  et  paucorum  est  isle  qui 
dictus  est. 

Deinde  cum  dicit  «  alterum  autem  » 
Determinat  rationem  mixtiouis,  quau- 
tum  ad  personas  quce  debet  assumi  ad 
principatum.  Et  dicit  quod  alia  est  ratio 
mixtionis,  scilicet  quantum  ad  personas 
quas  faventes  paucorum  potentiae  et  po- 
pulari  dicunt  debere  vocari  ad  congrega- 
tiones,  sive  ad  principatum  :  quia  fuit  lex 
in  populari  quod  nullus  assumeretur  ad 


3rtH 


•(.i.riiroiirM. 


piiueiputuiu  hecuuduiu  iliguitutuiu  divi- 
tiaruui,  Nul  liDUuiutiiUtutfUi  :  sed  si  (iehiv 
luut  ussuuii  Sicuuiluiu  uli({uaui  iiouuia 
liilitutuui,  (luuil  u8HUiuuruutut'  socuuiliuii 
|iurvum  iii  puucurum.  E  cuntrario  fuit 
lex  (iiKiil  as»urnfr»!utur  s(M-uiiiluin  iiouo 
rutiilitatijiu  luaxiiuuiu.  Muuitc^tuiu  est 
uutiMii  liUiid  iicutrum  ist(jruiu  est  coiu 
muiie,  Mud  8uut  divt;rtia  bt  sepurutu.  Si 
vero  acrifiiatur  nuidiiirn,  iu  lioc  cousistit 
rutio  politiu',  (|iiod  sriiii:»;t  accipiatiir  priii- 
ceps  secuudum  iiicdiam  Iioiioraiiilitut(;ui. 
Qiiaru  maiiitcstum  cst  ({uoinodo  politia 
miscciida  »!st  cx  iio[)iilari  sfatii  et  pauco- 
ruiii,  (luaiituiu  ad  pcrsouas,  (piu;  d^jiioiit 
ussumi  ad  priucipatum. 

l)eind«icuin  dicit  «  tertium  autem  » 
Deciarat  rationom  mixtioni.s  politia' 
quautum  ad  institutiouem  pcrsoiiarum 
quiJB  dei)('ut  assuini  ad  priiici[iatuin.  l{t 
(licit  qiiod  terlia  ratio  mixtionis  est  quan- 
tum  ud  moduni  cli^eiidi,  sive  institueudi 
p(!rsonas  iirincipantes  :  diversiis  (iuim 
»!st  modiis  «!li;,'endi  in  statu  populari  et 
paucorum.  In  populari  enim  lex  fuit  quod 
pcr  sortcm  accipercntur  principantcs,  et 
iion  secundum  honoraliiiifatom  maf>-nam 
divitiarum.  Iii  paucorum  vero  luit  lex 
quod  acciperentur  sccundiim  lcges  et  se- 
cundum  dignitatcs  dlvitiariim.  Accipcre 
autem  aliqiiid  ab  utraque  politiciim,  et 
optimatum  statui  conveuit  :  malum  enim 
est  quod  omnes  accipiantur  pcr  sortem  : 
ct  etiam  malum  cst  quod  omnes  accipian- 
tur  sccundum  honorabilitatem  divitia- 
rum  ;  et  idco  utrumque  istorum  dimitten- 
dum  cst.  Sed  accipiantur  ab  potentia  pau- 
corum  quod  accipiendi  suut  per  electio- 
nem,  et  quod  non  secundum  aliquam  ho- 
norabilitatem  divitiarum,  sed  per  sortem 
ex  populari  statu  :  ct  tunc  crit  politicum. 
Quare  manifcstum  est  quomodo  politia 
componitur  ex  populari  et  paucorum 
quantum  ad  modum  instituendi  personas 
principantes. 

Deinde  cum  dicit  <  modus  quidem  » 
Declarat  quis  est  terminus  et  ratio  bo- 
nse  mixtionis  :  et  dividitur  in  tres.  In 
prima  tangit  quis  est  terminus  bon?e  mis- 
tionis.  Secundo  manifestat  per  exem- 
plum,  ibi,  «  Palam  enim  etc.  »  Tertio 
declarat  quid  oportet  observari  in  politia 
benemixta,  ibi,  €  Oportct  autem  etc.  »  In 
prima  dicit  et  quod  ratio  et  terminns  bo- 
nse  mixtionis  paucorum  status  et  popu- 
laris,  in  politia  aliqualiter  est  quando 
contingit  dicere  quod  respublica  qurn 
mixta  est,  ex  statu  paucorum  et  populari : 


(d  tuuc  iieiio  mixta  est  resjmlilica  ex  iili.s 
ijuaiido  iu  re[iuhlica  a|i|)ar(!iit  iila'  du£e. 
Iloc  cuiiu  couliiigit  qiiia  iiiixta  est  (!X  il- 
lis.  In  mixto  eiiim  muiient  miHcihiiia  uli- 
(|uulilor,  et  in  medio  extrema.  Mediiirn 
i-niiu  com|iaratuiii  ud  ufiiiiu(|iie  (!xtre- 
iiioiuui  a^ijiarct  esse  iifniiiique.  Tunc 
igilur  heiie  mixtu  est  lespiiliiica  ex  pau- 
corum  et  uiiiltoriim  Htatii,  quaiido  iu  m- 
|)uhlica  a|)|ian!t  paucorum  et  iniiJloruiu 
res|)ui)iica. 

Deiiide  ciim  dicit  «  palam  enim  » 
l)(!clarut  [ler  exeuqilum.  Kt  dicit  ([iiod 
in  reputilica  Lacedu*moiiioriim  maiiiles- 
tum  est  qiiod  iii  r('[)iil)iica  iip[)ar(!t  i)o[)U- 
laris  et  [lancoriim,  ([uia  inulli  diciiiif  qiiod 
illa  res[)iililica  est  po[)ularis,  quia  hal)et 
miilla  de  statii  illo  ;  verhi  gratia,  [irinio 
similiter  se  iiali(!t  circa  niitrifioiKsm,  si- 
cul  po[)uiaris.  1'ueri  eniin  iii  Lac(!da*mo- 
nia  divitum  et  egcnoriim  eodem  modo  et 
(!x  eisdem  alimeutis  nutriuutur  :  simili- 
ter  eodem  modo  (!rudiuiifiir,  (!t  illo  modo 
(|iio  [lossunl  enidiri  paiqicrum  filii.  Simi- 
liler  in  consequenti  aetate  cum  factisunt 
viri,  eodem  modo  se  habent  sicut  divi- 
tes  ;  in  alimentis  enimet  vestimentis  non 
(!st  diversitas  iuter  pauperem  et  divitem  ; 
talilius  enim  induunfur  divites  quibus 
[lauperes  possunt  indui  si  volunt.  Iterum 
habebant  duos  magnos  principatus  po- 
pularcs  :  populus  enim  eligehat  princi- 
pem  in  uno  principatu.  Eligebantur  enim 
senes  a  populo.  Ad  principatum  autem 
quemdam  atting(3hat  populus,  scilicet  ad 
principatum  Ephororum.  Et  dicitur  prin- 
cipatus  iste  eorum  qui  potestatemhaheut 
convocandi  mullitudinem  et  exequendi 
per  eam  qua?  ad  ipsum  pertinent.  Sic 
igitur  apparct  quod  respublica  Laceda^- 
moniorum  videbatur  esse  quibusdam  po- 
(tularis,  ahis  videbatur  esse  paucorum, 
scilicet  quod  omnes  principantes  assu- 
muntur  pcr  electionem  et  nullus  per 
sortem.  Item  pauci  erant  principantes 
quantum  ad  condemnationem  mortis,  et 
relegationem,  et  similiter  quaatum  ad 
alia  talia.  Sic  igitur  apparet  quod  in 
republica  communi  nomine  nominata 
debent  apparere  popularis  et  paucorum 
status. 
Deinde  cum  dicit  «  oportet  autem  » 
Ostendit  quid  oportet  observari  in  re- 
publica.  Et  dicit  quod  in  republica  bene 
mixta  ex  populari  et  paucorum  statu 
oportet  quod  utrumque  extremorum  esse 
videatur  et  ncutnim.  Oportet  quidem 
quod  utrumque  vidcatur;  quia  in  mixto 


I.IIIKU  IV. 


mi 


maiinit  nli(|ii()  iiioilo  iiiiscihilia.  Oitiin^  ni      .sain  po.ssil  Nulvari,  ikmi  pcr  aliinl  r.xlriii- 


liiMi(<  riicril  iiiixla  i'(-s|)iilili<-a  (<\  illis,  opor 
\o\  (|iiO(l  iii  icpiililica  ali(|iii>  iihmIi)  ap|)a- 
nMil  paiK-oniiu  slalii.s  cl  popiilaris.  Ilciii 
oporlct  (pioil  iKMiliiini  viiicatiii',  sciliccl 
scciiikIiiiii  acliMii;  ii.iiii  iii  inixto  iioii  sal 


NCCIIIII,    Nl^ll  pcr    NC.    .Notl     l!\   (M»   l|ll(»(|    Nillt 

ali(|ui  pliiii^N  (i.\liiuN4ici  (|iii  vcliiit  Nulva- 
tioiiciu  cJiiN,  (|iiia  lioc  poli^Kl  iiicNNii  \y- 
ranniili  vcl  aliciii  alii  |)i'av(!  vcl  inalc  or- 
(liiiata'.  Scd  oportcl  (pioil  salvclni' proptor 


vautur  mi8cihiliu    sim-iiikIiiiii   actiis    [iro-  hoc  (|iioil  iiiilla  |>arH  liiijns  ripiihlic;i*  ve- 

priuH.  Kt  1(1(^1  iii  rcpiihlica  uoii  (U^hcl  ap-  lit  aliaiii  rcinpiihlicaiu,  k(;iI  tantnin  istain. 

pai'(M'(^    slatiis    i)aiiforiiin   siiii|)li('ilcr,   cl  J{t    tiinc  rccapilnlat ;  ct   dicil  (|iioil   (tatcl 

s(M'iiiidniii  aclnni   sniini  siiiipliritiM',   iicc.  (pialil(M'sc  liahct  rcspnhlica  ;  siinilitci  ipia- 

|)oj»uhu'is.    lliMU    oport(>t    liic    oli.S(M'vari  litcr   sc.  Iiahuut  .stalu.s  oi)liiualiiiu  ini.vti 

(|uo(l  rospuhlicii  sil  talis  quod  por  soip-  dicluin  esl. 


LRCTIO    IX, 


De  tynmnide  et  ejiis  specichus  trilnis ;  cjtixvc  ti/rannis  innximc  nppotmtur  rcyix 

(/u/)crnn(ioni. 


ANTIQITA. 

De  tyraiuiitic  atiloin  pral  roli(|iiuni  iiobis  ilicere ; 
iion  qnajji  sit  nuilla  «orniociiialio  circa  ipsaiu,  scd 
ut  accipiat  (luis  niethoili  partein,  (]uouiam  et  hanc 
poiiiinns  politiariuu  ([uainilaiu  parlciu. 

De  recno  (luideni  i{^itur  (telermiiiaviinus  iu  priuiis 
scrmoninus,  in  iinibus  de  eo  (luoil  luaxime  dicitur 
rcguum,  fociuuis  cou^^iiicratiouem,  utrum  iuexpe- 
diens,  vel  expcdiat  (ivilalibus  et  quam  et  uude 
oportet  cousistorc  et  tiualiter. 

Tyrannidi?  autciu  species  duas  quidem  divisimus, 
in  quibus  deroguo  consideravimus  propterpotentiam 
ipsarum  vcrffcre  aliqualiter  et  ad  re^uum,  propter 
secnndum  legcm  essc  ambos  hos  priucipatus.  In 
quibusdam  euim  Barbarorum  eiiguut  imperatores, 
monarchos,  et  olim  npiid  autiquos  Graecos  fiebant 
quidciu  mouarclKe  islo  modo  quos  vocabaut  /Esym- 
uetas.  Hiibont  autem  htp  quasdam  ad  iuvicem  dilTe- 
rentias.  Erant  autem,  proplerea  quod  sccuuduiu 
legem,  rogalos  cl  quia  mouarchizabant  voluntariis; 
tyranuicie  autem  propterdespotice  principari,  et  se- 
cundum  suam  senteutiam. 


Tertia  antem  species  tyraunidis,  quae  quidem 
raaxime  videtur  esse  tyranuis,  convertibilis  existens 
ei  qui  omnimode  regnum.  Taleiu  autem  uecessarium 
lyrannidem  esse  mouarchiam  quse  est  iucorrigibilis 
principatus  siuiilium  et  meliorum  omnium  ad  pro- 
prium  sive  conferens,  sed  uon  ad  id  quod  subjec- 
toruiu  :  propter  quoii  iuvoluutarius.  NuUus  enim 
voluutarius  liberorum  sustiuet  tale  priucipatnin. 
Tyraunidis  quidem  species  hac  et  tot  propter  dictas 
causas. 


RECBMS. 

De  tyrannide  antem  nobis  reliquum  erat  dicere  ; 
non  quod  loiigiis  de  ea  sernio  habeiulus  sit;  sed  iit 
suam  hujus  institutioiiis  partein  consequatur;  quo- 
niam  etiain  hauc  in  reipublioe  administrandaj 
formis  nuiueramus.  De  regno  igitnr  in  libris  supe- 
rioribus  explicuimus,  in  quibus  de  eo  quod  maxime 
regnum  dicilnr,  commeutabamur,  quuiu  qnajre- 
bamiis,  utruiu  sit  inutile  an  expediat  civitatibus;  et 
(luemregem  etundeet  qnomodoconstituereoporteat. 

Tyrr.nuidcm  porro,  quo  lo(;o  de  regno  disputaba- 
mus,  iu  duas  parles  divisimus,  projiterea  quod 
utriusque  harnm  vis  ac  potestas  pimilitudiuem 
quamdam  habet  cum  regno ;  idque  quia  hoc  ntrum- 
que  imperiuiu  legitiinum  est.  Nam  et  apud  non- 
uuUas  barbarorum  uationes,  principes,  penes  quos 
solos  sumiua  sit  omnium  rerum  potestas,  eliguntur  : 
ct  olim  apud  priscos  GriBCOs  fiebant  hoc  modo  qui- 
daiu  principes,  soli  iuiperiumobtinentes,  quos  aesym- 
neias  appellabant.  Diflerunt  autera  hacc  iniperia 
nonuihil  iuter  se.  Ac  propterea  quidem,  quod  lege 
vigebant  ac  valebant,  et  quia  voleutibus  imperabant, 
erant  regia  :  sed  proptera  quod  dominarum  iumoreiu 
imperabaut  arbitrio  suo,  tyraunica. 

Tertium  autem  tyranuidis  genus  est  id  quoJ 
maxime  tyraunis  videtur  esse,  quum  ex  altera  parte 
reguo  absbluto  et  sumiuo  respondeat.  Talem  autera 
monarchiam  tyranuidem  esse  necesse  est;  quae 
quum  referendarum  rationnra  judicio  non  teneatur, 
imperium  exercet  in  similes  eosque  omnes  meliores, 
ad  suam  ipsius  utilitatem  omuia  referens,  noa  ad 
eorum  qui  parent  imperio.  Quapropter  invitis  im- 
perat  :  nemo  enim  ingenuns  tale  imperium  aequo 
animo  ferre  potest.  Tyrannidis  igitur  haec  et  tot  ge- 
nera  sunt,  propter  eas  quas  diximus  causas. 


Postquam  Philosophus  determinavit  de 
republica  qualitcr  mixtaest  ex  statu  pau- 
corum  et  multorum,  et  qualiter  habet 
iustitui,  determinat  de  tyraunide,  et  divi- 
ditur  iu  duas.  lu  prima  pra^mittit  inten- 
tum  suum.  In  secunda  proseqnitnr,  ibi, 
«  De  regno  quidem  etc.  »  In  prima  dicit 
quod  postquam  determinatum  est  de  re- 
pnblica  commnni  nomine  nominata  ;  di- 


cendum  est  de  tyrannide  :  non  quod  de- 
beat  fieri  sermo  proUxus  de  ea,  est  enim 
respublica  pessima;  et  ideo  breviter  di- 
cendum  est  de  ipsa  ut  habeatur  pars 
quajdam  praesentis  tractatus.  Intentio 
enim  Philosophi  in  isto  libro  est  deter- 
minare  de  repubUca :  sed  tyrannis  est 
respublica  quaedam ;  ideo  dicendum  est 
de  ipsa. 


310  PULITICOUUM. 

Deiuilu  cum  (luitu  ile  reguu  »  ruuuis.  Kt  dicil  quud  tertiu  species  quffi 

Prusequitur;    et     (juia    tyiuuuis    est  ijroprio  et  muxiuie  videtur  esse  tyrauuis, 

truii.SKr»'ssi()  a  rv-^uo,    reculliKit    (jriuiu  videtur  esse    couvertiljilis   cuui    uiouar- 

(|ua'duui  delermiuutu  de  rcKuu.  Secuudu  chiu  regali  primu   et  (iriucipuliter  dictu  ; 

prosetiuitur  de    ip»u,    ihi,    »(  Tyruuuidis  luni  quud  sit  oadeui  illi  ;  sed  jjer  opposi- 

uuteui  etc.  «  lu  priuia  dicit  quod  iu  pra*-  tum;     (piiu    sicut  iu  reguo   priucipatur 

cedeutiljUH  dirtuui  est  de  uiouurcliiu  re-  uuus  seriiiidiiiu  voliiutatem  .siiam  et  ru- 

^'uli :  iitji  tuiu  cousidcratinu   est  de   ipsu  ti(jue  ordiiiataad  iitilitateui  Kiiljditoriim  : 

m(juurchiu,  utriim  civitatihus  exjjediut  u-  si(;  iu  istu   priucipatur    iiiius   se(*iiiidiiiu 

uum   priucipuri,    uut  uou   expediut.    Kt  v(jluututem  suam.  Est  autem  hujusmodi 

dutu   quud   ex[jediut,   cuusid(;rutuui    fuit  tyruuuis,  uullis  suhjuceus  legihiis,  iucur- 

(luulcm  iiinum,  qiiuiiiam  (jpliiuiim  ;  uude  ri^^ihilis    priucipatiis  similium  et  m(di(j- 

assuuuiudiis  est,  ([uoiiiain  ex  uptimisviris  iiiiu  prcjpter  Ij(jiiiiiu  suiiin,  uuu    proplcr 

et  quuliter.  hoiium  siihditorum.  lu  ista  autem  deiiui- 

Deiude  cum  dicit  *  tyruuuidis  autcm  »  tioue  priuciputus  est  loco  generis,  iucor- 

l*rtjsc(iiiitiir    de  tyruiiiiide.    Kt    primo  riKil'ilis  loco  dinerentia\  Kt  dicitur  incor- 

pouit  duos  modos  ejus  (iiujsposuit  prius,  rigihilis,  quiu  uou  est  nutus  corrigi.  Illud 

capitulo    de  regno.   Secuudo  pouit  mo-  euim  dicitur  corrigihiie  quod  a  disposi- 

dum  iiuum  (lui  proprie  dicitur  tyruuuis,  tione  prava  ad  bouam  potest  mutari  sal- 

ihi, «  Ttutiii  aiitem  s[)ecies  etc.  »  Iii  [jriinu  vala  natura  ejus:    niiuc  autem  iste  priu- 

dicit  quod  diia^   siiut  sijecies    tyrauiiidis,  cipatus    itu    pessimiis    est  quod  a  dis[j(j- 

de  quibus  dictum  est  superius,  cum  de  sitione  sua  prava  ad  bonam  nou  potest 

regno  determinaretur  ;    quai  valde   suiil  miitari  salvuta  ejus  uatura,    immo  cor- 

[jropinqiia!    mouaichia!    regali,     pro[jter  ruiuperetur.   l*er    ((    similium  et    melio- 

poteutiam  (juam  habent  [jrincipautes  se-  rum  »  taugitur  materia  principalus.  Sunt 

cundiim  illas  su[jra  siihditos:    et  priuci-  euimiuisto  principatu  aiqiialesct  liberi 

pautes   secundum   istas    species  princi-  et    virtuosi.     Causam     fmalem     tangit 

pantiir  secundum  lcges  quod  pertinet  ad  cum  dicit  «  propter    bouum    proprium, 

monarchiam  regalem.  Kst  euim  uua  is-  u(jn  suhditorom.  »  Kx  quo  sequiturquod 

tarum    specierum    secuudum    (juuin   iu  iste  priiicipalus  uon  est  voluularius,  quia 

quibusdam  civitatihus  harharorum  assu-  uullus     liber    vohintarie    subjicitur  tali 

mitur  mouarcha  qui  regit  eos  secundum  ijriucipatui.    Kt   ratio     hujus   est,    quia 

leges  et  cousuetudiuem.  Kst  autem  con-  nullus  qui  est  bene  dispositus   secundum 

suetudo  eorum  (jiiod  assumant  sibi  mo-  uaturamet  incliuatur  ad  virtutem,   vult 

narcham,  velper  electionem,  velper  suc-  subjici  ei  qui  principatur  non  secundum 

cessionem,qui  regateos  secundumleges.  virtutem,  sed  propter  bouum  proprium  ; 

Secunda  species  est   secundum  quam  a-  immo  magis  inclinatur  ad  principandum 

liquieliguut  sibi  priucipem  ad  fugandum  simpliciter    quam   subjiciendum.     Nunc 

inimicos,  secundum  quod  apud  Graecos  autem  liber  bene  dispositus    est  secun- 

olim  eligebanlur  quidam  qui  vocabantur  dum    naturam    et   inclinatur    ad    virtu- 

Ji^symnela?.  Isti  enim  eligebant  quosdam  tem.  Ergo  manifestum  est  quod  non  vult 

in  priucipes   ad  fugandum   adversarios.  subjici  ei  qui  non  principatur  secundum 

Ista^  autem  dua^.  species  habebant  in  se  virtutem,  sed  inclinatur  magis  ad  princi- 

qua^dam  opposita  et  differentia;  quia  vi-  pandum.  Sed  tyrannisprincipatur  non  se- 

delicet,  cum  regerent  hujusmodi  reges  cundum  virtutem  :  quare  manifestum  est 

secundum   leges   et  volentibus  impera-  quod  principatus  iste  involuntarius  est. 

reut,  erant  eorum    monarchiaB  regales  :  Dixit  autem  ((liberorum  »  propter  princi- 

cum  vero  praetermissis   legibus    secun-  jjatum  servilem.  In  illo  enim    principatu 

dum  quas  regere  debebant  plena  potes-  subjiciuntur  tyranno  voluntarie,  quia  iu- 

tate  secundum  arbitrium  suum  domiua-  cliuantur  ad  subjiciendum  tali  principa- 

rentur,   tyrannice  regnabant  et   mouar-  tui :  sicut  in  principatu  barbarorum.  Ul- 

chiae  eraut.  terius  concludit  quod  hae  et  totsunt  spe- 

Deinde  cum  dicit  <(  tertia  autem  »  cies  tyrannidis,  et  propter  causas  dictas, 
Ponit  modum  qui  proprie  dicitur  ty- 


LIMKIl  IV. 


311 


LKCTIO   X. 


Civitntrtn  (/u,r  mriiinrrcs  rirrs  hnhrt,   idrst  nri/nr  iiiiiiiinn   ilnitrs,  unjur  niiiiiuin 
piinpcrrs,   o/iti/iiuni  rssr,  scrnriorrni,  iliutnrniorcin,  muiiincijuc  srditiosnin. 


AMTiyrA. 


^uiu  uuloiii  sil  (i|iliii)a  tuililin,  ttl  i|iia<  i>|iliiiiii  vila 
liluriiiiitt  civilnlilius,  cl  pluriiuis  liiiiniiiuiii  ium|uh  nil 
virluliMii  iM)ui|mriiutluiii  1'sscsihkt  iilu>Uis,  iieijiu' iul 
ilisfi|>liuaui  inui'  iialura  iiuiigfl,  ol  suici'»8U  forlu- 
uali,  ueiiuc  ail  piiiitium  sfriiuiliuu  voliiiu  faclaui, 
sed  ad  vitaiii  possiliiloiu  (-ouiiiiuuicari  pliiriiuis,  elad 
iiolitiaiii  i|ua  pliiriiiias  civilniescoiiliiiKit  parlicipure. 
Ktciiiui  »|uas  vocaiil  arislocralins  ile  qiiilius  iiiinc 
ilixiiuus,  lia'  iiuiileii)  iiia^is  cxlra  cailiiiil  iilurimis 
civitalum,  lia»  aulcm  niipropiuiiuaul  einua'  vocalur 
polilin:  proptcr  ipunl  ile  amlialnis  el  ile  iiiia  iliceii- 
ilum.  Juiliciiim  eiiiui  ile  omuibus  iis  et  eisilem  ele- 
mentis  esl. 

Si  onim  lieue  iu  Elhicis  (lictutn  est,  felic.em  vitBm 
esse  cnii)  ip)a'  sccuiuium  virlutem  non  impeililam, 
medietnteu)  autom  virtutem,  necessnrium  meiliam 
esse  vitam  opliuiam.  .Meilielatis  autem  coutiugenlis 
sorliri  a  siujjulis. 

Eosdem  nutem  termiuos,  bos  necessarium,e8se,  et 
civitatis  virtutis  et  maliliue:  politia  euim  vitn  quae- 
dam  est  civilatis. 

In  oninibus  itaiiue  civitatibus  sunt  tres  partes 
civitatis;  ii  nuidem  opuleuti  valde,  ii  autem  egeui 
valde,  ii  autem  tertii  qui  medii  borum.  Quoufam 
igitur  couceditur  quod  mediocre,  optimum,  et  quod 
medium,  mauifestum  quod  beue  iortuitorum  pos- 
sessio  qute  media,  optima  ouinium. 

Facillima  enim  rntioni  obedire:  superpulcbruui, 
aut  superfortem,  aul  superiugeuuum,  aut  superdivi- 
lem,  aut  contraria  iis  superegeuum,  aut  superdebi- 
lem,  aut  valde  vile,  difticile  rationem  sequi.  Fiunt 
enim,  ii  quidem  iujuriosi,  al  iu  uiagnis  iniqui  ma-' 
gis:  ii  autem  astuti,  et  in  parvis  iniqui  valde.  Inju- 
riarum  autem  h£B  quidem  hunt  propter  injuriam  jiae 
autem  propter  astutiam. 

Adbuc  autem  isti  miuime  amaut  principes,  et  vo- 
hint  esse  priucipes:  baec  autem  auibo  nociva  civita- 
tibus. 


Adhuc  autem  qui  quidem  sunt  in  excessibus  ex- 
forluuiorum  potentia>.  et  diviliarum,  et  amicorum, 
et  aliorum  talium.  subjiciueque  volunt  neque  sciunt. 
Et  hoe  statim  a[irimorilio  e.\islit  pueris  existentibus: 
propter  delitias  euim  ueque  doctoribus  subjici  cou- 
suetum  ipsis. 

Qui  autem  secundum  e.xcessum  in  indigentia  ho- 
rum,  humiles  valde  :  )it  ii  quidem  priucipari  ues- 
ciaut,  sed  subjici  servili  principatu.  li  autem  subjici 
(luidem  neque  uno  priucipatu,  subjici  autem  secun- 
ilum  despoticum  principatum  :  fit  igitur  servorum 
el  despotorum  civitas,  sed  uon  liberorum.  Et  borum 
quidem  invideutium,  horum  autem  coutemnentium  : 
quae  plurimum  distant  ab  amicitia,  et  communioue 
poUtica.  Commuuio  euim  amicabile  :  neque  enim  in 
via  voluut  commuuicare  cum  inimicis. 

Vult  autem  civitas  ex  aequalibus  esse,  et  similibus 
quam  maxime  :  hoc  autem  existit  maxime  mediis. 
Quare  necessarium  optime  politizare  banc  civitatem, 
ex  quibus  dicimus  esse  natura  coustitutionem  civi- 
tatis. 


Et  salvautur  autem  in  civitatibus  isti  maxirae  ci- 
vium  :  ueque  euim  ipsi  aliena  desideraut  sicut  pau- 


RKI.K>S. 

Sed  qua>unm  cHt  optimn  reipuldica!  admiuiMtraoda 
foriiin,  et  quii-uaiii  plerisque  civitatibuM  ct  ploriHqutt 
biimiuibui»  vita  iipliiiin  ext,  Hi  'piiH  iie<pic  ciim  vir- 
tiito  cRptum  idiiilariim  Hiipernute,  iieqiie  ciim  doc- 
trinn  ct  unturiii  bonilalem  et  ndjiiuieutuui  forliiniit 
dcsiderante,  neipie  cum  reipiiblicii;  foriiin  optAuda 
mngis  quaiii  nd  usiirpaiidum  fncili,  ned  cum  vita  aii 
(Mimmuiiii  auiluiii  exj>(;ilita  plcris(|ue,  et  cuni  ea  rei- 
piiblicu^  foriuH.  cujuH  boiin  pnra  civitatum  poiisit 
esse  jinrliceps,  liii-c  coiiferre  velit? 

Eteiiim  ipius  uristocrntinH  nppellnnt,  de  ipiibu!) 
uuuc  diximus,  |inrtim  u  plerisi|ue  civitntibu»  siint 
rouotiores;  pnrtim  ei  qua;  iiolitia  uominntur,  tiui- 
tiuui'  siiiit.  Quocircn  de  amliabiis  ut  de  uua  dicen- 
duiu  est.  Judicium  niiteui  de  bis  omiiibus  ex  iisdem 
olpiiienlis  peiidel.  Naui  si  recte  dictuui  est  in  libris 
De  moribus,  vitaiii  bealam  esse  (pitn  virtuti  coiigruit 
uou  impedilffi;  virtutem  autem  mediocrilatem  :  vita 
luedia  optima  sit  neccsse  est,  ex  ea,  quam  quisque 
consequi  potest,  mediocritate. 

Alque  nis  iisdem  finibus  et  civitatis  vel  reipu- 
blicae  admiuistrationis  virtutem  ac  vitium  termiuari 
uecesse  est.  Uespublica  enim  vita  qua-dam  civitatis 
est.  In  omuibus  igitiir  urbibus  tres  suut  partes  civi- 
Intis  :  alii  valde  locupletes,  alii  egeutissimi;  terlii 
iuter  hos  medii.  Ilaoue  quouiam  couveuit  inter  om- 
nes,  id  quod  est  meaiocre  et  medium  esse  optimum  ; 
perspicuum  etiam  est,  rerum  secundarum  possessio- 
nem  mediam  omnium  esse  optimam.  Faciie  enim 
adduci  potest  ut  rationi  obtemperet. 

At  qui  pulcbritudinis  aut  virium  corporis  aut  no- 
bilitatis  aul  divitiarum  modum  superat,  aut  contra 
qui  supra  modum  pauper  aut  supramodum  iutirmus 
aut  inliouoratus  est,  difficile  est  eum  rationi  obse- 
qui.  Fiunt  enim  illi  quidem  petulantes  et  contume- 
liosi  et  iusigniter  raaguisque  m  faciuoribus  iraprobi : 
hi  vero  malitiosi  ac  frauduleuti  et  levibus  in  factis 
mali.  At  injuriarum  aliee  nascuntur  ex  contumelia 
ac  petulantia  :  aUae  ex  calliditate  et  maUtia.  Pra;te- 
rea  hi  miuime  tribubus  et  senatui  praeesse  possuut. 
Atqui  hoc  utrumque  his  concessum  civitatibus  est 
pestiferum. 

Prsiterea  qui  rebus  secuudis  et  viribns  corporis 
et  divitiis  et  amicis  et  aliis  hujusmodi  rebias  e.xcel- 
lunt,  imperium  ferre  neque  volunt  neque  sciuut.  At- 
que  hoc  malum  (iominatum  statim  a  pueris  habent  : 
nam  propter  luxuriam  et  delicias  ue  in  ludis  quidem 
iraperio  raagistri  parere  consueverunt.  At  qui  supra 
modura  harura  rerura  peuuria  conflictantur,  nimis 
suuthumiles  atque  abjecti.  Itaque  hi  imperare  qui- 
dem  nesciuut,  sed  imperium  servile  subire  sciunt  : 
illi  nulli  quidem  imperio  parere  didicerunt;  sed  ita 
iraperare  sciunt,  quomodo  domini  servis  impe- 
rant. 

Fit  igitur  servorum  et  dominorum  civitas,  non  li- 
berorum  :  et  bominum  partira  invidentium,  partim 
contemnentiura ;  qua  ab  araicitia  et  societate  com- 
raunioneque  civili  distant  plurimura.  Societas  enini 
et  communio  ad  araicitiara  pertinent:  narane  itine- 
ris  quidem  cum  inimicis  societatem  inire  volumus. 
Ea  autem  natura  civitatis  est,  ut  ex  paribus  et  simi- 
libus,  quam  masime  fieri  possit,  coustare  debeat. 
Hoc  autera  mediis  suppetit  masime.  Quare  necesse 
esthanc  civitatera  optirae  administrari,  qus  ex  iis 
partibus  constet,  exquibusconflatam  constitutionem 
civitatis  dicimus  esse  optiraam  natura. 

Et  vero  ex  civibus  hi  iu  civitatibus  salvi  sunt  ma- 
xime.  Nam  neque  ipsi,  utpauperes,  aliena  appetunt 


312 


roUTICOIUM. 


|i«res  ea  quw  ilivituiu  eoncu|)itcuQl.  Et  (^roptcrea 
>|iiuil  uequt!  lusiilina  |i&li>iutur,  ueque  frauiieA  uio- 
liuutur,  siue  peru  ulu  lieLMint. 

l'i  multa  uie- 

i'  "liliuid 

[ffi  .    tivila- 

n  ijii»ii  lueiliuui.  Et  va- 
iM>ruiu  :  si  tiuleui  injii, 
<iil'  III  euiui  facil  iucliuatiuueui, 

et  1.  .  .1  •■\<-e:i«uii. 

Pru|tter  >|  ituuJuui  lua.xiuiuui,  |iu- 

lltizauted    mi.. le    uiediuiii  et  itutiii:ieu- 

leiu.  Naui>|ue  utu  ii  quideui  uiulta  Viilde  |iu»i>e>te- 
ruut,  ii  Htiteui  iiiliil,  uut  |iu{iuliu  e.xereuius  tit,  uut 
olij^uiTliiu  luteuiiieruttt,  uut  tyruiiuiii,  |)ru|iter  audju» 
eiceniiiu.  KlKuiiii  ex  )teuiu>:rutiu  luaxiiiie  juveiiili  et 
ex  uli^drctiid  tit  tyruuiiid  :  ex  uiediis  uiiteiu  et  iin 
)|ui  {irupe,  uiiiltu  uiiuus.  Cuiuuui  uiiteiu  jiusteriuH 
lu  iii,  quit:  circa  traiiauiutulioues  puliliuruiu,  dii:e- 
OlUd. 


(Juud  autem  quse  media,  o(itinia,  mauifestuai  : 
aola  euiiu  siue  seditiuue  :  ubi  (;uiiu  luultuui  ({uod 
iiitermediuui,  iiiiuiuie  titiut  couturliutioues  et  dissen- 
■iioued  |iulitiuruui.  Et  luaguu:  civitutes  Huut  luagis 
«iue  lieilitiuuitjuj,  {)ro[iter  eamdeui  cauriuiu  :  uuia 
miilti  quod  me>lium.  lu  [larvia  auteiu  fucile  diviJere 
omne.s  iu  duo  ut  nulluiu  reliuquutur  luediuiii,  et 
umues  fere  e{?eui  vel  o[)uleuti  suut.  El  deiuocruti.e 
anlem  «eciiriores  suut  olij<urctiii^4,  et  durabiliores 
suiit  (iro|)ter  medios  :  piures  euiin  liunt  et  lua^is 
partici|)uut  houoriburi  iu  democrutiis,  quuui  iu  oli- 
jjurcbiis  :  quoniam  quaudo  »iue  iis  inullitudiiie  in- 
vaiuerint  homiues,  mala  o[)eralio  tit,  et  pereuut 
cito. 


SiKnum  autem  oportet  pulare,  et  quod  optiuii  le- 
gislalores  fueruut  de  mediis  civibus.  Solon  eiiiui 
iuit  de  iis  significat  autem  e.x  poesi,  et  Lycnr^us 
(uon  euim  fuit  re.\j  et  Charonaas,  et  fereplurimi 
alioruni. 

Mauifestura  autem  ex  iis,  et  quod  plurima;  politiae, 
hse  quideui  deinocratife  sunt,  ha;  autem  oligarchiae  : 
quia  enim  sajpe  in  iis  paucum  est  quod  medium, 
seniper  quicumque  e.xcesserint,  sive  qui  substantias 
habent,  sive  po()ulus,  qui  me>lium  egrediuntur,  se- 
cuuduni  se  ducnut  politiam.  Quare  autem  democra- 
fia  fit,  aut  oligarchia. 

Adhnc  autem  propter  seditiones  fieri,  et  pugnas 
ad  invicem  populo  et  divitibus,  quibuscumque  eve- 
nerit  obtinere  magis  contrariis,  non  instiluunt  com- 
munem  politiam,  neque  aequalem  ;  sed  victoriae  prae- 
iiiium  excessum  politiae  accipiunt;  et  ii  quidem  de- 
luocratium,  ii  autem  oligarchiam  faciunt. 

Adhuc  autem,  et  eorum,qui  in  pr£eeminentia  fue- 
runt  Graeciae,  ad  eam  quae  apud  ipsos  politiam  uti- 
que  respicientes,  ii  quiJem  democratiani  iu  civitati- 
bus  institueruut,  ii  autem  oligarchiam ;  non  ad 
coaferens  civitatis  iutendentes  sed  ad  id,  quod  sui 
ipsorum  :  ut  et  propter  has  caasas,  aut  uuuquam 
media  sit  polilia,  aut  raro,  et  apud  paucos~  :  unus 
euim  vir,  solus  eorum,  qui  prius  in  praesidalu  fue- 
runt,  persuasus  fuit  hunc  ordinem  assignare.  Jam 
autem,  et  iu  iis  qui  in  civitatibus,  e.xtat  consuetudo, 
neque  velle  quod  aequale  :  sed  aut  principari  quae- 
rere,  aut  obtentos  sufferre.  Qu*  quidem  igitur  sit 
optima  politia,  et  propter  quaui  causam,  e.T  iis  ma- 
nifestum. 


Aliarum  autem  politiarnm,  quoniam  plures  de- 
mocralias,  et  plures  oligarchias  di.\imus  esse,  qua- 
lem  ponendum  primam  et  secundam,  et  hoc  modo 


iie>|ue  reui  huruui  familiarem,  ut  reui  diviliim,  pau- 
(.ero»  cuu(:u|)iscuiit :  et  iiuiu  ue((ue  iubidiitt  oppii- 
guttulur,  uei|iie  uliu  iuei>liuutur,  ub  oiiiiii  periculo 
tuti  vivunt.  ltu((ue  (ineclure  optavit  IMiocylides : 

kiM  viil'j  c-i«l<  Bieilm* :  uAUitina  obiiuiH  niulla 
8iiul  uisJiii. 

I'erii()icuum  igitur  est,  uoclelatemcivilem  illara  eue 
u()liinaui,  (|iim  e.\  iiiediiu  couHtet,  tuli)M((ue  civitatim 
beue  udiuiuistruri  liceie,  iu  quibiis  iiiediu  (lum  uiulta 
eit  et  plua  potest ;  uiuiiiuo  quideiu  >(iiuui  Huibu'; 
necuiulo  lucu  ver>),  ijuaiii  ulterutru.  Aci-renceuH  uiiiiu 
uliijuid  uioiiieiiti  ullert  iiicliuutiouemque  qiiaiiidam 
fui  il,  et  obatat  iie  uccidaiit  conlrariai  exiiU()eraiilia!. 
Uuupro{)ter  suiuuiit  felicituliii  e«t,  eos  qiii  iu  civita- 
tii  udiiiiuistratione  veirtaiilur,  reiii  familiurem  cl 
luedioci-eiu  et  justuiii  liabere.  .Naiu  ubi  ulii  vulde 
uui()laui  hubeiil,  ulii  nuUuiii,  aut  (li;iii(jciutiu  Ut  pOH- 
treiiiu  el  ilidfniiiia,  aul  uieia  oligurchia,  aul  lyran- 
iiIh,  pro()tt'r  iilraiii((ue  exHiq^tuanliuin.  .Nuiii  ex  tle- 
mocrutiu  ucerriniaet  e.x  oliKurt-biu  nuHcilur  tyrauuiij 
ex  uiediis  vero  et  affiiiibus  uiiillo  luiiiUH.  Cujuh  rei 
causuiu  (lo.Hlerius  in  (liH[)ulalione  de  reruiii  pubiica- 
ruiu  iiiutatiouibus  et  couverHiouibus  expoiiemuH. 

.Mediaiu  auteui  reipublicae  administraudie  foriuam 
esse  optiiuam,  perspicuiira  est:  sola  eiiiin  netlitioui- 
biiH  nou  est  iufesta.  Lbi  enim  late  jiulet  id  quotl  iu- 
teriectum  luediuiii  esl,  miuinie  coilioues  civium  et 
Beditiou(!s  oriuntiir.  Atque  ob  (^audein  cuusam  ma- 
gn<e  civitates  luiuus  Hiint  seditiouibuH  opjiortunaR  ; 
uenqje  quia  id  quod  niediiini  est  lale  [jalct.  lii 
[lurvis  vero  quiiiu  facile  sit  oniiies  in  duuH  parles 
diriiuere,  iit  nibil  reli  inatiir  niediiiin,  tuin  omues 
fere  aiit  egeiiles  suut  aut  locuijletes.  Priuterea  de- 
luocratia!  oligandiiis  suut  a  ruinu!  (lericulo  tutiores 
fit  ad  diuturiiilatem  stabiliores  propter  medios.  Nam 
et  [ilures  siiiit,  et  bouoruin  (iiinl  purtici[)es  iudeiuo- 
craliis  luagis  quaiu  in  oligarcbiis.  Quum  euiui  siue 
hiij  egentes  mullitiidine  superant,  niale  rem  suaiu 
gerit  civilas,  et  iu  pessimum  locum  deducti  civeH 
cito  inlereunt. 

Argumeuto  autem  huic  reiesse  eiistimare  oportet, 
([uod  oplimi  latores  legum  de  iiiediocrium  civium 
grege  fiierunt.  Nam  et  Solon  e.x  hoc  uumero  fuit, 
ut  declarat  ip^sius  poesis;et  Lycurgus  fuon  enimre.x 
fuit)  et  Charondas,  et  fere  pleri([iie  alii.  Per8[)icuuiu 
autem  etiain  ex  his  est  qiiamobrein  plurimae  rei[)U- 
blicic  adininistraudfe  forinae  sint  aut  democraticae 
aut  oligarchiffi :  propterea  in  quod  enim  his  saepe- 
nuniero  quod  medium  est,  exlguum  est,  semper 
ulricumque  excellant,  sive  locuplelessive  plebecula, 
((ui  medium  locum  exsuperant,  hi  reipublicae  admi- 
nistratlonem  .eecum  trahunt.  Itaque  aut  democratia 
tit  aut  oligarchia. 

Practerea  vero  quia  seditiones  etcontentiones  inter 
plebem  et  locupletes  exsistunt,  utriscumque  accide- 
rit  ut  adversariis  superiores  evadaut,  ii  non  com- 
luunem  reipublicae  admiuislraudae  forinam  cousti- 
tuunt,  neque  aequalem,  sed  exsuperantiam  prioris 
reipublicae  administralionis,  tamquam  victoriiE  prae- 
luium,  accipiunt;  et  hi  quidem  democraliam,  illi 
oligarchiam  efficiunt.  Praelerea  vero  et  eorum  qui 
(iriucipatum  Graeciae  obtinuerunt,  utrique  ad  reipu- 
blicae  formam  quae  apud  se  vigebat,  intuentes,  alteri 
democralias  in  civitatibus  constitueruut  alteri  oli- 
garchias,  non  utilitatem  civium  s[jectautes,  sed  suam 
ip.sorum : 

Ita  ut  propter  has  causas  aut  nunquam  media 
reipublictE  forma  e.xistat,  aut  raro  et  a[)ud  paucos. 
Unus  vir  enim  solus  ex  iis  qui  olim  fuerunt  cum  im- 
(jerio,  adductus  estut  banc  reipublicae  administrandaj 
descriptionem  redderet.  Nunc  autem  apud  eos  qui 
in  civitatibus  versantur,  baec  consuetudo  serpere 
coepit,  ut  nolint  aequalitatem,  sed  aut  imperare  stu- 
deant,  aut  vicii  iequo  animo  onus  imperii  subeaut 
ac  perferant.  Quap  sit  optiina  reipubliciB  adminis- 
trandae  forma,  et  propter  quam  causam,  ex  his  in- 
telligere  licet. 

Aliaruui  autem  reipublicae  formarum  (quouiiuu 
filures  deniocratias  et  oligarchias  esse  dicimus)  quae 
prima  sit  locanda,  quae  secunda,  et  quae  ad  eundem 


MIIKK  IV.  :WA 

i'Oi)MOi|iii<tili<iii,  jior  o**n  liiiiic  r|niil<<inmiillorcm,  liniir       iiioiliiiii  iloliicnpi  iiroxiiiin,  qiila  nlin  «ll  iiicltor,   alin 
niilKMi  iliili<rii>n<iii,  <li<li<i'iiiiimla  ii|)liiiiii,  iinii  ilirilillii       il«li<riiir,  i|iiiiiii  «n  i|iiii<  ii|itiiiin  i<«t,  ilUliiirln  m:  ilnll* 


viilcir.  iiiiiirti'1  niiti'111  iii<ri'^iHMriii  Ohr^o  iiirliurciii  i|iiii<        nitii  kII,   ihmi  vnt   ilifliiilo  iiitrlliK<'ru.    0|i<irt«l   (iiiiiii 
iri<|iiiii|iiiHHiiim  liiiir,  ili<li'i'iiiri'iii  aiilriii  jiliih  ilihlini  iiiTCHMHrlii  riiin  i"<<m'    iiii'liiiri'iii,  i|iiii<  n<l  linin-  |irii(i- 

i<ni  II  iiiriliii,  hi  iioii  ikI  liv|ii>llii'hiiii  jiiiliri<t    nli<|iii«.        iiio  iii'ri<ilit:  iliitrn<irriii  riiiii  i|iiii-  iiiiiitilio  r*iiii<>liiiii|- 


Hirii  uiiti<iii  iiil  liv|iiillii<t«iiii,  i|iiiii  hiriiK  r\i»li<iili<  nliii  iiin  ii«l ',  iiixi  ijin  <  iii  jinlino  riiriKinlo  tliiiiiii  rivitnll 
|iiiliti<i  iiiiifiix  i'liK'l>''><  <|i>>liii^<''t>i>  ■i*ii>l  i>>'>>li>l>i<t  K'^*  {irii|iiii«iliiiii  iiiliiruliir :  ilii-o  niil«iti  liinMii  livitnti 
|ii<iliru  liiii^iH  «M!M<  iilli'1'iiiii  |iiilituiMi.  |iro|ioHitiiiii,  >|iiiii  firiifiiiitnfro,  i|iiiitiivih  xit  /liin  rni- 

|iiililii'ii)     iiilMiiiiiHlniinliK    riiriiin    |ir<i'htMliilior,   iiiliil 

Ollhlllt     lllllllMI      l|lllllllillllh     ull<|llilllH    IIIUf<iH     l'\|ll'i|int, 

itliaiM  i>hvio  ii|iiiil  i<iM  ri'i|>iilili<'iii  ii<liiiiiiiiti'Utiiiiii'iM. 


I'o.st(|iiJini     Pliilns(i|iliiis    ilclciiniiiav  il  \  il<'i  lioininis.  SccuikIo,   (|ii(»(1  isla  r.-Klcin 

(1(>  ri>iuilili('U  coinnuini  iKuniiu!  noiniiiiila,  csi  ralio  cl  tcriniiuis  rcipiihlici'!'  [lossiliilis 

o{  de  tyianirKU»,  (lcclarat  (|iia'  sil  o|iliinii  iilurilms  civilatilius,  il»i,  «  {'losdirni  Jiutcni 

rt^spnblica  plnrilius   civitiitilms   ct  [tluri-  etc.  •  In  tcili;i,  (jiic'r  sit  opliina  nsspuhlica 

Ims  iKuninilms  siiu|>licitcr.    Kl   (lividitiir  [lossiliilis   [iliirilms  civit;itilms,   ibi,    u  lii 

in  (luiis.   In  [iriina  dicil  inlcntuin  snnni.  omnilms    iliKiiic   idc.  »    Iti    [irimii    dicil, 

In  socniKlii  [)rosc([uilur,   il>i,    «  Si    ciiim  (luod  siciit  dicliim  ostin  liltro  hUhicortnn, 

bcnootc.  ))  lii  prima  dicit  ([uod  posttinam  optima  vila  hominis  est  oporatio  sccun- 

dctcrmiiKitiiiu  ost  do  ropnhlicii  ol    tyraii-  dtim    virltitcm    non  im[iO(lifa.  Non  «jriim 

nidc,   diciMidnm  ost  qiKT  ost  oplim;i    rcs-  consistit  iu  ;iclti  primo:  qui;i  oxistcns  in 

[mhlic;i  ct  ([u;o  ost    o[)tima   viUi  |)liiribiis  ;K'tii  [trimo  iii  [lotcntia  ost  ad  socundnm 

civitatibus,    ct  pluribus    hominihus.    Kt  jictiim:  ergo  noii  ost   porfcctus   simpli- 

non  diccndnm  ost  nobts,  qujo  ost  opllma  citor.  Sod  fclix  pcrfoctiis  cst  simplicitcr. 

vil;i    simplicitor   secundum  voritatcm  iii  Xoc  iii  li;ibilii;  qtii;i  in   potontia  ost   ad 

coniparationo    ad   sim[)licos    ct    idiolas,  iictum  sociiudum.  Quarc  consistit  in  ope- 

idest  sccuiulum  quas  simplicitcr  vivunt.  rationc  ultima:  quia  illa  non  est  amplius 

Nec  dicendum  cst  qiia^  cst  optima  vitain  in  potcntia  ad  aliam.  Sed  virtus  est  mc- 

comparationo  ad  ilisciplinam,  qualis  est  diotas   quanlam.  Est  cnim  hahitus   cleo- 

spoculativa.    Islic   onim    iudigent    bon;i  tivtis    iii  mediocritate  existcns  detcrmi- 

inclinatioue    uaturali,  ct  bono   successu  uata  ratione,  et  ut  sapiens  determinabit. 

fortuuaj :  ista  autcm  habcre  difficile  est.  Quare  optima  vita  hominis  est  vita  me- 

Iternm   non  dicondum   cst  de  rcpublica  ilia :  et  loquimur  do  tali  mcdietate,  quae 

optima,   qtuv  ost  socuudum  voluntalem  possibilis  est  hominibus. 

et  electioucm  simpliciter.  Scd  diceudum  Deinde  cum  dicit  (c  eosdem  autem  » 

est  de  vita  optima  qua?possibilis  est  plu;  Dcclarat  quod    idom  est  terminus  et 

ribns    hoiuinibus    et  civitatibus,    ct  de  eadcm   ratio  civitatis   et    roipubUca?,    et 

robuspnblicis  adquampossuutpertingero  virtutis  vel  malitige.  Et  dicitquod  eadem 

plurimae  civitates.  Status  autem  optima-  est   ratio   civitatis    bonae    et   reipublicge 

tum  de  quibus  dictum  est  prius  sciUcet  bonae,   et    civitatis    malae  et   reipublicae 

illsB  quai  sunt  sim[ilicos  et  mixlae,  (\mv-  malae.  Et  ratio  est,  quia  respublica  com- 

magis  acccduut  ad  ips;uri,  nou  sunt  pos-  paratur  ad  civitatem  sicut  vita.  Est  enim 

sibiles  multis  civitatibus  :  sed  magis  ca-  rcspublica  ordo  civitatis.  Ordo  autem  vita 

dunt  extra  optimum  pluribus  civitatibus.  est  quaedam  cjus,  cujus  est.  Ideo  respu- 

Otiidam    ;mtem   magis  appropinquant  ei  blica  vita  est  civitatis.  Et  sicut  cessante 

quam  dicimus  rempublicam.    Et  ideo  de  vita  cessat  illud  cujus  est,  sic  cessante 

illis  optimatibus  etde  hac  republica  dicen-  republica  cessat  civitas.  Sicut  ergo  eadem 

dum  est,  sicut  de  una  republica;  quia  ex  est  ratio  vitcC,  et  illius  cujus  est,  et  per- 

eisdem   principiis  fit  judicium   de  ipsis.  fectionis,  et  illa  cujus  est ;  sic  eadem  est 

Et  ista  duffi   sunt   optim»  et  possibiles  ratio  reipublicaB  bonae  et  civitatis  bonae. 

pluribus    civitatibus    et  hominibus,    de  De  mala  republica  et  civitate  mala  nou 

quibus  nunc  dicendumest.  probat,  quia  apparet  ex  eo  quod  dictum 

Deinde  cum  dicit  «  si  enim  )>  est  de  bona  republica. 

Prosequitur.  Et  primo  ostendit  quae  sit  Deinde  cum  dicit  «  in  omnibus  » 

optima  vita  et  respublica  possibilis  plu-  Probat  quae  sit  optima  respublica  plu- 

ribus   civitatibus.  Secundo  qualiter  aliai  ribus    civitatibus.  Et  primo   probat  qua? 

respublicae    se    habent    ad    vitam,     ibi,  sit   optima  civitas.   Secundo,    concludit 

«  Aliarum  autem  pohtiarum  etc.  »  Prima  quaj  sit  optima  respublica,   ibi,  «  Palam 

in  tres.  In  prima  ostendit  quae  sit  optima  ergo  etc  »  Adhuc  prima  in  duas.  Primo 


ati 


l'UUilCOUUM. 


(isteuiiit  quod  rivitas  est  optima,  (\\iu' 
e!>t  ex  inedus.  Secuiitlo,  (|u*iil  tuli.s  civi 
tuii  beue  saivuutur,  ibi,  <>  [•A  Hulvuutur 
etc.  »  Ailhuc  prituu  iu  «luus.  l'riniu  08- 
teiuiit  ((iii  siiit  o|ttiiiii  cives,  quouiuiii 
iiiutiu.  Sccuiuio,  ijuu?  optiuiu  civitus, 
ilii,  u  Vuit  uutein  civitus  etr.  »  Ad  liaM* 
liiinio  cuucludit  ex  pra^cedeutilius,  (|iioti 
inedii  suiit  optiini  cives.  Secuutio  iirt)l)at 
per  rutioiuiin,  ilii,  «i  I'"uciiliina  ciiiin  (!tc.  i» 
lu  priinudicit:  dictum  est  (juod  eudein 
ost  ratio  bouai  reipubiica;  ot  houia  civi- 
tatis.  Suiit  uutem  civitutis  trcs  partes. 
C^)uiduin  euiin  suiit  opuleuti  vaidi!,  (jui- 
dain  egeni  v.ilde,  alii  suiit  inedii,  (jui  uec 
iiiinis  divites  nec  uimis  pauperes  suiit, 
sed  medio  modo  se  liabeut.  Cum  igitur 
omues  coucedant,  (juod  medium  est  (jp- 
timuin,  quouiain  vita  secuudum  virtu- 
tem  est  optima,  virtus  etiam  est  in 
medio ;  mauifestum  est  quod  medii  iu 
civitate  suntoptimi,  et  possessio  ipsorum 
mediu  existeus,  optima  est  iiiter  omues. 
Deinde  cum  dicit  «  faciilimu  euim  » 
Probat  hoc  per  ratioues.  Kt  dividitur 
iu  quatuor,  secuudum  quod  proliat  ptjr 
quatuor  ralioues.  Secunda,  ibi,  •  Adliuc 
autem  etc.  »  Tertia,  ibi,  «  Adhuc  auteni 
quieto)  Qi^arta,  ibi,  «  Quiautem  elc.  »  iu 
prima  intendit  istam  ratiouem.  Illi  suut 
optimi  cives,  qui  facillime  obediuut  ra- 
tioui :  sed  medii  in  civitate  facillime  obe- 
diuut  rationi,  non  autem  extremi  :  ergt) 
medii  sunt  optimi  cives.  IIujus  rationis 
minoremponit  iu  Littera,  et  dedarat  eam. 
Pouit  autem  minorem,  diceas  quod 
media  pars  civitatis  facillima  est  ad  obe- 
dieudum  ratioui,  non  extremus,  et  ille 
qui  excellit  alios  in  pulchritudine,  vel  ia 
fortitudine,  vel  in  nobilitate,  vel  in  divi- 
tiis,  non  de  facili  obedit  rationi.  Iterum 
iile  qui  nimisegenus  est,  aul  valde  debi- 
lis,  vel  multum  vilis,  non  de  facili  obedit 
rationi.  El  ratio  hujus  est  quia  ille  qui 
excedit,  vel  in  pulchritudine,  vel  in  for- 
titudine,  vel  in  nobilitate,  vel  divitiis 
alios  contemnit,  et  fit  injuriosus,  et  in- 
cUnatur  etiampropter  excessum  alicujus 
istorum  ad  inordinatas  delectationes,  et 
sunt  nequam  magis,  quia  ista  eos  faciunt 
declinare  ab  eo  quod  est  secundum  ra- 
tionem  rectam.  Egeni  autem,  valde  de- 
biles  vel  viles,  deficiunt  a  ratione  et  fiunt 
avari,  et  in  parvis  nequam  valde.  Circa 
quod  intelligendum  est,  quod  astutia  est 
iuclinatio  ad  inveniendum  diversos  mo- 
dos  et  vias  ad  fmem  non  rectum.  Actus 
autem  qui  procedit  ex  hoc,  dicitur  dolus 


vel  fraus  atl  nocendumaliis.  Kt  socundum 
(|Uod  t'.>it  ad  iioccnduiii  aliis  iu  lebus, 
fraus  dicitur:  secuiKhini  iiutiti  iii  persona 
vel  faina,  tlolus.  Isti  autem  superegeni 
diversos  iiioilt)s  «jt  tliversas  vias  iuve- 
luuut,  (jiiibus  possiiit  liabere  divitias, 
vel  poteutiaiii,  vei  aliud  tale,  praiter  ra- 
tiouein.  Propter  tpioil  niauifestum  est 
({uotl  suiit  asluti  (;t  iKMjuam  in  jiarvis 
valile.  Sed  injuriaruin  tjuaMlam  lluut 
propter  astutiam,  vel  proj)t(!r  coiitemj»- 
tum,  vel  contumeliam  ;  quaMlam  autem 
jiroptcr  injuriam.  Quare  mauifestum  est, 
tjuod  extremi  de  difficili  obetliuut  ra- 
tioni. 

Deinde  cum  dicit  «  adhuc  autem  » 
l*onit  secundain  rutionem,  et  est.  Illi 
sunt  ojitimi  in  civitate,  qui  amaut  jirin- 
cijies  et  inagistratus  curant,  ac  beiie  ct>n- 
suluut  bono  reipubiicai :  sed  medii  amarit 
j)rincipes,  nou  autem  extremi.  lile  enim, 
qui  sunt  excelleiiter  divittis,  non  amaut 
ipsos,  nec  cousequenter  bene  consuluut: 
ha;c  autem  reipublicai  damnosa  sunt.  Isti 
jiauperes  etiam  priucipes  non  amant, 
tjuia  opprimi  reputant  se  ab  eis.  Quare 
manifestum  est,  quod  extremi  non  sunt 
optimi  cives. 

Deinde  cum  dicit  «  adhuc  autem  » 
Pouil  tertiam  rationem.  Et  dicit  quod 
adhuc  manifestum  est,  quod  extremi  in 
civilate  non  sunt  optimi  cives,  sed  medii ; 
quia  illi  qui  excedunt  aiios  in  bonis  for- 
tuns:,  sicut  in  divitiis,  potentiis,  et  in 
amicis  et  in  consimilibus  ,  nec  subjici 
volunt  aliis  nec  sciunt.  Et  hoc  inest  stalim 
eis  a  pueritia.  Nam  a  pueritia  in  delitiis 
nutriti  sunt.  Et  ideo  doctoribus  non  sunt 
assueti  subjici ;  propter  hoc  non  subjici 
eis  volunt,  quia  non  possunt  inclinari 
ad  oppositum  ejus  ad  quod  inclinatur  ex 
assuetudine:  sed  sta'im  ex  nalivitate  in- 
clinantur  ad  oppositum  ejus  quod  est 
subjici.  Et  ideo  etiam  addiscere  nolunt. 
Isti  etiam  qui  excellenter  egcni  sunt,  in- 
tantum  sunt  humiles,  quod  nesciunt  prin- 
cipari,  sed  subjici  etiam  servili  princi- 
patu  ;  nam  subjiciuntur  principatu  despo- 
tico  qui  est  domiui  ad  servum.  Si  igitur 
civitas  sit  ex  istis,  erit  ex  servis  et  do- 
miuis :  sed  ista  inconvenientia  sunt. 
Quare  manifestum  est  quod  extremi  non 
sunt  optimi  cives  :  relinquitur  igitur, 
quod  medii. 

Deinde  cum  dicit  «  qui  autem  » 
Ponit  quartam  rationem.  Et  dicit  quod 
illi  qui  iuvident  aliis  et  contemnunt  alios, 
nec  magistratus  gerere  sciunt,  non  suut 


MMKIl  IV. 


:ii.n 


oplimi  civtvs.  Srd  ("k<'iii  vahU^  iiividrnl 
aliia,  iiuc  uuiKislratiiH  k<^>'*^i'()  sriiiiit.  Ili- 
vitivs  otiaiu  valdt^  (•(•iilcmiimif  («(is.  (iii.r 
Hiiut  oliaiti  ('(iiilra  ralioiicm  rciiniltlica- ; 
uuMJii  uoii ;  (|iiaro  (v\tn>iiii  ikui  siint 
optiiui  civi^s,  80(1  uuMlii.  Iliijiisiiiotii  ni- 
tiimis  ixmit  miiiorcm  primti ;  dicciis  (|iitid 
illi  (|ui  siiiit  i\r  mimcro  (>k*'>>*>i'<i><> 
iuvidoiiti^s  siiul  .  Illi  aiilciu  (|ui  siiiit 
(lo  uuuuMO  oxc(;dculiiim  iu  lioiiis  rorlii- 
ua»,  c(Uilcuuiciitcs  smil  alios,  ol  lioc. 
apparot.  Divilcs  ouiiu  ol  [lolcutcs  vi- 
(loiitos  so  haboro  oa  (lua'  uoii  liahcul 
alii,  illos  dospioiiiul  cl  coutcuuiiiut.  Kf,M'- 
iii  ot  dcllcioulcs  vidciitcs  (pitiil  uon  lia- 
hout  oa  (pia<:  alii  halioiit,  iiividciit  illis, 
sodmodii  uou.  (Jiiiacuim  ad  siini^-iculiam 
hahout,  uoii  iuvidout :  uou  coutoiuuiiut 
aiilcui,  (jnia  uou  smit  valdo  oxcoilouh^s. 
luvidcro  voro  ct  couUnuucro  suiit  coulra 
ratiouom  roipuhlica^ :  (juod  doclarat.  l,)iiia 
amicitia  ue(;essuria  est  in  civitato.  ISam 
coiumuiiicafio  aiuicilia  (pia'dam  ost  ;  ipiia 
iuiiuici  cum  iiiiiuicis  participan^  iioliiut 
uec  otiam  iu  via.  Scd  iiividia  ot  coulomp- 
tus  suutcoulra  ratiouem  amiciliib;  quare 
suut  contra  rationem  reipuhlicw.  Matii- 
festum  igitiir  (juod  extremi  unu  sutit 
optimi  cives,  sed  medii  inter  extremos. 
Deinde  cum  dicit  «  valt  autem  » 
Postquam  Philosophus  determiuavit 
qui  sutit  optimi  cives,  quoniam  medii; 
(leclarat  qu*  est  optima  civitas,  quoniam 
illa  qua^  est  ex  mediis.  Et  dicit  quod  ci- 
vitas  debet  et  vult  esse  ex  a^qualihus 
maxime.  Sed  tales  sunt  medii,  sicut  pro- 
batum  est;  ergo  civitas  optima  est  qua» 
est  ex  mediis.  Et  propter  hoc  mauifestum 
est,  quod  talis  civitasoptime  gubernatur. 
Illam  eiiim  necessarium  est  optime  gu- 
b(?rnari  qufe  est  constituta  ex  his,  ex 
quibus  civitas  optima  naturaUter  consti- 
tuitur :  talis  autem  est  qu<B  dicta  est : 
ergo  etc. 

Deinde  cum  dicit  «  et  salvautur  » 
Declarat  quodtalis  civitas  henesalvatur 
et  sine  periculo  vivunt  tales.  Et  primo 
ostendit  quod  bene  salvatur.  Secundo 
quod  vivunt  sine  periculo,  ibi,  «  Propter 
hoc  bene  etc.  »  lu  prima  dicit  quod  isti 
medii  ex  quibus  componitur  civitas  opti- 
ma,  maxime  salvantur  in  civitate  :  et  hoc 
apparet,  quia  ipsi  uon  concupiscunt 
aliena,  sicut  pauperes.  Habent  enim  ad 
sufficientiam ;  et  ideo  non  desiderant 
ahena  ;  propter  quod  non  insidiantur  di- 
vitihus.  Pauperes  vero,  quia  deftcieutes 
sunt,  desiderant  aUena:  et  ideo  insidian- 


liir  divitihiis.  .M(!dii  vcro  iioii,  (|iiiii  iidii 
hahoiit  HUporahiiiidaiiti.im  diviliariim  ; 
idcti  lucdii  iicc  iiisidi.diliir  aliis  iicc  iilii 
i|isis  :  lalcs  aiitciii  maxiiiic  coiisiMViiiitiir : 
(piaro  iuauif(!Hliiin  oHt  (piod  civitaH  (pi.i- 
uHt  ox  iui!diis  maxiino  coiiscrvatur. 
I)ciiiilc  ciiiii  dicil  II  proplcr  hoc  » 
Oslciidit  (piod  viviliit  hiiK!  p(;riciilo  ; 
ci  dicit  (piod  iui!(lii,  ipiia  iiiilliis  iusidiatiir 
i|)sis  noc  i|isi  aliiH  iusidiaiiliir,  siiio  pori- 
ciilo  viviiiil.  i'",t  proptiir  liiif  IMiocylid«iH 
ratioualiililcr  diisidcravil  mcdiiis  cssi!  iii 
civilato,  vidons  (piod  nuidii  siiiit  iii  civi- 
tato  o|)liiui  :  uudo  dixit :  medius  iu  civi- 
tatc   volo  osso. 

I)ciiid(!  ciim  dicit  «  palam  (!rgo  » 
Oslcudit  (piod  rcs|)uhlicii  (|ua!  est  ex 
mcdiis  est  optiina.  Kt  diviilitiir  iii  diias. 
Iii  prima  iiifcrf  ex  diclis  (piotl  rospiildica 
mcdia  est  o[itima.  Sijcuiido  prohat  hoc 
pt!r  sigiia  et  eirei^tiis,  ihi,  «  (juod  autem 
otc.  I)  Adhuc  prima  iu  duas.  In  prima 
facit  (piod  tlictttm  osf.  In  s(!cuuda  iufert 
corollarium,  ihi,  «  Proplor  (iitod.  »  In 
prima  dicit  quod  quia  civitas  optima  est 
quse  est  ex  mediis  :  mattifestum  quod  res- 
pithlica  optima  estex  mediis  ;  et  illaecivi- 
tates  qua^  mullos  haheiit  medios,  habent 
rempubhcam  optimam.  Kt  ratio  hujus  est, 
quia  pars  media  civitatis  valeutior  et 
melior  est  quam  aliae  duae  partes  divisim  ; 
ijuia  si  una  pars  prtTter  rationem  velit 
opprimere  aliam  partem,  sicut  si  divites 
pattperes  vehut  opprimere,  pars  media 
adjuitgit  se  pauperibus,  et  cum  illis 
reprimit  malitiam  divittim.  Si  autem  pau- 
peres  veliut  iusurgere  contra  diviles  prae- 
ter  rationem,  medii  jungunt  divitibus  se, 
et  reprimunt  pauperes.  Et  ideo  medii  pro- 
hibent  fteri  excessus  in  civitate.  Talis 
autem  respublica  optima  est. 

Deinde  cum  dicit  «  propter  quod  » 
Infert  unum  coroUarium.  Et  dicit  quod 
manifestum  est  ex  dictis  quod  ex  quo 
civilas  est  optima  qua?  est  ex  mediis  quod 
maximum  bonum  est  quod  in  civitate 
gubernantes  habeant  substantiam  me- 
diam  et  possessiones  medias.  Quia  uhi 
suut  qui  valde  excedunt  iu  divitiis,  aut 
indigentes  valde,  erit  ibi  aut  status  po- 
pularis  aut  paucorum  intemperatus,  in 
qtio  pauci  divites  valde  dominantur  se- 
cundum  voluutatem  suam ;  aut  erit  ty- 
rannis  propter  ambos  excessus,  scihcet 
divitiarum  et  egestatis  :  ex  populari  enim 
statu  nimis  superbo  insurgit  tyrannis. 
SimUiter  ex  paucorum  potentia  :  ex  me- 
diis  aulem  tiou.  Multo  autem  minus  ori- 


Jtb 


l'niJTlt:uUl.M. 


lur  tyraiiiiis   ex    tii.^   qui  Huut  pt'«>{)iui|ui 
uiuiiiis   (|uaui   fx    htutu    (xipulari.   (iuusa 
uutem   i8toiuiu    uii|»un;l)it  iufciiuK   cuiu 
ilutuiiuiuululur  de  truuHinututiuuu  ri^ipu 
lili<a'. 

Dciudu  cuin  ilicit  *>  quoil  autuni  » 
frotiut  |)cr  hiKuu  (|uo<l  runpuhlicu  (|ua' 
ti8t  ex  me<Jii!i  optiinu  uht.  Kt  dividilur  iu 
purtuii  truH,  hucuikIuiu  (]uud  duclarut 
per  triu.  Sccuiulu  ilii,  u  Si^'iium  autcni 
etr.  ))  Turliu  ihi,  «  Muuilc.stuiu  autuiu 
etc.  »  lii  primu  Intuudit  istum  rationum. 
Illu  n\s[)ul)licu  u.st  optimu  qua;  est  sinu 
suditiou)!  iua{.'is  ut  turhationu  :  sed  talis 
ust  illu  (luu'  «.'st  ux  iu(!)liis  ;  urgo  ruspu- 
bli<'a  qu*  ust  ex  mudiis  optiinu  ust. 
Hujus  rutionis  ponit  conclusionum  ut  mi- 
uorem  cum  suu  prohationo.  Uicit  if^itur : 
([uod  ruspuhlicu  (|iiie  ust  ux  mudiis  sil 
optima,  manifustum  ust.  Ista  unim  sola 
et  sine  seditic)ne  et  turbatioue  est.  Iloc 
autem  prohat  dupliciter.  1'rimo,  (luia 
iibi  sunt  plurus  mudii,  non  suut  seditio- 
nes  nec  turbationes.  Et  proptur  hoc 
magnae  civitates  suut  magis  sine  scditio- 
nibus  quam  parvfe  :  quia  in  magnis  civi- 
tatihus  sunt  multi  mcdii  :  sed  iu  parvis 
civitatibus  statim  omnes  suut  divisi  in 
divites  et  pauperes  ;  et  ideo  in  illis  saepe 
fiunt  perturhationcs  et  seditioncs.  Quarc 
manifestum  est  quod  illa  respublica  qua', 
cst  ex  mediis,  magis  est  sine  seditione 
ct  turbationc.  IIoc  idem  probat  secundo 
ex  alio,  quia  status  populares  sunt  dura- 
bilioros  quam  paucorum,  quia  plures  ha- 
bent  molios  ct  magis  attingunt  mcdii 
ad  principatum  quam  in  paucorum  po- 
tentia.  Ex  quo  manifcstum  cst  quod  illa 
respublica  quai  cst  cx  mcdiis  cst  magis 
sine  scditionc  ct  turbatione.  Si  autem 
accidet  quod  inter  cgenos  ct  divites  non 
fueriiit  plures  mcdii,  aut  non  sufficicntcs, 
si  multitudo  invaluerit,  multos  cxcessus 
facient ;  et  ideo  malc  se  habet  el  cito  pe- 
ribit  rcspublica. 

Deinde  cum  dicit  «  signum  autem  » 
Ponit  sccundum  signum.  Et  dicit  : 
quod  respublica  quae  est  ex  mcdiis  sii 
optima,  signum  est  quod  optimi  legisla- 
tores  fuerunt  de  mediis,  sicut  Solon.  Iste 
enim  Solon  noii  fuit  de  divitibus  excel- 
lenter,  nec  de  paupcribus.  Et  hoc  signi- 
ficavit  in  quadam  pocsi  sua,  quam  non 
ponit  Philosophus  :  similitcr  Lycurgus 
non  fuit  de  magnis  :  non  enim  fuit  rex. 
Similiter  Charondas,  ncc  de  divitibus, 
nec  de  pauperibus  excellenter  fuit,  sed 
de  mediis ;  similiter  plures  alii.  Isti  vero 


fucruut  optiiiu  l(!gislutores  et  fuerunt  de 
iii<;<liis  :  ({uai(;  maiiit(;stum  (;st  ijuod  lU)!- 
di<j  niodo  su  bah(;ru  <lispouit  a<l  optiiuain 
i<'inpuhlicani.  (jiiod  igitur  o()timu  re8()U- 
hlica  sit  ux  iiiediis,  signuiu  ust  (juod  op- 
tiiiii  lugislatorcs  fuuriiut  <!<;  nuidiis. 
DimikIu  cuiii  di(;it  «  niauilusluin  » 
Poiiit  turtiiiin  sigiium.  Et  poiiit  primo 
signuin.  Sucuiido  ratioiiem  assignat  cu- 
jusdam  (jikxI  iii  sigiio  ust  dictiim,  ibi, 
«  Adliu<'  aulciu  ()io|)ter.  »  Iii  (iriina  )licit 
((uod  manifestum  est  (5X  liis  ((iia;  dicentiir 
jam  ((iiod  optiina  respiiblica  est  ex  me- 
<liis  :  <(uia  ()r<)()t);r  ho<:  siiut  ()lur(!S  r(!s- 
()ul)lica!  aut  [)<)()ularu8  aiit  ()aii<;oruiu  : 
((uia  fru((U(!iitur  iu  civitatihus  in(!diuin 
paucorum  est ;  statim  enim  suiit  omiies 
v)!l  divites  vel  egeiii  :  ct  qui<uin((ue  ex- 
cclluiit  alios,  converlunt  n^nqiublicam 
secuiidum  voluntatem  suam  ad  utililatcm 
suam  ;  ita  quod  si  divites  superaverint 
[)aup<!res,  convcrtunt  nim^uiblicam  a<l 
voluiitat(!m  siiam  et  rcgiiut  eam,  et  tuiic 
fit  [)aucorum  [)otuntia.  Si  aiit<!m  [)auperes 
exccsscrint,  regunt  rempublicam  secun- 
diim  voliintatcm  suam  et  fit  status  popu- 
laris :  ([uare  manifestiim  (!st  quod  aut 
erit  [)0[)ularis,  aut  paiicorum.  Cum  ergo 
ista  accidant,  qua  non  sunt  recta  propter 
dcfectum  mediorum,  signum  est  quod 
rcspublica  qua;  est  ex  mediis,  sit  optima. 
Dcinde  cum  dicit  «  adhuc  aulem  prop- 
tcr  » 

Assignat  causam  quare  sunt  plures  po- 
pulares  et  paucorum;  et  dividitur  in  duas, 
secundum  quod  probat  hoc  per  duas  ra- 
tiones.  Secunda  ibi,  «  Adhuc  autem  et 
eorum  etc.  »  In  prima  dicit  quod  scditio- 
nes  ct  pugnae  quae  fiunt  in  civitate  inter 
divites  et  paupcrcs  ad  inviccm,  sunt 
causa  quare  sunt  tot  popularcs  et  pauco- 
rum.  llli  enim  qui  obtinent  contra  adver- 
sarios,  non  instituunt  rempublicam  com- 
muniter  nec  apqualem  :  scd  instituunt 
rcmpublicam  ad  utilitatem  suam  et  hono- 
rem  et  praemium  victoriae  suaB  instituunt 
rcmpublicam  in  qua  excedunt  adversa- 
rios  :  ita  quod  si  paupercs  obtineant  fa- 
ciunt  popularem  statum  :  si  divites,  pau- 
corum  potentiam. 

Dein(ie  cum  dicit « adhuc  autem  eorum  » 
Ponit  secundam  rationem ;  et  dicit  quod 
aliqui  praeeminentes  in  Graecia  in  potentia 
amicorum  vel  in  divitiis,  vel  in  nobilitate 
vel  in  aliquo  alio,  nutriti  in  aliqua  repu- 
blica,  cum  vellcnt  instituere  rempubli- 
cam  aliquam,  non  institueruut  quamcum- 
((uc  :  sed  considerantes  ad  rempublicam 


.\\m\  IV. 


:ii7 


iii  ((iiii  iiiilriti  Hiiiil,  iiisliliioniiil  illiiiii.  Kl 
(|iiiu  tiiitiiti  oniiil  iii  po|Miliiri  vnl  iii  paii- 
('(tniiii,  iiisliliKM-iiiit  liaiK-  vi<l  illiiiii,  iioti 
(■otisiilri-aiilcs  liDiniin  c<)iiitiiiiiii\  s(mI  Iio- 
iiiiin  pi-o|ii-iiiin  :  ct  ista>  iililiorcs  (MMIiI 
oi.s;  iiliM)  istiis  iiistiliKMMiiil.  Kl  |>i-o|)t(ir()a 
tiim(|iiaMi  aiil  raro  cl  apiKl  paiii-(i>;  itivc- 
iiiliii-  i-(<spiiiili('a  iiKMlia.  lliiiis  aiilciii  opli 
nuis  ruil  vii-,  ipii  cuin  (vss(U  iii  piiiici|>alii 
aimsit  civiliiis  r(>inpiil»licam  liaiK-  mk^- 
(liain  :  simI  illi  iioliiciiiiil  ac(-cptafc  i|»saiti  : 
siiuililcr  ikm-  isli  ipii  itiodo  siiiit  iii  civi- 
talilMis.  volMittcain  nu-ip^M-c,  (piiacoiisnc- 
tiKliiiciuiioii  liaUciit  pcr(|iiain  iiicliniuitiii- 
ad  vol(MKliiin  a'(|Malilat(MU  ;  scd  vcl  (pi.c- 
ruiit  priiicipari,  aiit  tua,L;is  volitiil  siisli- 
tiuoro  rcinpuhricaiu  ([uaiu  halxMit  noii 
rocte  ordiiialain,  siciit  paiicormn  potiMi- 
tiam  iii  ipia  (huuiuaiilMr,  iiut  ali^iuaiu 
aliam.  Kt  liiiu"  coMcliidil  diccns  ipiod  (pia^ 
sil  oplima  rcspiihlica  ot  proptor  ([tiam 
causam,  manifoslumcst  ex  dotermiuatis. 
U(Miidc  cum  dicit  ((  aliarum  auf^MU  » 
Doclaral  (pialitor  alia^  rcspiihlica»  sc  lia- 
bent  ad  islam  ;  (d  dicif  (juod  rorumpiihli- 
oarum  a  media  posuimus  pliires  spocics, 
siciit  popularis  ot  pancorum.  IfuaquaNiuo 
onim  isfariim  pliires  specios  hahot,  sicuf 


ap|»ui-iiit  |»niis  :  (pia^  aiil(Mn  iMlaniiii  fiit 
inclior,  et  (|ti;i!  pejor,  viHii  ratioint  inoilia! 
rcipiihlica",  nott  est  difflcih!  vidiire.  (!iim 
iMiitii  icspiihlica  ipi.r  (!St  <r\  iiicdiiH,  Hit 
optima  ;  illa  (|ii.i>  cst  propiii(|iiior  \\\iic., 
inidior  i^st  ;  i^l  (pia*  nMnotior,  pejor.  Nain 
iiMivfrsalitcr  Itoc  vcrtiin  cst  (piod  iii  iiiio- 
(pio(|iic  f^cncri!  illiid  ipiod  cst  propiitqiiius 
luiiiK»,  porrec.tiiis  ost  ot  moliiis  iii  illo  ko* 
nero  :  ipiaro  illa  respiililica  (pia;  propiii- 
ipiior  csl  nMpiihlica!  o|)rnna'  iii  pliirihiis 
inclior  (!st  :  siciil  priiua  spccics  [lopiilaris 
mclior  est  (|iiain  siM-iinda,  (^t  sociinda 
ipiain  tortia,  ot  t(^rtia  i[iiam  ijiiarta.  t,hiarla 
voro  pcssima  cst  iiitiM'  illas  :  similitcr  (le 
paucoriitu  |)(>liMitia  |)riina  molior  (jiiain 
scciinda,  socuiida  (|uam  tertia,  ct  sic  dein- 
cops.  Kt  (lico  i|U()d  illa  (iiiaB  est  [iropiii- 
i\\\\6v  oplim.i',  cst  mclior  siin[)licitor  lo- 
(pKMido  sine  sup()()sitioue  :  ([uia  si  loqna- 
mur  dc  meliori  et  optiina  ex  siip|)osi- 
tionc,  nihil  prohihct  aliqtiain,  qiue  non 
ost  luolior  simplicitor,  osso  moliorein  ali- 
quihus  :  sicut  si  in  civitato  aliqua  civcs 
siut  ie([iialos  in  liI)ortaf(!,  molius  cst  eis 
rogi  populari,  quam  repiihlica  media.  Sic 
ii^itur  apparel  ([ualiter  alice  se  habent  ad 
isfam. 


LECTIO  XI. 


De  cotiservatione  optbnx  reipublicx;  deque  cautione  ne  labatur  aut  ad  multitudinis 

gubernationem,  aut  ad  paucorum  potentiam. 


ANTigUA. 

Qua?  auleni  polilia  quibus,  et  qnalis  qualibus  ex- 
pediat,  babitum  est  (iictis  pertransire. 

Sumeiidum  itaque  primo  de  omnibus  universaliter 
idem.  Oportet  eniiu  v.ilentiorem  esse  partem  oivitali^ 
volenlem,  non  volente  mauere  politiam.  Est  au;eui 
omuis  civitas  ex  quali  et  quauto.  Dico  autem  quale 
ciuidem  libertatem,  divitias,  discipliuam,  ingenui- 
tatem;  quantum  auteui  multitiulinis  excessum.  Con- 
tingit  autem  quale  quidem  existere  alteri  parti  civi- 
tatis,  ex  quibus  partibus  consistit  civitas,  alii  auteni 
parti  quod  quantum;  ut  plures  esse  iu  numero  no- 
bilibns  ignobiles  et  divitibus  pauperes,  nou  tameu 
tantum  excedere  quanto,  quantum  deticere  quali  : 
propter  quod  h;ec  et  alia  comparandum. 

Ubi  quidem  igitur  excedit  egenornm  multitudo, 
secuodum  dielam  analogiam.  hic  nata  est  esse  de- 
mocratia.  Siciuidem  euim  agricolae  excedunt,  fit 
agricolarum  (lemocratia  :  et  unaquaeque  species  de- 
mocralife  secundum  excessum  populi  uniuscujiisque  : 
puta  siquidem  agricolarum  invaluerit  multitudo, 
primam  democratiam.  Si  autem  multitudo  banau- 
sarum  et  mercede  agentium.  ultimam.  Similiter  au- 
tem  et  alias  intermedias  harum. 


Ubi  autem  multitudo  divitum  et  iusignium  super- 
leudal  quali,   quautum  delicit  quauto,   hic   oligar- 


RECEN'3. 

Qn»  autem  reipublic»  administrandae  forma 
quibus  et  qualis  qualibus  expediat,  consequens  est 
deinceps  iis  quae  dicta  sunt  expjuere.  Primum  igitur, 
quod  idem  uuiverse  de  omriibus  vere  dicitur,  su- 
meudum  est.  Oportet  enim  plus  valere  eam  parlem 
civitalis,  quce  vult  reipublice  formam  :  manere. 
(juam  quoe  nou  vult.  Coastat  autem  civitns  omuis 
ex  quali  et  quanto.  Quale  dico  iibertatem,  divitias, 
discipliuam,  nobilitatem;  quantum,  multitudinis 
exsuperantiam. 

Contingere  autem  potest  ut  earum  partium,  ex 
quibus  coustat  civitas,  parti  alteri  adjunctum  sit 
quale,  alteri  quantum  :  verbi  gratia,  ut  plures  nu- 
mero  sint  homines  obscuri  et  humili  loco  nati, 
quam  generosi ;  aut  plures  egentes  quam  locupletes  ; 
uou  tam  superent  tamen  quanto,  quam  superentur 
quali.  Quapropter  h.^ec  sunt  inter  se  comparanda. 
Ubi  igitur  egentium  multitudo  alteram  partem  su- 
perat  ea  proportione,  quam  diximus,  hic  democratia 
oriri  solet  uatura,  et  uuumquodque  genus  demo- 
cratiae  pro  cujusque  populi  exsoperantia  :  verbi 
gratia,  si  agricolarum  superet  multitudo,  prima 
existit  democratia :  sin  artiticum  illiberalium  et 
mercenariorum,  postrema.  Similiterque  aliae  inter 
has  interjectae. 

Ubivero  locupletium  et  nobilium  multitudo  magis 
superat  quauto,  hic   nascitur   oligarchia :  el  eudem 


31H 


IMJIJTICMIU  M. 


cbuiu    :    et   ulif^urcliitt!    tsoiltiui    luoilu     iiu(ii{uit>4iitt 

a|i<-  '  r^  uiulliluiliuiri. 

I  I  in  |i<ililla  <;uit«- 

poUttt, 

IdtlCHii, 

'<:.    Lbl   auluiii    luciilul  uiii  dUper- 

<    ({utt!     siiuiil    auil>ui'uiu    entre- 

iiKji-uui,  itiii  eiiaui  dltertuii  euluui,  bic  cuuliugit  (lu- 

lllliiui  eaae  lu({alt:tu. 

Nitiil  euitu  tiiueuduui,  ue  forte  couaeiiticiut  illviteA 
,  .....f.<.i...-  -■■■•t-r  huc.  Nuiiquuui  eiiiui  ctlteii  vuluiit 
iiiuuiortiiu  duteui  ei  qudiraut,  uullaiii 
iiivciuriii  aii.iiii  ab  luti°.  lu  |>itrte  eiiiui  |iriuiM[j(iri, 
itou  utiijiie  aiiatiiieliiiut  |iropter  iliacreileutiititi  itil 
iuviceui.  Lliiijiie  autciu  ilietetfa  tiileliiii«iiiiUB  :  die- 
tetea  auteui  i{iii  lueiliiia.  Oi^i<i'it')  eiiiui  uti({Ue  lueliii.s 
;>olttia  luiaceatur,  tautu  utagia  utauiiiva. 

I'eccaut  auteui  uiulti,  et  euruiii  qui  aridtocraticas 
vuluiit  fueere  |iulUia!i,  uuii  auluiii  iii  {ilu.s  attribuere 
(iivilibiiii,  ned  iii  [iru;tei'(tudicu(lu  iio|juluiii  :  ueceiibe 
euiiu  teuiiiore  ttlnjuauilo  e.t  falais  bouis  veruiu  eve- 
uire  lualuui.  Su|)eregreoaiuue«  euiui  divituiu  de8- 
truuut  luagia  |iuliliaiu,  quaui  quie  populi. 


Adhuc  autem  quajcumque  pro  locutionis  (:;ratia  in 
politiis  aupieiiter  luquuutur  ad  pupuUiiu,  suiit 
quiiique  uiiiiiero  :  circa  cun^regtttiuiieiii,  circa  priu- 
cipatud,  circa  praituria,  circa  aruiatiuueui,  circa 
e.\ercitia. 

Circu  cougregatiuueui  quideiu  licere  omulbuA 
cuugregatioui  iutereiise  :  (laiiiuum  uutem  impoui 
diviiibuii,  lii  ituit  iutersiut  cougregatiuui,  vel  8olum 
vel  uiullu  mejus. 

Circa  priucipatus  autem,  habentibus  quidem  bo- 
uorabiUtatem,  nou  licere  abjurare,  egeuid  autem 
licere. 

Circa  praetoria  divitibus  quidein  esse  damnum  si 
Dou  discutiaut,  egeuis  auteui  liceutiam;  vel  iia  ({ui- 
dem  uiaguum,  iis  autem  parviim,  sicut  iu  legibus 
Cbaroudae.  Alicubi  autem  licel  quideui  omuibus 
scriptis,  coiigregatioui  ad  esse  et  discutere.  Si  aiitem 
bcripti  neque  couveueriut  ueque  diacusseriut,  iiupo- 
iiuutur  iis  uiagua  dauiua;  ut  propler  daumiim  (jui- 
dem  fugiaiit  scribi;  proiiter  uou  &cribi  autem.neque 
discutiant  ueque  cuuveuiaut. 

Eodem  autem  modu  et  de  possideiido  arnia  el  de 
exercitari,  leges  ferunt.  Egenis  quidem  euim  licet 
nou  possiilere,  divilibus  auteui  damnosum.  Non  nos- 
sideutibus,  et  si  uon  e.xercitautur,  iis  quidem  uullum 
daninum,  divitibus  autem  damnosum  :  qualenus  ii 
quidem  propter  dauiuum  participent,  ii  autem  prop- 
ter  uou  timere,  uou  parlicipent.  Haec  cjuidem  igitur 
sunt  oligarcbica  sopbismata  legislatiouis. 


In  democratiis  autem  adversus  baec  sapienter  ob- 
sistunt  :  egenis  quideiu  euiin  mercedem  acquiruut 
congregalioui  praeseutibus  et  disculieutibus,  diviti- 
bus  autem  nuUum  staluuut  damnum. 

Quare  manifestum  quod  si  quis  vult  miscere  juste, 
oportet  quae  apud  utrosque  colligere  :  et  iis  quidem 
mercedem  acquirere,  iis  autem  damnum  :  sic  euim 
communioabunt  omnes.  IUo  autem  modo  politia  fit 
solorum  alterornm. 

Oporlet  aiiteiu  politiam  esse  quidem  ex  habenti- 
bus  arma  solis  :  honorabiUtale  autem  secundum 
multitudiuem,  simpliciter  quidem  determinata,  non 
est  dicere  tautum  existere  ;  sed  considerantes,  quod 
quale  adjicit  longissimum,  ut  parlicipantes  politia 
sint  plures  non  parlicipantibus,  hoc  ordiuare. 

Volunt  enim  pauperes  etiam  non  particiiiantes  ho- 
noribus  quietem  habere,  si  neque  aliquis  moleslet 
ipsos,  neque  auferatur  aliqiiid  subslauliae.  Sed  hoc 
non  facile  :  non  euim  accidit  semper  gratiosos  esse 
eos  qui  participant  politeumate  et  consueverunt  au- 


iitudu  uuum(iuudque  oligaicliiiu  geuutf  pru  exttupe- 
raiitia  iiiiilliludiuia  oligarcbicit^.  (iportet  porro  la- 
toreiii  legia  Beiiiptr  iu  reipublica;  iidiiiiiiiKtrationu 
liieilioa  aosuiiiere  Naiii  aive  leges  oligai'(tliiii;  couve- 
iiieulea  ferat,  ad  luedioa  legea  dirigere  debet ;  aive 
(leiiiocratiii;  cijiigrueutea,  lii  legibiis  ailjuiigeiidi  aiiiit. 

L'bi  vero  mediorum  iuiillitii(lo  superal  autiitroaquu 
extreiuua,  aut  allerutniiii  taiitiiiii  :  liic  lieri  poteiit 
ut  reipiiblica;  foriua  ait  tiriiia  etatabilia.  Nuii  est  idem 
uietueuduui,  ue  uu(|uaiu  divitea  cuiii  paiiperibua  iii 
boa  couaeutiiiiit  et  cuuapireut;  uaui  liiiiiqiiaiu  alteri 
alteria  nervire  vuleut.  <Juud  ai  cummuniorem  reipii- 
bliciij  aduiiuiatratioueiu  ({uujraiit,  iiullaiu  aliam  re- 
perieiit  bac  coiiiiiiuiiiorem.  Naiu  viciHaiiu  prujeaae 
atijue  iiii|)erare  uoii  facile  iiiduceiit  aiiimiim,  jiropter 
diftldentiaiu  i|Uit:  luter  eoaiiitercedit  Lbiqiiegeutiuiu 
autem  arbiter  tidiaaiiuiis  eat  :  at  uiediiia,  arbiterest. 
(Juanto  autem  melius  reipublicaf  adiiiiuiatratio 
leiiiperata  fuerit,  taiitu  liriiiior  et  diuturuior  eat. 

Vetieuieuter  iiuteiii  erraiit  luulti  etiaiii  e.Y  iis  qui 
i'ei|iublicii;  ailiiiiiii.-.traiiilu:  formas  aristocraticaa 
eflicere  voliiiit,  iioii  iii  eo  aoluiu,  i|Uod  jilus  Iribiiuiit 
locuplelibua  (|iiaiii  oportet,  verum  eliiiiii  ipiod  po- 
piiliiiii  ciiciimveiiiuiit.  .Nec.eBae  eat  euiiii,  tciiiporia 
hrogrertBu  ttli(|Uaudo  ex  falais  bonia  nasci  veruui  lua- 
tiiiu.  Naiu  iiiimoderata;  divitum  cupiditutes  rempu- 
blicam  perdiiiit  |)otiu8,  quam  po|)uli. 

Qiiinqiie  aiiteiii  res  numero  suiit,  quas  in  reinu- 
blicu:  aiiiiiiiiislrationibua  per  speciem  iiuandam  tio- 
iiestam  cullide  excogituiit  in  popiiluiu  :  ea  (lum  ver- 
sauturiii  concione,  iu  magiatratibus,  iii  judiciis,  iu 
urmaudis  civibus,  in  exercendis.  lii  couciouibua 
ipiidem,  licere  civibus  in  concione  deliberaudi  causu 
interesse  :  niulctaiii  aiitein  esse  constitutam  iu  locu- 
pletes,  si  nou  iiiterfueriut  in  concione ;  eaniijue  aut 
lu  solus  locupletes,  uut  inulto  iiiajorem.  In  inagis- 
Irutibus,  nun  licere  us  qui  censum  bubeant,  eiurare 
magistratum  :  egentibus  et  tenuibus  licere.  lu  jii- 
diciis  mulctam  esse  cunstitutam  in  locupletes  uisi 
judicandi  muuei-e  fiingantur  :  egentibus  licere  im- 
pune  rebus  judicandis  iiou  proiesse  :  aut  in  illu  qui- 
dein  gravem  inulctum  esse  constitutam,  iu  bos  le- 
vein,  (juen)admodum  in  CliarondiB  legibus. 

Aliciibi  aiitem  licet  ijuidem  omnibus,  qui  modo 
professi  fuerint,  in  coucione  consultuudi  gratia  in- 
teresse,  et  res  judicare  :  qiiod  si  posleuijuam  professi 
fuerint  neque  in  concionem  veniant,  neque  judi- 
caiidi  niuuus  obeaiit,  inagna^  sunt  liis  pcenae  irro- 
gatifi ;  ut  propter  mulctai  irrogutionem  professioiiem 
fugiaut;  proplerea  autem  quod  nomen  perscriben- 
dum  nou  dederint,  judicandi  muuus  non  obeaut, 
neque  in  conoione  deliberandi  causa  intersiut. 
Eodem  modo  et  de  armis  domi  l.abendis  et  corpori- 
bus  exerceudis  lege  lata  constituuut.  Egentibusenini 
licet  arma  non  habere;  locupletes  vero  si  non  ha- 
beant,  pecunia  mulclantur  :  et  illis  licet  impuue 
corpus  non  exercere ;  his,  si  corpus  non  exerceaut, 
mulcla  irrogata  est  :  ut  hi  quideni  propler  inulctam 
corpori  exercendo  dent  oiierara,  illi,  propter  impii- 
nitatern,  corporis  exercitatiouem  negligant.  Hiec  igi- 
tur  sunt  callida  legiim  ferendarum  arliticia,  ad  oli- 
garchiam  accommodata. 

In  democratiis  vero  alias  machinas  excogitant,quas 
his  opponant.  Egentibus  euim  niercedem  praebent 
in  concionem  deliberandi  causa  euntibus,  et  judi- 
candi  munus  obeuutibus  :  locupletibus  utrumque 
munus  defugientibus  nullam  mulctam  irrogant.  Itu- 
que  perspicuurn  est,  si  quis  vult  juste  permiscere 
quiE  sunt  apud  utrosque,  iu  unum  esse  conducenda  : 
et  illis  quidem  mercedem  esse  praebendam,  his  vero 
mnlctam  irrogandam.  Sic  enim  oinnes  reipublicae 
admiuistrationis  fueriut  participes  :  illo  modo  autem 
in  alleroruin  potestatem  venit  respublica. 

Opurtet  autem  reipublicae  formam  ex  his  sane 
coustare  tantum,  qui  habeut  arma  :  census  vero 
niagnitudinem  non  licet  simpliciter  detiniendo  edi- 
cere  tantam  suppetere  debere  :  sed"  considerato, 
qualis  et  quantus  amplissimus  quadret  ad  id,  ut  ii 
qui  reipublicae  administrandae  sunt  participes,  plu- 
res,  sint  iis  qui  non  suut  participes,  tautum  prte- 
scribere  oportet.  Pauperes  enim,  etiamsi  houorum 
Don  sint  participes,  quiescere  voluDt,  modo  ue  quia 


IJIIKK    IV. 


;hu 


tiiiii  i|iiitiiilii  liii||iiiii  rniMit  niiiiiiifo,  nI  ikiii  iii-i'i|iiiiiil 
iiluiiciitiiin,  |iiiii|ii<i'iii«  iintiiiii  Hiiiit.  Si  iiiitt'111  ii('i|iilriil 
aliiiiii-i  iilinifiiliiin,  vulniil  lirlliirn. 

I''.il  iMiiin  |iiililM  ii|iiiil  alniiiiiM  iiini  Niilniii  nx  IIm,i|iiI 
Hiiiit  ail  ariiia,  hikI  iiliaiii  ii\  iIm,  i|ni  rniiriint  inl  ariiia. 
MaliniiMiniii  aiitiiiii  |iolilia  imiilniii  nrut  ii\  nU,  |iriiii  I 
|ialihi  antiMit  ii|i^iiliiiiit  (i\  iitililantiliiix.  I<'.t  |iriiiiii  aiiliiiii 
|iiilitiH  iii  (irirrirt  rnil,  piiiit  ri<^iia,  m  |irii<liaiitilinM.  (,)iiiii 
i|niiliiiii  a  |iriii('i|iiii  ii\  (ii|ii«i«li'ilinH ;  rnlinr  iiiiiiii  (il 
i<\ri<lli>nliaiii  iH  (<i|n(i)<trilMiH  |ii'a>liiiiii  lialioliat,  hiiih 
('(iiiriliniitiiiiiii  iiiitiMii  (<iiiiii  iiiiililii,  ijiioil  iul  iiriiia. 
Bx|>(iri(iiiliiii  iiuLciii  (lii  taliliii.-i  (it  oriliiiatnMiiix  iiiliir 
aiili(|uoit  uoii  uraul  iiuoiuodo  iu  ()i(uoiitribuii  oitBUt 
ruliur. 


Cfoseuutihud  uulein  clvitntiltus,  ot  ii»,  iiui  iii  ur- 
iiiiH  InvalosciMitilius  inaf^ir^.  |iliir(M  |iarti('i|ml>iiut  jio- 
litiii  :  |>ro|it(>r  qiioii  iiiiiilciu  i|uas  luiiic  vocaiiiiis  po- 
lilias,  iiriorc.-*  vocalnuit  (lciiiocr.itiiis. 

Kraiit  luilciii  cl  iuilii|uai  iiolitia<  ratiouiiljilitor  oli- 
garcliiii>,  cL  r(>f{iili!S  ;  iiroiilcr  |taiu'itattMii  (>iiiiii  lioini- 
luuu  noit  linli(>liiuit  iiuiiliiiii,  (|iiO(l  uiciiiniii.  (Jii.iri! 
l>niu'i  oxistoiitcs  iiiiilliliuliii(>,  (>l  secumluut  coorcliua- 
tioiiein,  iiiaj^is  .sulTcrclMuit  sulijici. 

Propter  i|iiain  iiiiiilciii  ixiliir  ciuisiuu  siiul  politia> 
plures  el  pi'opt(>r  (iiiiil  pr«>ter  oas,  (|iin>  (liciiiitiir 
nliii)  :  ((loutocratin  nutein  iioii  iiiia  iiuitiero  est,  et 
alinruui  siutiliter  :  )  ailluic  nuteitt,  iiuh!  dilloreutiir, 
et  pro^iter  quam  causaiu  nccidil;  miluic  nulem,  quin 
sit  optiiua  politiiuuui,  ilictuitt  ost. 


iiiin  i-iiiiliiiiiiilii>iio  vuxiil,  iiai|iiu  «Ja  r«  rainlllari  i|iite. 
i|iiaiii  ili<triilint. 

Snil  li.ic  raillo  iiiiii  «itt  :  iinn  (iiiiiii  iii<iii|iiir  ruii* 
liiifdt  iit  Niiit  II  liiiiiiaiiitalc  (iiiliti,  iiiii  rni|iiitillriii  ai|< 
iiiiiiiHlnitiiiiilit  miiit  |iar(ii'i|M)ii.  Kt  |inii|iiTi-ii,  iilii 
lii<lliiiii  orlniii  riiciit,  Holciil  i!niiii  tnrilion*»,  nui  niuii- 
liir  :  iiiiiiil  Mi  ijnlrt  virtiiiii  Hii|i|iii,||ii-t,  iiiiliiiaiu  iiiin 
ilittrocliiiit.  CiiiiHtat  aiitii|ii  rfiipiililiiii  n|iiiil  iioiiiiiiliit» 
iioii  Holiiiii  ux  iirt  pcilitiliiiH,  i|iii  ariiiii  ^i-niiit,  vrriiiii 
ctwiiit  ii\  IIh  i|iii  ((CHiirniit.  Apiul  .Malii-iiNiiii  niitoiii 
riiH|^nil>lii'a  i|niili<iii  o.\  iin  coiiHtiilint,  iita^iHlrntiiH  voro 
c\  liH  ijiti  iiiililaliaitt  ioKcliniitiir.  Ac  iiriiiia  Nniio  roi- 
piililicin  ailiiiiiiiNtrniiiiii!  roriiin  npinl  (^irn-i  i>h,  iioNli-a- 
i|iiniii  re|(il>iiH  iiti  licHioriiiit,  cx  iiH  i|iii  nriiin  riirclinnt 
liiit  :  piiiiciiiio  ijiiiiloiit  ox  oi|iiitiiiiiH  :  virilniH  oiiiiii 
liclli  Hii|i(<rnl>aiit  i|ni  oi|tiitntii  pni-.-itnliniit.  Nniii  Hiiiu 
nrto  iiiNtrnciiili  o\i>rcitnH  pcilitntiiH  ^rnvioriH  nriiin- 
tiini!  iiiiitiliH  ohI.  A  taliiiiit  rcrum  iiniih  ot  onliiiiH 
iliNcipliiiii  iioit  crat  npuii  vctcrcH  ;  qunro  iii  eipiitatii 
roliiir  liclli  crnt. 

(^roscoitlihiiH  niitcui  civitatihua,  AncliHijno  rorinii 
ipii  iiriiin  tracLnhaiit  virihiiH,  cniii  pliirihii.N  rcipiihiicif 
.■«imiiiistrntio  coiiiiiiiinii-ntn  ost.  yiiiiproptcr  i|iinH 
iiniii'  politiii.-<  appclliiiiins,  iiiajorcH  ilcmoiratins  iui- 
iiiiuahant.  lM'iiiit  aiitcin  voteros  rcipiihlicio  niliiiiiiiH- 
triiiiila!  iiou  ^iiK!  ralioiie  olijfiircliii:)!»  niit  re>{in>.  .Naui 
iiroptcr  liomiiiiiiit  paiKitatcm  iioii  ailmoilititi  mnlto.-; 
Iiahehniit  i|iii  iiieilii  ossout.  itai|iie  i|iiiiiit  ot  iiiimcro 
paiici  essciit,  et  oriliitis  descriptioiio,  imiKis  imno- 
riiiiii  perlerehaiit.  (,)uam  oh  causnm  igiliir  n;iptihiic«; 
ailitiinislraudte  foruin!  siiit  plures,  et  ijiiam  oh  reiit 
pncter  ens  i|nae  coitimemorat  siiut,  niiu!,  (iiaut  et 
domocratia  uun  iiumero  iiou  est,  et  de  niiis  iileiit 
seiitienditm,  )  prii>teroa  vero  i|itiii  inler  se  diirerHiil, 
el  iiunm  oh  cnusnin  hoc  eveoial ;  et  praeter  hffic, 
(jua;  sit  optimn  reipuhlicn!  ailitiiui.--lraiiil!u  toriun, 
ut  universe  dicnmus  ;  et  aliarum  reipiihlica!  forma- 
ruiii  (lualis  (pialihus  couveuiat,  e.xposuimus. 


Posttjuaiii  Philosophus  declaravit  qiiai 
ot  quaUs  respubhea  est  optima  pluribus 
civitatibus,  declarat  qua?  et  qualis,  qui- 
bus  et  ([ualibus  expediat :  et  dividitur  iii 
duas.  hi  priinapra:;mittit  iutentum  suum. 
lu  secuuda  prosequitur,  ibi,  «  Sumen- 
dum.  ))  in  prima  dicit  quod  post  illa  quse 
detormiiiatasuut,  dicendum  est  pertrans- 
euudo,  qiuB  respubhca  quibus  et  quaUs  * 
qualibus  expediat. 

i)eiude  cum  dicit  «  sumendum  itaque  » 
Prosequitur:  et  dividitur  iu  duas.  Pri- 
mo  pra^mittit  quajdam  universaUa  qua^ 
valent  ad  sequentia  in  isto  capitulo.  Iii 
secunda  ostendit  quod  propositum  fuit, 
ibi,  «  «  Owidem  igitur.  »  In  prima  dicit 
quod  antequam  determinetiu'  de  repii- 
blica  quge  cui,et  quaUs  quaU  competat,  ac- 
cipiendum  est  primo  quod  universaUter 
verum  est  in  omnibus  rebuspubUcis  :  sci- 
licet  quod  illa  pars  reipublicee  meliorest, 
et  valentior  quai  vult  salvationem  reipu- 
blicaB  quam  iUa  quae  non  vult.  Et  ratio 
hujus  est,  quia  bonum  rei  attenditur  in 
ordine  ad  finem :  sed  partes  reipublicffi 
ordinantur  in  finem  reipubUcae,  finis  au- 
tem  reipublicae  est  salus  et  permanentia 
ojus  ;  et  ergo  bonum  parUum  reipublicce 
iutenditur  in  ordine  ad  liuem  istum.  Sed 


unumquodque  vult  bonum  proprium,  ct 
quauto  magis  vult,  tanto  melius  est ; 
ergo  iha  pars  reipublicae  melior  est,  quap, 
intendit  istum  finem,  quam  illa  quae  non 
intcndit.  Secundum  est  quod  proponit 
quod  omnis  civitas  componilur  ex  quali 
et  quanto.  Et  exponit  quid  vocat  quale  et 
quantum.  Quale  quidem  vocat  dignita- 
tem,  ad  quam  considerat  volens  insti- 
tucre  rempublicam  velvolens  distribuere 
principatum;  sicut  sunt  divitiae,  disci- 
plina,  ingenuitas.  Quantum  vocat  multi- 
tudinem.  Modo  ita  est  quandoque  quod 
aheri  parti  civitatis  iuest  quale,  ita  quod 
excedit  aliam  in  quaUtate  :  aUeri  parti 
inest  quantum,  ita  quod  excedit  aUam  iii 
multitudine  :  sicut  verbi  gratia  plures 
sunt  in  civitate  ignobiles  quam  nobiles, 
pauperes  quam  divites  :  tamen  pars  illa 
qua?  abundat  in  quanto,  non  abundat  in 
iUo  (jtiantum  deficit  in  quaU.  Ista  autem 
consideranda  sunt  in  determinando,  qua3 
vel  quaUs,  cui  vel  quali  conveniat,  com- 
parando  ista  ad  invicem ;  puta  defectum 
secundimi  unum  ad  superabundantiam 
respectu  aUerius. 

Deinde  cum  dicit  «  ubi  quidem  )> 
Ostendit,  quae  et  qualis,  quibus  et  qua- 
libus  conveniat.  Et  primo  quibus  et  qua- 


libiis  pu|tulurii>  htuiUH.    Secuudu   iiuibuH  lum  poteutice   quuutuui   atl  divitius  :  ita 

ut  quuUbuci  puut-uium  poteutiu,  ibi,  u  Ubi  quod    Hicut,   ubi   8uut    pauciorus    ugeiii 

autt^iu  inultitudo,  utr.  »  Turtio  quibus  ct  (sinit  ubi  suiit  pluros  ny;iU'u\in),  oportot 

quaidtus  ruspublica,  ibi,  »  Oporti-t  auleui  ussu  piiuiaiu  speciuin   stalus  iiopularis  ; 

Kumpur  utc.  >i  \n  priina  dicit  quod  qiiam-  iibi  adliuc  pluruH,  Kucuiidain  ;  iibi  udbuc 

libut  civitutum,    ul)i   ubiiudut   mullitiido  pliirus  (piam  prius,  tiMtiain  ;  iibi  tota  miil- 

c|tfuu»)ruiu  suiundmu  dictam    pro[)ortio-  tiliido,  qiiartam  (d  pcssimam  ;  siitcx  part«5 

iium,  scilic(;t  i|uod  iiou  uxcudat,  piita  in  poluntiu!    paucoriim,  iibi   siint  plurus  di- 

virtutu,  (luantum   dulicit  iu  muUitiidiiiu  vitus  babuutus  nuidiocrus  divilias,  prima 

divitum  vel  UKenorum,  oportut  rugi  statii  speclus  :    uiii  paucioros  ditiores,   ihi   se- 

populari :  ut  si  agricol*  uxcuduiit,   tuiic  ciiuda  sud  ubi  adiiucpauciores  ut  ditiores, 

ust  popularis   staliis   a^ricolarum.  Kt  su-  tt;rtia  :    sud    iibi    sunt    paiiciorus    qiiam 

cuutluni  tpiod  div(;rsus  ust  i)opulus,   su-  prius,  ut  valdu  divitus,  (luarta  spucies  ut 

cuiidum  lioc  oportet  ipsum  rugi  diversis  jxissima. 

spuciubus  popularis  status  :  iit  si  miilti-  Duiiidu  cum  dicit  «  oportet  » 

tudo   agricolanim  uxc(;ilat,   oporlut  rugi  Ostiiiitlit  (juibus  competit  rtfspublira: 

[•riina  s{)uci(;    popularis  status.  Si  autum  (;t  dividitiir  in  diias.  In  prima  lacit  (juod 

multitudo  tenuiorum  ut  mercenariorum,  diclum  est.  In  secunda  rcKrediturad  de- 

Uinc  oportet  eam  rugi  ultima  speciu  po-  clarandiim  qualitur  miscelur  ex  [)opulari 

pularis  status,  Isti  (>iiim  ininiis  siiiit  [)ur-  statii  ut  |»aucoriim,   ibi,    «    Adliuc  aiitem 

suasibilus  rationu,  ul  inajg^is   inclinanlur  utc.  »  i*rima  in  diias.  In  prima  ostundit 

ad  avaritiam ;  et  ideo  expudit  uis  magis  qiiibus  competit  respublica.  Stfcundo  re- 

rugiiila  specie  popularis  status,  per  qiiam  movetcrroremquorumdam,ibi,  «  I'ereaut 

possuiit   salisfacure  magis  avaritiai  sua;.  aiit(;m  etc.    »  Atlliuc  prima    iii  diias.  In 

Ha»c   aiitum   ust   ultima  specius,  iu   qua  prima  lacit  ([uotl   dictum   cst.  Sccundo, 

[)riucipatur  populus   non  sccundiim  lu-  removet  objuclionum  qu*  posset  fieri, 

gem,  sed  secundum  suam  sententiam  et  ibi,  «  iNiliil  enim  timuntJum  etc.  »  Inpri- 

voliinlatem.  rid  autem  mullitutlo  est  iii-  ma  dicit  quod  lugislator,  si  bcne  debcat 

termedia,  competit  rcgi  cam  aliqua  s[)C-  ordinarc  rcmpublicam,   dcbet  assumcre 

cie  intermedia  :   ut  si  excedat  muUitutlo  ad  rempublicam  medios.  i'^t  lioc,  quas- 

Uberorum,  secunda  species  debct  esse ;  cumque  legcs  ponat ;  sive  convenientes 

si  multitudo  libcrorum,  sccunda  species  potentiae  paucorum,  sive  populari  statui ; 

debct  esse  ;    si  multitudo   aliorum  quo-  semperoportct  coassumcre  medios  ;  quia 

rumcumque,  tcrtia  specics.  sic  debet  fcrre  leges,  ct  ordinare  rcmpu- 

Deinde  cum  dicit  «  ubi  autem  »  blicam,    ut  pcr  leges  possit  rcspublica 

Osteudit  quibus    compctit    paucorum  salvari.  Ubi  vero  multitudo   hujusmodi 

status.  Et  dicit  quod  ubi  multitudo  divi-  mediorum  abnndat  secundum  quale,  aut 

tiim,  quee   abunilat    in  quali,   scilicet  in  secundum  quautitatcm,  vel  in  uno  com- 

divitiis   et   nobilitate,   quam    deficiat  in  parationc  ad  aliud,  convenitesse  rempu- 

quanto,  idest  in  multitudine,  ibi  oportet  i)Ucam  quai  bene  nata  est  regi  rectis  le- 

esse  paucorum   status.  Et  secundum  di-  gibus  :  ex  talibus   enim  dicta    est  esse 

versitatem  hujusmodi  multitudinis  opor-  ipsa  :  igitur  cxpedit  coassumere  medios. 

tet   diversiUcare   species  paucorum   sta-  Deintle  cum  dicit  «  nihil  enim  » 

tus;  ita  quod  ubi  est  multitudo   divitum  Removet  objectionem  quae  posset  fieri. 

habentiumpossessionesmcdiocres,  opor-  Aliquis  enim  diceret  quod  Icgislator  nou 

tet  regi  prima  specie  popularis  statns,  in  debet  assumerc  medios,  quia  paupereset 

qua  dominantur  plures  divites  non  nimis  divites  non  conscntirent,  et  sic  erit  tur- 

excedentes  in  divitiis,  sed  habentes  pos-  batio  in  civitatibus.  Removethoc  :  et  dicit 

sessiones  mediocres.  Ubi  autem  estmiuor  qiiod  non  est  timcndum  quin  divites  con- 

multitudo,    sed   habent   plures   divitias,  sentiant  pauperibus.  Et  ratio  hujus  est, 

oportet  regi  secunda    specie  paucorum  quia  uunquam  volunt  esse  servi  (lomino- 

status.  Ubi  autem  sunt  adhuc  pauciores  rum,  nec  divites  nec  pauperes,  et  ideo 

divites,  ditiores  quam  primi,  expedi  iUos  quairunt  communemrempublicammagis. 

regi  tertia  specie.  Ubi  autem  pauciores  Hoc  autcm  cst  rcs[)ublica  ct  noii  alia.  Si 

sunt,  et  magis  divites,  oportet  regi  iUam  autem  quaerunt  rempublicam  communcm 

civitatem  quaita  specie  ;  ita  quod  sicut  non  invenirent  aliam  magis  communem  : 

se  habent  species  status  popularis  quan-  quia  pauperes  nolunt  quod  divites  domi- 

tum  ad  multitudinem,  sic  species  pauco-  uenturne  op[irimanturabillis,  nec  divites 


LIIIKIl   IV. 


3j( 


vdIiiiiI  (|ii(I(1  |)aiiiHM'()s  tiiiuiHiil  (i[>|iriiiii  iiii 
uis,  ol  iiliH)  (|iKi'riiiil  ll(l(>rKir('iM  priiiciitaii- 
Ifin.  Sctl  iilii(|ii('  llilcliHsimiis  (<.sl  (>l  com- 
iminis  inaKis  mcdiiis  cl  ailiilcr.  V.\  (|ii(i 
maiiircslmn  tnst  (|ii()(l  rcs|)iililica  (|iiaiil() 
inaKis  ini.vla  cst,  ucci^diMis  ud  aM|iialila- 
l(Mn  (^t  Indinoroiiliam,  laiilo  nniKis  maii- 
siva  (>sl. 

l)(Mii(l(>  cmn  dicit  «  poccant  aiilimi  » 
IUmiiovcI  crroriMii  (piornmdam.  Ali(pii 
ciiim  fiicriiiil  (pii  voliicriiiil  faccrc  rcspii 
blicas  o|)limatiim,  (pii  [iliis  atlrihiicliaiil 
divitilms  (piam  dchcrciil,  tit  (inam  pan- 
porihiis.  IMiilosoplins  dicit  (]iio(l  isli  poc- 
cavcrniil  iion  soliim  in  lioc  (piod  |)liis  al- 
Irilmcbaiii  diviliis  (piam  dchcr^Mil ;  scmI  iii 
lioc  ([iiod  [)aiipcrcs  iion  andichanlnr  in  liis 
iu  qnihns  dobehaut  aiidiri  socnudiim  roc- 
lam  ratioucm,  ot  miuus  atlrihiichaiit  ois 
qnam  oportcrot,  ([uoniam  ali([iiaiido  ox 
unius  malo  vcuil  niaguum  maliiiu ;  cl 
i(Jeo  qnamvis  hoc  sit  modicum  malum, 
scilicot  pliis  attrihucro  divitihus  quam 
paupcrihus,  tiuiuMioxlioc  sc([uitnr  cxcos- 
sus  divitum;  scdoxcossus  divitum  magis 
corrumpit  civitatom  quam  excessus  pau- 
pornm.  Et  raliohujus  ost,  quia  excessus 
qui  pliis  facit  distaro  bouum  commune  a 
commuuitato  magis  corrumpit  civitatem 
quam  qui  miuus.  Sed  excessus  divitum 
magis  facit  distaro  a  communitate,  quia 
bouum  communo  trahit  ad  paucos,  quia 
pauperes  suut  plures  quam  divitcs  :  quaro 
manifestum  est  quod  excessus  divitum 
magis  corrumpit  civitatem  quam  exces- 
sus  pauperum  :  quare  hoc  est  malum  et 
peccatum  iu  repiiblica  plus  dare  divi- 
tibus. 

Deinde  ciim  dicit  «  adhuc  autem  » 
Postquam  declaravit  qua^  etqualis  res- 
pnbUca  quibus  et  qualibus  couveuiat,  re- 
greditur  ad  declaraudum  qualiler  respu- 
bbca  misceatur  ex  paucorum  et  populari 
slatu;et  dividiturinduas.  Iii  prima  osteu- 
dit  ex  quibus  est  maxime.  In  secuuda 
recapitulat,  ibi,  <(  Praeter  quam  quidem 
etc.  »  Prima  in  tres.  Primo  ostendit 
qualiter  misceatur.  ^ecuudo  ostendit  ex 
quibus  est,  quia  ex  habentibus  arma,  ibi, 
((  Oportet  autem  etc.  )>  lu  tertia  assiguat 
rationem  propter  quam  antiqui  vocave- 
runt  rempublicam  popularem  statum, 
ibi,  «  Cresccntibus  autem  etc.  »  Adhuc 
prima  iuduas.  Quiaenim  respublica  mis- 
cetur  ex  paucorum  et  populari  statu, 
primo  tangit  leges  popularis  et  paucorum, 
secundo  infert  ex  dictis  quomodo  misce- 
tur  ex  iUis,,  ibi,  «  Quare  manifestum  etc. » 
XXYI. 


Adlitic  [)rima  iii  diias.  In  [irima  laiiKit  lu- 
f<oH  |tau('oriim  staliis.  S^icnndo  jto|)iilariH, 
ihi,  <  lii  (hMuocratiis  aiitcm  clc.  •  In  [iriina 
laiigil  lcgcs  |iaiict)i'iim  slaliis,  [icr  i|iiaH 
iiiliMidiinl  H()[)liisli('o  oxclndiMi;  iiiiiltiliidi- 
niMU  a  nqmhlica  ;  ot  |)riino  tangit  uu  du 
(|uiliiis  n  riiiiliir  lcgiiH.  Sctiindo  laiiKit 
lcgcs  i[)sas,il)i,  •  (lirca  congrt^galioiKMii.» 
Iii  [irima  dicit  ijiiod  illa  do  (|iiihiis  domi- 
uanti^H  [lancoruin  Htatui  fcriint  lcg(;s  fal- 
lacitcr  cl  (lolos(\  [)ro[)oiiciitcs  [)o|iiilo, 
([iiiii(|U(;  snut  iiiimcro  :  scilic.ct  coiicio, 
magistratiis,  judicium,  armatura,  exerci- 
tutio. 

l)('iii(lc  cniu  dicit  «  circii  congregatio- 
uom  I) 

Tangit  Uigiis  circa  ista ;  et  primo  tan- 
git  legom  circaconciouem.  Secundocirca 
magistraliiin,  ibi,  t  Circa  [trincipatus.  » 
Tortio  circa  Judicium,  ibi,  «  (lirca  pra-to- 
ria.  »  Quarto  circa  arma  et  exorcitia,  ibi, 
«  Eodem  modo.  »  lu  [irima  dicit  quod 
circa  couciouom  ordiuavernut  faventes 
[)aucorum  statui,  ([uod  omues  vcuiro  li- 
coret  ad  conciouem  :  sed  ultorius  ordiua- 
vorunt  quod  divites  si  nou  venirent,  ha- 
berent  damnum,  paupcres  vero  non.  Ycl 
([uod  divitcsmultomagis  damnum  repor- 
tareut  quam  pauperes.  Et  manifestum 
cst  quod  per  istam  legem  pauperes  ex- 
chidebantur  :  quia  divites  ex  hoc  quod 
damuum  maguum  reportabaut  compelle- 
banlur  venire  :  pauperes,  quia  nuUum 
damuum  reportabant  non  curabaut  ve- 
nire,  et  ita  non  participabant  civitate  U- 
benter. 

Deinde  cum  dicit  «  circa  principatus  » 
Taugit  legem  circa  magislratum.  Ordi- 
naverunt  enim  quod  omnes  possent  at- 
tingere  magistratum,  sed  ulterius  statue- 
ruut  quod  pauperibus  liceret  reuunciare 
magistratui,  divitibus  vero  non  :  et  ma- 
nilestum  est  quod  per  istam  legem  ex- 
cludebautur  pauperes ;  quia  pauperes  cum 
siut  occupati  circa  alia,  facile   est  quod 
cum  liceat  eis  renuuciare,  dimittant  ma- 
gistratum  ;  divites  vero  semper  remane- 
bant,  cum  eis  non  Uceat  renunciare. 
Deiude  cum  dicit  «  circa  praetoria  » 
Tangit    legem     circa    judicium  ;     et 
dixit  quod  circa  judicium  ordinaverunt, 
supposito    quod    omues    possint   attin- 
gere    ad  judicia.   UUerius   ordinaverunt 
divitibus  damnum  si  non  judicareut  et 
discuterent.    Pauperibus  vero    dederunt 
licentiam  de  non  discutiendo  ;  vel  si  or- 
dinaverunt  damnum  utrisque,  tamen  di- 
vitibus  magnum    damnum,  pauperibus 

21 


32. 


l'OIJTICnHUM. 


muilicum,  sicutuiiliautuiu  fuit  iu  leKilnis 
Charijuda'.  lu  aliquilujs  pauioruiu  ^'u 
beruutiuuiit,  liicltul  quiiieiu  oiunilms 
tliscutere  iu  juilicio  et  iuteiesHe  cougre- 
gutioiii,  pra^scriptiH  tuiueu  priuH.  Si  vero 
cuutiuKeret  quoJ  sriiitti  uou  iuteresseut 
vel  lutu  (liscuterent,  iinitoneltuutur  inu- 
gua  duuiuu;  itu  ut  [tioitter  fu^tue  duiiiuu 
uou  uitpetereut  Hcrilti ;  et  nic  ni  uou  Hcri- 
berentur,  uec  iuteresseut  judicio. 
Deiude  cuiu  dicit  u  eodeni  uuteiu  » 
Tuu},'it  ltiK^'i"  circu  uriiiu  et  exerciliu 
sinuii :  et  dicit  quod  eodem  modo  tule- 
ruiit  legem  de  itossessioiie  uruutrum  et 
circu  exerciliu  ipsorum  :  et  (trdinuveiiiiit 
qu(td  liceret  eg(Miis  iiou  halt(!re  arinu  ; 
divitibus,  si  uou  habereut,  ordiuaveruiit 
maguuiu  dumiium.  Similiter  circa  exerci- 
tiuni  (trdiuuveiunt  (jiutd  [iuu[t(!re8  si  s(j 
iioii  exercitureut  iii  urmis,  uuUum  duin- 
iium  hubereiit.  Sed  divitibus  ordinave- 
ruiit  muguum  damuum.  Sic  autem  ordi- 
naveruut,  ut  divites  [tr(t[)tor  damiuim 
Iiubereut  arnra  et  usum  ariiKjrum,  et  sic. 
habereiit  soli  [totestatem  et  teuereiit  [triu- 
ci[tatum  ;  [)au[ieres  vero,  quia  nou  time- 
rent  damuuin,  iiou  habereut  arma  et 
usum  armorum,  et  [ter  consequeus  iion 
[tartici[jareut  [iriuci[tatu.  Et  tunc  cou- 
cludit  quod  hinc  suiit  so[jhismata  de  le-» 
gislatione  per  qua?  voluut  fuventes  [lau- 
corum  [loteutiai  excludere  multitudiucm 
a  civilitate. 

Deiude  cum  dicit  ((  in  democratiis  » 
Osteudit  qualiter  faventes  populo  sa- 
pienter  adversautur  istis  ;  et  dicit  quod 
faventes  populo  in  politia  sua  sapienter 
adversantur  istis.  Contra  enim  omnia 
ista  ordinaverunt  quod  pauperes,  qui 
convcnirent  ad  congregationcm  ct  discu- 
tereut,  haberent  merccdem  :  divites  vero 
si  non  vcnircnt,  nullum  damnum  repor- 
tarent.  Et  pcr  istam  legcm  monstratur 
quod  cxdudcbantur  divites.  Paupcres 
enim  scicntes  quod  haberent  mcrcc- 
dem,  libcntcr  vcnicbant.  Divites  autem 
scicntcs  quod  nullumhaberent  damnum, 
si  non  ircnt,  non  curabant  ire,  maximc 
quia  non  honorabantur  ;  ct  sic  tota  po- 
testas  dimittebatur  pcnes  multitudincm. 
Dcinde  cum  dicit  <(  quarc  manifestum  » 
Concludit  qualitcr  respublica  sit  mis- 
cenda  ex  paucorum  et  populari  statu  ; 
et  dicit  quod  manifestum  est  cx  dictis 
qualiter  respublica  misccnda  est  exillis: 
mixtum  cnim  debet  aliqualitcr  habcrc 
miscibilia  et  aliqualiter  non ;  et  ideo  si 
rectc  fiat  mixtio  existis,  oportet  accipere 


ea  i[ua^  pertiueut  utrisquo  Hecuudiiin 
[turt(!ni  et  ordinari  [)au[t(!ribus  morcedem 
si  veuiunt,  divitibus  vero  duinnumsi  noii 
veiiiunt  :  et  iHto  modo  omneH  coininu- 
nicabuiit  civilitute  ;  sed  pnediclis  modis 
ulteru  soliiin,  ut  r(!S[iubli('a  liuitum  sit, 
[tuuc(truui  V(d  [to[tulo  fuvenliuin. 

Deiiide  cuin  dicit  <(  o[tortet  uiitiim  » 
Osteiidit  ex  ([uibus  ent  respublica  ;  et 
[iriiiio  ostendit  ([uod  est  ex  ut(!utibiis  ar- 
inis  maxime.  Seciiudo  (juod  e.st  (^x  illis 
(jui  usi  fiierunt  urniis,  ilti,  «  Est  eiiiin 
politiu.  i>  l'rimu  in  duas.  In  jtrimu  fucit 
([iiod  dictiim  est.  Secuiido  ussiguat  eau- 
sani  cujusdum  dicti,  ibi,  «  Voluiit  enim 
[)aij[jeres.  »  In  priiiia  (li(;it  quod  respii- 
Itlica  debet  esso  ex  halKUitibus  arma  (;t 
utentibiis  jam  iu  actu  ipsius.  Et  ratio  hu- 
jus  (!st,  ([uia  res[)iiltlica  debet  esse  ex 
iiiediis  ;  et  ideo  deltet  esse  ex  illisin  (jui- 
bus  suntplures  medii  :  tales  sunt  utentes 
armis.  (Juautaautem  habet  esse  miiltitudo 
civitatis  et  census,  nonest  determinatum 
p.uuc  :  ojtortet  enim  ceiisum  iii  civitate 
determinare  secuudum  regionem  et  se- 
cuiidum  potentiam  adversariorum.  Opor- 
t(!t(!uim  tantam  esse  multitiidiuem  qiian- 
tam  regio  possit  nutrire,  et  tantam  quod 
[lossit  repellcre  adversarios.  Scd  adver- 
tendum  quod  qualitas  et  bona  dispositio 
secundum  disciplinam  vel  mores  miiltum 
addit  ad  bouitatem  reipublicai  ;  et  ideo 
faciendum  est  quod  participantes  politi* 
sint  plures,  saltem  sccundum  qualitatem, 
quamvis  deflciant  quantitate. 

Deindc  cum  dicit   «  voluntenim  » 
Assignat  causam  cujusdam  dicti  ;  sci- 
licet,  quod  oportct  esse  plures  partici- 
pantes  respublicae  quam  non  participan- 
tcs  :  ct  dicit  quod  paupercs    in   civitate 
existcntcs    absque  principatu  volunt  vi- 
vcre  quieteet  sine  turbatione,  dato  quod 
nulius  molestet  eos,  et  dato  quod  nihil 
aufcratur  ab  cis  dc  bonis  suis  :    scd  is- 
tud  non  cst  facile,  quia  frcquentcr  con- 
tingit,  quod  principantes  non  sint  mitcs 
et  humani  ;  et  ideo  difficile  est  quod  non 
suscipiant  pauperes  molcstiam.    Iterum 
illi  qiii  utuntur  armis,  quando  bellum  de- 
bet  fieri  volunt  rccipcre  ahmcntum  a  pau- 
pcribus  si  sint  aliqui  pauperes  :  et  si  non 
recipiant,    movcnt   bellum  contra  illos  ; 
et  si  accipiant,   paupcrcs   volunt  insur- 
gcre.    Ut  igitur  non  possint  insurgcre 
contra  principantes,  expedit  esse  plures 
habentes  arma  quam  non  habentes. 
Deinde  cum  dicit  «  cst  enim  » 
Ostendit  quod  respublica  non  tantum 


l.lilKll  IV. 


.{J.-J 


usl  o,\  illis  (|ui  iioHHiclcMil,  scd  r.K  illiH  qiii 
posscdiMMiiil  anim  ot  lialMir)niiit  iisiiiii 
uonnn.  Kl  dicit  (|tio(I  apiid  alii|iios  itHt 
n>s|)iiliru'a  iioii  s(diiin  cx  illis  (|iii  vadiiiit 
ad  aniia,  (^l  iiltiiiliir  cts  jaiii  actii,  scd  cv 
ois  i\u\  rcniiil  (d  nsi  Hiint.  Ki  ralionaldli- 
tin' lioc  ost  :  ipiia  illi  snnt  miiKiii  (^xorci- 
tali  iti  actilitis  vitliiliiin  cl  iii  arinis.  Ila- 
tioiiatiiU^  attt(Mii  cst  (|iiod  r(!spulilica  sit 
ox  llliH  :  (piod  dcclarat  pur  (|iiaindaiii 
roinpnblicain,  diccMis  (piod  apiid  Malicii- 
scs  (M'at  r(\s|»iildica  cx  liis  (pii  fiKMatil. 
V(M'iiiiitamcii  principaiit(Mn  cli^'cliaiil  c\ 
milililins,  ox  illis  (|ni  Jam  nhdiantiir  ar- 
mis.  Prima'  otiam  rospnhlica'  Inonitit 
mafris  ox  |)i\oliatitihtisct  ntiMilihtts  arinis 
piwtor  priticipatiis  rof,Mlcs.  Principoin  ati- 
tcm  olij^chant  i\i)  o(piostrihns  ;  ct  rosini- 
hlicu  qua^  fuit  a  priiicipio  fiiit  cx  ociiios- 
trihns,  (]uiarohur  hclli  ttincin  oqucstrihns 
hahohatur.  rcditattis  autcm  ost  omuiiio 
inutilis  iiisi  adsit  ordo  ot  discipliiia  ;  sod 
qualis  sit  liujusmodi  ordo  ct  disciplina, 
non  fuit  cot^iiitum  aiiti^piis  ;  et  proptcrea 
totnm  rohur  ot  cxcoUoiitia  excrcitus  lia- 
bebatur  ex  equcstribus. 

Deinde  oum  dioit  <(  crescentibus  autem  » 
Assit^rnat  cansam  cujnsdam  dicti.  Ali- 
qiii  onim  istam  rompublicam  vocaverunt 
popnlarcm,  alii  paucorum.  Idco  causam 
bujus  assignat  ;  et  primo  quare  dixeruiit 
eamdem  popularem    statum.     Secundo 


(pian^  panconini,  ihi,  <>  iMK^rat  iMiiin  i;l(-.  • 
Iti  pritna  <li<'it  (piod  cruHcontibiiH  civjta- 
tihiis  contiiiKit,  i|uo(l  orat  maKna  niiilti- 
tiido  liah(Mitiiiiii  aniia  (pii  doiniiiahaiitiir. 
riii  aiitcin  iniilliliidd  ddiiiiiialiii-,  statiiH 
popnlariH  (!Ht :  proptiM'(|Uod  (|iii(lain  dixo- 
riiiit  illain  ipiain  vo^amiiH  rcin[iubli- 
cain   popiilariMii. 

Ilciiidc  (  iitn  dicit  oratit  atilcni  » 
(tst(Midil  (piaro  vocavonint  oam  panco- 
rtiin  staltiin  ;  ut  dicit  (piod  aiitiipiu^  rus- 
piihlica>  ralionabililcr  craiit  slatiis  paiico- 
rtiiii  cl  rcKiili^-  Attliipiittis  ciiiin  paiici 
(M'aiit  liomiiics  inliahitatitcs  civitatt^s  ;  ot 
ideo  panci  craiit  miMlii  :  v.l  (jiiia  pauci 
(M'aiit  scciiiidiitn miilliliidiiicm,  iiaucorum 
slalus  cral  :  scd  (juia  hciic  (Maiit  ordi- 
iiati,  boiio  sustincbaiit  principatum  ol 
suhjiciohaiitur. 

Doindc  cum  «  propter  qiiam  » 
Kccapitulat  dicta  a  priticipio  qtiarti  ; 
ot  dicit  quod  dictiim  est  in  pnocodcnti- 
biis  propter  quam  causam  suiit  plnres 
rcspublic*,  et  proplor  quam  causam 
sunt  aliai  respublica?  praeter  sex  respii- 
blicas  acccptas  secundum  gcnus  ;  ut  suiit 
plurcs  populares  et  paucorum  status  et 
optimatum,  et  non  una  numero  solum. 
Itorum  dictum  cst  qualitcr  difrerunt  ad 
inviccm,  et  quK  sit  optima  respublica,  ct 
propter  quam  causam  accidit,  et  quibus 
expediat. 


LECnO  XII. 


De  qiiibus  consultationes  in  civitatibus  fieri  soleant ;  dequc  ipsaruni  varietate 
pro  cujusque  civitatis  adniinistratione. 


ANTIQUA. 

UursuQi  aulem  cum  dixerimus  el  communiter  et 
8i}j;ill(itimdeuuaquaque,dicamusde  iis  quae  deinceps, 
accipientes  ipsorum  priucipium  conveniens.  Sunt 
itaque  tres  nartes  omnium  politiarum,  de  qnibus 
oporlet  couf iderare  studiosum  legislatorem  conferens 
unicuii]ue  ;  auibus  se  liabentibus  beue,  necesse  poli- 
tiam  liabere  beue,  et  pulilias  ab  invicem  differre  in 
differendo  unumquodque  borum.  Est  autem  tertium 
horum  nnum  quidem  aliquid  quod  cousiliatur  de 
communibus  :  secundum  autem,  quod  circa  pria- 
cipatus  :  hoc  autem  est,  quos  oporlet  esse,  et  quo- 
rum  domiuos,  et  qualem  quadam  oportet  lieri  elec- 
tionem  ipsorum.  Tertium  autem  aliquid  quod  ju- 
dicat. 

Dominans  autem  est,  quod  consiliatur  de  bello  et 

Eace,  et  compugnatione  et  dissolutione,   et    de  legi- 
us  et  de  morte,  et  fuga,  et  populatione,  et  de  elec- 
tione  principatuum,  et  correctionum. 

Necessarium   autem,    aut   omnibus    dare    omma 


l 


RECENS. 

Rursus  autem  postquam  universe  de  omnibus,  et 
proprie  de  unaquaque  explicavimus,  de  iis  quae 
deinceps  sequuutur,  dicamus,  eorum  princij)io  apto 
et  couveuiente  sumpto.  Omnium  igitur  reipublicae 
administrandae  formarum  tres  partes  sunt;  quarum 
uid  cuique  expediat,  bonum  scriptorem  legum 
diligenler  attendere  et  considerare  oportet  :  quibus 
parlibus  bene  affectis,  reipublicae  formam  bene  aflec- 
tam  esse,  et  pro  uuinscujusque  harum  partium  dif- 
ferentia  reipublicae  formas  inter  se  differre  necesse 
est.  Harum  autem  partium  una  quaedam  est,  quae  (le 
republica  consultat  :  allera,  quae  in  magistratibus 
versatur,  hoc  est,  quos  magistratus  esse,  et  quarum 
rerum  potestatem  eos  habere,  et  qualem  eorum 
electionem  esse  oporteat  :  tertia  ad  judices  pertinet. 
Summam  autem  potestatem  habet  ea  pars,  quae  de 
bello  et  pace,  et  de  societate  el  de  fcederibus  et  de 
legibus,  et  de  morte  et  exilio,  et  publicatione  bono- 
rum  et  de  rationibus  referenilis  consultat. 
Necesse  est   autem,  vel    civibus  omnibus    omnia 


32  4 


M>i,iTir.(MtiiM. 


htttit   juiiiciit,    aut   •iuihiuiUni    ouiniH,  velut  priuci- 

dlia  ,  ttul 
lUi  ituteui 

fiiiiltu»,    deiuotice  : 
l<ili-iii  c.i  .'lu  quit^nt  (lupulub. 

.Suiil    I  jui,  nuud    eol  ouiue»!  jjlurea  : 

uuu^  i|uitleiii  McuuiJuiu  iiiirteai,  iieii  uuu  uuineb  ui- 
uiul,  Bicut  eat  lu  [loiiliii  Teieciei  Miieitii,  et  iu  tiliiii 
auteui  pulitiu  cuuailittatur  i:oai[iriaciiiiituii  coave- 
uieated.  Aii  (inuci|iaiua  auteia  vdiiuut  ouiuea  (lurti 
culanter  e.i  tntiuiius  et  aiiaiuiia  |iartiliuti  uuiaiuo, 
doiiec  utiijue  iiertidaseat  [ler  uaiuetf.  Cluaveiiire  uu- 
tKiii  aoiuai  lie  le^uiu  iiusilioae,  et  de  iid,  quds  de  [lu- 
lilid,  et  reapuu^a  audieateii  a  pnucipibub. 


Aliui  auteiu  luudus,  quud  omaes  aimul.  Couveui- 
re  fiiai!iii  lotiiiuad  electiuae>«  |iriaci(ialuuai  nlecturuij 
et  ad  li-;j<i-)liitioiiei,  et  de  liellu,  et  de  [idie,  et  ad  cur- 
rectioues  :  aiiii  auteai  cuu^iliari  |iriui'i[iiitus  iu  Hia- 
gulH  iudlitueu:!  eii^ibiled  exi«teute:i  ex  uiuaitjus,  vei 
nortinieii. 

Aliu^  auteai  inoduB  circa  |iriuei[iatus  et  correctio- 
nes,oi'currere  cives  el  de  liellucuaiiiliiituroii,  et  coiii- 
put<uatioiie,  alia  auteiu  [iriaciputu^  dispouere  eiigi- 
bile:!  exi^teated  quoscumi|ue  coatiagit;  tales  auteui 
ttuut  i|uoacuiuque  phucipari  necedsarium  scieuted. 


0'iartm  autem  modus  omnisde  omnihus  consiliari 
couveaieated  auteiii  de  nullo  judicare,  sed  suluia  re- 
ferre  :  1(110  quidein  modo  nunc  democratia  ultinia 
dijpeadatur,  quam  [iroportiouaiein  diciiiius  ease  oli- 
garchiu!  [lolestativa;  et  moaarchiiK  t^raanicaj.  Isli 
quidem  ij^itur  modi,  sunt  deuiucrutici  oinaes. 

Ouidain  autem  de  oinnibus,  oligarchicum  :  habet 
autem  et  hoc  ditferentias  plures. 

Quando  quidem  enim  ab  hunorabilitatibus  medio- 
cribus  eligibilessunt,  et  pluren  [iropter  mediocritates 
honorabilitatis  et  de  quibus  \e\  vetat  ne  moveant, 
sed  sequautur,  et  liceat  possidenti  bonorabilitateiii 
participare,  oiigarchia  quidem,  politia  autem  est  ta- 
li-»  propter  modcrare. 

(Juaudu  autem  noa  omnes  eo,  quod  est  cousiliari, 
parlici(iant,  sed  electi,  secundum  iegein  autem  par- 
ticipant  sicut  et  prius,  oligarchicum.  Quaudo  autem 
ipsos  eligunt  i[)si,  qui  domini  ejus,  quod  est  consi- 
liari,  quaudo  puer  pro  patre  ingreditur,  et  domini 
iegum  sunt,  oligarchicum  necessarium  esse  ordinem 
hunc.  Quando  autein  quorumdam,  puta  belli  qui- 
dem,  aicut  et  paciset  correctioaum  omnes,  aliorum 
autem  (irincipes,  et  isti  eligibiles,  vel  sortiaies,  aris- 
tocratia  est,  vei  poiitia. 

Si  autemquorumdamquidem  eligibiles.quorumdam 
autemsortiales,et  sortiales,veisimpiiciter,  vel  expra;- 
judicatis,velcommunitereligibiles,etsortiale3;hsequi- 
dem  horum  sunt  politiee  aristocraticae,  hjE  autem  ip- 
sius  poiitiae.  Divisum  est  quidein  igitur  quod  consi- 
liatur  ad  politias  hoc  modo.  Et  disponitur  quaelibet 
politia  secundum  dictum  modum. 


Expeditautem  democratiae  quae  maxime  esse  vide- 
tur  democratia,  quae  nunc  (  dico  autem  talem  in  qua 
dominus  populus  etlegum  est)  ,  ad  consiliari  melius- 
que  ipsum  lacere,  quod  quidem  in  praetoriis  in  oli- 
garchiis.  Statuunt  enim  damnum  iis  quos  volunt  ju- 
dicare,  ut  judicent,  demotici  autem  mercedem  ege- 
nis  ;  haec  autem  circa  congregationes  facere  :  con- 
siliantur  enim  melius  cominuniler  consiliantes  : 
omnis  populus  quidem  cum  insignibus,  isti  autem 
cum  multitudine. 

Expedit  autem,  et  eligibiles  esse  consiliarios,  vel 
sortiales  aequales  ex  partibus. 

Expedit   autem,    si   excedant  multum  secundum 
mu  Ititudinem  demotici  super  politicos,  aut  noo  om- 


hwc  judiciae86e  tradita,  vel  nouuulliii  oiauia  :  verln 
giatiu,  uui  cuiduui  iiiagistratui,  uiit  (iluiibus,  vel 
aliisalia;  vel  uuauulla  euiuai  uaiaibus,  iioiuiuilu 
vero  auaauliib.  Oaiaeii  igitur  civeb  de  iiiiiiiibuM  rebu» 
«Itttueie,  [iii(iuiuie  enl  :  taleui  eaim  («quulitttteai  re- 
quirit  [to|iuluii. 

ijuiit  auteiumodi,  quibus  omoesde  rebus  omnibus 
litutuaat,  cuaqilureii  :  uaiiii,  ut  liiiigiili  vicissim,  aon 
uaiae»  aimui,  atatuant  :  ul  lit  iii  rejtublica  a  'l'elecle 
Mileiio  iubtituttt  :  (et  vero  ia  uliiii  rebus[iubiici8 
coUBuitant  rnttgi»tratuuiii  collegia  iii  uuuia  coacla  ; 
laugistrutuii  auteui  obtiaeat  oiuuen  vicisuim  cives  e.x 
tribubus  et  (lurticuiiti  civilatis  [trorsu»  miaiaiis, 
doaec  ad  omiies  [lerveatuai  sit  :)  cuaveuiuat  auteiu 
oinaes  soluai  de  legibus  fereadis,  et  iis  do  rebu», 
qiia;  ad  leqiublica',  udiaiaiHlratiitaeai  pertiaeat;  et 
ut  ea  audiant,  qua!  a  aiagistralibus  ediciiatur. 

Alius  aiudiis  :  ut  uaiiies  coiifcrti  sttttuant,  sed 
conveaiuiit  tuatum  cuaiitioruia  diebus,  el  ad  luugis- 
tratus  creaiidos,  et  ad  leges  scisceadas,  et  quiiai  de 
bello  et  pace  ugcaduia  e»t,  et  ad  ratioaes  rerum  In 
aiugistralu  ge.-ttaruia  re[ieteadas  :  de  ceteris  autem 
aiUKistratus,  iit  cuique  negutio  proaosili  sunt,  sive 
lecti  ex  omiiibu»,  sive  8urlitoca[)ti,  deliberent.  Aiiua 
uiodus,  ut  cive8  ud  laagislratus  creandos,  et  ratioueu 
a  aiagistratibus  repeteudas  conveaiant,  et  quum  de 
liello  ac  societate  belli  dcliberaturi  sunt  :  cetera  a 
magistratibiis  transiguntur  :  qui  quideui  magistratus 
a  populo  sint  elecli,  tot,  quol  eliguntur  rectiua. 
Tales  autem  sunt  ii  qui  uon  nisi  ascientibus  et  usii 
peritis  geri  [lossunt. 

Quartus  modus  est,  ut  omnes  de  rebus  omnibus 
congregati  deiibereut;  magistratus  vero  niilla  de  re 
decernant,  sed  taiitum  seiitentiam  suam  anquirendi 
causa  ante  inter(>ouant  :  quo  luodo  poteututui  et 
mouarchiae  tyrannica;  (iroportioue  res^jondere  dici- 
miis.  ili  igitur  oaines  uiodi  sunt  democratici. 

Quosdam  vero  de  omnibus  statuere,  oligarchiu! 
proprium  est.  Jlabet  porro  etiam  hoc  dilferentiaa 
plures  Quum  enimex  niediocribus  censibus  et  deii- 
guntur  magistratus,  et  sunt  plures  propter  census 
niediocritateai,  neque  quicquam  eorum,  quae  vetat 
iex,  inovent,  sed  legem  sequuutur  ducem;  et  ei,  qui 
ceusuni  legeprajfiuitunibabeat,  iicet  ad  rempublicam 
accedere  :  oligarcbia  baec  talis  quidem  est,  sed  poli- 
tia;  similis,  quia  uiodum  servat.  Quum  vero  non 
oinnes  consilii  (lublici  sunt  participea,  sed  eliguntur, 
et  tamen  ex  lege  imperant,  hoc  ita,  ut  et  superius, 
ad  oligarcbiam  [^ertinet.  At  quum  ii,  pencs  quos  est 
consultandi  potestas,  se  ipsi  leguntet  creant,  quum- 
que  filius  in  locum  palris  succedit,  et  quum  leges 
sibi  subjungunt;  non  se  legibus  :  haec  reipublicae 
ordinatio  oligarchia  sit  necesso  est. 

Quum  autem  partitionequadam  facta  de  nonnuliis 
rebus  statuendi  potestatem  et  jus  habent  nonnuUi, 
verbi  gratia,  de  bello  et  pace  et  de  rationibus  repe- 
tendis  omnes  ;  de  ceteris  rebus  magistratus,  hique 
electi  aut  sortito  facti  :haecauidem  reipublica;  forma 
aristocratia  est.  Sed  si  de  aliquibus  rebus  statuere 
possint  magistratus  electi,  de  aliquibus  sortito  fac- 
ti ;  et  qui  sortito  fiunt,  vel  simpliciter  sumantur  ex 
omnibus,  vei  ex  iis  qui  ante  meliores  judicati  sunt; 
vel  communiter  et  electione  et  sorte  fiant :  haec  rei- 
publicae  administratio  partim  aristocratia  est,  nartim 
ipsa  politia.  Distinctum  igitur  hbc  modo  est  iu  quod 
in  civitate  consultationi  praeest,  spectatis  reipublicae 
administrandae  formis  ;  et  gubernatur  unaquaeque 
reipublicae  forma,  ut  supra  dictum  est. 

Conducit  autem  ei  democratiae,  quae  maxime  hoc 
nomine  digna  videtur,  (lalem  democratiam  dico,  in 
qua  populus  habetpotestatem  et  dominium  etiam  in 
ieges,  )  quo  melius  in  senatu  deliberent,  facere  id 
quod  fit  in  oligarchiis  de  judiciorum  ratione  :  mul- 
ctam  enim  iis  irrogant,  quosjudicandi  munere  fungi 
volunl,  ut  eo  fungantur ;  at  democratia  egentibus 
mercedem  decernit  :  et  hoc  idem  in  concionihus  fa- 
cere.  Melius  enim  consultabunt,  si  consultent  om- 
nes  communiter ;  multitudo  quidem  cum  optimati- 
bus,  hi  vero  cum  multitudine.  Expedit  autem,  eos 
qui  consultandi  munus  obibunt,  aut  suffragiis  creari, 
aut  sortito  fieri  aequaliter  ex  membris  civitatis.  Ex- 
pedit  porro  illud  quoque,  si  cives  popuiares  politicos 


UMKil  IV. 


Mi 


iiiliiiK  itnnt    nicrrrdciii,  ni<iI    i|iiiil  ('iiiiiiiiniiKiirnll    nil 
iiiiillilmliiiiMii  tiitit^iuiiiii,  niil  I1X  Hiii'li<  fiii'i<ro  iiliiritn. 


Iii  iili^nrrhui*  niilnii  niil  |>i'ii'i<li^i  i|iiohiIiiiii  i>\  iiiiil 
liliiiluii<,  niil  [>i'a'|iMi'aiil(<)i  |iriMi'i|mtiiiii,    vcliil  iii  i|iii 

tlllH(hllll   |l(llilliH  (<hI,  I|IIIIH    VlirMlll  lllll-llliHHUH    vi<l    lc^iit 

i>tirvn(iir(<H,  di^iin  iK^^iilinri  iIi<i|iii)iiih  iilii|iii<  inli  |ini<- 
rdiiHilinvcriiit ;  su'  (<iuiii  |iiii'liri|iiiliit  |iii|>iiIiih  cu  i|uiiil 
OHt  i'(iiiHilinri,  ('iHiilvcic  iiiliil  |iiiti'ril  riiniiii  i|iiii<  cirrii 
|i(ililinin. 

Ailliiio  («ndoiii  H(>iil(>iiliiir«  |io|iiiliiui,  aiit  iiiliil 
('oiilrnriiiiii  iin,  (|iii  iiifcriiiitiir;  uiil  coiiHiliHriiH  (|iii- 
(Ikiii  li'a(l(>r(<  ouiiuliiiii,   cuiiHilinri  i|iiiilciii   |iriiii'iiicH. 


1<U  o|i|iosiluiii  ,'uilciii  cjiis  (|iioil  Itl  iii  poliliii», 
(i|)orl(>l  luc(>r(>.  Alis(iiv(>itl(>iit  (iitiil(>iti  iMiiiii  pcr  scii- 
ttMitiiitit,  ilotiiituitii  ojiortct  faccrc  iittillititiliitctit  : 
coiKlciiiiinttlciit  aitti<tit  |icr  H(>titi>iiliatit,  iioiiilotiiittaitH, 
stid  rcfcnitur  rursittii  ad  |>riticiiics.  Iit  iiolitiis  ciiim 
(^oiilrn  facitiitt.  Pniici  cuittt  iilisolv(iitl(>s  iiiiidcm  do- 
iiiiiii;  ci)iid(>iiiiinitU<s  niilem  uou  domiui,  sed  redu- 
cetiir  nd  |iliires  sciiiper. 


liiiiKii  iiiiinnro  Mtiiicnuit,  uul  iuiii  oniniliuinii^rmdntii 
dnrc,  HKil  tuiii  iiiiilttH,  (|iiuiii  iiiiiltl  ('iiiii  iiiiillitiidiiin 
itoliiiiiiiii  loiiiiiiciiKii  i|ii(iilnui  coiii|inrnri  (|iirnnl,  nul 
|i|itr(<ii  Hort(<  cliKcr". 

Iii  (iliKnrcliiiH  uiitciii  iitiln  i**l  niil  iidiiiiuIIo*  nt 
iiiiilliliidiiic  cli^crc,  uiil  •'itriuiii  ulii|iiniii  i  iiiiHtiliicro 
tuli>iii  i|iiuliA  cHl  iii  i|iiiliitHilniii  ri*liiiHjiiililii'iH,  i|iiim 
|iroliiil()M  (|ini*i-iiiiHiiltatiin*n^  ct  iioiiiii|iliylni'nH(l«'Kiiiii 
ctiHlodiiH)  iiii|icllaiit,  cl  (1(1  iiH  Htatiicrc  nr  dcr«riii)ri*, 
ilc  i|iiiliitH  lii  aiitii  ('.oiiNiilturiiit.  hic  ciiiiii  |)o|iiiliiii  crit 
coiiHiillutidi  coiinurH  ol  |inrtici;|iH,  iii>i|ii))  (|iii('.i|iiniii 
niiii  n!Hciiid(<n<  polcrit,  (|iiii-  nd  n<i|iiil)lii'ii-  ndiiii- 
itiHtrnlioiiciii  pcrtiitciit.  l'ni<tcn!H  niil  cndciii  divcr- 
ttcrc,  populiiiti,  ntit  tttliil  ('oiitniriiiiii  iin  dccitrni-ri) 
(jiiiii  ud  citiii  ntfcrcitliir  :  hiiI  c.uui  omnibuii  (|ui- 
(lciii  dclilicrutioitcm  iti  concioni*  coiiiinunicnre,  Hcd 
HoliH  iiiaKiHtrutiliiiH  coiiHiiltandi  potcHtntcui  fncern. 

Kt  coiilrariiiiit  (>Jiis  i|iiod  lit  iii  poliliiH,  fnciniiduin 
(>st.  Popiili  cttiiii  nliHolvciido  rulH  dclicl  csne  niicto- 
rilUH,  iii  coitdciiiiiHiido  itoii  dcliel  esne  ratn  :  sed  pro- 
vocntio  sil  ud  i<()s  iiiHKtslrntun,  (|ui  reipulilicu!  |)ra*- 
Htiiit.  Nniii  iit  [loliltiH  faciitnt  ordiiic  iiivcrsii  :  pnucn- 
ritiii  ciiiiii,  si  (|ttiileiii  ahsolvcrtiitt,  rata  cst  nucto- 
ritn.s  :  siu  condciitiianiiit,  ruta  iiou  eitt;  eed  provo- 
catio  aeuiper  est  nd  plurimos. 


Postqnam  riiilosoplms  detormiiiavit 
qiiaTcsptililicaosl  oplima,  et  qiia»  ct  qua- 
lis,  quiltus  ot  (lualibtis  oonvouiat,  ilotcr- 
minat  tlo  qnibusilam  partibns  reipublioai, 
scilioet  dc  oonsiliativo  ct  dominativo  et 
jndioativo.  Et  primo  dat  inteutionem 
suam.  Seoundo  prosequitur,  ibi,  «  Do- 
minaus  est  etc.  »  In  prima  dicit  qnod 
postquam  detcrminatnm  est  de  nnaqua- 
que  republioa  et  in  communi  et  divisim, 
oonsequenter  diocudum  est  de  quibusdam 
ex  quibus  pendet  consideratio  dctermi- 
natorum.  Etdicit  «  rursus,»  qnia  in  tertio 
fecit  mentionem  de  ipsis,  et  accipendum 
est  prinoipium  conveniens  illis,  soilicet 
quod  sunt  tres  partes  rerumpublicarum 
de  quibus  studiosus  legislator  debet  con- 
siderare  et  couferre  secuudum  rationcm 
de  illis.  Illis  euim  boue  se  habentibus, 
necessarium  est  rempublicam  bene  esse 
ordinatam  et  male;  et  secundum  diffe- 
rentiam  istorum  ad  invioem  necesse  est 
respublicas  ditTerre,  quia^per  ista  distri- 
buitur  respnblica  qua?  est  ordo  princi- 
pantium.  Istorum  autem  una  pars  est, 
quae  consiliatur  de  communibus  civitatis. 
Alia  est  qua;  versatur  circa  principatus  : 
et  hoc  est  quos  oportet  esse  principes,  et 
quorum  debent  esse  domini ;  et  qualiter 
assumuntur,  utrum  per  sortem  vel  per 
eleotionem.  Tertia  pars  est  quae  versatur 
circa  judicia. 
Deinde  cum  dicit  «  dominans  autem  » 
Prosequitur;  et  primo  de  consihativo. 
Secundo  de  principatu,  ibi,  «  De  consi- 
liante  etc.  »  Tertio  de  judicativo,  ibi, 
«  Reliquum  autem  etc.  »  Prima  in  duas. 
Primo   tangit  de  quibus  consiliantur  iu 


communi.  Secundo  proscquitur  de  ipso 
consiliativo,  ibi,  «  .Neccssarium  autem 
etc.  »  Iii  prima  dicit  quod  dominans  in 
civitato  consiliatur  de  bello,  ufrum  bel- 
landum  sit  vel  non ;  et  de  pace,  ntrum 
pax  debcat  fieri  cum  adversariis  vcl  non. 
Consiliatur  etiam  de  propugnatione  et  do 
dissolutionc,  utrum  simul  vel  separatim 
debeat  pugnare.  Iterum  consiliatur  de 
legibus  qualiter  sint  ferenda^.  Consiliatnr 
etiam  de  morte  alicnjus,  utrum  expediat 
aliquem  qui  fuit  contra  civitatem,  inter- 
fici  vel  relegari.  Iterum  de  populatione 
qualiter  debeat  fieri  si  indigeat  civitas 
populari,  et  ex  quibus.  Iterum  qualiter 
*  principantes  debent  eligi  et  corrigi. 

Deinde  cumdicit  «  necessariumautem  » 
Prosequitur  de  ipso  consiliativo  dccla- 
rando  ejus  consiliativum  cui  competat 
reipublicae.  Et  primo  ponit  divisionem 
unam.  Secundo  osteudit  quibus  rebus- 
publicis  competant  membra  ipsius,  ibi, 
«  Omnes  igitur  etc.  »  Inprima  dicit  quod 
necessarium  est  ,  aut  omnia  judicia 
dare  omuibns  civibus,  ita  quod  omnes 
cives  de  omnibus  judicent;  aut  quibus- 
dam  omnia,  sicut  principanti  uni,  aut 
pluribus  si  sint  plures  principantes;  aut 
alia  aliis,  ita  quod  quidam  judicent  de 
quibusdam,  alii  de  aliis ;  aut  de  quibus- 
dam  omnes,  aut  quidam  de  quibusdam. 
Deinde  cum  dicit  «  omnes  quidem  » 
Ostendit  primo  quibus  oompetantmem- 
bra.  Secundo  determinat  quaedam  con- 
venientia  quibusdam  rebuspublicis,  ibi, 
«  Expedit  autem  etc.  »  Prima  adhuc  di- 
viditur  in  duas.  In  prima  ostendit  qui- 
bus    rebuspublicis    competant    membra 


aiti  POLITICOriUM. 

prieilUtla.  Kt  ilividitur  lii  tres.  I*riirn)  eiiim  vel  de  pace,    similitcr    quando    (lehent 

osteiiilit   (inis   inotius  coinijetit   pojiuluri  fleri     correctiones    ()rinci[)anlium.     Alia 

statui.   Secuutlo    cuin    dicit,    «    Ijuidam  vero  dimiltunlur  principaliltus  (|ui  assu- 

autem  etc.  »  (|ui  [)aucoruin  statui.  Tertio  mendi  sunt  vel  per  eleclionem  vel  [ler 

quis    o[)timatnm,    cum  dicit,  u    tjiiando  sortem.  Kt    competit  secundo  modo  po- 

autem    etc.  ■'  Adtiuc   [trima  in  duas.  In  [)ulari    statiii     in    ([uo     mnltitudo    non 

prima  taiiKit  ([uis  inodns  com[)(!tut  popu-  lialxjt   suincientes    divitias  ;  idtjo  oportet 

lari  statui.  In  sijciinila  cum  dicit,  ((  Sunt  principatum  cominittere  alit^nihus. 

autem  modi  etc.  »   suhdividit  ipsum  de-  Deiiide  cum  dicit  «  alius  autem  » 

clarando  (|uis  (|uihus  inodis  ejus   conve-  1'onit  t^utium  inodiim  ;    (!t    dicit  quod 

niat.  In  [)rinui  dicit   (|uod  ad  [)()[)ularem  tortius  modiis  est  ([iiando  omncis   convc- 

statuin  [itatintd,  (|uotl  omn(;s  judicent  et  iiiunt  in  ina^nis,  siciil  in  correctionihus 

deliherent  deomnihus.  Kt  ratio  hiijnsest,  [)rincipum,ettamen  dehet  tractaridehello 

quia  favens  popiilo  inteiidit  a-qnalitatcm  :  et  de  [)Ugnatioiie.  Alia  autemdimittuntur 

hoc  autcin  videtur  esse  aM[ualitas   ([uod  prin(d[)ihus  ([ui   eli^nntur  a  ([iiihuscum- 

omnes  attingantad  ju(liciuin(l(!oiniiil)US  :  ([ue  qui  sciunt  princi[)ari.  Kt  dillert  isto 

quare  iste  modus  pertinet  ad  popularem.  modus  a  primo  ;   quia  in  primo  non  eli- 

Deinde  cum  dicit  «  sunt  autem  »  f^untur  principantes   ex  quihuscumque, 

Suttdit   moiliim  istum;  (;t   dividitiir  in  sed  in  isto  eliguntur.  Iste  aulem  modiis 

quatuor,   secundum  qiiod  ponit   ([uatuor  competit  tertio  modo  [)opulari  statui,  in 

modos,  declaraiis    ([uihus    modis   popu-  quo  assumuntur  principes  exquihuscum- 

lari  statui  competunt  illi  modi.  Secunda  que. 

ihi,  ((   Alius   autt^m  modus  etc.  »  Tertia  Deindocum  dicit  <(  quartus  autem  » 

ihi,  ((  Alius  autem  inodus  est  ut.  »  Quarta  Ponit  quartum  modum;  ct  dicit  quod 

ibi, «  Quartus  aut(!m  modus  etc.  1  In  prima  quartus    modus   cst  quando    omnes   de 

dicit  quod  ejus,  quod  est  omnes  judicare  omnihusconsilianturct  judicant,  itaquod 

de  omnibus,  [)lurcs  sunt  modi.  liius  est,  niliil   omnino  dimiltitur  principantihus, 

quod  omncs  attinf,'aiit  ad  judicia  omnia;  sed  solum  rcferrc  :  sic  aulcm  est  in  ul- 

sed   ([iiod  non  omncs  simul  convcniant,  timo  modo  popularis  status,  in  quo  mul- 

secundum  partem,  sicut  accidit  in  repu-  titudo  principutur.    Et   ideo  iste  modus 

blica    Milesii    et  in  aliis.  De  ([uibusdam  quartus   compctit  quarto  modo  populari 

enim    rcbuspuhlicis  consiliantur  princi-  statui,  qui,  ut  dictum  est  superius,  pro- 

pantes.  Convcniunt  autem  omiies  secun-  portionahilis  est  ([uarto  modo  paucorum 

dum  partem,  ut  secundum  trihus  et  par-  statui,  qui  quidcm  est  potcntatuspropor- 

tes  minimas,  ita   quod  modo  vadit  una  tionahilis   monarchiai   tyrannicae.    Sicut 

pars,  cras  alia,  ita  quod  non   sit  aliqua  cnim  ista  monarcliia  tyrannica   pessima 

pars  quai  non  attingat  ad  civilitatcm.  Iste  cst,  ct  ctiam  hipc  paucorumpotentiapes- 

autem  modus  compctit  primo  modo  po-  sima  interaliasspeciesejus,  itaistequar- 

pulari  statuisecundumquemprin(!ipantur  tus  modus  popularis  status  pessimus  est 

agricola^  habentes  divitias  mcdiocres,  et  inter  omnes  modos  popularis  status.   Et 

secundum  leges  non   secundum  voluri-  ulterius  concludit  quod  omnes  isti  modi 

tatem.    Tales  enim  non  semper  possunt  sunt  de  statu  populari,  quia  conveniunt 

venire,  quia  habent   vivere   de   agricul-  popularis  status  raodis. 

tura,   circa  quam   oportet   eos  laborare.  Deinde  cum  dicit  ((  quidam  autem  » 

Et  ideo  necessarium  est  cos  venire  secun-  Ostendit  quis  modus  cst  paucorum  po- 

dum  partem  :   aliquando  tamen  oportet  tentiae  ;  et  dividitur  in  duas.  In  prima  po- 

omnes  venire  simul,  ut  quando    debet  nit  modum  mixtum.  Secundo  ponit  mo- 

ferri  lex   aliqua  :  similiter  quando  debct  dos   pure   paucorum    dominantium,  ibi, 

tractari   de   his,   quae  pertinent  ad  rem-  «  Quando   quidem  etc.   »    In  prima  dicit 

publicam  etiam   quanclo    debent    audire  quod  quando  aliqui  consiliantur  de  oni- 

responsiones  a  principibus.  nibus,  est  modus  paucorum.  Et  iste  mo- 

Deinde  cum  dicit  «  alias  autem  »  dus  dividitur  in  plurcs  :  quando  enim  de 

Ponit  secundum  modum.  Et  dicit  quod  omnibus  consiliantur  aliqui    divites  non 

secundus  modus  est    quod  omnes  con-  habentes  divitias  excellentes,  sed  medio- 

veniant  simul^  et  hoc  in  magnis  solum,  cres,   et    sunt  plures  secundum   multi- 

sicut   in  electione  principis    vel  princi-  tudinem   hahentes    hujusmodi   divitias, 

pantium,  et  quando  debet  lex  aliqua  da-  ct   principantur    sccundum    legem,    ita 

ri,  similiter  quando  debet  tractari  de  bello  quod  legem  non  possuntmutare,  nec  fa- 


MIIKIl  IV. 


:)27 


rrn^  (pia'  pntliiln"!,  scd  t'\r(|ni  ni  iniii' 
|ii\i'cipit,  ot  possiint  atlinKi'1'*'  •')•!  pfiiui 
paliiiii,  tiiiic  rst  tiniis  niotliis  paiK-onitii 
(loniiiiatitiiiiii,  s(mI  civilis  (vst  pi-i)pi(<r  iiki 
(lcralas  |ial)(<i'(^  divitias.  Talcs  (niiin  incilii 
siiiil  iti  civilal(^  :  rcspnlilica  aiilciii  c\  inc- 
(liiscst  :  i|iiai'(<  istt^  inoilns  ini\lns  cst  c\ 
pmicnniin  statii  (M  rcpnlilica. 

J)(riiuU<  cnnulicil  <(  ([iiando  (|uitlctn  » 
Tanfj:it  alios  inoilos  pancot-ntn  stalns 
pnr(\  Kt  (rK-il  (|iio(l  (piatulo  noii  otnncs 
(livitus  coiisiliantnr  (lc  oinnilins,  s(ul  (|ni- 
(lain  olccti  ditiorcs  priorilnis  cl  principan- 
tnr  sccniidiitn  It^^-^Mii,  panctirnin  potcn- 
lia'  cst;  ct  (iiiando  adluic  ditiorcs  |)t-iiK-i- 
pantur  oinnihus,  ot  cousiriantur,  cl  pau- 
cioros  ct  halicnt  potcstatcin  crtf;:cndi  illos 
(lui  dcticiiint  in  ])rincipatii,  ct  lilii  cornin 
succcdiinl  iii  [irincipalu,  scd  atliinc  priti- 
cipautur  socuudum  logom ;  vcl  (]uau(lo 
principautur  pauciorcs  (|uam  priiis  ot  di- 
tiorcs,  ot  princi|)antiir  non  scciintlum 
Icgom,  sod  sccuiidiim  suas  soiitcutias,  ila 
quod  domini  sunt  legis,  quia  possunt 
forro  logom  vol  mutarc  tunc  cst  paucorum 
potontia  sccuntliim  divorsos  modos  ejus. 
Doindo  cum  dicit  «  quando  autom  » 
Ostondit  quis  est  modus  optimatum. 
Et  circa  hoc  duo  facit.  Primo  enim  tan- 
git  quis  modus  est  optimatum  pnre.  Sc- 
cundo  cum  dicit  (t  (juod  si  de  quibusdam 
electi  etc.  »  ostendit  quis  est  mixtus  ex 
paucorum  et  optimatum  statu.  lu  prima 
dicit  quod  quando  omnes  consiliantur  de 
quibusdam  magnis,  sicut  de  pace,  utrum 
debeat  fieri  cum  adversariis,  et  de  bello,* 
et  de  correctione,  et  alia  permittuntur 
principantibus,  qiii  sunt  accipiendi,  vel 
per  sortem,  vel  per  clectionem,  modus 
est  optimatum,  vel  civilis  :  quia  enim  ma- 
gna  sunt,  et  periculosa,  magnam  inimici- 
tiam  habent.  Majorem  vero  inimicitiam 
habet  aliquis  ad  paucos,  vel  ad  aliquos, 
quam  ad  totam  multitudinem,  quia  divi- 
ditur  inplures,  propter  hocminor  est  ad 
singiilos.  Et  ideo  in  talibus  omnes  de- 
bent  judicare.  In  aliis  judicare  possunt 
principes,  in  quibus  non  sunt  magna  pe- 
ricula. 

Deinde  cum  dicit  ((  si  autem  » 
Ostendit  quis  modus  mixtus  est  ex 
praecedenti  et  civili;  intendens  dicere 
quod  si  dequibusdamomnes  consilientur 
sicut  de  magnis,  de  ahis  autem  princi- 
panles,  qui  assumuntur  per  electionem  : 
aut  si  contingat  quod  de  quibusdam  eli- 
gantur  aliqui  principantes  per  sortem,  et 


lioc  vcl  coininniiilcr  c.\  (piil)iiH(-iiriKpic, 
si-ili(-cl  iiidill'ci(-iilcr,  vcl  iisHiiinantnr  cx 
alitpiiliiiH,  prins  iiKpiisito  cl  fa^-td  jiidicid 
vcl  scrntiniodc  illlH  c.x  (piiliiiH  (i.HNiniK;ii(li 
siitil  pcr  sortcm  vcl  si  aNHUMi.inlnr  dc 
otiiniliiis  p(;r  (doctioiicm,  lioc  p^Mtiiict  ad 
opliinaliiin,  v(d  nMnpnlilicam  :  (|U()(l(!uim 
por  oloctioiiom,  (^t  ox  (piiliiisdam,  opti- 
inatuiu  csl  :  (jiiod  aiitctn  [icr  sort(Mn,  ma- 
gis  (ivilc  cst.  ril(M-iiis  coiK-Jiidit,  ([iiaMi 
rcca[)ittiiaii(lo,  ([iiotl  consiliativiim  ilv.  (mh 
(|ua'  ()rdiiiantura(lrom|)til)licam,  lialiotdi- 
vidi,  si(Mil  dictuin  ost,  ct  (jiuclilict  r(!S[)U- 
blica  dispoiiitnr    ct   rcgitiir   (-onsilialiv(j 

S(M-lltldlltll    IllodlllU    (11(111111. 

Doindo  cum  dicit  h  expedit  autom  » 
Dctorminat  (jua'(lam  (.'X[iodiontia  rclius- 
[)ul)lici.«  (|uil)usdfim,  scilicct  [lojiulari,  ot 
[laiicorum  slatiii.  Kt  [irimo  taiigit  oxpc- 
diontia  jiopularis  status.  Secundo  pauco- 
i-iiin,  ibi,  (t  In  oligarchiis  autcm  etc.  » 
Prima  in  tros,  socundum  (juod  [lonif  tria 
cxpodiontia.  Sccuuda,  ibi,  »  P^xpodil  au- 
tom  etc.  »  Tertia,ibi,  (t  Kxpedit  autem  si 
oxcedant  etc.  »  In  prima  dicit  quod  po- 
[)ulari,  qua^maxime  apparetosse  popula- 
ris,  sicut  est  quarta  specios,  iu  qua  popu- 
lus  totus  dominafur  non  secundum  le- 
gem,  sed  secundum  sententiam,  expedit 
et  mol'us  est  faccre  illud  quod  observatur 
in  judiciis,  et  in  paucorum  statu  :  scilicet 
quod  divitibus,  si  non  conveniant  ad  ju- 
dicium  et  congregationem,  ordinetur 
damnum  magnum  :  pauperibus,si  veni- 
rent  ad  congregationem,  merces.  Et  ra- 
tiohujusest,  quia  si  venerint  et  divites 
et  pauperes,  mehusdeliborabunt  et  sanius 
omnis  populus,sciIicetdivitibus,  et  econ- 
verso.  Quod  enim  non  videbunt  divites, 
videbunt  pauperes  et  e  converso.Kt  tunc 
quoniam  communiter  deliberabunt,  com- 
muniter  exequentur.  Propter  quod  expe- 
dithuicspeciei  populariordinare  divitibus 
damnum,  si  non  venerint  ad  congrega- 
tionem  :  pauperibus  mercedem,  si  vene- 
riut. 

Deinde  cum  dicit  <(  expedit  autem  » 
Ponit  secundum  expediens,  quod  com- 
petit  aliis  ab  ultimo  modo  populari.  Et 
dicit  quod  expedit  populari  statui  quod 
ad  considerandum  vel  judicandum  eligan- 
tur  aliqui  de  omnibus,  ut  tot  de  divitibus 
tot  de  pauperibus,  tot  de  ista  turba,  tot 
de  alia  ;  vel  tot  de  isto  vico,  tot  de  alio  ; 
ita  quod  semper  conservetur  eequalitas  ; 
ut  quot  assumentui'  de  quibusdam,  tot 
assumantur  de  aliis  secundum  aequalem 


32H 


iMn.rncouuM. 


j)i'o(»ortioneni.  Kt  latio  i!st,  (luia  niflius 
ext'(|uuntui'  (li^litterutioucH  «'t  inaKii^  cou- 
cordeit  erunt. 

Deiiulu  niin  du-it  u  fxpnht  autcin  >< 
Fonil  tiTtiuin  t'.\(>t'iliuns;  nt  vitlctur  nsso 
cautelu  cuntru  uli(juid,  ({uod  ()osset  dici 
coutru  ()riinuiat'.\(it;dit'n8.  Dicetjuturuniin 
quod  incrcus  urat  danil.i  ()au()tu'il)U8  ,  si 
vunircnt  ud  longrt^gationfin.  l'otust  au- 
tuin  dici  ({uod  non  ust  hoc  ux()udit!ns; 
quia  tunc  inulti  vuniunt;  uttunc,  cum  sint 
plurus  quuin  divitus  dulihurahunt  sucun- 
duni  t|iU)d  ()lucul)it  uis,  ut  nolunt  illud  oh- 
survuri,  ct  sic  uril  dissunsio.  Conlra  hoc 
ponit  ux(judiun8;  ut  dicit  quod  si  puupu- 
res  secundum  multitudinum  uxcudant  vi- 
ros  civilus,  sicut  mudios  t!t  insif,Mius,  aut 
quoscumquu  alios,  tunc  non  ust  danda 
mercesornnihus.nisi  sucundum  pro()ortio- 
nem  ad  multitudinem  divitnm,  uut  mul- 
tos  oportut  privuruconj,'rugutionti. 
Duindu  cum  dicit  ((  in  oligurchiis  » 
Tungit  cuutelus  convenientus  [)aucis. 
Et  dividilur  in  ires,  secundnm  quod  tan- 
git  tria.  Sucunda,  ihi,  »  Adhuc  uamdum 
etc.  »  Turtia  ibi,  ((  Et  oppositum  autum 
ejus  quod  etc.  »  In  prima  dicit  quod  ad 
hoc  quod  bene  consilientur  faventes  pau- 
cis,  et  consilium  eorum  sit  firmum,  o- 
portet  quod  voccnt  aliquos  ravunttis  po- 
pulo,  sive  aliquos  de  pO[julo,  sicut  iilos 
qui  prseeminent  aliqualiter  populo,  sicut 
est  in  quibusdam  rebuspublicis,  qui  vo- 
cantur  priumissi,  vel  servatores  legis  ;  et 
traclare  cum  istis  de  illis,  de  quibus  fa- 
ventes  paucis  consiliati  fuerunt.  Et  ratio 
hujus  est,  quia  populus  isto  modo  par- 
ticipabitconsiliativo  ;  ut  quoddeliheratum 
fuerit  isto  modo,  multitudo  non  poterit 
dissolvere,  sed  potius  exequentur  una 
cum  paucorum  potentia. 

Deinde  cum  dicit  «  adhuc  eadem  » 
Ponit  secundamcautelam.Etdicit  quod 


ud  hoc  ({uod  consilinm  puucorum  sit  flr- 
muin,  oportut  puinos  in({uiruru  suntun 
tium  populi,  vul  opinionum  ({uai  est,  ut 
tunc  sunttMiliuru  sucundiiin  stMitcntiam 
cjiis,  ita  ((U(j(l  (j(j[)ulus  ('aiiid(!ni  suntiiii- 
tiain  dicut,  ((iiaiii  (jauci  ;  aiit  si  non,  iiiiiil 
suntuntiunt  contrarium  ()0()ulo;  velt^iiod 
prin(i()us  consilicnlur  du  his,  quni  ad 
rum()iil)licam  ordinuntiir  ;  ut  fuiic  quod 
invt;ntiiin  ust  ()(!r  coijsiliuni,  trudut  oin- 
nibus  consiliuriis  populi ;  sic  eniin  sen- 
tuntia  paucorum  firmior  urit. 

Duindt!  ciim  dicit  «  «!t  op[j(jsitum  » 
l'(jnit  tcrliain  cautulain.  Kt  dicil  qiiod 
ad  hoc  quod  consilium  paucorum  flr- 
mum  sit,  oportut  eos  facure  opposi- 
tum  ejus  quod  flt  in  rupiihlica,  sci- 
licul  cum  (jauci  per  suntuntiam  duheant 
ahsolvere  aliquum,  quod  convoccnt  mul- 
titudinum  et  faciant  eam  dominam  in 
(lando  suntuntiam  [)i(j(jfer  hunuvolenliam 
hahundam.  Cum  autum  condemnubunt 
aliquem  ad  mortum,  vel  relegabunt,  non 
dent  potestatemmultifudini,  sed  potustas 
s(jliim  dimittiinfnr  principibiis.  Et  ratio 
hujus  est,  qiiiu  condemnatio  alicnjus  ad 
inortem,  vul  rulcgafio,  fit,  quia  conimisit 
contra  principantes  paucos  ;  populus  au- 
fem  contrarius  est  eis.  Si  igilur  darent 
[jotestatum  populo  in  condumnatione, 
velrelugatione,  et  contingerut  quod  po- 
[julus  absolveret,  autnontantum  puniet, 
quantum  deberet:  quod  est  inconveniens, 
ut  idco  non  debent  dare  potestatcm  po- 
pulo  supra  mortem  alicujus.  Sed  in  re- 
huspublicis  fit  e  contrario  ;  quia  absolven- 
les  sunt  pauci,  scilicet  principantes;  con- 
(lemnantes  vero  sunt  non  principantes, 
sud  plures,  sicutpopulus.  Et  tunc  conclu- 
dit  infentum  suum,  quod  de  principante 
consiliativo  in  rubuspublicis  determina- 
tum  sit  hoc  modo. 


LECTIO  XIII. 

De  magistratuum  numero,  auctoritate  ct  diuturnitate  considcratio  habetur\ 
et  quando  uni  an  pluribus  demandandi  sit. 


ANTIQDA. 


De  consiliante  quidem  igitur  el  dominante  utique 
politiae  determinatum  sit  hoc  modo.  Habitum  iis  est, 
quae  circa  principatus  divisij :  habet  enim  et  haec 
pars  politiae  multas  differentias,  quot  principatus,  et 
quorum  domini,  et  de  tempore  quantum  uniuscu- 
jusque  principalus:  ii  quidem  enim  sex  meusium,  ii 


RECEKS. 

De  ea  igitur  civitatis  parte,  quae  consultat,  et  de 
ea  penes  quam  est  moderandae  atque  admiuistrandse 
civitatis  potestas,  ita  sit  a  nobis  explicalum. 

Hls  autem  pro.xime  consequens  est  magistratuum 
distincta  atque  expiicata  partitio.  Insunt  eniiu  in  liac 
reipublicae  administrationis  parle  mullae  differeutiae, 


MIIKR  IV. 


im 


niiloiii  |ior  iiiiniiM,  li  ntilfiii  niiiiiialiiM,  ii  niiloiii  iliii- 
liMiihMCH  luriiiiil  iiriihipitliiH  |i«r|ii'liiiiiii  vrl  iiiiiUi 
l(<iii|i(iriH,  v(«l  iiciilriiiii,  itiul  i«a<|i(i  (<iim(I(<iii,  v(<I  iniii 
iMiiiiilcin  IiIm,  ii(t(l  iKMiicl  Hdliiiii.  Ailliiii'  iiiit(iiii  ilrcn 
iii>«liliitiiiii(<iii  |iriiii'i|inliiiitii  i'\  (iiiiltirt  (t|iiirl(<t  lirri 
«it  n  i|iiiliiiii,  iil  i|iiiiliti'r:   ilc  (iiiitiihiiH  ciiiiinu  ii|i(irtcl 

IKIMHO   (lividlirc  HCCIIItllltltt   l|ll(lt  C(llltill^'it   licri  lllil(|lll«. 

beiiiilu  uou|itui'u  ((iinlibiin,  (|unlu8  |i(ilitiiu  ux|iuiliniil. 

V.M  iitiloiii  iiC(|ii(<  racilc  lioc  (lctcriiiiiiiirc,  (|iimI(<h 
o|iortul  vdcnrc  |iritici|inliii«:  iittiltis  ciiitii  |irii<cc|it(i 
riliiiH  politicn  ('(iiiiiittiiiilitK  iitdi^ct:  |irii|ilcr  (|iiiiil 
(itiidciii  oiiiiiuii,  iiC(|tiu  cl(<('l(iti  iic(|iic  sortinlcrt  |i(iiicii- 
iliitii  |iriiici|ict>:  piitn  nnccrdotc!*  |iriiiio.  llnc  ctiiiii 
nllcriiiti  iili(|iiid  |irii<lcr  iiolilicos  priiiciiintiiH  |ioii(<ii 
(litiii.  Aillitic  ct  liistnliiitorcs,  cl  |ira'coiics  :  uliKniiltir 
ntitcitt  cl  lc^nli.  Sitiil  ntil(<iit  lia<('  i|iiiil(<tii  |iolitii'a< 
ciirartttit,  vcl  oitiiiiiiiii  civiiitii  nd  i|itatii(litiit  ii|iura- 
tiotKMii,  vcliit  (Itix  c\(<r('itiis  iiiililatititiiii,  v(<l  «(^cuii- 
ilttiii  |iarlciii  ^yiKccoiiottiiis,  vcl  iiiK-riiiioiiitis :  ii 
niitciii  (ccoiioitiicn' :  sicpc  ciiiiti  clif,'iiiil  fnititciiti 
iiiciisttralorcs:  lta>  utilciit  iiiiiiistcrialcs,  ot  nd  (itins 
ijtti  iili(|iiu  .almiidnvoritil,   ordiiiuiil  scrvus. 

Ma\iiiic  atilciii,  til  simplicitcr  csl  dicero,  priiici- 
palits  dicciiiltiiii  tios,  iiiiilitis  ciiiu  ultriluiitiir  cniisi- 
liari  do  nliiitiihtis,  et  jitdicnre,  et  pra'ci^icre,  et 
uiuxime  hicc:  pra^ciporo  ouiiu  uiugis  priucipntuuiu 
est. 

Sed  hn'c  dilTorunt  nd  opporluuilntes  (juidem  nihil, 
ul  esl  dicere  :  uoii  eiiiui  uiuiunni  jiuliciiini  fiiil  ul- 
tercaiititim  do  uoiuiue  :  liHliont  auteni  (|itoildniu  alitid 
iutelleclnnle  uofjotiuui.  Quales  ntileni  priucipnltis, 
el  (piod  necossnrii,  si  crit  civilns,  et  qiinles  uocessn- 
rii  ipiidoiu  iiou  opportuui  niiteiu  nd  studiosam  poli- 
linui,  mn^is  utii]tie  quis  dubilnt  ad  omnem  polilinm 
et  etiaui  ud  parvas  civitntes. 

lu  mnguis  eniiu  nlique  contingit  et  oportetunum 
ordinari  nd  iiiuim  opus  ;  uuiltosqtie  euiiu  coulingit 
ire  ad  [iriiicipatuiu  propler  uuillos  esse  cives,  ut  sit 
hos  quideui  interiuiltere  nitilto  tempore,  hos  au- 
tem  semel  priucipari.  Et  melius  unnmiiuodque  opus 
sortitur  cura  circa  uuum  intenla,  quam  circa  multa. 


lu  parvis  autem  necesse  congregare  in  paucos 
multos  principatus  :  propter  paucitatem  euiin  homi- 
uum  non  facile  est  in  principalibus  multosesse.  Qui 
euim  erunt  qui  hos  successive  suscipiunt  iterum? 

ludigeut  autem  aliquando  eisdem  principatibus  et 
legibus  parvee  cum  magnis.  Verumtamen  quidem 
indigeut  soepe  eisdem,  aliis  autem  in  multo  tempore 
hoc  accidit.  Propter  quod  quidem  nihil  prohibet 
multas  curas  simul  praecipere  :  non  enim  impediunt, 
et  ad  paucitatem  homiuum  necessarinm  principatus 
velut  obelischolychnia  facere. 


Si  igitur  habeamus  dicere  quot  necessarium  exis- 
tere  omni  civitati,  et  quot  non,  necessarium  quidem 
oportet  aulem  existere,  facile  autem  quis  scieus  hoc 
colligit  quales  principatus  congruit  congregare  in 
unum  principatum. 

Congruit  aulem  et  hoc,  non  latere  qtiales  oportet 
secundum  locum  principatus  de  mullis  curare,  et 
qualium  ubique  unuiu  principatum  esse  dominum  : 
puta  boni  orualus  esse,  unum  in  foro  quidem  fori 
pr.-efectum,  alium  autem  in  alio  loco ;  vel  ubique 
eumdem :  et  utrum  secundum  rem  oportet  differre 
vel  secundum  homiues.  Dico  autem  puta  unum  boni 
ornatus,  vel  puerorum  alium  et  mulierum.  Et  secun- 
dum  politias  autein,  utrum  differt  secundum  unam- 
(}uamque  eliam  genus  principatuum,  vel  uihil.  Puta 
in  democratia  et  oligarchia  et  aristocratia,  et  monar- 


(|ii(il  mn^iiilralui  niiie    ddlNiaut,  et  quarum    rerum 

pctinH  non  potnNlnH  cnHn  dclinnl ;  nl  ilo  lniii|t(irn,  i|iiaiii 
diiiltiriiiiiii  i|iiciiii|iic   ('rnc    (i|iort«nl:    Ulii    «niin  *«>• 
iiKiHlrcN,  nlii  lircvKtri*   ti<iii|iiiriii    Kpntio 
tiiH;  nlii    niiiiiioH,   nlii  (liiitiiriiiorcit   iiii. 
ciiiiil:)  «l  tilniiii  iiinKiHlrnltiH  pcriintiKtH    ■ 
lcnl  nii   (liiitiiriKiH,    nii  iiciilniiii,    nnd    iiii'|i<    .  ni 

itinMinlrntiiiii  ^(^rcrc,  nii  ikiii  oiiiideni  tjis  iiiBKKilratii 
riiiiKi.  i«eil  Hciiii<l  diiiiitnxnl. 

Priiitorcn,  (|ikiiI  nd  rnlioiiciii  coiiHtitiiciKlonitii  tnn- 
^iHlrnluuiii  ntliiint,  ei  (jiiiliuit  liuri  op(irl4;nt,  el  a 
(|tiiliiiit,  ul  (|tioiiio(l().  Nniii  di)  hiH  oiiiiiiliuii  uportct 
|iriiiiiim  di^ttiiiKUeru  ntijtie  o.xplicnre  po«no,  ijinit 
iiiodin  ('(iiiliiignl  tit  ileri  |toHHiul:  (leiiida  videre, (iiia- 
li<H  iiingii«trnttiH  (|iinliliiiH  rcipiildicir  foriiiiit  Hiiil  iitileii, 
ct  HiiigiiloH  nil  HiiiKulnit  nccoiiiiiiodnro.  Sed  iin  liuc 
i|iii'lom  delliiiro  fncilo  eitl,  (|iinlcH  iiinKi»trntU8  nppel- 
laiiili  Hiiit:  lUiiltiH  uiiim  pra^fectiH  civiliH  Hociolnii 
egct.  (,)iin|irit|il(!r  uoii  umiioit  ii  Hdiil  iii  umKiHtrn- 
tilitis  iiiiuicrniiili,  iKtque  (|iii  HuirrngiiH  c.renutiir, 
iici|tio  i|tii  rtortito  lltinl;  iit  primiiiii  HuccrdotcH  ;  lioc 
ciiiin  f;eiitiH  lioiuiiitiui  nliiiii  osse  n  civilituiH  mngi»- 
Irniiliiis  Htntiicitiliiiii  ost :  dciiide  chororiiiu  ducoH  nc 
iiingistri,  ol  |ira<coiics  ;  eligunliir  ctlcgnti. 

Siint  ntitem  ctirntiones  nliic  civilcH,  et  Iue  vel 
oiiinium  civittm  nd  nli([iinm  nctiouem,  ut  imperntor 
iis  omiiibus  (|iii  iiiililnnt  prn^est :  vel  pnrtis  civitatis, 
iit  mulieriim  priefoctus  aut  puorurum:  aliEe  8uul 
n'conomicffi  ;  stt>penuinero  enim  fnimeuli  uiensoreH 
logtintur:  nlio;  iu  ministerio  consistiint;  qtiibiis,  si 
copia  siippelnt,  servos  pra-ficiunt.  .Maxime  igilur. 
iit  simpliciter  et  generaliler  dicaiti,  iiiagislratiis  hi 
ilicondi  siint,  (]iiibus  de  ali([tiibus  rebtis  cousultnudi 
etjudicnndi  et  imperandi,  et  quideiii  hitjiis  rei  ma- 
xime,  munus  assiguatum  est.  Imperare  eiiim  ma- 
gistratus  proprium  magis  est  quam  illa  siiperiora. 
Sed  ([iiibus  nominibus  hrcc  appellentur,  uiliil  pro- 
peuiodum  refert  ad  vit<E  usum:  noudum  enim 
eoniui  qui  de  nomine  ambigunt,  controversia  iii 
judicium  veuit  :  verum  habet  aliam  scientiae  ipsi 
uecessariam  cognitionem. 

Quales  autem  magistratus,  et  quam  multi  sint 
necessarii  ad  id;  ut  sit  civitas ;  tum  quales  non 
necessarii  quidem  sint,  sed  utiles  ad  bonam  reipu- 
blicae  formam:  magis  dubitare  possit  aliquis, 
quum  in  omni  reipublicae  forma,  tum  in  parvis 
civitatibus.  Nam  in  magnis  fieri  et  potest  et  debet, 
ut  unus  magistratus  nni  rei  praepositus  sit;  fieri  enim 
potest  ut  multi  accedant  ad  magistratus  et  imperia. 
quiamulti  sunt  cives:  ita  ut  alios  magistrattis  diu 
intermittere,  alios  semel  gerere  liceat.  Tum  prcestat 
unicuique  actioni  curationem  obtingere  in  uno  ne- 
gotio  occupatam.  quam  multis  dislrictam. 

In  parvis  vero  multos  magistratus  ad  paucos  ho- 
mines  conferre  necesse  est.  Nam  propter  hominum 
paucitatem  non  est  facile  multos  in  magistratibus 
esse.  Qui  eruut  enim  ii  (lui  his  rursum  successuri 
suut?  Egent  autem  inter(ium  iisdem  magistratibus 
et  legibus  parvae  civitates  atque  magnae;  nisi  quod 
hae  quidem  saepenumero  egent  iisdem,  illis  vero 
longo  temporis  spatio  hoc  evenit.  Quare  nihil  obstat 
quonimus  multcE  curationes  uni  simnl  mandentur; 
non  enim  sibi  ernnt  mutuo  impedimento:  et  propter 
hominum  penuriam  necesse  est  magistratus  facere 
similes  instrnmentis  illis,  quae  candelabri  et  verri- 
culi  usum  simul  praebent. 

Si  possimus  igitur,  quot  omni  civitati  magistratus 
esse  necesse  sit,  et  quot  non  sit  quidem  necesse, 
sed  tamen  esse  ntile  sit,  dicere:  facilius  quis  his  co- 
gnitis  contrahat,  qui  magistratus  in  uuum  contrahi 
commode  possunt.  Oportet  antem  ne  hoc  quidem 
ignorare,  qualis  magistratus  pro  ratione  loci  mul- 
tarum  rerum  curam  habere  possit,  et  qualium  re- 
rum  ubique  penes  unum  magistratum  auctciritas  ac 
potestas  esse  debeat;  verbi  gratia,  modestiae  homi- 
num  in  officio  continendorum  utrum  in  foro  quidem 
penes  agdilem,  in  alio  loco  penes  alium.  an  ubique 
penes  eundem;  et  rerumne  ex  rebus  facieuda  sit  di- 
visio,  an  ei  homiuibus ;  dico,  utrum  debeat  unus 
esse  praefectus  disciplinae  publicae,  an  alius  puero- 
rum,  alius  mnlierum. 

Et  vero  ex  reipublicae  formis,  utrum  in  unaqua- 


3J0 


i»oLrncouuM. 


chiii,  ut  -in  siiit 

uoa  ei    '   ,  ij    -''t 

critiiii  quiiidiu  •■ 
divilibui    lii    i' 
Aut  e.iUl 

dUlU    tlHd      lilii.-|.:iii.i'i::     j 


1  i"'l 

1  -lo- 
3.  lu  uli«anliiu  autttui  ex 
«■'•fi  e«  litjeiis. 

iiii  eiiBteiitea,  et  liecuu- 
.,.<iluuiii     Etit  auteiu  ubi 


cuuferuut  iileiu,  et  ubi  (lilYKniiit  (ini^ter  liuc  :  bic 
quiiieui  euiui  ituu^ruit  iiiaffiio»,  liic  esiie  |>ai'Viiii 
eusiieiu. 


NoB  solum,  sed  et  niuKulareit  riuidein  stiiit,  velut 
qui  |iru;cuusukiui ;  liic  euitii  uuu  uuiiiucratiid  ;  cuiiiti- 
liuiu  ttuteui  detuucraticuui.  Oportet  eiiiiu  i|iiiileiu 
Hiits  ali<|uid  tiile,  ciii  cura  erit  (lupuli  [irajcoiiBiliari, 
quateuui  uuu  vucauis  erit  ;  ii  auteui  ciitu  pauci  uu- 
oieru  Hiut,  (trii;cou4iitK!i  auteiti  |iaucu«  uece!>t*ariuiu 
eiiite  oiultitudiite.  <ji>iire  oliKarcliictitii.  Sed  uiii 
ainbo  idetu  priucipaturt,  praecouBuleii  iuetiluuiitur 
Duper  Cduitiliarioii.  Couiiiliariuit  i|uideui  euitu  dctuo- 
ticutu;  prtf-coudul  auteiu  oligarcuicuui. 


Dis8olvitur  autem  et  courtilii  poteutia  iu  talihuH 
detuocratiis,  iu  quihus  ip8e  pr<)[iter  coiiveuieuH  truc- 
tat  de  ouinihuA:  hoc  autem  accidere  cousuevit 
qitando  [leuuria  aliqiia  fuerit,  vel  niercescouvocatis. 
Vacantea  euim  colliKuntur  sie^ie,  et  omnia  ipsi 
judicant. 

Pueronomus  autem,  et  mulieronoinufl,  et  hi  quis 
alius  princi|)au9  dominus  esi  talis  cur;H,  aristocra- 
ticum,  democraticum  autetu  non.  Quotiiodo  enim 
poBsibile  prohihere  e.xire  eas  quae  egenorum?  neque 
oliBarchicum,  delitianturenim  quiEoliptarchizantium. 
Sed  de  iis  qiiidem  iu  tantmu  dictum  sit  nuuc. 


•  lue  etiaiu  magiiitratuuiii  geuu.-^  ditlcrat,  aii  iiihil 
ilitlerat ;  verbi  gratia,  in  deuiocratia  et  uligardiia  et 
arietucratia  et  luuuurcbia  utrum  [leiies  eoHileiii  itia- 
gititratUii  liil  :iuuiuia  potesta:>,  inni  uoti  e\  [laribus 
iieque  ex  liiiuilihu»,  veruui  iti  aliin  rebuiipiitilicia 
[leueb  aliu»  bit  |)ute»taii:  verbi  gratia,  iu  ariiitucratiiii 
e.v  huuiiuihuti  eruditiii;  iu  oligarchiiii  ex  divitihiiii ; 
iii  deuiocratiib  ex  liberis.  An  biiil  i'ei|)ublica>,  foriiii» 
i|i!ti  qiiaulaiu  iiiagiiitratuittii  dillerciitiu;  cuuiieiitaiiet», 
tied  alicuhi  taiiieti  eubdeiii  magistraliui  ediie  ex|iediat, 
alihi  inter  ne  dilferre,  liic  eniui  couveuil  uiaguoii 
esiie  uiagislralii»,  illic  eosdeiii  etise  jmrvoii. 

Veruiutiiiiieii  Hiiut  qiiidaiii  et  [jru|irii,  ut  eoruni 
quoa  pruhuluii  ([jraicoiisiillalures  liive  [iruvinureii) 
vucaiit ;  liic  euiiii  uiagistratiiii  deiuocraliii;  iion  cou- 
vetiit;  8eiiatuii  vcro  coiiiiiiltatio  [lopulare  ijiiiddaiu 
eiil.  l)[iortet  euiiu  tale.-s  ([iioiidaui  esse,  qiiihiiii  uit 
cura  [io[)ulu  jirut^iiicere,  ut  ei  liceal  eiise  iii  uiiiii  ue- 
gutiiii  ucciqjata.  Quud  ni  eruut()aiici  iiuniero,  lioc  •ad 
oligarchiatu  [lertinehit.  At  pruiconsultatoreii  lieu 
[iroviiiorea  paucoii  esse  uumero  ueceHHe  est:  qnare  hi 
oligarchite  proprii  liunt.  Lbi  auteui  liuut  hi  iiiQgiB- 
tratus  utique,  iirii-coii.siiltalures  seiiatoributi  [ir.fsiiiit: 
iiaiu  i^eiiator  |<o[iuIiire  qiiiddaiu  eiil;  pra;cuu»ullatur 
vero  oligarchiai  |)ro[iriuiii. 

Fraugitur  aiileiu  etiatn  conf.ultationis  [lublictu,  id 
ent  nenatus,  [loleslaii  iu  lalibuH  deinocralii»,  in  fiui- 
biis  i[)He  |iO[)iiliis  congregatus  ouiuihuH  de  reous 
traiiKigit.  Hoc  porro  solet  evenire,  qunm  vel  copiis 
rei  faniiliariii  abiindat  jiopulus,  vel  iis  qui  iu  coii- 
cioiiem  suut  deliberauili  gr.alia,  merces  dalur.  Nam 
(luiiiii  otiantur  ac  uegoliis  soluli  sunt,  saqie  cougre- 
(liuiitur,  et  oninia  i[)si  disceiilantijs  decernunt. 
l'uerorum  prajfectus  auteni  et  imilieruni,  et  si  quis 
esl  alius  magistralus,  penes  auleiu  talis  curationis 
sit  [lotestas,  ad  aristocratiam  [lertinet,  non  ad  demo- 
cratiaiii.  Ououani  iiiodo  eiiiiii  lieri  possit  ul  pau[)e- 
ruui  uxores  prohibeantur  iii  [Mibliciini  firodire?  Ne- 
que  eiini  fert  oligarchi.i :  luxuria  euim  diflluunt  pau- 
corum  qui  reipublicae  prssuut  uxores. 


Postquam  Philosophus  determinavit 
de  consiUativo,  et  modis  ejus,  et  qiii  qui- 
bus  rebiispubiicis  expediunt,  determinut 
de  principatu.  Et  dividitur  in  duas.  In 
prima  pra^mittit  intentum  suum.  In  se- 
cunda  prosequitur,  ibi,  «  Est  autem  ne- 
que  faciie,  »  In  prima  dicit  quod  post- 
quam  determinatum  est  de  consiliativo, 
dicendum  est  de  principatu.  Divisio  enim 
principatus  conveniens  est  dictis  de  con- 
siliativo.  Sunt  autem  multae  partes  et  dif- 
ferentiai  principatus  secundum  quod 
sunt  principatus,  et  quorum  debent  esse 
domini  principantes.  Item  de  tempore 
per  quantum  tempus  debent  esse  domini 
secundum  unumquemque  principatum  : 
sunt  enim  quidam  principatus  durantes 
per  sex  menses,  quidam  qui  durant  per 
annum,  alii  qui  durant  plus.  Quidam  au- 
tem  non  perpetui,  sed  multum  durant  : 
etiam  quidam  sunt,  qui  nou  sunt  perpe- 
tui,  nec  multum  durant,  sed  contingit 
eumdem  frequenter  principari :  aliquoties 
etiam  contingit  principari  non  eumdem 
bis,  sed  solum  semel.  Iterum  dicendum 
est  de  institutione  principatuum,  ex  qui- 
bus,  et  qui  debent  instituere,  et  qualiter. 
De  omnibus  enim  istis  oportet  diligenter 


videre  quibus  modispossunt  fieri,  etpost- 
modum  videre,  qui  modi  et  qiiales,  qui- 
bus  et  qualibus  rebuspubhcis  convenianl. 
Deinde  cum  dicit  «  est  autem  » 
Prosequitur.  Et  dividitur  in  duas.  In 
prima  determinat  de  divisione  principa- 
tuum,  et  de  modo  institulionis  ipsorum. 
Secundo  recoUigitdeterminata,  remittens 
nos  de  considerationc  aliquorum  ad  se- 
quentia,  scilicet  ad  sextum  librum,  ibi, 
li  Quod  igitur  sunt  etc.  »  Prima  in  duas. 
In  prima  determinat  distinctionem  prin- 
cipatuum  in  ordine  ad  respublicas.  Se- 
cundo  determinat  de  modo  institutionis 
ipsarum,  ibi,  «  Circa  institutiones  etc.  » 
Prima  in  duas.  In  prima  determinat  dis- 
tiuctionem  principatus  in  generali.  Se- 
cundo  tangitdistinctionem  principatus  in 
ordine  ad  respublicas,  ibi,  «  Sed  haic 
differunt  etc.  »  Prima  in  duas.  Primo 
tangit  modos  principatus  minus  princi- 
patus.Secundo  tangitmodos  principaliter 
dictos,  ibi,  «  Maxime  autem  etc.  »  In  pri- 
ma  dicit  quod  non  est  facile  determinare, 
qui  debent  esse  principatus,  et  quot ;  quo- 
niam  respublica  conveniens,  multis  indi- 
got  principatibus,  et  praecipientibus  :  et 
quia  plures  oportet  esse,  manifestum  est 


I.IIIKIl  V 


3.11 


(|iiit(l  iioii  (iMitirs  siiiit  assuiiiriKli,  vcl  [xr 
tilcclioiKMn,  V(il  |MU"  soiliMn,  siciit  sncrr- 
(lolcs.  Kt  (liciiiitiii'  saconioti^s,  (|iii  ciirani 
liiilMMit  (It^  ciillii  tliviiio.  Talcs  aiit(>iii  noii 
(l(>liciil  assuuii  \H'v  s(»rlciu,  scd  pcr  clcc- 
tiouiun  :  priiici|uitiis  aiitiun  isti^  (>st  altiM*  a 
rivililnis  priiicipaliliiis.  Siiiit  criiiiii  alii 
priucipaliis,  (pii  (lislriliiiiiiil  lioiia  coiiiinii 
iiia,  ipiitius  (lcliciil  (lisliiliiii  :  siiiit  cliaiii 
pi'aM'ou(^s  (|ui  iiiiuciaiil  dicla  coiiiniuuia, 
4pia> (loluMit  nnnciari.  Klif^Miuliir  ctiain  alii, 
(pii  (liciiulurlci^ali.ipii  uulluiiluradcxlriii- 
sccas  civilatcs  ct  |iriucipalus.  Siiut  cliaui 
alii  priiici[tcs  civilcs,  (jni  curain  lialiciil 
(lo  oinuiluis  oivitatilins  (|nantum  ad  ali- 
(piain  opcrafioucm,  siciit  cst  diix  o.vcrci- 
tiis  Ixdlaulinm.  Islc  oniin  lialicl  dii'i,u:(>rc 
oivos  in  oxorcitu.  Alii  siiul  piinci|ios,  (pii 
non  habout  ciiram  do  omuilius  (piaiiluin 
ad  ali(piam  oporalioucm,  sod  curam  lia- 
liout  (lo  ali(]ua  [)arto  civitatis,  siciit  suiit 
muliorum  piicroruuu|iio  curatores.  Alii 
sunt  prinoi|uitus  an>onomici  quos  fro- 
quenter  cliy:iiut,  scilicet  moiisuratoros 
frnmcnti,  ct  minislorialcs,  (pii  liabont 
ministeria  divcrsa  iu  civitatc.  Cum  autom 
in  talibus  aliqui  abuudant,  ordinant  ser- 
vos  ad  hnjusmodi  oflicia. 

Deinde  cum  dicit  «  maxime  autcm  » 
Tangit  modos  principatus  principaliter 
dictos.  Et  est  iutelhgendum  quod  unum- 
quodque  naturalium  aUqua  operatioue 
determinatur,  iu  quam  cum  potest  dicitur 
illud;  cum  autcm  non  potest,  noii  dici- 
tur,  nisi  aequivoce.  Quare  principatus  est 
ahqua  operatio  in  quam  cum  poterit,, 
maxime  dicetur  principatus  :  cum  autem 
non  poterit,  non  dicetur,  nisi  «quivoce. 
Operationes  autem  principatus  sunt  con- 
sihari  de  ahquibus,  judicare,  et  praeci- 
pere  :  maxime  autem  operatio  principa- 
tus  prsecipere,  praecipere  enim  maxime 
pertinet  ad  principatum.  Dicit  igitur  : 
maxime  et  simphciter,  ut  est  dicere,  iUi 
debent  dici  principatus,  quibus  compe- 
tunt  isti  actus,  consihari,  judicare  et  pra?- 
cipere.  Et  iUe  priucipatus  maxime  dicitur 
principatus,  cui  competitpraecipere,  quia 
iste  est  actus  praicipuus  ipsius  princi- 
patus. 

Deinde  cum  dicit  ((  sed  hge  » 
Tangit  distinctionem  priucipatus  in 
ordine  ad  rempublicam.  Et  primo  tangit 
quai  cir(.;a  principatus  faciunt  difficuha- 
tem,  et  qua?  non.  Secundo  prosequitur 
de  iUis  qua?  faciunt  difficultatem,  ibi,  «  In 
magnis  etc.  »  In  prima  dicit  quod  utrum 
principatus  dicatur  secundum  uuum  mo- 


diiiii  M'l  [iluicH,  rt  mociiikIuiii  (liviTHaHra- 
tioneM,  iioii  iiiulliiiu  facit  ad  propoNitnm  ; 
(jiiia  jiidiciiiin  iiou  llt  di^  altorcatioiii-  (pia- 
sit  dc  uoniiiiilius,  scd  [icrliiict  ad  aliiid 
ncKoliiiiu,  sciliccl  ad  iiK^ta[ili\  .siciiiii  :  cr»u- 
Hid(>ralioonimd(MliHtinctioii(!Vocabiiloruiii 
cst  neK<>l>>>ii>  iutollcctual(! :  sod  (jui  jiriiici- 
|ialus  (>t  (jiialcs  siiiil  iicccssarii,  ct  (piarc, 
cl  (|Uol  iii  civilalc  si  (Udioal  (;ss(;  ci\ilas, 
(>t  (|ui  (jiialcs  iioii  suiit  iie(;cHHarii,  tamoii 
(>.\|iodiiiiit  ad  lioiiatu  rciu|iuldicam,  hoc 
iiiagis  facil  ad  |iidjiosiluiu,  (>t  magis  (\\i- 
liilaliil  aliijuis  do  istis  ol  c.irca  oiniiem 
r(>ni[iiiblicain  ot  [larvas  civitutes. 
I)(>ind(^  ciim  dicit  <  in  magnis  » 
ridscipritiif  d(>  illis  qiia'  raciiiuf  diffi- 
ciiltatotu  :  ol  di\iditur  in  diias.  lu  [iriiiia 
ostoiidit  iii  (|uil)iis  civitatibus  (!X[)(!dil 
iiiiiiin  [)riiici[)atuiii  iii  [^lnres  dividi  ct  iii 
(juibiis  noii.  Sccnndo  movet  circa  hoc 
dubitatioiics,  ibi,  «  Contingit  antcm.  » 
l*rinui  in  dnas.  In  prima  ostendit  quod  in 
magnis  civitatibus  non  expedit  iiniim 
priuci[)atum  iu  phires  dividi.  In  seciinda, 
quod  in  parvis  non  expcdit  ibi,  «  In 
parvis  autem  etc.  »  In  prima  dicit  quod 
in  magnis  civitatibus  congruit  et  expe- 
diens  est  unum  principatum  ordinari  ad 
nnum  opus  ct  non  ad  plures.  Scd  contin- 
git  esse  multos  principantes  in  lalibus 
civitatibus  :  et  ratio  hujus  est  duplex. 
Prima  est  quia  in  magnis  civitatibns  mul- 
ti  sunt  cives  digni  principari ;  et  expe- 
diens  est  quod  quidam  multo  tempore 
dimittantur  in  principatu,  ahos  semel 
expedit  principari  :  hoc  autem  non  con- 
tingeret,  si  unus  teneret  multos  princi- 
patus.  Quare  in  magnis  civitatibus  uon 
expedit  unum  plures  principatus  tenere. 
Aha  ratio  est,  quia  unum  opus  melius 
perficitur  ab  uno  adhibente  curam  circa 
illud,  quam  si  circa  multa  intendens  dis- 
traheretur,  quaremeliusest  unum  princi- 
patum  committere  uni,  quam  plures. 
Deinde  cum  dicit  «  in  parvis  » 
Ostendit  quod  in  parvis  civitatibus  ex- 
pedit  unum  plures  principatus  tenere  : 
et  dividitur  in  tres.  In  prima  facit  quod 
dictum  est.  In  secunda  respondet  objec- 
tioni  qua3  posset  fieri,  ibi,  «  Indigent  au- 
tem  ahquando.  »  In  tertia  ostendit  ex 
quo  potest  dignosci  quos  principatus  con- 
gruat  conjungere  in  unum,  et  quos  norr, 
ibi,  «  Si  igitur  habemus.  »  In  prima  dicit 
quod  in  parvis  civitatibus  oportet  unum 
plures  principatus  tenere.  Et  ratio  hujus 
est  quia  in  parvis  civitatibus  sunt  pauci 
cives  ;  et  ideo  propter  paucitatem  ipso- 


332 


KJLITHKHUM. 


rum,  noii  poHHunt  esHu  [iIuikh  priiicii^uii 
te»  :   quare    upurtet    ununi   [ii-iiiriputuH 
plures  teiiPire.  Kt  iMnilinj^it  in  talilius  ci- 
vitatilm»  (luotl  .sni(«'.s>iivf  ilfnim  priiici- 
[lautur. 

Otiiiule  cuui  ilicit  u  imliKeut  uiittMn  » 
Ue.s[joiulft  ohjtMtioni,  (juu;  jios.sct  lUiri : 
aliquih  ciuin  [los.st^t  diceiu  :  si  iii  inuguiH 
civitutilm.H  o[>ortet  uiium  prlncipuMtem 
uuuiiiprinci[iutuiii  teiiere,  in[)urviM  unnin 
[ilures  non  ciit  idcm  [)rinci[tutus  secuii- 
dum  rutioii<;iu  in  iuugnis  civitutilms  et 
iu  purvis.  Iteruin  [losset  dici  quod  uou 
expedit  iii  purvis  civitutilms  uniim  [iriii- 
ciputus  [)lures  tener«!,  quiu  regiuuui  unius 
impediret  curum  uiterius  :  minus  eiiim 
potest  esse  intentus  circa  plures,  quum 
circu  unuin.  Ista  duo  removet ;  et  dicit 
([uod  [)urv£e  civitates  aliquando  iudigent 
eisdem  princi[)untibus  secundum  s[)(; 
ciem,  ([uibus  tndigent  mugna.'.  Sedinlioc, 
est  difrerentia .:  quod  in  magnis  civitati- 
tilms  frequenter  sunt  iidem  principatus 
»!t  principantes  pro[)ter  multos  esse  cives 
in  civitato,  in  parvis  uutem  noii  uisi  in 
multo  tempore.  la  parvis  enim  propter 
paucos  esse  cives  non  possuut  multi  esse 
(trincipantes  :  et  proptcr  lioc  oportet  u- 
uum  niulto  tempore  principuri,  et  tene- 
re  principatus  multos  :  non  enim  omnes 
priucipatus  impediuntseinvicem,  itaquod 
propter  curam  unius  impeditur  alterius  ; 
sicut  plura  iuminaria  uni  obelisco  impo- 
sita,  non  se  impediunt  :  non  secus  ergo 
plures  principatus  uni  injuncti  non  im- 
pediunt.  Tales  autem  sunt  principatus 
propinqui  existentes  natura,  qui  vel  or- 
dinantur  ad  unum  finem  vel  ad  propin- 
quos  ;  sicut  est  principatus  qui  habet 
("uram  honestatis  puerorum  et  muUe- 
rum. 

Deinde  cum  dicit  «  si  igitur  » 
Declarat  ex  quo  potest  dignosci  quot 
principatus  congruit  demandare  in  unum, 
et  quos  non  ;  dicens  quod  si  sciamus 
quos  principatus  necessarium  est  esse  in 
civitate,  et  quos  non  est  necessarium,  et 
tamen  expedit  esse,  de  facili  sciemus 
quos  principatus  et  quales  expedit  con- 
gregare  in  unum  principatum,  et  quos 
et  quales  non. 

Deinde  cum  dicit «  congruit  autem  » 
Inquirit  quos  principatus  oportet  uni- 
ri  in  unum,  et  quos  oportet  dividi  in 
plures,  per  comparationem  ad  loca,  et 
homines  et  respubhcas.  Et  primo  movet 
dubitationes  circa  hoc.  Secundo  solvit 
eas,  ibi,  »  Aut  existunt  quidem.  »  In  pri- 


ina  dicit  qiiod  nou  debet  civem  latere  qui 
principe»  possunt  liabere  ciirum  de  di- 
versis  s(M-unduin  divei-.sit.itiun  locorum, 
et  quoriim  et  (luuliiini  o|)orlel  ul)i(|ue  esse 
iiimni  [irincipem.  Verbi  grutia,  contingit 
uliijuum  curum  liubiue  lioiK^stutis  in  foro, 
et  in  ulia  \r,iv\r,  civitutiw,  et  e.vtru.  .Modo 
est  dubitutio,  utiiiin  curuns  lionestutem 
in  foro  sit  piu'tectus  fori,  «jtulius  sitpriu- 
ceps  honestutis  in  uliu  purte  civitatis,  ita 
«[iiod  siMundiiin  diversitutem  locorum 
(liversificeutur  [)riiici[)es,  ([uumvis  [)rin- 
ci[)utus  hom!slutis  sit  uiiiiis  rufionis  :  aiit 
sit  unus  prince[)8  honestatis,  et  iii  foro, 
(!t  iii  omiii  ulioloco.  Seciindu  (jiuesfio  est 
utrum  [)iinci[)utus  debc^ant  dislingui  se- 
cunduin  rein,  v<!l  secundiim  homiiKun  : 
idest  secundum  illud  ad  ([uod  per  se  ins- 
picitur  iu  dirigendo,  vel  in  secundum 
multitudiniun  boininum,  (jui  debeiit  di- 
rigi  per  iliiim  ;  verbi  gratia,  utnim  sit 
idem  princi[)atus  ornatus  puerorum,  et 
mulierum  non.  Tertia  ([ua^stio  est  utrum 
[)rini;ipatus  distinguantur  socundum  dis- 
tinctiouemrerumpublicarum :  sicut  verbi 
gratia  :  utrum  in  statu  populari  pauco- 
rum,  et  optimatum,  et  monarchia  regali 
sint  idem  principatus,  viil  alii  gcnere  vel 
specie  non  existentes  ex  aiqualibus  nec 
ex  similibus,  vel  sint  diversi  in  diversis 
rebuspublicis,  ut  in  statu  optimatum  vir- 
tuosi,  in  statu  populari  liberi,  in  statu 
paucorum  divites. 

Deinde  cum  dicit  «  aut  cxistunt  » 
Solvit  dubitationes  istas.  Et  primo  sol- 
vit  eas.  Secundo  addit  nd  solutionem 
quiddam,  ibi,  «  Non  solum.  »  Circa  pri- 
mum  intelligendum  est  quod  principatus 
distinguitur,  sicut  alia  naturalia  ;  scilicet 
et  secundum  formam,  et  secundum  ma- 
teriam.  Forma  vero  principatus  virtus 
aliqua  vel  poteutia  est  :  est  enim  princi- 
patus  potentia  quaedam,  vel  virtus  :  vir- 
tus  autem  attenditur  in  ordine  ad  finem  : 
ergo  secundum  distinctionem  fmis  dis- 
tinguuntur  priucipatus.  Finis  autem 
principatus  duplex  est  :  quidam  sciUcet 
est  remotus,  quidam  vero  propinquus  : 
remotus,  sicut  finis  reipublicae  ad  quem 
ordinantur  ultimo  omnes  principatus,  et 
maxime  et  immediate  principahs.  Prin- 
cipatus  propinquus  est  sicut  finis  duca- 
tus  exercitus  victoria  judicii  judicare  de 
subortis.  Distinguitur  igitur  principatus 
primo  secundum  distinctionem  finis  re- 
moti.  Cum  igitur  fines  rerumpublicarum 
erunt  diversi,  principatus  diversarum  re- 
rumpublicarum  eruiit  diversi  :  et  sicut 


MliKK  II.  :i:i:j 

rrs|)ul)rK';i>  oiuiirs    iillriliiiliDUfiu   liiihcul  iiatus  \iruruiii  cl    iiiulirnini  :   ali(|iiitfiilo 

iul  iiuaiii  |)i'iiiiiiiii,  sh-  |iriui-i|ii(tus  rt-ruiu  «-duUiikiI  <'i)utriii  iiiiii  |)ro|iti'r  niiiHiiH  coii- 

pulilit-iiruiu  |)osli>rit)ruiu  utl  priiicipiituiii  tiiirias.  Kl  pcr littc solvitiir  iiriiiia  iju.fHtio 

iii    roiuililitii  priiiia  ct  siiuplicili^r  ilicta,  niiii  i|u:i>r(tliatiir,  iitniin  priiicipatiiH  iJiH 

alliiluiliouciii    liiiliciil.  \'A  pcr  lioc  st)l\i-  liuKiii'i'i'liir  ^«•'•'uuiluiii  ilivcrsitatciu  locu- 

lur    tcrtia    (|Uii'stiii    ciiiii  (|u;i>r(>l)iitiir,   u  ruiii  :  tjuoiiiidii  alii|Uiiiiilo  sic,  aliiiuiiiulo 

triiin    priiici|iatus   (listiuKii(M'(>tiir  scciiii  iioii.  Kl  liirc    oiiiuia    iiiiiuit    IMiilosopliiiK 

iliiiii     (t1^liii('lioii(>iu     ri>i'iiiiipulili('ariiin.  linwitor  (lic.iuis  (jiioil  Kcniiiiliiin  (livomi- 

A|)parct  cuiiii  ijiiotl   sic,   si^cuiiiluiu   ilis  tiilcinistoruin,scilii'i*t  locoruin,  lioiniiiiiin 

tiuctioiiciii  liuis  ultiini.  Kiiiis  aulciii  pro  cl  rci  (>t  rcruinpuMiciiniin  cst  divcrsitiis 

])iu(iuus  civitiitis  divursuH  ost  iu  (|Uiilil)(>t  priui-ipaliiuin.  (loiitiiiKil  «uiiin  alii|uiiiiilo 

rospublica,  sioiit  (liicalus  oxorcitiis  viclo  (|U()(I    divorsi    principatiis   couKroKantiir 

ria,  Judicii  judic;ii'(>.  Sociiuduin  vcro  dis-  in  uiiuin,    idii|uaudo    uuus    ilividiliir    iii 

tiuclioiioui  liujiis  lluis  disliuKiiitur  prin-  |)liircs,   i|ui;i   conliuKit  in  aliijiiilius  civi- 

ci[i;itus.   Kl  hoc  du[)licilor.  Kuo  inodo  so-  t;ililius  luiillos  osso  i-ivos,  (!t  loi;i  dislaii- 

cuuduni  distinctiononi  ipsiiis  tinis  socuii-  lia,  it;i  (|uoil  uuiis  non  posset  rogere,  et 

diun  so  :  ot  sic  divorsi   sunt  priuci|);itus  uuus  |iriui-i[)atus   dividitur  in  pliires,  si- 

(luc;itus  oxorcifiis  ot  judi(-ii.   Alio  niodo  cut    priii(-i|iiitus  houi  oriuitus,  ot  pr(>[)tor 

disliuKuitur    priuci[);itus    [lor   lioc  ([iiod  luiillitutliiiciu  i-iviiiiu  ol  distautiain  loco- 

liominos  divorsimodo  so  habont  ad  tiuom  conim  distingiiitur  iu  [iluros  :  in  aliqui- 

ilhim  :  ita  quod  linis  potost  osso  uiuis  biis  voro  continKit  paiicos  esse  cives  et 

socuudum  rom  :  sod  quia  homiuos  alitor  loca  non  csse   disfaiitiii,  sod  propiriqua  : 

so    hahouf  ad   illum    tiuom,    priucipafiis  ot  tunc   pluros   priiicipatus  uniuntur    in 

distiuKuifur  :  sicut  est  principatus  orna-  unum,   quia  idem  sufficiens  est  regere 

tus    muliorum,    puorornm    et  virorum.  diversos  principatus. 

Quamvis  ouim  finis  istorum   sit  uuus  ;  Doiude  cum  dicit  «  non  solum  » 

famon  quia  ahtor  so  Iiabot  [luor  ad  istum  Adjungit  pra^dictis  quanlam.  Et  primo 

linem  quam  mulier,  etquam  vir  adultus  ;  adjungit  quod  sunt  quldam  principatus 

ideo  alius  est  priucipatus  ornatus  mulio-  singulares  quibusdam  rebuspublicis.  Se- 

rum,    alius   puerorum  et  adultorum.   Et  cundo  adjuiigit  de  principatu  puerorum, 

per  hoo  solvitur'  socunda  quwsfio   cum  ibi,  «Pucrorumetc,  »  Adhucprimainduas. 

quaerebatur,   utrum  distinctio  principa-  lu  prima  facit  quod  dictum  est.  In  secun- 

tus  esset  secundum  homines  vel  rem  :  da  ostendit  quod  consilium  in  populari 

quia  et  est   secuudum  rcm,   ut  quando  statu    quoddam    est,    ibi,    «  Dissolvitur 

(iistinsxuitursecuudumdistinctionemfinis  autem  etc.    »  In    prima  dicit  quod  non 

propinqui    secundum  se  :  et  secundum  solum  distinguitur  vel  unitur  principatus 

homiues,   quando  homines  diversimode  secundum  loca,  ut  unus  dividatur  in  duo, 

se  habont  ad  finem  principatus.  Secundo  et  duo  in  unum  congregentur  ;  sed  qui- 

vero  distinguitur  principatus   secundum  dam  sunt  principatus  singulares,qui  re- 

materiam,  ut  secundum  divcrsitatem  lo-  periuntur  in  quibusdam  rebuspublicis  et 

corum  et  hominum  :   possunt  enim  loca  non  inaliis,  sicut  principatus  preeconsu- 

esse  ita  distantia  c]uod  unus  homo  non  lentium  est  in  paucorum   statu  uon  in 

posset  regere  ;  et  tunc  unus  principatus  populari,  sed  consihum  invenitur  in  po- 

dividitur  iu  plures.  Ilerum  si  sit  magua  pulari  statu,   quia    oportet  in  populari 

multitudo  civium  quae  non  possit  dirigi  statu  esse  aliquos  qui  consilientur  de  eis 

per  unum,    oportet  principatum   unum  quae  sunt  populi.  Populus  enim  deficit  a 

secundum  speciem  distingui  in  plures  :  ratione,   ut  in  pluribus.  Universaliter  in 

si   autem  loca  sint  propinqua  et  pauci  civitate  oportet  esse  aliquid  consiliativum 

sint  homines,  tunc  plures  principatus  u-  quod  dirigat  etcuret  ut  populus  non  va- 

niuntur  in  unum.  Similiter  contingit  ali-  cet  etinsolescat ;  et  si  sint  multi,  populare 

quando  diversos  principatus    secundum  est  :  si  autem  pauci,  est  paucorum  po- 

rem,  maxime  eos  quorum  est  unus  fmis  tentia.  Non  sunt  autem  in  populari  statu, 

secundum  rem,  diversos  tamen  secun-  sed  in  paucorum  praeconsules  ;  quia  prae- 

dum  diversum  modum  se  habendi  ad  ip-  cousules  sunt   pauci  et  divites  ;  et  ideo 

sum,    propter  paucitatem  hominum   et  in  paucorum  statu  sunt.  Ubi  autem  sunt 

propinquitatemlocorum,  conjungi :  sicut  ambo  principatus,  scilicet  praeconsulum 

contingit  eumdem  habere  curam  boni  or-  et   consiliantium,    consules   sunt  supra 


3Si 


1»0LITI(:()1U!M. 


cuusiliarioii.  CunHiiiariuii  uuteui  est,  iit 
dictum  est,  statuH  pupuiati»  ;  sed  priB- 
eoiisuiest  {mucuruiu. 

Deiude  cuin  dicit  u  dissolvitur  au- 
tf  in  » 

Ueclarat  quud  iu  quadam  [)utentia  po- 
pulari  nuu  est  cunsiiium  ;  et  dicit  quud 
principatus  cunsiliativus  in  (]uihusdain 
a  pupularilius  statilius  aiiKJvetur  si;u  d(;s- 
truitur,  sicut  in  illis  in  ({uibus  tutus  pu- 
pulus,  cum  cunvenit,  tractat  de  umni- 
bus  ;  liuc  autem  sit  (|uandu  cunv(!nit  tu- 
tus  pupulus  ct  uinnes  traclant  de  um- 
niltus  ;  inaxime  (luandu  urdinatur  dain- 
nuin  vocatis  si  non  veniunt  et  merces  si 
veniunt  :  cum  enim  sic  vocantur,  conve- 
niunt  et  do  umnibus  judicant. 


Deinde  cum  dicit  «  pueronomus  au- 
tem  t) 

AdjuuKit  do  principatu  puerorum  et 
mulicrnin  quud  est  uptiinatiiin  putentiai 
V(;l  civilis  ;  et  dicit  (ju(jd  piincipatus  pue- 
rurum  et  muli<;ruin,  et  si  sit  alius  talis 
principatus  uptimatiim  put(;ntii^  est  non 
puiiularis  :  (]uia  iiuijiilaris  status  nun  pro- 
hib(!t  mulieres  pauiMirum  (;xii(;  ad  nego- 
tiatiunes,  sed  pra;cipit  :  uptimatum  au- 
tem  status  prohibet.  Nectalis  principatus 
est  paucorum  :  quia  mulieres  paucorum 
delitiose  vivunt  ;  et  ideo  nulunt  sequi 
ratiunis  mutiim.  ¥A  consequenter  reca- 
pitulat  dicens  quod  de  his  intantum  de- 
terminatum  sit. 


LECTIO  XIV. 


Tria  esse  in  mngistratibus  creandis  animadvertanda  :  qui  constituantur ;  a  quibus 
eiiyantur,  et  quo  rnodo  creentur,  sorte  an  electione,  ab  omnibus  aut  a  paucis. 


ANTIQUik. 

Circa  iDstitutioDed  auteiii  priQcipatuuiu,  teutau- 
dum  a  principio  pertraDsire. 

Suut  autem  liinereiitise  in  tribus  termiDis,  quibus 
compositis  uecessarium  omnes  acceptos  esse  Diodos. 
Est  autem  trium  borum  uDum  quidem  qui  suut  ius- 
titueutes  priucipatus;  secundum  autem  ex  quibus; 
reiiquum  autem  quomodo. 

Uaiuscujusque  aulem  borum  trium  suut  tres  dif- 
ferentiae.  Aut  enim  omue?  cives  instituunt,  aut  qui- 
dam,  aut  ex  omnibus,  aut  ex  aliquibus  dcterminatis  ; 
puta  vel  boDorabiiitate,  vel  genere,  vel  virtute,  vel 
taii  aliquo  alio,  sicut  in  Megaris  ex  condescendenti- 
bus  et  compugnantibus  ad  populum;  et  boc  aut 
electione  aut  sorte. 

Rursum  haec  combinata.  Dico  autem  bos  quidem 
quidam,  bos  autem  omnes  :  et  hos  quidem  ex  om- 
nibus,  hos  autem  ex  aliquibus;  et  hos  quidem  elec- 
tione,  bos  autem  sorte.  Horum  autem  uniuscujusque 
differentiae  eruut  modi  quatuor  :  aut  enim  omues 
ex  omnibus  electione,  aut  omnes  ex  omnibus  sorte; 
et  aut  ex  omnibus  simul,  aut  divisim  :  puta  secun- 
dum  tribus  et  populos  et  societates,  donec  utique 
pertranseat  per  omnes  civiles,  aut  semper  ex  simul 
omnibus;  et  aut  boc  quidem  sic,  hoc  autem  illo 
modo.  Rursum  si  quidam  instituentes,  aut  ex  omni- 
bus  electione,  aut  ex  omnibus  forte,  aut  ex  quibus- 
dam  electione,  aut  ex  quibusdam  sorte  :  aut  hoc  qui- 
dem  sic,  hoc  autem  illo  modo.  Dico  autem  noc 
quidem  ei  omnibus  electione,  hoc  autem  sorte. 
Quare  duodecim  modi  fiunt  exceptis  dueibus  combi- 
nationibus. 

Harum  autem  duae  quidem  instltutiones  demoticae 
secundum  omuia  ex  omnibus  electione  vel  sorte 
fieri  :  aut  ami'arum,  bos  quidem  sorte,  bos  autem 
electione  principatuum. 

Non  omnes  autem  simul  quidem  instituere  ex  si- 
mul  omnibus,  vel  ex  quibusdam,  aut  sorte,  aut  elec- 
tione,  aut  ambaruni  :  aut  hos  quidem  ex  omnibus, 
bos  autem  ex  quibusdam  amborum,  (dico  autemam- 
borum,  hos  quidem  sorte,  hos  autem  electione),  po- 
liticum. 

Et  quosdam  ex  omnibus,  hos  quidem  electione 


RECERS. 

Sed  de  his  quidem  rebua  hactenus  dictum  sit  : 
nunc  quae  ad  magistratuum  creatioues  pertinent,  ab 
initio  persequi  couandum  est.,  Tribus  autem  finibus 
barum  differentiae  circumscriptae  sunt  :  qui  si  com- 
noDautur,  modoj  omues  comprebendi  necesse  est. 
ilorum  autem  trium  unum  est,  qui  sint  ii  qui  ma- 
gistratus  faciunt;  alterum,  ex  quibus;  tertium,  quo- 
modo.  Uniuscujusque  porro  borum  Irium  tres  sunt 
differentiae.  Nam  aut  omnes  cives  constituunt  ma- 
gistratus,  aut  aliqui;  et  aut  ex  omnibus,  aut  ex  qui- 
busdam  certis  ac  definitis,  verbi  gratia  aut  a  censu, 
aut  a  genere,  aut  a  virtute,  aut  tali  alia  re  aliqua, 
ut  iMegaris  ex  iis  qui  unaab  ex'lio  reverterunt,  una- 
que  adversus  populum  decertarunt  :  atque  baec  aut 
electione,  aut  sorte. 

Rursus  haec  duplicari  possunt  :  boc  est,  alios  ma- 
gistratus  aliqui  constituunt,  alios  omnes  :  alios  ex 
omnibus  civibus,  alios  ex  quibusdam;  et  alios  suf- 
fragiis,  alios  sorte.  Harum  autem  (iifferentiarum 
uuiuscujusque  quatuor  erunt  modi.  Aut  enim  om- 
nes  ex  omnibus  electione  fiunt,  aut  omnes  ex  omni- 
bus  sorte,  et  aut  ex  uuiversis,  aut  ex  omnibus  in 
partes  distributis,  verbi  gratia,  in  tribus,  aut  pagos, 
au4  curias,  donec  ad  omnes  cives  perventum  et  per 
omnes  itum  fuerit  :  aut  semper  ex  omnibus,  et  par- 
tim  hoc,  partim  illo  modo.  Rursum  si  certi  aliqui 
sint  qui  coustituant  vel  ex  omnibus  electione,  vel  ex 
omnibus  sorte;  vel  ex  aliquibus  electione,  vel  ex  ali- 
quibus  sorte ;  vel  partim  hoc  modo,  partim  illo  : 
boc  est,  partim  ex  omnibus  electione,  partim  sorle. 
Itaque  duodecim  modi  sunt,  pr<£ter  duas  copulatio- 
nes. 

Harum  autem  constituendi  magistratus  rationum 
duae  sunt  populares  :  nempe  omnes  ex  omnibus  aut 
suffragiis  aut  sorte  fieri,  aut  utroque  :  alios  quidem 
magistratus  sorte,  alios  electione.  Constitui  porro 
non  omnes  quidem  magistratus  simul,  sed  tamen  ex 
omnibus,  aut  ex  quibusdam,  aut  sorte,  aut  electione, 
aut  utroque  :  aut  alios  ex  omnibus,  alios  ex  quibus- 
dam  utroque,  (dico  autem  utroque,  alios  quideni 
sorte,  alios  suffragio;)  hoc  politiae  est  proprium.  Et 
nonnullos  magistratus  ex  omuibus  constitui,  partim 
electione,  partim  sorte,  aut  utroque  (hoc  est,  alioi» 


MltKll   IV 


:i35 


liiHllliHtro  lu>H  iiorti^ ;  iiiit  iiiiiliuriiiii,  lii»t  i|iii(lniii  Hortu, 
liiirt  iiiiti'111   i'li<i'tiiiiiii,  tiliKiiriliii.iiiii    :    11111x1«  oliMnr 

l'llil'lllll    lllltl-lll    l|llllll    (l\    lllllllollllM. 

Si'il  lltm  t|llltli'lll  t'\  iilllllllillM,  llilM  niltclll  OX  i|lli- 
llllHlllllll,     |l0litlt'lllll     llliHliltTlllird ',     llllt      lllM      l|lliill'lll 

(iliiititiiiii,  liiin  iiiilciii  Htirlii. 

(.tiiiirtiliiiii  luilciii  c.\  i|iiiliiiiiliiiii,  iiliKiti°i'lii('iiiii  :  cl 
(iiiiiiiliiiii  c\  i|iilliii>4iliiiii  rtiirtc,  iiiiii  ruitniii  iiiitciii 
Hiiiiilitcr,  cl  i|iiiistltiiii  (>\  tiiiiliii.iiliiiii  iiiiilitiriiiii, 
iliiti^filaiii  (iiiUiiii  c\  Hiiiiililiii.4  tiiiiiiiliiirt  iiiiii  tili^itrflii- 
('iiiii  :  «<t  (|uihui«(laui  iiiilciii  clcclioiiu  ouiiuin,  urinto- 
criiliciiiu. 

Moili  i|iiiilciii  iKilur  coniiii,  i|iui>  circn  ]irlii('i|inliii4, 
tol  iiiiuicro  Hiiiit,  ct  tlivirti  siiiil  hcciiiiiIiiiu  |itilitiiiH 
sit'  :  (|iiii>  iiiitciii  i|iiiliiis  ('X|i('tliaiit,  ct  i|iiiiiiiiiilii 
ojiorlct  llcri  iiistiliitioiicti  Hiiiiiil  tiiiu  iiotciitiirt  |iriii 
i'i|iiitiiiiiii  i|iiii'  siiiit,  crit  iii.uiircHliiiii.  l)it'o  luitciii 
|iiitciititiiii  |iriiii'iiwitiis  vcliit  caiii  i|iiii>  dt 
vciiliiiiiii,  i't  iltiiiiiiiiiiii  ciistotliii' 
imlcutiii»,  vcliit  tliiciitiis  o.xcrc.itiis,  cl  ilouiiuu;  eoriiiu 
Hui  iMrcu  foruiu  coutriicluiim. 


iiiiii>   (loiiiiuii  jiro 
Aliii  ciiiiu  siicfict* 


iorle,  uliu*  alucUoua,)  uligarcluai  pruprluui  ••l  :  «l 
iiiultu  uinn\»,  •!  ulroqua. 

Aliii»  viiro  )ix  (iiiiiiiliiiii,  nlion  rx  i|iilliiiiii!nin,  nil 
|iiilitinui  |icrtiiict  iiiiii  nriMtiirrntin  i'iiiijiiiii'tniii  niil 
iilioit  dIccIiiiiic,  nlinH  Morlit.  Al  i|iiii"<lniii  nx  i|iiitiii»- 
ilniii  cloi  titiiic  llcri,  flit^nrcliiii'  iiuivciut  :  ct  ijiiucilnui 
i'\  i|iiiliiiiiilHiu  Hortc,  cl  itniii  i|iitii<ilniii  i:\  ijiiiliiiitilniii 
utroi|uo;  tjiioMilniii  (lotiiijiia  ox  iiiiiiiitiiiH.  At  iiiiiiinH 
cx  (|iiiliiiHilniu  li(!ri  (<l(!clioiii;,  nd  nrinloirntiniii  pur- 
liiiol.  1'ot  iKitiir  iiiiiiicro  iiiodi  Hiiiit  ii  ijiii  iii  coiis- 
litiiliuiio  iii.iKiHtrntiiiiiii  vcrtiiutiir  :  ct  Imc  iiiiido|iru 
roi|iiililii-ii>  rntioiio  ol  iintiirn  diHtiiicli  hiiiiI.  (Jiui- 
|iiirro  i|iiiliiiH  coiidiicniit,  ut  i|iiiiiiiiiilo  coiiMtiliioiidi 
Hiiit  iiin^iHtrntuH,  iiiia  ciiiii  oiiriiiii  |ititcxtato,  i|iiir  cu- 

jllHI|ll(>    Hlt,   |lllllllllll    lict.    DlCII    aillCIIl    |llltoHlutclll      luu- 

KistriitiiH,  vorlii  Kriitia,  si  t|iiis  voctiKnliliiis  anl  cun- 
tiiiliii'  |ira'Hil.  Noii  oiiiiu  oailoiii  Hiint  |iotoHtntiH  ne- 
iicrii,  iiti  iiec  ondotu  ohI  ojiih  (|iii  exorciliii  iinooHt, 
potcHlnH,  nti|iiu  ejtiH  jiuiiOH  qiiuiu  urbilriuui  uhI  de 
ruliUH  iu  foru  coulraclis  dlHceplaudi. 


Postqiiam  Philosoplms  do  distinctiono 
pi'inci[)atinitn  (letcfminavit,  (l(H'laral  do 
modo  institntionis  i[)Soriim  ;  ol  dividitnr 
iii  dnas.  In  [)t'iina  [)ia'mitlit  int^Mitioncm 
snam.  In  soonnda  [)i'os(M[nitui%  ibi,  «  Snnt 
atilom.  ))  In  prima  dicit  ([tiod  p()st([nam 
doterminatnm  ost  do  dislinctiono  [)rinci- 
patnnm.  conandnm  ost  portransiro  do 
modo  institnlionis  ipsornm  :  et  hoc  a 
principio. 

Doinde  cnm  dicit  «  snnt  antcm  )) 

Prosotjnitnr;  ot  primo  doclarat  (jnali- 
ter  convonit  principatns  institni,  ponendo 
([uasdam  divisiones.  Socnndo  ostendit 
qiii  modi  cni  roipnhlicto  conveninnt,  ihi, 
«  Uornm  antem  ducB.  »  Prima  in  duas. 
In  prima  ponit  distinctionem  unam.  Se- 
cundo  suhdividit  memhra,  ihi,  «  Unius- 
cnjusquo  antem.  »  In  prima  dicit  quod 
tria  sunt  dilTerentia  secundnm  rationcm, 
quihus  divisis  et  comhinatis  ,  possint* 
omnes  modi  institntionis  principatuum 
accipi.  Istorum  autem  trium  unum  estex 
quihus  instituitur  princeps.  Tertium  est 
modus  secundum  quem  instituitur. 

Deinde  cum  dicit  «  uniuscujusque  au- 
tem  » 

Subdividit  quodlihet  istorum.  Et  primo 
facit  hoc.  Secundo  tangit  diversas  coin- 
,  binationes  dividentium,  ut  habeatur  nu- 
merus  modorum,  ihi,  «  Rursus  autem.» 
In  prima  dicit  qnod  istorum  sunt  tres  dif- 
ferentiae  vel  tres  divisiones,  ita  quod 
uninscujusque  sit  una  :  aut  enim  insti- 
tuentes  sunt  omnes  cives  aut  quidam; 
et  haic  est  prima  difFerentia.  Secunda  est 
quod  aut  instituunt  ex  omnihus,  aut  est 
aliquihus  determinatis  secundum  aliquam 
dignitatem  :  vel  secundum  virtutem,  vel 
secundum  aliquem  alium  modum ;  sicut 
accidit  in  civitate  Megarae  in  qua  insti- 


tnnntur  [)rincipantcs  ox  condoscentihus 
ad  po[)nlnm,  hoc  est  ex  illis  qui  condcs- 
(■ondclianl  [)()[)nlo  in  civitato  ot  ox  illis 
([iii  simnl  [)iignahant  cum  popnlo  contra 
im[)ngiiantos  et  gravantes  eos.  Tertia 
dillorontia  est  quod  institnentes  aut  ins- 
titnnnt  sortc  aiit  oloctioin». 

Doindo  cum  dicit  «  rnrsum  ha'C  » 
Ponit  comhinationos  diversas,  ut  ha- 
bcatur  numerus  modorum;  et  dicit  ite- 
rnm  quod  ista  tria  comhinari  possunt  ad 
invicom.  Unde  per  alia  dividendum.  Et 
exponit  quae  sint  iila  tria,  dicens  :  Dico 
autem,  itlest  expono  ,  quia  aut  omnes 
institnunt,  aut  quidam  ;  et  aut  ex  omni- 
hus,  aut  ex  aliqiiihus,  aut  ex  electione, 
aut  ex  sorte.  Et  quodlihet  istorum  qua- 
tuor  hahet  difTerentias  quihus  dividitur. 
Quia  si  omnes  instituunt,  aut  ex  omni- 
bus,  aut  ex  quihusdam :  si  ex  omnihus, 
aut  sorte,  et  sic  est  unum  membrum ; 
aut  electione,  et  sic  secundum;  aut  divi- 
sim,  etsictertium;  aut  conjunctim,  et  sic 
quartum.  Dico  autem  divisim  :  sicut  si 
secundum  trihus  instituantur  et  populos 
diversos  et  societates,  ita  quodmodo  ins- 
tituantur  ex  una  trihu,  deinde  ex  alia; 
et  similiter  discurrendo  per  omnes  partes 
civitalis.  Conjunctim  vero,  ita  quod  sem- 
per  ex  omnihus  simulsumptisinstituant. 
Aut  alios  quidem  sic,  alios  autem  alio 
modo  :  puta  quosdam  ex  omnihus  con- 
junctis,  quosdam  autem  ex  omnihus  di- 
visis,  et  sic  sunt  sex  memhra.  Si  autera 
quidam  sunt  instituentes,  habemus  alia 
sex  memhra  ;  quia  aut  instituunt  ex  om- 
nihus,  aut  quibusdam  :  et  si  ex  omnibus, 
aut  sorte,  aut  electione  ;  et  sic  duo  mem- 
hra  hahemus  :  si  ex  quibusdam,  aut  ex 
quihusdam,  vel  sorte,  aut  electione,  et 
sunt  alia  duo  :  aut  quosdam  instituunt  ex 


33 1> 


IMILITICOIUIM. 


tiiiiuitmH  tiurte  ,  ({uttsiiuiii  uuti;ia  ulios 
•■Ifcliiiiie  ;  ut  sir  tiutieiuus  uliu  tluo  luciii- 
tuu.  Kt  8i(-  iii  uiiiv(;rso  tiutxuuus  iluoilo 
ciiu  luuiubru,  iluiuiulo  iu(;iut)i°u  priina; 
ilivi8iuui8  iii  iiiuiubru  uliuruiu  iluuriiiu, 
pru^initteiiilo  iluus  (.'oiuliiiiutiouus,  tio(;  i;st 
iiou  iliueuiio  iui;iut)ru  t(;rliu*  iu  ineinbru 
8ecuu(iiu. 

Deiude  cuin  dicit  u  tiuruni  auteni  » 
Osteiuiit  ({ui  inodi  i;ui  n^ipubliccH  con- 
veniuut;  et  dividitur  iu  purtes  iiuIikjui;. 
In  priinu  osteudit  i{ui  luodi  couveuiuul 
populi  stutui.  lu  secuudu  (jui  reii)ublir,a?, 
ibi,  u  Non  oinnes  uutem  etc.  ))  In  tertia 
(|ui  puiicorum  statui,  il)i,  «  Kt  (luosdaiu 
ex  oiuuibus.  ))  lu  (juurtu  (|iii  optimutuiu 
potentiui,  ibi,  «  Sed  hos  quidem.  »  In 
(|uinta  adhuc  quis  paucorum  potentia', 
ibi,  ti  O^i^^^sdam  autfin  ex  quibusdum.  » 
In  priinu  dicit  quod  islarum  comljiuutio- 
num  quuj  dicta;  sunt,  duui  pertinent  ad 
popularem  statum,  scilicet  omnes  prin- 
cipatus  instituere  ex  omnibus  sorte,  vel 
etiam  electione  :  vel  etiam  assumuntur 
omues  ex  omnibus  conjuuctim  vel  divi- 
sim,  vel  per  sortcm,  vel  per  electionem: 
hoc  enim  maxime  pertinet,  ubi  multi- 
tudo  dominatur  :  hoc  autem  est  popula- 
ris  status. 

Deinde  cumdicit  «  non  omnes  » 
Ostendit  qui  modi  sunt  reipublicae;  et 
dicit  quod  non  omnes  instituere  ex  om- 
nibus  simul  vel  quibusdam,  sed  omnes 
simul  et  divisim  per  tribus  et  officia  ex 
omnibus  et  divisim,  et  hoc  vel  per  sor- 
tem,  vel  per  electionem ;  aut  secundum 
istos  modos  aliquos  ex  omnibus  vel  qui- 
busdam,  ut  aliquos  per  sortem  ex  omni- 
'  bus,  alios  per  electionem,  civile  est,  quia 
respublica  est  mixta  ex  paucorum  et  po- 
pulari  statu  :  instituere  autem  ex  qui- 
busdam  paucorum  est,  instituere  vero 
ex  omnibus  populare  est;  et  ideo  insti- 
tuere  ex  omnibus  vel  quibusdam  civile 
est.  Et  exponit  quod  dixerat,  «  Utroque 
modo,  »  dicens  :  dico  autem,  et  expono 
utroque  modo,  idest  quosdam  accipi  ex 
omnibus  divisim  vel  quibusdam  per  sor- 
tem,  vel  per  electionem. 

Deinde  cum  dicit  «  et  quosdam  » 
Ostendit  qui  modi  sunt  paucorum  po- 


teiitia^  Kt  dicit  quod  (|iii)sdain  institnere 
(;x  oinuibus,  v(;l  pi;r  soi  lcui,  v(;I  perelec- 
tioueiu,  vel  iustilu(;i(;  ulii|Uos  ex  omui- 
bus  secuuiliiiu  iitruiiiiiui;  niodiim,  ut  sci- 
licet  aliiiui  instituunliir  per  electionem, 
uliqui  per  sortem  ,  puiicorum  potentiai 
(;st  inaj,Ms;  iiuin  paucoruin  potentia*,  est 
uliquos  |)Uucos  piiuci[)Uii ;  et  hoc  est  isto 
modo. 

Deiiidi;  ciim  dicit «  sed  hos  quidem  » 
Osteiidit  (jiii  modi  suiit  civiles  o|)tima- 
tum,  idest  icipiiblica;  luixta;  (Uiin  opti- 
inatum  statu.  Kt  dicit  quod  aliipios  ins- 
tituere  ex  omniluis,  aliijuos  ex  ({uibus- 
dam,  sed  istos  elif^ere  per  eloctionem, 
iilos  per  sortein,  (;st  reipul)Iica!  mixta; 
cum  statu  optimutum. 

Deindc  cum  dicit  «  quosdam  autem  » 
Ostendit  adhuc  qiii  modiis  est  paiico- 
riim  poteutiai.  Kt  dicit  quod  iiistiluere 
(piosdam  ex  quibusdam,  paucorum  po- 
tentiai  est,  quia  paucorum  potentia  est 
paucos  principari  et  eligere  quosdam  ex 
quibusdam  per  sortem  facta  elcctione, 
non  eo  modo  quo  fit  in  aliis,  quia  hic  ad 
paucos  divites  inspicitur,  et  institui  quos- 
dam  ex  quibusdam  secundum  ambosmo- 
dos  eligendi  ,  ut  quidam  instituuntur 
sorte,  qiiidam  electiono,  est  paucoriim 
potentia;;  sed  instituere  ex  quibusdam. 
sicut  virtuosis,  per  electionem,  optima- 
tum  est. 

Deinde  cum  dicit  «  modi  quidem  » 
Recolligit  determinata,  remittens  de 
consideratione  aliorum  propositorum 
prius  ad  sequentia.  Et  dicit  quod  modi 
eorum  qui  circa  principatus,  idest  modi 
assumendi  principatus  tot  sunt ,  quot 
dicti  sunt  :  et  sic  dividuntur  principatus 
secundum  distinctionem  rerumpublica- 
rum.  Qui  autem  quibus  principantibus 
expediant  et  qualiter  oportet  eos  institui 
posterius  simul  erit  manifestum  ,  cum 
erit  manifestum  de  potentiis  ipsorum.  Et 
exponit  quid  vocat  potentiam  principa- 
tus,  dicens  quod  potentia  principatus  di- 
citur,  ut  qua;  est  domina  proventuum  et 
regionis.  Istae  enim  duae  potentiae  specie 
differunt,  sicut  potentia  ducatus  exerci- 
tus,  et  potentia  qua?  est  domina  contrac- 
tuum,  qui  circa  forum  sunt. 


l.lliKK    IV 


;i:i7 


LKCTIO   XV. 


ijiiitt  jiiiliciniinii   s/ifrifs  siiit,    rt  ijiiniiinilo  pnrijnndl^    vl  n   ijiiilnis. 


ANTIQI'A. 

Ueli(|Uiiiii  uiilom  triiiin  diiere  (|iiod  jiiilicdlivuiii 
lio  |)ra>torii!«;  «iiiiiflinliiin  uuttMii  ul  lioriiiii  modi):) 
Keouuduui  riiiloiii  livpolliesim.  VaK  iiiitem  dillcrcmiii 
|ira>toriorum  iii  Iriliux  termiiiirt,  cx  (|uilius,  el  de 
(luihus,  el  i|ui)  modo.  Uieo  aulem  e.\  (|uiliiis  (|iii- 
(leui,  utrum  e\  (|uiliuA  omiiiliuA,  iiul  ex  (|uil>us(laiii  , 
de  ([uilius  autem  (|uot  species  ]irii'toriorum  :  (iiiO' 
modo  aulem  utnim  sorle.  aul  eleelioue.  Prius  igilur 
(liviilatiir,  iiuol  s|>eeies  priotnriorum. 

Siiiil  auteiii  iiumero  oclo  :  uuii  (luidem  eorrectiva, 
alia  aulein  siquis  iiijusle  hescrit  ali(|uid  couiiiiu- 
uium ;  nlia  i|  uiHuimi|ue  iii  polilia  reruiil  :  (piarta 
et  priucipiluis  el  idiolis  i|uioumi[ue  de  (lamiiilicu- 
liouihus  allereantiir  :  ([uiutu  de  |>roiiriis  commula- 
liouilms  et  liabeutibus  magnituiiiiiem,  et  iira-ler  hoe 
quod  homicidinle,  et  quod  iierejjrinum.  Hoiuicidiulis 
quidem  i^iliir  species,  sive  inter  eosdeiii  iudices, 
sive  inter  nlios,  sed  de  iis  qiia?  e.\  prtBmeditatione 
et  de  iuvoluntariis,  et  quteciimque  conlitentur  qui- 
dom,  altercnntur  nutem  de  justo.  Quartutn  autem 
qiuecumque  fiijfientilius  in  desceusu  fcrunt  homi- 
cidia,  velut  Atheiiis  dicitur,  ct  (^uod  in  Pheati  com- 
pulit  judex.  .\ccidit  autem  talia  in  praesenli  tempore 
pauca,  et  iu  magnis  civitatibus.  Peregriualis  auteui, 
unum  quidem  e.xtraueis  ad  e.\traneos,  aliud  extraneis 
ad  ipsos.  Adliuc  nutem  [irspter  oinuia  lupc  de  parvis 
comnuitntioiiihus  c]iuucumque  puuclualin  et  quinque 
drachmarum,  et  i>aulo  amplions.  Oportel  euiiu  et  de 
iis  fieri  judicium;  nou  iucidunt  autem  in  judicuui 
multitudiueui. 


Sed  de  iis  quidem  dimittetur,  et  de  homicidialibus 
et  de  peregrinalibus.  De  politiis  autem  dicnmus,  de« 
quibus  non  factis  beue,  seditioues  tiuut  et  politiarum 
motus. 

Necesse  itaque  aut  omnes  de  omuibus  judicare, 
divisis  electioue  aut  sorte.  Aut  omues  de  omnihus, 
ii  quidem  sorte,  ii  autem  electioue.  Aut  de  qui- 
busdam  eisdem,  hos  quideui  sorte,  hos  autem  elec- 
tioue.  Isti  quidem  igitur  modi  quatuor  uumero ;  tot 
autem,  et  alteri  qui  secundum  partem.  Rursum 
euim  ex  quibusdam  et  judicautes  iJe  omuibus  elec- 
tione,  aut  e.\  quibusdam  de  omuibus  sorte,  aut  hoc 
quidem  sortem,  hoc  autem  electioue,  aut  quidam 
priPtoria  de  eisdem  ex  sorliaiibus  et  electis.  Isti 
quidem  igitur  sicut  dicti  fuerunt  modi  dictis.  Adhuc 
autem  eadem  combiuata  :  dico  autem  puta,  ii  quidem 
ex  onmibus,  ii  autem  ex  quibusdam,  ii  autem  ex 
ambobus,  velut  si  praetorii  esseut,  ii  quidem  ex  om- 
nibus,  hic  autem  ex  quibusdam,  et  aut  sorte,  aut 
electioue,  aut  ambobus.  Quot  quidem  igitur  cou- 
tiusit  esse  modis  preetoria,  dictum  est. 

Horum  autem,  prima  quidcm  democratia  quae- 
cumque  ex  omnibus,  nut  de  omuibus;  secundaautem 
olignrchia  qufficumque  ex  quibusdam  de  omnibus  ; 
terria  aulem  arislocralica  et  politica,  qusecumque  ii 
quidem  e.x  omuibus  ii  aulem  ex  quibusdam. 


RBCENB. 

i(Gli(iuu  e)>t  ox  Irilius  eiviluli.^  [lartibiut,  eu  ({uin  re- 
liuB  jiKlicaudis  jiriuest;  ilu(]uu  uiinc  de  ju<li<:iiii  dit- 
Kernmus.  At([uc  lioruiii  modi  it.xijuireiidi  Hiiiit  <;nileni 
iiiclhiido,  <|ua  sumiis  hucteiiuA  iisi.  Jiidicioriiiii  uut<;ni 
ilillVreiiliu,  trihiis  tiiiiluis  conliiieliir,  ex  <[uibiiH,  <lc 
([iiibus,  (]unmodo.  Kx  <]uibiiH,  hoc  eitt,  iitniiii  ex 
oiiiiiibiis,  nii  ex  i]uil>usiluiii  judices  sumnutiir.  IJ<: 
i]uilius,  quot  sint  »;eii<TU  jii<licioriiiii.  nuoiiuxlii, 
ulniiii  sorte,  nu  suirragin  judicns  liniit.  Ac  [iriiiiiim 
sniiif  eipoiiamns,  quot  sint  judicioruui  geucrn.  Uclo 
igitiir  suiit  nuiiiero  :  iiiium  i[uideiu,  <[uod  nd  rcjie- 
teiidas  rnlioiies  a  mngislratibiis  iierliiiet  :  alterum, 
(]uod  ad  delictu  ]iiihlicn,  terlium,  i]uud  ad  peccnta 
iii  rei])ubliCtU  statiim;  i[iiarlum,  de  controversiis  et 
magistrntuum  ct  ]irivntiirum,  (]iium  nmbigiint  de 
mulclnrum  irrognlii)iiil)us,  quintiini,  de  ])rivulis  re- 
nim  inngDnrum  coulrnclibus,  el  i^raelerea  de  caedi- 
hiis,  el  de  peregrinis. 

Mnleiiciorum  aulem  nd  ccedes  perlinentium  ge- 
nern,  sive  npud  eosdem  judices  res  ngntur,  siveapiid 
diversos,  alia  sunt  sponte  et  consulto  admissn,  alia 
inconsulto;  et  alia  conceduutur  illa  quidem,  sed  de 
jiire  ambigitur  :  quarlum  malelicium  est,  cujus 
crimeu  iis  infertur,  qui  ob  eadem  non  voluntariam 
exulabaut,  ab  exilio  revocntis,  ut  cajiitis  causam 
dicereut  :  quale  dicitur  Alheuis  esse  etiam  id  jiidi- 
cium,  quod  exercetur  in  Phrealtone.  Sed  talia  haec 
in  omni  sevo  pauca  eveniuut,  eaque  in  magnis  civi- 
tatibus.  Judiciorum  autem  de  peregriuis  ununi 
genus  est,  quo  peregriuus  cum  peregrino  litigat ;  al- 
terum,  quo  peregrinuscum  cive.  Praeter  haec  autem 
omnia  suut  judicia  de  parvis  contractibus,  ab  una 
drachma  usque  nd  quiuque,  et  paullo  amplius. 
Oportet  enim  de  his  judicari,  ueque  tamea  cadunt 
in  judicum  multitudinem. 

Sed  de  his  quidem  judiciis,  et  de  iis  quae  ad  cae- 
dem  pertiueul,  et  de  peregrinorum  coutroversiis 
disputare  omiltamus  :  de  civilibus  vero  dicamus, 
de  quibus,  quum  neque  recte  neque  ordiue  fiunt, 
seditioues  et  reipublicae  commutationes  oriuntur. 
Necesse  aulem  est  aut  omnes  de  omnibus  illis,  quae 
supra  partite  enumerata  sunt,  judicare.  vel  suffragio 
vel  sorte  :  aut  omuesde  omuibus  parlim  sortitione, 
partim  electione  :  aut  de  aliquibus  iisdem  alios 
sorlito  factos,  alios  suffragio  electos.  Siint  igitur  hi 
modi  numero  quatuor.  Totidem  autem  sunt  alteri, 
quum  judicia  ex  parte  constituuutur.  Rursus  euim 
aut  ex  quibusdam  qui  de  rebus  omuibus  judicent. 
sorlitioue ;  aut  partim  sortitione,  partim  electione  ; 
aut  nouuullisunt  judicum  consessusiisdem  de  rebu-* 
ex  judicibus  sortite  factis  et  suffragio  creatis.  Hi 
igitur  modi,  quemadmodum  expositi  sunt,  iis  quos 
supra  diximus  consimiles  suut. 

Praeterea  vero  haeceadem  judicia  duplicari  possunt. 
Dico  autem,  verbi  gratia,  si  alia  quidem  ex  omnibus, 
alia  ex  utrisque  :  exemplicausa,  si  ejusdem  judicium 
cousessus  alii  suut  ex  omuibus,  alii  e.x  quibusdam ; 
aiit  sortitioue,  aut  electione,  aut  utroque  modo. 
Quot  igitur  modis  possiut  esse  judicium  consessus, 
exposilum  est.  Horum  autem  primi  quidem  sunt  po- 
pulares,  qui  aut  constaut  ex  omuibus.  aut  sunt  de 
omuibus  :  secuudi  ad  oligarchiam  pertinent,  nempe 
qui  ex  quibusdam  sumuutur,  et  de  omuibus  judi- 
candi  :  tertii  aristocratiaui  et  politiam  attiugunt,  vi- 
delicet  qui  partim  ex  omuibus,  partim  ex  quibusdam 
sumuntur. 


XXVI. 


22 


.i:m 


POMTICUKUM. 


Pustquam  i^hiluauptiusduteriainuvit  du 
con^iliutivu  et  print:iputu,  dett;rnrmiit  ilt; 
juilitativt)  :  et  (liviilitnr  in  tluas.  in  [)iini:i 
pra^niittit  intentuin  huuui.  In  sctunihi 
Iiro8equitur,  ibi,  «  Sunt  autuui  utc.  »  In 
priinu  iiii'it  quixl  pi).sti|uuin  ili;ti'rininutuin 
ciit  ile  cunsiliutivi)  piinriputu,  (lireniluni 
est  de  tertiu  prius  prof^usituruin,  Ki-iru-et 
de  judicutivo  et  judiciu  :  et  accipieiidi 
sunt  niuili  judicii  et  judicutivi,  secunduin 
quiiil  prius  uci-fpti  sunt  niudi  uliuruin, 
scilicttt  ijriuiiputus  et  cunsiliutivi.  (rircu 
Judii-ium  uutein  triu  sunt  cunsiderandu, 
in  quil)us  (unsistit  diversitus  judicii  :  sci- 
licet  ex  quihus  sumcndi  siint,  stjcundum 
est  u  quibus,  tertium  est  quuliter  ussu- 
mendi  sunt.  Kt  expunit  ex  quibus  sunt 
ussumendi,  utrum  ex  omnilius,  aut  qui- 
Ijusdum  :  di;  quilnis,  (luot  scilicet  sunt 
species  judicii  :  quulitcr  uutem,  utriim 
instifui  debeant  electiune  vel  sorte.  Et 
primo  videndum  est  quot  suiii  species 
judiciurum. 

Deinde  cum  dicit  :  «  sunt  autem  » 
Prosequitiir  :  et  dividitur  in  duas.  In 
prima  tungit  speeies  judiciorum.  In  se- 
i-iiiula  usteiidit  quibiis  modis  instituiin- 
lur,  ibi,  (i  Neiesse  itaijue  etc.  »  l*iima 
in  duas.  In  prima  fucit  quod  dictum  cst. 
In  secunda  cxdudit  qua^dam  a  considc- 
ralione  sua,  ibi,  «  Sed  de  his  quidcm 
etc.  ))  In  prima  dicit  quod  specics  judi- 
ciorum  in  universali  octo  sunt,  Una  est 
correctiva  secundum  qiiam  transgre- 
dientcs  legcm  puniuntur.  Alia  cst  puni- 
tivu  ejus  qui  peccat  contra  aliquod  com- 
muiiium,  puta  contra  aliquam  pcrsonam 
publicam.  Alia  est,  sccundum  quam  pu- 
niuntur  qui  deliquerunt  contra  totam 
rempublicam.  Qua3  est,  quae  est  commu- 
nis  et  principibus,  et  idiotis,  et  quibus- 
cumque  ;  quae  est  damnorum  et  injuria- 
rum  illatarum  judicativa,  de  quibus  cst 
altercatio.  Quinta  species  est,  de  con- 
tractibus  parvis  et  magnis.  Alia  vero  est 
praeter  haec  judicativa  homicidiorum,  de 
peregrinis,  idest  de  eis  quae  ad  peregri- 
nos  pertinent.  Illa  vero  species  quae  est 
Judicativa  homicidiorum,  sive  sint  iidem 
judices  Judicanles  et  exequentes,  sive 
siut  alii,  (vel  sic),  sive  sint  iidem  Judices 
secundum  unam  rempublicam,  sive  sint 
diversi  secundum  aliam  et  aham  rempu- 
blicam,  species  aliquas  habet.  Una  est 
quae  est  judicativahomicidii  facti  exprae- 
meditatione  et  dehberatione,  et  volun- 
tarie  ponendo  insidias.  Secunda  est  Judi- 
cativa  homicidii   pcrpetrati    et  confessi, 


ullegutur  tuiiien  quud  Jiiste  fuctuin  est; 
et  siii)er  huc  est  ultercatiu,  iitriim  Juste 
vtd  injiiste  fuctiim  est.  Qiiaitu  species 
est,  quui  (ist  judicativu  <!orum  quai  fe- 
ruiitur,  idest  ponuntur  in  deHcensu  ho- 
mii-idii,  idest  iii  rtiutii,  hoc  tjst,  (\uiv  ost 
Judiiutivu  eoriiin  qiiibns  imponuntur  ho- 
micidia  uh  uliqiiibiis,  S(;d  lioc  ijisis  fu- 
gienlihus,  hoc  est  neguntihus  :  tulihus 
eiiim  solet  ali(|uanilu  induci  dindluni  vcl 
purgutiu  per  Jiidicium  ignis  vid  uqiia!,  iit 
quud  uccusutus  uccipiut  ignitum  ferrum 
manu  nudu,  et  si  urutur  judicetur  reus, 
si  non,  ubsolvutur,  vel  (piod  ligatis  ma- 
iiihus  et  pedibus  ponatiir  in  aqiia  ma- 
gna  ;  et  si(juidem  evudat,  absulvutur;  si 
iion,  repiitetnr  reus  fuisse;  sicut  dicitur 
Athenis  (jiiod  judex  compnlit  descendere 
iii  puteo  (|iiemdam  ad  purgandum  forfe 
se  super  homicidiu.  Istud  uiitem  est  ir- 
rutiunahile;  quia  hoc  est  committcre  se 
fortuna!  et  Judicio  divino,  et  ideo  raro  flt 
riiinc  hnmiriibiis  magisutenfibus  ratione, 
minus  aufem  in  mugnis  civitutibus  ubi 
plures  sunt  sapicntes.  Seplima  species 
jiidicii  est,  quae  est  Judicaliva  de  discep- 
fationc  percgrinorum  :  et  ista  est  dujjlex. 
Quaedam  qua;  est  Judicafiva  controversi.e 
quae  est  intcr  pcregrinos  ad  invicem. 
Alia  est  judicativa  de  disceptationc  qua', 
est  inter  peregrinos  exfraneos  ct  cives. 
Adhuc  praelcr  istas  species  Judicii  est 
una  alia  quae  est  octava  :  et  est  illa,  quae 
est  Judicativa  de  parvis  commutationi- 
bus,  quae  sunt  circa  minima,  et  quasi 
punctualia,  ut  de  his,  quae  sunt  quinque 
drachmarutn,  et  de  his  quae  parum  plus 
valent  :  de  omnibus  cnim  taUbus  oportet 
fieri  Judicium;  nec  debcnt  reduci  in  mul- 
titudinem  Judicum  propter  parvilatcm 
earum,  sed  in  aliquem  unum  determina- 
tum. 

Deinde  cum  dicit  «  sed  de  iis  » 
Excludit  qua^dam  a  considerationesua. 
Et  dicit  quod  de  istis,  et  de  speciebus 
Judicativis  homicidiorum,  et  dc  illis  qui 
judicant  de  disceptatione  peregrinorum 
dimittatur  ad  praesens ;  sed  de  speciebus 
judicii  pertinentibus  ad  rempublicam  di- 
cendum  est :  quia  si  ista  non  bene  fiuiif , 
accidunt  seditiones  rerumpublicarum  : 
de  talibus  autem  per  quae  possunt  con- 
tingere  seditiones  et  transmutationes  re- 
rumpublicarum  pertiuet  ad  civem  deter- 
minare. 

Deinde  cum  dicit  «    necesse  itaque   » 

Tangit  modos  institueudi  Jiidicium  :  et 

dividitur  in  duas.  In  prima  tangit  modos 


J 


MIIKH   IV. 


:i:'U 


ilisliliti-liili  jlliliriiiiii.  Iii  .siTiiiiila  iisliMlilil 
(jui  lUDili  i'iii  rfi[iiililir.r  roii vrniiiiit,   ilii, 
((  llonini  iiiiUmu.   »    lii  |iniii:i  ilicit  i|iioil 
uiMM^sso   osl  oiuiics   jiiili(>jir«>,    aul  (|iiiis- 
ihiiu  :  si  oiuii(<s,  aiil  ilc  oiiiiiilnis,  aiil  ili^ 
(|uiliiis(laiii  :  si  {\r  oiiitiilnis,  aiil  ili^  oittiii 
lius,  aiil  ilr  i|itil)iis(laiii :  si  dci  oiiiuiliiis,aiil 
(lo  oinuiliiis  |UM'  (>l(M'lioiuMU,  aul  lU^  oiuiii- 
Itiis  |HM' s(M'l(MU,  aiil  il(^  ouiiiilius  lia'(*  i|iii- 
iliMU  sorli',  alia  V(M'(»  «'h^ctioiic  ;  si  oiitin-s 
judiciMit  (l(^  (liiil)iisilain,  aiil  judicahiiut  dc 
iiuiluisdam  sortc,  aiit  cl«M'.lioii«\    juit  di^ 
(luihusdaiu,  Ikim"  (|iii(li'in  pcr  sorfcni,  alia 
porclcclioii«'iu  :  «'tsic  stiiil  (iiialiior  luodi 
siomnes  ju«li«'Out :  similit^M'  oriiutiiiiatiior 
modi     siilidividcndo     aliiid    mciulirtini. 
Adhiu'   si   (|uiilaiii  judicaiit  Ao  omitihus, 
a\it  jiidicanl  s«»rlc    do  oiunihiis,    aul  do 
omiiihns  por  olectionom,  aut  do  omiiibus 
ha»c  judioaut  sorto,  alia  autom  cloctiono. 
Si   autcm   Judic(Mif    i\o  (]uihusdam  ,    aut 
sorlo  judicant    de  (iiiihnsdam,    ant  eloc- 
tioue  ;  aut  de  (^iiihnsdam  (luidam  sorto, 
(juidam  oloctiono  :  et  sic  sniif  aliiqualuor 
modi  snhdividtMido  armd  monihrum,  sci- 
licot  ut  (iiiidam  jndicauf.   Kf  hoc  hrovifor 
innnit,  cnm  dicit,    vol  (]ua'dam  jndicia, 
judicia,  scilicot  omnihus,  vel  quihusdam 


i'\  Horlilih  td  olcclis.  l.lliMiiiN  (-oiicliidit 
(|iioil  isti  iiiodi  coiisimilcH  siiiil  iiiodii 
(licfis  |)rius  dc  iiiHtitiilioiic  |ii'iuci|iatuM. 
Ilcruin  si  isla  riiiMiitt  i-oiiihiiiat.i,  criiiit 
alii  uiodi.  III  si(-  (li<-,iitttis  ijtiod  jiidii-.iii- 
tcs  siiitl,  aiit  i<\  oiiiiiihiis,  atilcx  i]niltus- 
diiiti,  cl  lioc  secundiiiu  ailonim  modiim 
«'lig«Midi,  scilicjil  sorlo  ot  <;I«M'tiouo,  ut  si 
dicamtis  i]it()il  jiidici.i  aiit  siiiit  >'.\  omiii- 
hiis,  aiil  (iuihiisdaiii  :  ot  si  o.\  oiunihiis, 
aut  sorto,  aut  oloctiouo  ;  aiit  ox  omiiihii.s, 
lii  (juidom  oI(M!tiouo,  alii  v('ro  sorte  ;  ot  si 
cx  (]uihiisdam,  ;iiit  sortc,  aut  ol«'ctioii(', 
ant  «'X  iniihiistlaiu,  (inidom  sorto,  ox 
(inihnsdam  voro  «decliono.  Kt  tuiic  cou- 
cliidif  quo«l  tot  coiitiugit  cs.so  modo.s  ju- 
di(-ii)rum. 

Doindo  ciim  ilicit  k  liornin  antom  » 
Ostondit  qiii  modi  reipiihlicaf  conve- 
niiint.  Kt  dicit  quod  primi  quatuor,  sci- 
licot  omiios  do  omnihns  couvouiiint  sta- 
tni  populari.  Socundi  quatuor  pancorum 
liofonfia»  sunt;  scilicet  quapcumque  cx 
quihnsdam  de  omnihus.  Tertii  quatuor 
o|)finiafihns  convoninnt  ef  rohuspuhlicis; 
scilicot  quod  jndicia  jtarfim  snnt  ex  om- 
uibus,  partim  ox  quibusdam.   , 


LinRF!   OTITNTUS 


«I  MM  %   l.lllltl. 


Ql  llJ  L.sr  QCOD  OMNFS  CIVITATIM  ADMINISTHATIONES  IMMUTET, 
QUObQl.E   lUMLUII.M   SIN(.l  I.IS. 


LKCTIO     I 


SeUitiones  ob  i/iie(/ualita(em  excitari :  xijualittitem  anteia  esse  dupliccm. 


AMTIUUA. 

De  aliid  i|uiileui  igitur  qutt:  itruueligiiuuD,  fLTe  clic- 
luui  e!»t  ile  uuiuibuii  :  ex  quibuis  auteiu  trausiuutuu- 
tur  politite,  et  ex  cjuol,  et  ex  cjualibus,  et  quus  suut 
uuiii^L-njutiiiUti  politiui  correctioues,  et  ex  c{ualihu4 
ad  ({uule;)  uiaxiuie  referuiitur,  adhuc  auteui  liulva- 
tioiies  i|ua;  «iut  uuiuscujusiiue  el  coaioiuuiter  el  si- 
giUuliui,  acJbuc  aiiteui  per  iiua;  utiqiie  uiaxiuie  sul- 
vabitur  poliliaruui  uuaquaeque,  cuiiiiiclerauduui  cuu- 
sequeuter  dictid. 


Oportet  autem  primo  su«ii|i«ire  priiit^ipium,  quia 
uiulta-  factu^  auut  poiitia;,  ouiuibus  quidem  coutiten- 
tibui  quod  justum,  el  quod  secuudum  pronortiouein 
aiquale,  adbuc  uutem  peccautibus,  sicut  ciictum  est 
et  prius.  Deuios  quidem  euim  factus  est  ex  eo  quod 
e;t  ieqiiales,  idest  quoscumque  existeutes,  putare 
simpliciter  oiquales  esse.  (Juia  enim  liberi  similiter 
omues,  simpliciter  aequales  esse  putant.  Olifrarcbia 
auleui  ex  eo  quod  est  ina-quales  quacuiinjue  exis- 
tentes,  exisliiuare  tolaliter  esse  inaequales;  secundum 
substaiitiam  euim  insequales,  simpliciter  iusequales 
e.vistiuiaut  esse.  Ueinde  quidem  ii  tauiquam  aequales 
existeutes,  uinnibus  aequalibus  voluut  participare;  ii 
auleui  tamquam  inaequales  existentes,  superefrredi 
qua;ruul;  ijuud  enim  plus,  inaiquale.  Habeut  quidem 
isfitur  politiai  omnes  aliquid  justum,  vitiatae  autem 
suut  simpliciter. 

Et  propter  banc  causam,  quando  non  secundura 
existimationem  suam  lorte  ulrique  parlicipent  poli- 
tia,  seditiones  faciunt. 

Omnium  autem  justissime  quidem  otique  sedi- 
tiones  facereut,  minime  autem  hoc  agunt  qui  secun- 
dum  virtutem  differunt.  Maxime  enim  rationabile 
inaequales  simpliciler  esse  bos  soliim. 

Suut  autem  quidam  qui  secundum  genus  excel- 
lentes,  non  dignificant  aequalibus  seipsos  propter 
inaequalitatem  hanc.  Nobiles  enim  esse  videntur 
quibus  existunt  progenitorum  virtus  et  divitiae.  Prin- 
cipia  quidem  igitur,  ut  est  dicere,  haec,  et  fontes 
seditionum  sunt,  unde  seditiones  movent. 

Propter  quod  et  transmutationes  fiunt  dupliciter. 
Quandoque  quidem  enim  ad  poliliam,  ut  ex  insti- 
tuta  aliam  constituant.  velut  ei  democratia,  oligar- 
chiam,  aut  democratiam  ex  oligarchia,  aut  poli- 
tiam  et  aristocratiam  ex  iis,  aut  has  ex  illis. 

Quoniam  autem,  neque  ad  constitutam  politiam, 
sed  institutionem  qnidem  eligunt  eamdem,  per  ipsos 
autem  esse  volunt  hanc,  velut  oligarchiam  et  mo- 
narchiam. 


Adhuc  de  eo  quod  est  magis  et  minus,  velut  oli- 


IteCBNg. 

De  aliis  igiturrebus,  de  quibus  disputare  cousiiium 
cepimus  feie  omnibus  diximus  :  qiiibus  autem  ex 
causis  reruiupublicarum  formu;  uiiiteiitur,  et  ex 
qiiaiii  multis  et  ex  qualibus  :  et  quijB  siut  cujusque 
reipiiblicii!  uestea  atiiue  iiileriliones,  et  ex  (juulibu.-i 
reipublici«  luriiiis  iu  quales  tiat  couversio;  pra.'lereu 
qiiae  res  siut  et  cuiniiiuuiter  omuibus  et  seorouui 
singulis  salutures;  (  pneterea  vero  quibus  muxime 
rebus  unaiiua^iiue  respublica  conservari  possit ;  J 
deiuceps  post  illa  qu^  supra  dictum  euut,  couside- 
randuiii. 

Primum  autem  existimure  oportet,  multas  initin 
reipuljlica;  adiiiiiiistruiidte  formas  exstitisse,  quum 
iuter  omnes  ([iiidem  coiiveniret  de  eo  quod  justuui 
et  quod  propuitione  aequale  est,  sed  ab  hoc  aberra- 
reut,  quemadmodura  et  prius  dictuui  est.  Democra- 
tia  eiiiiu  orla  ex  eo  est,  quod  qui  uua  aliqua  re  pa- 
res  esseut,  se  simpliciler  pares  esse  existiuiareut. 
Nara  quia  similiter  liberi  sunt,  se  simiiliciler  aeqiia- 
les  esse  jiutaut.  Oligurcliia  aulem  ex  eo  nala  est, 
quod  qui  sunt  uua  uliqua  re  inaequales  et  superio- 
res,  se  omiiiuo  inaequales  esse  putant.  Quia  euim 
copiis  rei  fauiiliaris  alios  sujierant,  idcirco  se  sim- 
pliciter  inaequales  esse  aiitumaut.  Iiule  lit  ut  illi  qui- 
dem  proinde  ac  si  siul  aeriuales,  oiiiuia  aequalia  sibi 
tribus  aequum  esse  censeant;  bi,  proinde  quasi  sint 
inaeiJualcs,  superiora  omuia  habere  studeaut.  Natu 
quod  superat,  inaequale  esl. 

Habeut  igitur  omnes  hae  reipublicae  foriua>  aliquid 
juris,  sed  simpliciter  pravae  sunt.  Et  propter  hanc 
causam,  quum  utrique  non  pro  sua  opinione  reipu- 
blicae  administralionis  suut  participes,  seditiones  in- 
ter  eos  commoventur.  Quiim  autem  omnium  Justis- 
sime  seditiones  excilent  ii  qui  virtute  excellunl,tum 
minime  hoc  faciunt.  Maxime  enim  ratioui  consen- 
taneum  est,  hos  tantum  simpliciter  esse  inaequales. 
Suut  autem  quidam,  qui  quum  genere  praesteut, 
dignos  se  putanl  auiplioribus  propter  hanc  iuaequa- 
litatem  :  videntur  euim  ii  esse  generosi,  quibus  ma- 
jorum  virtus  et  divitiae  suppetunt. 

Principia  igitur  baec  sunt  fere  seditionum,  hi  fou- 
tes  et  hae  causae,  quibus  impulsi  seditiones  concitaut. 
Quocirca  conversiones  et  commutationes  reipublicap 
administrationum  duobus  modis  tiuut.  Aliquando 
enim  ipsam  reipublicae  administrandae  formam  op- 
pugnant,  ut  ex  eo  reipubhcae  slatu,  qui  nunc  est, 
alium  constituant,  velut  ex  democratia  oligarchiam, 
aut  ex  oligarchia  democratiam,  aut  ex  his  politiam, 
aut  aristocratiam,  aut  has  ex  illis.  Interdum  nou 
quod  praesentem  reipublicae  statum  immutare  coneu- 
tur,  dissident  :  sed  statum  reipublicte  eum  quideiu 
qui  nunc  est,  omnibus  aliis  anteponuut;  verum  se 
moderatores  civitatis  et  administrationis  reipublica; 
compotes  esse  volunt,  ut  oligarchife  aut  monar- 
chiae. 

Praeterea  interdum  certant  de  intendeoda  aut  re- 


MMKK    V. 


.'ili 


Kiiriliiani  rxlrtttMiliMii  ml  11111^11«  (iliKiin'lii/.iii'i,  vrl    ml 
liiiiiiirt  ;  iiil  iloiiiDrriiliMtii  i*\iMli<iitt>iii  itil   11111^11«  iliiiiiu 
irnliziirl,   vol    ml    iiiiiiii'*  ,   niiniiiliM'  i<liiiiii  t<t  111   i'(i||- 
(|iitrt  |i(ililiiH,  iit   Miil  iiilriiilniiliti    iiitt  iTiiittiiiitiir. 

Ailltiic  iiil  |iiti'l(Mti  Mlii|iiiittt  |iultltii<  iiiiivcro,  |iiilii 
i)riii('i|iMtiiiii  Mlii|iii<tii  iti.^ililiifro,  v(<l  ili^rilriicnr,  Hiftil 
111  l,ii('ii(l(i<iiiiiiiiit  Miiitit  i|ttiili<iii  LyKMiiilriiiii  i'i>iiattiiii 
liiiHHO  iliKHiilviMit  ri<^iitiiii,  i<l  1'aitiMitiiMiit  rt<f(t<iii  l<°.|iliii 
riMiii,  ot  lii  l<'.|iiiliiiiittii  Mittiitti  iniiiMiitiilMla  rtiit  iiuli- 
(ia  H(M'itiitliin)  iiarli<tii,  |iri>  |iliiliiri'liix  (<itiiii  fiMiHilittin 
ft<i't<t'iiiit.  A|iiiil  .liltfiiMt'!*  aiili<iii  iti  |>ni<liirti)  i<iii'tiiii 
ittiniHHtt  (<.-«t,  ailliiii'  ijiiiH  |iiililt<iiiiiatt<  irt<  [iritiri|iiiltiH, 
('iiiii  (<li^itiir  alii|iiiH  iiriiti  i|iMlif<.  Oliftarrliiitiiii  itiili<iti 
(il  iiriit('0|iH  itiiiis  itt  Itac  |iiililta 

I  liii|ii(<  i<iiiiii  i>ri>|)l(<r  iiia>i|italn  mMlitio,  ihmi  huIiiiii 
ina<(]italil)it<«  t>xt.-(lil  |>ri>i>(irlii)niili<.  l>t<r|ii>liiiini  (>nitti 
rt<^ttiiiti  iiia<i|italo,  si  sil  ii<(|iia:il)n.'4.  'rotalilt^r  (niiiii 
(iniunlu  (|iinM'uiiltis  sediliouuti  fac.iuiit. 


Est  eiiiin  tlnplt^x  t|uoil  a>iiit(ilc  :  lioc  i|ui(l(<in  cuhn 
numoro,  lioc  autcnt  secundiitn  (li>?nitati'iii  (<st.  Dico 
nutuiu  uutncro  iiuidiMii  inultitudinti  aut  lUHgiiitndiiK^ 
idctii  L\l  LVi\m\\f.  :  socundnin  di>,'tiitattnn  aulcni  (iiiod 
nitioiK»  :  nt  pulii  (•xccdunl  sccnuduin  luiincrnin  i|ni- 
dcin  n'(inal(>iu,  tria(ltio,et  lioc  nnuiii  :  ratioiu!  iiiilctu 
(Hinluor  duo,  et  lioc  unuiii  :  a<(inalis  eniiii  pars  duo 
ilisorniu  (|untnor,  et  uiiiiin  duoniui  :  niiilto  ciiiin  di- 
luidinin. 

Coulilenles  nutem  simnlioiter  esse  justum  quod 
secundum  dignitatein,  ditTcrunl,  sicut  dicliiiu  esl 
prius,  ii  (]nidem,  t[nia  si  secniidnni  Hli(]nid  a>(]uales 
sint,  ii'(]uales  totaliter  esse  putaitt;  ii  antein,  iium  se- 
cuudum  Hli(iuid  iiue^iualcs  omuibus  iuaNiualihus  di- 
giiiticnut  seipsos. 

Propter  tiuod,  et  iuaxime  dun?  fiuut  politi8e,denios, 
el  olij^nrcliia;  uobilitns  enim  et  virtus  in  pancis.hajc 
nutem  iu  pluribus.  Nobiles  euim  et  boni  uusquam 
centuui,  egeiii  antem  iu  uinltis  locis. 

Siun^liciter  autein  omuiuo  secuudum  utramlibel 
aeiiuahtntem  ordiiinlum  esse,  pravnm  :  mnuifeslum 
auteiu  ex  eo  quod  nccidit.  Nnlla  euiui  ex  tnlibus  po- 
litiis  mausiva.  Manifesta  est  hujus  autciu  causa  ; 
qiiia  iinjiossibile  a  priiuo,  et  eo  quod  in  principio 
vitiato,  uou  occurrere  in  tiue  maluui  aliqnod.  Prop- 
ter  nuod  oportet  hoc  quidem  aritlimetica  ffqualitate 
uti,  noc  autem  ea  quae  secuudum  diguitatem. 


Allameu  securior  magis  et  minus  seditiosa  demo- 
cralia  quam  oiigarcbia.  lu  oligarchiis  quidem  enim 
suut  duae,  quse  ad  invicem  seditio,  et  atihuc  quie  ad 
populum.  In  democratiis  autem  quae  ad  oligarchiam 
solnm  :  ipsi  autem  populo  ad  se  ipsum,  quod  et  di- 
guum  dicere,  non  fit  seditio. 

Adhuc  autem  quae  ex  mediis  politia  propinquior 
populo,  quam  quse  paucorum  :  quae  quiuem  est  se- 
curissima  talium  politiarum. 


niiltcitilu  ri>i)iiililicir  iidiiiiiiiittraiidir  fiirinn  ,  \crlii 
grulia,  iit,  i)iiii<  ri<i|iiililii'ii<  ndiiiiiiiiitrMtio  iillKnri  liica 
i<Nt,  hII  aiit  ai-iior,  aiit  iiiiiiiih  ncriH  ;  ntit  ijnn-  ilciiio- 
crntlfik  (ihI,  V(<I  liiliMiliDr  vcl  reiiiiHNiur  tlnl  :  ili>iiii|Ud 
ili)  rt>llijiiiH  rtMiiiiblii  ii>  li)riiiiH  nl  |iii^iiniit,  iit  vitl  lu- 
tiMitir  Hiiit  V(>1  ri>iniHHiii.  I'rii<li>rfla  ctiiitiMuliiiil  pnr- 
li>iii  Mlii)UMiii  r(<iiiiiblii'ii>  ntliiiiiilHlrntiiiiiiH  iiiuverp, 
veliil  iiiMgiHtrMtiiiit  iiliijiifiii  ftiiiHlitiicr»  aiil  IdlliTH  : 
iln  aiiiiil  qniilaiii  l.yHaiiilrniii  l.acDiliriiiniiu  rfgiiuiii 
tiill(<i'e  e«He  ciMintiiiii,  el  1'auHniiiaui  reguiii  e|iiiori>- 
riiiii  inipMriiiiii. 

Kt  K))tdaiiiiii  iiititata  i<Ht  reipnliUi  n>  ndiiiiiiiHtrntiilo^ 
fornia  (>x  pMrto  i)iiailMiii  :  iiniii  pru  )iliy  iMrciiiH  ilri- 
biiiiiH  plfbis  I  H(>iiiiliiiii  rut't>rMiil.  Juiii  vurti  iii  llc'- 
li;i'ain  iift't!Ht<i>  i>hI  i>tiniti  niugihtruliiii  ex  iin  ()iii  iii 
t'f tjiitblicir  adininiHtraliiiiiu  verHuntiir,  vcniri',  1)1111111 
MliqitiH  iniigiHlrMttiH  in  di^niortiil  '.(iciiiii  Hiiirrngio  niif- 
ll('it>ii(lnH  est.  Olignrcliiic  Miiliun  ciiiivcitiebat  ctiaiii 
)>rii>ti)r  Heu  arcli<iii  uiiiih  iii  linc  rc))ubli(  a  :  iibiqtic 
t>iiiiii  ^iriipttT  itia>i|UMlitatcm  Hcditio  tiriliir,  nbi  iiii- 
iinribus  uoii  tribiiitnr  id  ijuod  ))rt)i)iirtioiie  tlebetiir. 
Ucgiium  eiiiui  ))criiettitiin  inii-iiiiulu  |  iiiii|uuiii  j  cni. 
inter  iei)uale8.  Oninino  (Miiiii  lioiiiinus  a>quale  aeii 
ifiiiinni  qiia-reiites  iuter  se  dissideut. 

Kst  aiiteui  iciinale  (lti]ile\  :  niiuiii  iitimero,  alte- 
niin  dignitate.  .T^juale  iiniiiero  dicto,  ()iiod  est  niul- 
titudine  anl  uiagiiitiidine  ideiii  et  ii>i]iiale;  diguitnte, 
()uod  ratioue  :  verbi  gratia,  ii>i]iinli  uninero  tria  8II- 
]iiM'aut  dno,  et  duo  tiiiuui  ;  ici]nali  vcro  ratione  qiia- 
liior  diio,  et  diio  niitiiti  :  uteniiie  eniin  iitiiii(>.rus  i[iii 
siqierattir,  eornm  uuineroruni,  (jui  suiteraut,  dimi- 
dius  est.  (Jiiuui  inter  eos  auteni  couveiiiat  do  ei) 
(juod  propter  ii!i|uiilitaleiu  justiim  est  siinpliciter, 
(ie  eo  (inod  jtistuin  e^t  [iroiiortione,  di.^sident,  ut 
iuilc  dictuin  est.  Alii  eiiini,  si  ali(]ua  re  sint  asquales. 
existiniant  se  esse  omuibns  rebns  «(iiiales ;  alii,  si 
aliqtia  re  siut  inipquales  et  sniieriores,  omnibus  mn- 
joribus  se  dignos  esse  putaut. 

Ouapropter  et  duiP  rei])tiblica;  administrandie  for- 
mai  maxiuie  exsistere  soleut,  democratia  et  oligar- 
cliia.  Nobilitas  enini  et  virtus  in  paucis  cernuntur  : 
hortim  coutraria  autem  iu  pluribus.  Nom  nobiles 
quideiu  el  viros  bonos  nusquam  geutium  centiim 
reperias;  egentes  vero  [  et  improbos  ]  multos  multis 
locis.  Simpliciter  autem  et  omni  ex  parte  ex  alteru- 
tra  <i'qualitate  conslitutam  esse  reipublicae  adminis- 
tralionem,  vitiosuni  est  :  quod  ex  e  veulu  iutelligere 
liccl.  Nulia  enim  ex  lalibus  reipubliccfi  formis  ad 
diuluruilatem  stabilis  est.  Hujus  rei  haic  causa  est, 
quod  fieri  non  potest  ut  ex  eo  quod  primum  et  ab 
hiitio  peccatum  est,  uon  existat  ad  extremum  insigne 
aliquod  malum.  Quocirca  oportet  partim  ajquali- 
tate  arithmetica,  partim  eo  qua;  est  ex  dignitate, 
uti. 

Verumtamen  tutior  et  a  seditionum  periculo  niu- 
nitior  democratia  quam  oligarchia  est.  Nam  in  oli- 
garchiis  duo  mala  oriri  solent;  seditio  paucorum  po- 
tentium  inter  ipsos  et  prreterea  adversus  populum  : 
in  statu  vero  populari  cum  paucorum  dumtaxat 
poteutia  dissidetur ;  populus  autem  inter  se  aut  ni- 
hil  aut  perparum  dissentit.  Praeterea  reipublicae  ad- 
ministrandae  forma  ex  mediocribus  concreta,  propius 
accedit  ad  democratiam  quam  ad  paucorum  impe- 
rium  :  atque  haec  omnium  hujusmodi  rerumpublica- 
rum  tutissima  est. 


PostqTiam  Philosophus  determinavit  de  rebus- 
liublicis  ostendendo  quid  est  et  de  diilerentiis 
earum  et  iu  universali  et  in  paiticulari,  in  isto 
qiiintolibro  determinat  de  principiis  salvantibus 
et  corrumpentibus  rempublicam  ;  et  dividitur  in 
partes  duas.  In  prima  dat  intentionem  suamcon- 
tiuuandodicta  dicendis.  In  secunda  prosequitur, 
cum  dicit,  «  Oportet  autem  etc.  lu  prima  dicit 
quod  post  illa  quae  determinata  sunt  prius,  con- 
sequenter  dicendum  est  ex  quibus  corrumpunlur 
respublicae,'  et  ex  quot,  et  ex  qualibus,  et  quce 
sint  corruptiones  et  correctiones  cujusque  reipu- 
biicse,  et  ex  qualibus  et  quibus  rebuspublicis  ad 


quales  sit  transmutatio .  Aliquando  enim  una  res- 
publica  transmutatur  in  aliam  ;  et  ideo  viden- 
dum  est  a  quali  ad  qualem  contingit  tieri  trans- 
niutationem.  Ittim  dicendum  est  de  salvatione 
cujusque  reipublicse,  qualiter  scilicet  salvatur 
unaquceque  et  in  universali  et  in  particulari. 
Item  dicendum  est  per  qua;  maxime  liabet  sal- 
vari  qua^libet :  de  omnibus  enim  aliis  quse  pro- 
])osuimus  dicere  in  principio,  fere  dictum  est. 
Kt  dicit  «  fere,  quia  supei'ius  fecit  mentionem 
de  institutione  priucipatus  ;  sed  non  determina- 
vit  de  ipsa  ad  plenum,  sed  determinabit  in  se- 
quenti  libro,  scilicetin  sexto. 


3 12 


IMJLITICOUIM. 


Ileiude  cufu  dK-lt  "  upurtet  uuteia  « 
Pru}t)i{uitui'  ;   et  diviJitur  iu  duits.  lu  priinit 
pruirquitur  de  ^dlvdtiunu  et  cotruptiuuu  reruai- 
publicdruiii  secuuduui  luteiitiuutfin  ^tuain.  lu  se- 
cuinld  '  'piiiiuiifMi  IMiituni^i  iii 

line  hu^       ^  ,  •  In  lepulilud  etc.  • 

Fnuiit  lu  du<i».  In  priiiiii  di-tHnninat  causas  cur- 
rujitiunis  et  ^alvatiuuis,   rerunipuLlicaruui  pru- 
prie    dictaruiu,    bcilicet  in  i|uihus  pliiivs  piiiici- 
paiitur.  In  lei^uiida  dettiiiiiiiit  cau-<ar)  cuiruptiu- 
ni)  et  ■salvatKiiU')  niuiiarchiciniiii,  sicut  tyidiiiiuu'. 
et  regalis,  ibi,  «  hestat  autetn  etc.  »  Prima  in 
duas.  In  prima  deteniiinat    causas  corruptiuiiis 
reruuijiublicaruin  iu  (juibus  pniu  ipautur  plures. 
Secundu   deteruiiuiit   de    cauiis    salvatiuiiis,  ibi, 
■  Ue  salvatiuue  etc.  »  l'rima  in  duas.  1'riino  dat 
radicale  principiuui  corruptiunis  rerunipublica- 
ruui.    Seciiudu   deteruiinat   causas  et    priiici|iia 
curruptiiiiiii   pruxiuia   niugis,   ibi,  «  Sunt  auleni 
etc.  »  Prinia  iii  duas.  Iii  pi  inia  declarat  (jua;  est 
radix    curniptionis    reruuipublicarum,    et    quo- 
inudu  transiuutantur.    In  secuuda   resuiiiit  caii- 
saiii  illdin   ut   adddt,   ibi.  <■    rbi(|ue  enini  etc.  » 
Priiiid  in  duds.  In  priiiia  ustcudit  (juud    est  ra- 
dicale  principium  curruptioiiis.   In   secunda  os- 
teudit  quot  uiodis  transrautantur,   ibi,  •    Prop- 
ter  (lUdd  etc.  »  Adhuc  prima  in  (Juas.  In  prinia 
pra-imttit  quuddain.   Secuiido  ex    illu   cuncludit 
causani  priuiam  curru[)tiunis  reruinpublicuruin, 
ibi,  »    Et  prupter  hanc   causam   etc.  *  \n  prima 
dicit  qiiuil  ad  \idenduin  causam  corrujitionis  n-- 
rum[)ublicaniin,     o|)oitet     jiriino    accipere   pro 
principio,  quod  reruni|iublicaruiii  qua'dain  suiit 
recta',  qiia»dam  auteiii  iion  ;    et  quod  omnes  in- 
teodunt  aliquod  justum   et    a-quale    secundum 
proportionem.    El  ratio   hujus  est,  qiiia  umnes 
inlenduiit  salvationem.   Hespublica   autfm    sal- 
vari  non  potest  sine  cunjunctiuue,  nec  conjunc- 
tiu,  iieri  putest  nisi  reddatur  a-quaie  ;  hoc    au- 
tem  justum  est,  ergo  omnes  inteudiint  ju^Jtuui  et 
aeqiiale.    Peccant  tameni  multi  in  determinandu 
illud  justum.   (Jiiidam    enim   male  determinant 
ipsum  :  pupuius  enim  putal  quod  si  sint  aliqui 
sequales  in  quocumque,  quod  sint  aBquales  sim- 
pliciter,  et  quod  a^qualiter  debent  recipere  ;  et 
qiiia  omnes  cives  sunt  liberi,  et  a?quales  siin- 
pliciter  dicit  eos  esse.  Paucurum  vero  potentia 
pulat,  quod  si  sint  inanjuales  in  aliquo  quod  sint 
inaequales  simpliciter  et  ina>qualiter  debeant  re- 
cipere  illos  ;  scilicet  qui  sunt  ina^quales  in  divi- 
liis,   putant  inJKquales  esse  simpliciter    et   ina;- 
qualiter    debere  recipere  de  bonis  communibus. 
Sed  non  oportet  quod  inaequales  in   divitiis  sint 
inaiquales  simpliciter,   nec  sequales  in  libertate 
sint  aquales  simpliciter :  quia  diviticC    et  liber- 
tas  non  .<unt  hona  hominis  secundum  quod  homo. 
Mdnifestum  igitur    est  quod  omnes   inlendunt 
cequale.  Et   dicit  quod  ulterius  accipiunt,  quod 
si  sint  a?quales  aliqui,  quod  debent  recipere  «- 
qualiter  <le  communibus  bouis  :  et  cum    omnes 
sint  liberi  aequaliter  secundum  populares  status, 
debent  omnes   recipere  de   bonis  communibus 
aequaliter  :    quasi    paralogizantes  :  aequales  «- 
qualiter  debent  recipere  de  bonis  communibus  : 
sed  liberi  sunt  aequales  :  ergo  sequaliter  debent 
reci[iere.    Sed    manifestum  est  quod  hic  est  dc- 
fectus  secundum  quid  et  simpliciter.  Non   enim 
sequitur  :  sunt  aequales  in  aliquo,  scilicet  Iiber- 
tate  :  ergo  sunt  simpliciter  aequales.  Paucorum 
vero  potentia  dicit,  quod  cum  ipsi  sint  aliis  inae- 
quales,  quia   excolientes    eos,    debent    recipere 
plus   et   praeponendi   sunt   in    plus  accipiendo. 


t' 


Uuud  eniui  plu»  est,  inaujuale  est.  Sic  i^itur  nia- 
iiitVstiiin  est  (|uod  uuiiies  istai  respublic»  ali- 
quidjustum  intendunl,  sed  vitiataisunt  simplici- 
ter. 

Deinde  cum  dicit  •  et  jiiujiter  • 
«ioiicludit  ex  dictis  iiiiiiiaiii  radicem  et  primum 
irincipium  currujitionis  rei|)ublica>,  et  seditionis. 
t  [irimu  facit  hoc.  Secundu  adjunKit  aliud  prin- 
cipiuiii,  ibi,  •  Sunt  autem  etc.  »  Piiiiid  iii  duus. 
In   iiniiia  facit  (juod  dictiini  est.    lii  secunda  os- 
teiidit  (jui  sunt  in  civitate  qui  jusle  [lossunt  mo- 
vere    dissensionem,  et  taraen   non  faciunt  ibi, 
«  Omnium  aiitem  etc.  »  In  prima  dicit  qiiud  cuin 
iiiius(iui>5(jue  secunduiii  uiidiii  dignitalem  debcat 
recijjere  de  buiiis  coiiuiiunibus,   quiiiidu  nun  re- 
cipiunt  secundum  quud  existimant  se  dignos,  fa- 
ciunt  seditionem  in  civitate  et  mutant  rem[)ubli- 
cam  :  ex  lioc  eiiim  (jikmI  non  recijiiunt  sec  iiidum 
exislimalionem  (jiiani  babeiit  de  se,   videtur  eis, 
quud  liat  eis  iiijustuin,   et  quod  contemnantur. 
Isla  dutem  causd  suiit  disseiisionis. 
Deinde  cum  dicit  •  omniuni  autem  » 
Ostendit  qui  juste   jiossunt  movere  dissensio- 
iiem  111  civitate,  et  tamen  non  movent.    Ei  dicit 
(jiiod  inter  omnes  justissime  possunt  movere  se- 
ditiunem  in  civitate,  quamvis  non  faciunt,    vir- 
tuosi  exceP.entes  alios  secundiiiu  virtutem.  Lt  ra- 
tio  hujus  est,  ([uia  ilii  (jui  suiit  siinjiliciler  iiia'- 
(juales,  si  iion  recij)iiuil  secundum  illam  inaujiia- 
litatein,  injustumlit  simpliciter  eis  :  sedvirtuosi 
sunt    simpliciter   inatquales    respectu    aliorum, 
ijisos  excedentes   secundum   virtutem  :  ergo    si 
uon   recipiant  secundum    illam    inaequalitatem, 
iujiistum  iit  eis.   Et    cuin    excedant  in  eo  quod 
est  bonum  sim[)liciter,  justissime   pussunt  mo- 
vere  dissensionem,  sed  non  faciunt  propter  diias 
causas.    Priina    est,    (jiiia    frequenler    contingit 
[iroj^ter    dissensionem  delrimcntum  boni   com- 
muiiis.  Sapiens   autem    iit    piiiiimuin    jilus    di- 
ligit  bonum  commune  quaui  projirium  ;  et  ideo 
non  facit  dissensiunem.  Secunda  ratio  est,   quia 
ad  hoc  quod   aliijuis  debeat  movere  seditionein 
in  civitate,  oportet  quodhabeat  justam  et  poten- 
tiam  :  sed  virtuosi  ut  frequenter  non  habcnt  po- 
tentiam,  nec  jiutant  se  h«bere  justam  causam  ; 
ideo  nun  movent.  Sed  si  ista  concurrerent  quod 
haberentcausam  justam  et  potentiam,  et  non  es- 
sent  detrimentum  boni  cornmunis,  moverent  se- 
ditionem  rationabililer,  et  peccarent  si  non  mo- 
verent. 

Deinde  cum  dicit  «  sunt  autem  » 
Adjungit  aliud  principium  corruptionis  reipu- 
blicae  ;  et  dicit  quod  sunt  alii  qui  excellentes  a- 
lios  in  nobililate  credunt  excedere  illos  simplici- 
ter  et  ideo  rejiutant  se  dignos  majoribus.  Tales 
autem  videntur  esse  illi  qui  habent  divitias  et 
virtutcm  a  progenitoribus  ;  et  ideo  si  non  reci- 
piant  de  bonis  communibus  secundum  existima- 
tionem  quam  babent  de  seipsis,  movent  dissen- 
sionem  ;  et  tunc  contingitquod  principiaetfontes 
sediditionum  per  quae  moventur  civitates  sunt 
ista  ;  sed  istud  principium  reducitur  ad  primum. 
Est  enim  radix  seditionis  excellenlia  in  nobilitate 
per  hoc  quod  tales  non  recipiunt  secundum 
existimationem  suam. 

Deinde  cum  dicit  «  jiropter  qiiod  » 
Declarat  quot  modis  iit  transmutatio  reipubli- 
cae :  et  dividitur  in  quatuor,  secundum  quod  po- 
nit  quatuor  modos.  Secunda  ibi,  «  Quoniain  au- 
tem  etc.  »  Tertia  ibi,  •  Adhuc  deeo  etc.  »  Oni"'lii 
ibi,  »  Adhuc  ad  parlem  etc.  »  In  prima  dii.it 
quod  propterhoc  quod  contingit  flori  sedilionem 


I.IIIKK    V. 


.'14 


iii  ri'|iiililii'a  ,  (-i)iiliii^il  ri'iii|iiililii  aiii  iiitit.iri. 
Piiiiio  i|iiiilt<iii  i|UMii(lti  lil  lniiixiiiiiliilii)  II  n<|tii- 
liliia  iitia  .iil  aliaiii  (livfi-Mtiii,  iil  i|iiaiiilii  cx  i'i>|iil- 
|ili(-a  iiiitiltila  .sil  tiaiisMllltalin  ail  aliaiii  ;  til  i'\ 
|i(i|iiilai'i  ^iil)('t'iiali(iii(<  ailiiiiiii>«liali(i  itaiicot  iiiii 
(-(iitrvliltialiii-,  aiil  «\  (-(itncrMi  ;  vcl  i<x  illlis  ml 
i'(<iii|iiilili('aiti  ct  (11)1111111111111  slaliiiii  vci  i<('oiitni. 

Dciiidc  (11111   (liii'   "  i|iiiiiii  itti  aiilciti  » 

1'iiiiit  sciiiiiiliiiti  iiKiiiiiiii  ;  cl  (liiil  i|iiiiii  ali 
(|iiaiiil(i  liaiisitiiilaliii'  rcs|iiililini  iii  iili.iiii  iriit- 
|iiil)li('aiii,  scd  iiiaiicl  cailciii  cl  cliKiiiil  ('aiinlciii 
ii.ilicio  iiistiltiliuiicitt  ct  ()t-(liiiali()ii(<iii  rci|iiilili- 
('a>,  s(<d  |)riti(-i|)aiil(>s  itiiitaiil  cl  Vdltiiil  (>aiit(lciii 
i'(>iiHitilili(-aiii  i-cgcr«  cl  (iliscrvarc  pcr  s(>i|)s(iH 
v«l  |i(<r  aiiiicos  siios,  siciil  iit  paticotiiiii  |)otciili.i 
«I  iiionaicliia  rogali.  inaiiciito  oa(U<in  rc|itil)Ii(-a 
voluiil  oain  scrvari  «l  n<^;i  pcr  alios  ;  »<l  idco  inii- 
laiil  «os.  Sitiiilitcr  «liaiii  iii  iiioiiari-ltia,  ipsa  rc- 
itiati«iit(>,  aliaiii  ('oiistiliiiiii!  (piaiiilo([ii«. 

H«itid(>  ctiin  dicit  «  adliiic  (1«  «o  » 

1'onil  tertium  niodnm  ;  (>t  dicit  (iiiod,  ilcritiit 
lil  Iraiismnlalio  i-«ipiil)lica<  non  ipiod  nspiililiia 
ti-an!;nitit«tiir  in  aliaiii,  ii(>c  «tiain  (|iiaiiliiin  ad 
lirincipaliis  p«r  s«  ;  s«d  lit  (piia  «adciti  rcspti- 
hlica  nuitatur  in  panulcm  mai^isinlt-nsam  v«l  rc- 
niissam  r  sictil  paiicorum  stattis  transmutatur  iu 
paiicoruin  slaliis  iiKigis  iiitciistiiii  v(>l  remissiim 
\«1  poptilaris  slatnni  in  piipiilarcm  statiim  inagis, 
v«l  niinus  int«iisum.  Siinilitcr  «tiam  iii  aliis  ro- 
buspublicis  ut  liat  transinutatio  roipublica  ejns- 
dem  in  eam(iem  secunduininlinisionem  ot  remis- 
siouom. 

l)«iiid«  cuiu  dicit  u  adhuc  ad  » 

Ponit  (luarttim  niodiim  ;  «l  dicit  quod  quarto 
tit  transmntatio  reipublica-  secundum  parlem,  iit 
qiiando  unus  principatus  dostruitur  et  alius  ins- 
tituilur,  sicut  dicitur  factum  fuisse  in  Lacedio- 
inonia  quod  I.ysandcr  conatus  fuit  dissolvcro  r«- 
gnuiu.  fct  similiter  alius  uouiine  Pausanias,  qui 
rex  fuit,  conatus  fuit  destruere  principatum 
Ephororuni  secundum  quom  poptilus  habel  po- 
testatom  convocandi  muUitudinem.  Consimili- 
ter  fuit  in  civitate  qu«  dicitur  Epidamnum  fuit 
trausmutata  respuhlica  secundum  partom.  In 
illa  enim  civitate  erat  alius  principatus  :  ilii» 
vero  amoverunt  eum  et  fecerunt  principatum  se- 
natorum.  Yidentes  enim  quod  multi  erant  ama- 
tores  illius  principatus,  mutavorunt  ipsum  in  so- 
natores.  Propter  quod  statuerunt  etiam  apud 
Elienses  quod  principatus  omnes  eligerentur  in 
communi.  Unde  necesse  erat  omnes  principatus 
qui  potestatem  habehant  et  dignitatem  in  repu- 
blica  concurrere  quando  magistratus  creabatur, 
et  ihi  eligere  ut  minor  fraus  liei'et.  Ille  autem 
principatus  qui  fuit  amotus  paucorum  potentiai 
erat,  et  erat  unus  princeps  iu  illa  republica, 
non  pltires. 

Deinde  cum  dicit  ((  uhique  enim » 

Resumit  causam  seditionis,  ut  addat.  Et  pi'imo 
tangit  causam  seditionis.  Secuudo  exponit  quod- 
dam  dictum,  ihi,  »  Est  enim  duplex  etc.  »  In 
prima  dicit  quod  ubique  fit  seditio  propterina?- 
qualitatem  :  et  non  solum  in  eequalibus  secun- 
(ium  aliquid  est  sequale  proportione:  puta  dives 
et  pauperinajquales  suntsecundum  suhstantiara, 
tamen  contingit  eis  lieri  oequale  secundum  pro- 
portionem  :  similiter  magis  et  minus  virtuosos  : 
sed  etiam  eis  qui  sunt  inrequales  contingit  fieri 
ina>qual«s  secundum  proportionem  :  puta  si 
quis  sitdignior  aliis  secundum  virtutem,  dignum 
ost  cum  rogem   esse,   sed  non  pcrpetuum,  quia 


|iirli<  iioii  taiiliiiii  i'\( ciiil  (liKiiila'<  «jun  in  virtuto 
(liKiiitaloni  iiliorttm,  i|iiiirttiiiii  iMiiior  piT|M'tiiii 
n*Kiitiiiili  i<xcc(lit  lioitorciii  iilioi  iim  ;  «l  iiioo  «liam 
liiaqiialct  i  oiiliituit  tiiit  iitioipi.ili-<t  •ii-i  iiiiiliiiii 
pioportioiioiit  I  iii\oi's.tlitor  iKittir  oxi^liiit.iitlcn 
sc  (lobon<  liiilicni  ii-ipiiilo  ot  iioii  lialioiitos,  M-ili- 
iioitoH  iiioviMit  iii  r«|iiibli('a.  El  chI  itilolli^ctiiliim, 
ipiiiil  iittliiodiatiim  pi  iiii-ipiiiitt  ipsiiiiiin  iiKihiliiiiii 
os|  (•lcctio.  rijoclii)  aiitciii  ost  li.iliilits  pra-roii- 
silialiviis  Ail  ciiiisiliiiiii  aiilciii  roqtiiritiir  ititol- 
lorlti>(  |)i'a('.ticiiH  :  iMiaro  iiitcllci  tiis  pi.kc.licii.i  «st 
111  iiicipiiim  agibiliiiiii .  PriiK-ipiiiiii  atitoiii  iritol- 
lci  liis  piinlii  i  cst  vnliiiitas  rocli  litiis  ;  ot  idcu 
iidliiic  priiicipiiim  agiliiliiiiii  (^st  appotitiiH  rciti 
liiiis.  Nolunt.is  von»  rooti  liiiis  iira-siippoiiit  iii- 
lcllcclum  sp(<culativutii ;  ot  idoo  iiitolloctiis  s|M!- 
(ulativus  ciiusa  chI  ot  principium  agibiliiini.  Et 
qtiatiliiiii  ad  lioc  dixit  pritis  quod  oxistimare 
pi  iiii  ipiiim  ost  soditioiiis.  Pi'iiu'i|)iuni  voro  iii- 
tcll(>('tiis  ost  iiitelligibilo,  ot  boc  ost  iiiioqiialitas. 
S(>cuii(liim  lioc  dicit  hic,  ([uod  iiiioqualitas  e.>»t 
(•aiisii  soditioriiH. 

Doirido  ctiiii  diiit  »  ost  oitirii  ■ 
Exiionit  (iiiiid  dixit,  soilicot  ii'([iiale  ;  et  prinio 
l.uit  Iioc.  Sociindo  assignat  diversitatem  intor 
(|iia>diiiii  dictii.  ibi,  «  (lonlitentes  aiitem  ctc.  » 
(.ircii  priiuum  intolligoiidum  est  quod  projior- 
tio  ost  hahiludo  duoriim  quanlitatum  ad  inviccm. 
Pi-o|)ortionalitas  voro  «st  hahiludo  jiroiiortioniiiii 
(ItiiJ!  consistit  in  qtuituor  torminis,  vel  secundtiiii 
icni,  vol  scciindum  rationem  :  hujusniodi  aiitom 
proporlionis  a^^piaiitas  vel  similittido  attendittir, 
\cl  secuuduin  icipiiilitatem  qiiantitatis,  vol  so- 
cuiuUim  u>qualilatcm  dignitalis,  vol  similitiidi- 
iiis.  Et  hoc  est  quod  dicit,  quod  a^quale  duplici- 
tor  dicitur.  Uno  modo  aiqualc  dicitur  numoro. 
Alio  modo  secunduin  dignitatem.  Et  exponit  quod 
ioqualc  numcro  dicitur  a^quale  secundum  ma- 
guiludinem  vel  secundum  multitudinem.  Secun- 
dumdignitatemsequaledicitur  fpquale  secundum 
proportionem  similitudinis.  Et  declaratperexom- 
pla  a>quale  socundum  quantitatem  ;  ut  sicut 
se  habent  duo  ad  unum,  sic  tria  ad  duo.  Exces- 
sus  enim  utrobique  <3equalis  est.  .(^^qualitas  vero 
secundum  dignitatem,  ut  si  dicamus,  sicut  qua- 
tuor  ad  duo,  sic  duo  ad  unum.  Sicut  enim  duo 
sunt  medietasde  quatuor,  sic  unum  est  medie- 
tas  duorum. 

Deinde  cum  dicit  «  confitentes  autem  » 
Ponit  diversitatem  inter  qucedam  dicta.  Dixit 
enim  quod  omnes  volunt  aequale  secundum  di- 
gnitatem  :  populariii  status  et  paucorum.  Dicit 
quod  ditferenter.  Et  primo  facit  hoc.  Secundo 
infert  corollarium,  ihi,  «  Propter  quod  etc.  »  In 
prima  dicit  quod  omnes  confitentur,  quod  jus- 
tum  est  secundum  dignitatem  ;  sed  dilTerunt  : 
quiapopularis  status  fautores  dicunt  quod  si  sint 
aliqui  cOi^iiales  secundum  aliquid,  puta  secun- 
dum  lihertatem,  quod  simpliciter  sunt  aequales  et 
quod  sequaliter  dehent  recipere  :  paucorum  sta- 
tus  fautores  etiamdicunt  quodsi  aliqui  suntina?- 
quales  secundum  aliquid,  puta  secundum  divi- 
tias,  quod  sunt  simpliciter  ina<quales  et  dignio- 
res,  et  secundum  hoc  inseijualiter  recipere. 
Deinde  cum  dicit  «  propter  quod  » 
Infert  corollarium.  Et  primo  facit  hoc.  Se- 
cundo  probat  quod  status  popularis  et  paucorum 
sunt  male  ordinati,  ihi, «  Simpliciter  autem  etc» 
In  prima  dicit  quod  propter  hoc  quod  fautores 
popularis  volunt  sequale,  fautores  vero  paucorum 
iua^quale  ;  unde   status  popularis  et   paucorum 


Mi 


IMiMTICOUlJM. 


autit  111111^  rft|iiilil!ru'  iiiuxiiiiH  iltitiiiL-tic.  Nolttli- 
td^  uuiui,  ide^t  iiicltiiatiu  uii  virtuttsiii,  et  vniuii 
ia  paucu  reperiuatur,  »«d  |)au|>ertii»  iu  |tlurihu8. 
Nuuileii  euiia  virtuoti  vii  alicuhi  ceatuiit  inve' 
niuutur.  i'au|>eiU3  diilfia  ta  |)luiil>U3  lurit  :  «'t 
idfu  i'es|iul>llctt^  ut  flequeuttT  vul  auut  pducu- 
ruiu  velauiit  |)o|>ul<trfs. 
Ueiade  cuia  dicit  u  Biui|)iiciter  autem  • 
i<  I  t  qitod   aillhu'  siiiit   iiuiIh^  uidiaatct'.    Kt 

|n  it    liuc.    Secitiidn   o.iti-adit    quod  .ilatui 

|tu[)uliiiis  liit  >)ecurior,  il>i,  m  Attauiea  securior 
etc.  u  la  priatit  dicit  4110^  utrai|ue  i-enpuhlica 
uiule  urdiaatit  eat  :  sctlicet  atittiis  [lupuluris 
in  quo  itltfiidttur  a-qitalitas  ^ecuaduia  liherta- 
tem,  et  status  |iaucoiuai  ia  (|uo  est  a'i|ualitas 
secunduiii  divitia-i,  es  eu  quod  accidit  qiiod  auUu 
i»tarum  laaasiva  est.  Et  ratio  liujiis  e»t.  Iiii|iua- 
siliiie  est  paiai,  ex  eo  quud  iu  f)riaci|iiu  cur- 
ruptuui  i't  iiiurdiiiatiiiu  e»t,  iit  llae  aoa  acci- 
dereaialuai :  istci' aiitt-ia  iaordiaatu;  sitat.  ^uaai- 
vis  igttur  111  |)riacii)io  videalur  luodica  iaordi- 
natto,  taaiea  ia  liite  niu^au,  i-t  maliini  u[ipa- 
ret.  Tale  auteiii  aoii  fioteil  e.sse  mun^ivuai  ;  i-t 
ideo  utraquo  lespubltca  aoa  polest  esse  niaii- 
.siva.  Et  qiita  utiaque  vitiutu  et  iuordiaata  est, 
ad  hoc  quod  sint  mugis  muasiva^,  uportet  quod 
utraque  quanduqut!  utatur  yqualitate  scciiudiim 
profiortioai-ai  aiilhmelicani,  ia  ([uu  iateiidilur 
sequulitas  oxcessus,  ut  sicut  tria  ad  duu,  ita  diU) 
ad  uaitrii  ;  et  quanduque  u'qualitate  secuadiini 
proportionem   geometiicam    in   qua    attenditur 


aqualila.s  dignilatis,  ut  sicut  8e  hahenl  ([iiutuur 
ad  duu,  sic  duu  ad  uuum. 

Deinde  cum  dicit  «  altuinen  seciirior  » 

Osteiidit  quod  stutU8  [iu|iulai'is  sit  taagis  secu- 
rus  et  aitiius  sediliosit>>  ;  el  litvidilui'  tit  duu,  sc- 
cuaduiii  iiuod  osleiidil  lioc  per  duus  raltuaes. 
Secundu  iiii,  «  Adhiic  uuteai  etc.  »  la  priaiu  di- 
i;it  quod  ([uumvis  status  puucoiiim  et  mitlloruai 
siat  aiule  urdiauti,  luineii  statits  iiopiilaiis  e»l 
securior  et  aunus  seditiosus  i|iiaiii  [luiicoruai. 
Kt  rutio  hujus  est,  ([uiu  illu  res|iul>lica  magis  est 
secura  in  quu  hiiat  pauciores  seditiuaes  :  sed  in 
stulu  [lupitlaii  sunt  |>aitciures  qitant  in  statu  [luu- 
corittn.  (juia  ia  statii  paucoruin  siiiil  duu', 
seditiuaes  :  unu  di\ituia  iiiter  se,  alia  [)aii|ieriiai 
ud  divilcs.  In  statu  |)o|>uluri  veru  unu  scdiliu 
i'st,  scilicet  divitum  ud  pau|)eres.  I'au[>eruiii  au- 
tein  iuUT  se  non  est  sedilio  qiiu',  mI  digiiu  re- 
[iiitaliune,  quia  inter  se  magis  conveniuut  quam 
cuia  divilihus. 

Ueiade  cum  dicit  u  adhuc  autem  ■ 

Ponit  secundam  ratiunem  ;  el  dicit  qiiod  ite- 
lum  manifcstitm  est  quud  stutus  po[>ularis  est 
Miciirior,  (|uia  resjiuhlica  qua;  est  ex  aiediis  [iio- 
jiiaquior  eitt  po[)ulari  statui,  quam  paucurum 
statui  ia  quu  paiici  dumiaunlur  :  scd  res|)uhlicu 
media  securnssimu  est  inter  tules  resfuihlicus, 
(fua^  declinant  ah  optiniu  :  sed  illu  quai  firopin- 
qiiior,  est  securissimaj  securior  est  quam  puu- 
:orum  potentia. 


LECTIO  II. 


Quid  homines  seditiosos  cfjiciat,  qua  dc  causa  "sec/itioncs  excitentur. 


ASTiyU.I . 

Ouoniain  aiitem  consideranias  ex  quihus  seditiones 
fiuut  et  tran?mutationes  circa  pohtias,  secundum 
universaliter  priina  firiuci|iia  et  causa  ipsoruni. 
Sunt  auteui  fere  (ut  est  iJicere)  tres  nunieros,  quas 
deterniinandutu  secunduni  se  typo  primum  :  oportet 
enim  accipere  qualiter  se  liabeutes  seditiones  nio- 
^ent,  et  quoruni  {5'ratia ;  et  tertio  quae  principia  fue- 
rint  civilium  lurbationuin  et  seditionum  ad  inviceni. 

Eius  quiilem  igitur  quod  est  ipsos  se  habere  ali- 
qualiter  aJ  transmutationem,  causam  universaliter 
ma.\ime  ponendum  de  qua  jam  extilimus  dicentes. 
li  quidem  enitn  aequalitateiu  appetentes,  seditiones 
movent,  si  putant  minus  habere,  aequales  existentes 
supergredientibus;  ii  autem  iuBBijualitatem  et  ex- 
cessum,  si  existimant  inEequales  existentes  non  plus 
habere,  sed  eequale  vel  minus.  Heec  autem  est  qui- 
dem  appetere  juste;  est  autem  et  injuste  :  niinores 
enim  existente.a  :  ut  aequales  sint,  seditiones  faciuut; 
et  «equales  existentes,  ut  inajores.  Qualiter  quidem 
igitur  se  habentes  seditioaes  faciunt,  dictum  est. 

De  quibus  autem  dissident,  sunt  lucrum  et  honor, 
et  contraria  iis  :  etenim  dehonorationem  fugifinte.s 
et  damnum,  vel  pro  seipsis,  vel  pro  amicis  seditiones 
faciunt  in  civilatibus. 


Causse  autem  et  priucipia  motuum,  uude  ipsi  dis- 
pouuntur  dicto  modo,  et  de  iliclis,  sunt  quidem  nt 
numero  septem  existentes,  sunt  autem  ut  plures. 
Quorum  quidem  duo  sunt  eadem  dictis,  sed  nou 
eodem  modo.  Propter  lucrum  enim  et  propter  hono- 


RECENS. 

Qiioniam  aiitem  quibus  e  rebus  Reditiones  in  r;i- 
vitalibus  et  commiinicaliones  rerumpublicaruin 
oriantur,  cousiderare  instituimus,  universe  primum 
origines  et  causas  earum  intelligere  non  oporlet. 
Sunt  autem  fere  numero  tres,  quae  primum  ruiJi 
quadam  descrijitione  per  se  suut  explicandae.  Opor- 
tet  enim  comj)rebendere  et  quomodo  affecti  homines 
dissideant  inler  se,  et  quarum  rerum  causa  ;  et  quod 
tertium  est,  quae  sunt  principia  pertubationum  ci- 
vilium  et  sedilionum  inter  cives  ortarum.  Qnem  ob 
rem  igitur  affecti  sint  ipsi  nuomodo  ad  mutationem, 
ea  universe  causa  statuemla  est,  de  qua  jam  dixi- 
mus.  Alii  enim  aRqualitalis  cupiditate  inflammati 
discordant  inter  se,  si  se  putent  deteriore  esse  con- 
dilione,  quum  sint  iis  qui  superiora  habent  omnia, 
pares.  Ahi  inaequalitatem  et  praestantiam  concupis- 
centes,  si,  quum  sint  injequales  et  superiores,  exis- 
timent  se  non  ferre  partes  priores,  sed  aequale  ha- 
bere  aut  minus. 

Potest  autem  evenire  ut  haec  juste  expetantur  : 
potest  etiam,  ut  injuste.  Nam  et  quum  sint  iuferio- 
res,  ut  sint  aequales,  seditionem  concitant  :  et  quum 
aequales,  ut  sint  majores.  Quomodo  igitur  affecti  se- 
ditionem  concitent,  expositum  est.  Ea  autem  quo- 
rum  causa  dissident,  sunt  lucrum  et  honos,  et  his 
contraria.  Nam  ignominiam  et  mulctam  seu  dam- 
nnm  fugientes,  quae  vel  se  vel  amicos  altingat,  se- 
ditiones  in  civitalibus  commovent. 

Causae  autem  et  origines  moluum,  a  quibus  etipsi 
hoc  modo  afficiuntur,  et  de  rebus  quas  ante  diximus 
dissident,  aliquo  modo  snnt  numero  septeui,  aliquo 
inodo  plures  :  quarum  duie  quidem  sunt  esedem 
atque  eae  res  quae  a  nobis  couimemoratiB  sunt,  sed 


I.IIIKII   V 


34« 


iiMii  imiiiMltiiMliir  iiil  iiivii  iMii,  iit  iiiiii  oliliiiioiiil  Kilii 
i|ii<lh,  hIimiI  illrliiiil  ehl  |iriiin;   »i'il  iilu)'*  viiIimiIi"»,  intn 

l|llllllMII   JllltlH,     \\'>*     nilllMII    llljllnln      |>|llil     lllllllMlll'll    Itl 

liiM.  Ailliiii'  |iri>|iliM- iiijiiriiiiii,  |>rii|iti<r  liiiiiirnii,  |>ri>|i 
liM"  1'xritHitiiiii,  |irii|»li<r  ili<H|iorlii>iiriii.  |>ri>|>li'r  iurnn» 
nniliiiiii  |irti'li>r|irii|>i>rli>>iii'iii.  Aillnir  miiIciii  itlin  iiinilii 
|irii|>t«r  vKiKi  iiiiiliitiii,|>ri>|>li<r  vili|>i<iiiiii>iii<iii,  |ir(>|>li<r 
|iiirviliili'iii  |>rii|>trr  iliHHiiiiilitiiiliiiriii. 

Ilnniiii  itiili'iii  iiijiiriii  i|iiitli'iii  i>l  liii-riiin  i|iiiiiii  lin- 
licitiil  |ii>li'iilitiiii  rt  i|iiiilili<r  riiiiHit,  frrti  hiiiiI  iiiniii 
ri>.><liiiii.  Iiijiiriiiiililnis  niiiii  iirt  i|iii  iti  |iriiiri|>nlil>iiK 
«I  i«iipi'r^i'i<ilii>iililiii!t,  Hi<ililii>iii>!<  iiii>vi<iil  i'l  iiil  iiivi- 
i-1'iii,  iil  iiil  iioliluiH  ilitiitrH  |iiiIi'hIiiIi'Iii.  Siii>i'riiri'i'|ilii> 
tiiili'iii  lll    i|iiaiiiliiijiio  i|iii(li'iii  tt  |>rii|iriiii  i|Uiiiiiloi|tiu 

Hllll>lll    It    ■■OlllllllllllllllH. 

PnliiMi  luilfin  t'l  lioiior,  i>l(|niil  poli-sl,  i>l  iinoiiioiti) 
(■aiiHit  Hi<(litioniH.  Kli>iiiin  ipsi  iiilionortili,  ol  tiliot 
vidfiilos  lionontloH,  HOilitioiuis  riicinnl.  Iltfc  inilrin 
injiisto  (|ni>l(>in  llniit,  (|niin(lo  priftcr  ili^Niiliilcni,  loil 
lionoriinlnr  aliipii,  nnt  inliononiiilnr.  Jnslo  ttiitfui 
(|iinn(lo  sccuinliiin  (ligiiiliitciii. 

Propter  excoHsuiu  iinlcin,  (piniKlo  nliipiis  pol»>ulin 
ninjor  nut  uiius,  niit  iilnroa,  nnl  jieucH  civilntcin  cl 
potouliniu  polilcuinnlis.  Kx  Inlilnis  ciiiiu  ticri  con- 
suKvil  luounrcliin  vcl  polcntntus.  Proplcr  ipioil  nli- 
cuhi  cousncvcninlrclcfinre,  vclntiu  Argo  cl  Allieiiis. 
Onniuvis  lucliiis  n  princii>io,  (innliler  uou  vidernnt 
tiiulnui  exccdeiiles,  (iiiiiin  post^innui  periuiseruiil 
lieri,  snnnre  posterins. 

Propter  liniorein  anteiii  seditionea  inovent,  et  qui 
iujustn  ieceruul,  tiineiiles  ne  denl  vindiclniu,  et  qni 
iujustn  \»MSSuri,  volcnles  pra>veuire  nuteiinniu  iujnstn 
palinutnr  ;  sicut  in  Rliodo  conveuenmt  insiffues 
eoiitrn  populuni  propter  sentenlias  qun;  suiierfere- 
bantur. 


Propter  despectioneui  et  seditiones  movent  et  iu- 
surjtunt,  velut  in  oligarchiis,  (juando  plures  fueriut 
qui  uou  participaut  politia;  valentiores  euim  putant 
esse ;  et  in  democratiis  opulenti  coutemueules  eos 
qui  sine  ordine  et  siue  nriucipalu;  velnt  iu  Thebis 
post  eam  quie  iu  OEuopuitis  puguam  male  politi- 
zantibus  democratia  corrupta  est,  et  qua?  Megareo- 
rum  propter  victorum  iuordinalionem  et  defectum 
principatus.  Et  in  Syracusis  aute  tyranuidem  Gelo- 
nis,  et  in  Rhodo  popuhis  aute  insurrectionem. 

Fiunt  autem  et  propter  excresceutiam  quae  praeter 
proportiouem,  transmutationes  politiaruui.  Sicui 
enim  corpus  ex  partibus  componilur,  et  oportet  au- 
geri  proportioualiter,  ut  maueat  commensuratio  :  si 
autem  non,  corrumpitur,  quando  pes  (juidem  qua- 
tuor  cubitorum,  aliud  autem  corpus  duornm  pal- 
morum,  aliquaudo  antem  utique  et  iu  alterius  ani- 
malis  formam  trausmutabitur,  si  non  solum  secuu- 
dum  quautitntem  sed  et  secundum  quale  crescat 
praeter  proportionem  :  sic  et  civitas  componitur  ex 
partibus,  quarum  ssRpe  latet  aliqua  excrescens,  velul 
egenorum  multiludo  iu  democratiis  et  pohtiis. 


Accidit  autem  aliquando  hoc  et  propter  fortuna.';, 
velut  in  Tarento  victis  et  pereuntibus  multis  insi- 
gnibus  ab  lapygis  paulo  posterius  a  Medis,  demo- 
cratia  facta  esl  ex  polilia ;  et  in  Argo  iis  qui  iu 
septima  pereuntibus  a  Cleomene  Lacedaemone,  com- 
pulii  admittere  vernaculorum  aliquos.  Et  in  Atheuis 
infortunitatis  in  campo  insignes  pauciores  facti 
suul,  quia  militabant  supputati  sub  Laconico  bello. 
Accidit  autem  hoc  in  democratiis,  minus  autem  ; 
pluribus  euim  egenis  factis,  vel  substantiis  augmen- 
tatis  trausmutautur  in  oligarchias  et  potentatus. 


Transmutantur  autem  et  politise,  et  sine  seditione 
propter  verecundiam,   sicut  in  Herea.  Ex  eligibili- 


iKiii  eoiliiii  iikkIii.  1'roptir  linriini  «Miiin  rl  iiroptrr 
liiiiiorKin  itilnr  ne  Kxciitiilrnciinl,  tiiiii  nt  illn  «ilii 
roiiipnrKiil,  iit  nnln  iliiiiiiii  Knt,  kkiI  i|ii(iil  nliii»  vk- 
ilKniil  pnitiiii  JiiotK  pnrliiii  iiijii"l<'  lii«  riliii»  iniiKit 
iiiuloH.  Pni-lKre.t  priiplKr  i  iiiiiiiiinlniin,  prnptiT  nii»- 
liiiii,  iiriiplKr  KXCKllKiiliniii,  proplKr  ciiiilKiiipliun, 
proplKr  incrKniKiitiiiii  n  proporlioin'  nvKr-iiiii.  Prav 
iKiKn  \orii  nlid  tniiiln  piiiptKr  iiinliiluiii,  proplKr  ti«- 
^ligKiitinin,  priipter   pnrvilntiun,  prnpler  liiMimiiilu- 

lllllKIII. 

Ilnnini  niilKiii  roruin  rontniiiKlin  nl  lueruni,  i|iinni 
viin  liiil)Kniit,  i>t  quotiiodi)  Hint  HKilitiDtiuin  inii>-.u!, 
propKinodiiin  iippnii>t.  Nniii  i|iiiitii  ii  i|iii  iiingiHlrntiiit 
gcriiiit,  ci)iitiiiiii<lii)Hi  Hiiiit  iii  privnliu,  et  nttipiiiirn 
oiiiiiin  |>i<r  iiijnriiitn  kI  nvnritinin  »ilii  Miitiiiiit  ;  xii- 
ililioiiKiii  coticitntit  illi  tniii  iiiter  hk,  tiiiii  iii  khm 
ii>ipiil)liiti>  fiiriiinH,  qinr  liniic  illi'*  licKiitiniii  prii-beiit. 
Jaiii  vero  nvnrilia  iiitcriliiiii  iii  rcn  privntoriitii,  iiiter- 
iliitii  111  retn  cotnuiiitieiii  et  piililiiniii  grnHHntiir.  Iii 
proniplii  e»l  elintu  qiiiil  vnlcnt  Iioiioh,  ct  qiiotnoili) 
HKilitioiiis  Hit  (-niiMn.  Niiiii  el  (piiiiii  ipHi  ignoiiiiiiin 
nfllciiitilnr,  cl  ipiutn  nlios  hoiiornri  viilent,  (liHHidenl. 
Kiniil  nuletn  lia>c,  itiJiislK,  qiiuiii  j»r:i>tcr  dignilnleiii 
tiut  liouore  nfticiiiiitur,  aiit  iufnuiin  iiolaiilur  ;  JubU) 
(jiiiim  ex  (iigtiilnlc.  Projilcr  excellcntinm  porro  ho 
(litio  oritiir,  ipium  nliquiH  uniis  aiit  pliires  nmpliorefl 
opcs  obtineul,  (]uatH  pro  rntione  civitnttH  et  viriuni 
reipiiblicui  ;  ex  talibus  cuitn  rebiia  mouarchia  aut 
dytinstin  uasci  solet. 

(^iiiocirca  iii  uotinullis  focis  Bolcnt  praBstantioreii 
viros  ostracismo  ad  certiim  tempus  relegnre,  ut  Ar- 
gis  et  Athenis.  At^pii  pra'stnt  ab  iiiitio  providcre  nc 
viri  adco  prircelleiilcs  possint  in  civitate  existere, 
(lunm  malo  cx  negligentia  nato  posterius  mederi. 
Proptcr  metum  autem  seditionem  commovent  et  qiii 
injuriaiu  feccrunt,  ue  deut  poenas,  et  qui  suspi- 
cautur  futurum  ut  iujuria  aflicianlur,  volentes  ante- 
vertere,  priusquam  iujuste  laulantur ;  ut  Rhodi  no- 
biles  iu  populum  cpnspiraruut  propter  judiciorum 
et  pcenarum  qua;  inteutabantur  metum. 

Propter  contemptum  autem  seditionem  excilant  et 
impetu  facto  iu  alios  invadunt,  ut  iu  oligarchiis, 
quum  pluressunt  ii  qui  a  reipublicse  administratione 
exclud''ntur ;  meliores  enim  esse  se  putant  ;  et  in 
democratiis  locupletes  contempta  confusione  et 
perturbatioue  rerum  imperiique,  cujusmodi  quiddam 
et  Thebis  accidit  post  pugnam  in  OEnophytis  codq- 
missam  ;  quo  tempore,  quod  respublica  male  admi- 
miuistraretur  a  populo,  democratia  fundilus  oppres- 
sa  est.  Etiam  Megarensiuai  democratia,  quum 
propter  eamdem  rerum  et  imperii  perturbatiouem 
sunerati  esseut,  deleta  est.  Syracusis  quoque  ante 
Gelonis  tyrannidem,  Rhodi  denique  popularis  status 
ante  rebelliouem. 

Oriuntur  et  propter  incrementum    quorumdam  a 

Eroportione  aversum  reipublicae  commutationes. 
icut  euim  corpus  ex  partibus  constat,  idque  oportet 
proportione  crescere,  ut  maneat  totius  et  partium 
commensus ;  sin  minus,  interit,  quum  pes  quidem 
quatuor  est  cubitorum,  reliquum  vero  corpus  duo- 
rum  palmorum ;  interdum  vero  etiam  in  alterius 
animantis  figuram  vertitur,  si  non  solum  quantitate, 
verum  etiam  qualitate  augeatur  et  crescat  praeter 
proportionem  ;  ita  et  civitas  ex  partibus  coagmen- 
tata  est,  quarum  saepe  aliqua  occulte  augescit  :  velut 
egentium  multitudo  in  democratiis  et  politiis. 

Accidit  autem  hoc  interdum  et  fortuito,  ut  Ta- 
renti  superata  et  extincta  magna  parte  optimatium 
ab  lapygibus,  nou  ita  multo  post  bellum  Medicnm 
tenipofe,  democratia  ei  politia  facta  est.  Et  Argis. 
ijuum  ii  qui  erant  in  Hebdoma,  a  Cleomene  Lacedae- 
monio  essent  interfecti,  coacti  sunt  Argivi  n()nnul- 
los  ex  vicinis  imperio  suo  subditis,  quos  perioccos 
nominant,  in  civitatem  assumere.  Et  Athenis.  quum 
infeliciter  terra  pugnatum  esset,  optimates  pauciores 
lacti  sunt,  quod  ex  deleclu  milites  mittebantur,  siib 
bellum  Lacedaemonium.  Accidit  autem  hoc  etieuxi  in 
democratiis,  sed  minus  saepe  ;  pluribus  enim  locu- 
pletibus  exorientibus,  aut  copiis  rei  familiaris  cres- 
centibus,  mutantur  in  oligarchias  aut  dynastias. 

Jlutantur  perro  reipublicae  etiam  siue  seditione 
per  ambitum  ;  sic  in  Herea.  Nam  idcirco  ibi  magis- 


310 


IMJLITICOKI  M. 


lai.  eiiiiii  |)ro|  'tr  h<'c  feieiuul  ooiliale*,  quiu  ell^ts- 
tidiil 
Kt  iieiii,    qiiaiiilu   periiiittuiit 

['I  IIOU  iiUlli:UB  puhtlit:,  eliut   III  U|'CU 

ili-  L    I    ,L      ^inliid  |>niiei|iuui  faclu  tleracleu- 

iluru,  qui    ex   uliKarebia    |)ulitiiiui  et    deiuucriitiiiui 
luiilituit. 

AJbui:  (irupter  i'l  quuil  (leue^  (Ktrvuui,  tlicuauteui 
(Msue*  pttrvum,  i|tiia  att\ut  lutet  iiia^^iia  fiicta  traus- 
((rebniu  le^iliuiuruui  ({uaiiiiu  uet^li^uul  i|iiuil  |iarv(iiii; 
•icut  111  Auibraclii,  {liirvuiii  erat  liuuuialiiliUa,  tuiii- 
ileui  auteiii  iKilliiia  iiriai'i|ialiiiiit(ir ,  tauii|iiaiii  jiru- 
|iiiii|uiiiii  sil  vt-l  uiliil  ilillereuH  ab  eu  i|uu<l  uibil  id 
i|uuil  parvuui. 


Sflditiuuale  auteiii,  et  ((uud  iioa  ejusdeiu  tribui«, 
duuec  utiijue  niiiiiil  tt|iiriiveruut.  Sitiit  euiui  iii;(|iie 
e.i  quacuui((iie  luiilliludiue  civitan  tit,  ita  ue((ue  iu 
quucuuii{ue  teiii|iure. 

Propter  <{uud  ({uicuuii(ue  jaiii  cubabitatores  Buace- 
lieritit,  vel  a>u[ier\euieiite«,  iiliiriuii  beditiuui  divisi 
auut;  velut  cuiu  Trezeuiii*  Acbiei  culiabilaveruut  Sy- 
bariiii,  deiiide  Acbaici  jilureit  facti  ejecereiit  Treze- 
uioi.  Lude  iidiuui  accidit  Sybiiritis.  Et  iii  Tliiirii8 
Sybaritie  iis,  qui  ibi  cubaliilaveriiut  :  e.xi^eutes  uiiiiii 
iiliis  babere  taiu({u<iiu  nua  re^iuue,  ex<:ideruiit.  Et 
Byzaiiluiis  a<ivi'Uie  iusidiaules  deiiritduti  e.xcideruiil 
per  i»uguam.  Kl  Aiitisiid,  iirufu^fus  de  Cbio  (iruji- 
cieuted  (ler  (iiiKuaui  ejeceruut.  Zuuclad  aulem  Sa- 
ruios  .suscijiieuteii  e.xcideruut  i()bi.  El  AiqKdluuiala! 
ijui  iu  Euxmo  1'outo  ailveuns  su()eriudiiceutes,  se- 
ditioued  (lasiii  mixl.  £t  Syracuiiaiii  [tonl  tyrauuica 
e.tlraueoa  el  uierces  [lortautes  cives  cuiu  lecisseut, 
seditioues  (lassi  sunt,  et  ad  |)U^iiaiu  deveueruiit.  Rt 
AmpbipolitiB  susci(iieutes  Cbalcideorum  expulsos, 
exciderunt  ab  iis  pluriuii  ipsoruiu. 

Seditiones  autem  moveut  iu  olij^archiis  auidera 
qiii  multi,  tamquam  iujusta  suslinentes,  (|uia  nou 
uartici(>aut  iequalibus,  sicut  dictum  est  prius,  ffiqu^- 
les  existentes ;  iu  dcmocraliis  autem  qui  iusif^nes, 
<(uia  participant  sequalibus  non  seqnales  existentes. 


Seditiones  autem  sustinent  aliqnando  civitates,  et 
propter  loca,  quando  non  bene  apte  habel  regio  ad 
noc  quod  sit  una  civitas,  velut  in  Clazomeniis  qui  ia 
Chytro  ad  eos  qui  in  insula;  et  Colophonii  et  Notii. 
El  Athenis  non  simililer  sunt,  sed  magis  demotici 
sunt  qui  inhabitant  suburbium  quam  qui  munici- 
piuin.  Sicuteuim  in  bellis  penetrationes  aperlurarum 
etiam  valde  parvarrm  distrahunt  acies,  ita  videtur 
omnis  diversitas  facere  dissidionem.  Maximum  qui- 
dem  igitiir  forte  dissidentia  virtus  et  malitia.  Deinde 
divitiae  et  pau^iertas  :  et  sic  utii{ue  altera  magis  quam 
altera  :  quarum  iiua  est,  quse  dicta  est. 


tratus,  qui  autea  butfraKio  deferebantur,  sortito 
uiiiiidari  cuipti  suut,  i(uia  eligebaut  liouiines  ambitii 
^M.ionaiites.  Kliaiu  [ir<)()ter  iiH{<ligeuliiiiii  seditioiies 
nriuutur,  i(uuui  eos  qiii  a  leqniblicii!  furnia  alieuo 
BUiit  aiiiuiu,  ad  aiiqiliasiuiun  iiiagiBtratus  (lerveiiire 
^iiiiiiil  :  sic  Orei  Biiblatu  ulixnicliia  est,  eu  (|uod  lle- 
racleud(jrus  iu  (iriiduruui  culleKiuiii  cuoptatus  fiierat; 
i|iii  ex  oli(/ar(liia  (lulitiiiiu  et  ({(Miiocratiaui  fecil. 
1'rttjterea  luutaliu  obre[iit  (iiiullidiiii  :  dicu  auteiu 
|.aidlatim,  quuiii  suqie  billit  civiiiiii  aiiiiiiudversiuiieiii 
iiiugua  iustituturuiii  reiiiiiblicii-  unituliu,  (juii;  lit,  diiiii 
III  re  [larvtt  cuuuiveiit  et  iiegligeutes  be  iiradieiit  : 
niciit  Aiubracia;  ceusiis  enit  |iiirvus  i;<iriiiti  i|ui  rei- 
(iiiblicie  [iriDeriiut ;  u<l  extreuuiui  luileiu  iiulliuH  cfiu- 
Bus  bouiiiies  uil  uiujjrintrutiis  iiruvelicliuutur;  pruiiKle 
({iiasi  (larvuiu  ceiinuui  liiibere  (iru.xiiiiiiiii  si  aut  iiiliil 
[iluiie  dillc-rat  ub  (;u,  (|u<>d  e.st  uulliiiii  bubere. 

A'l  ee<litiuueiii  excituiidiiiii  vulet  eliaiii  diversitiiA 
geiitiset  geiieris,  douec  aiiiiiii  coiiseuseriut.  IJteuiiii 
iiuu  ex  quuliliet  et  fortuito  ubliita  iiiiiltitudiiie  lit 
civitas,  «ic  neque  quovis  tempore.  Ouupruiiter  (jiii 
iiiquilinos  uut  adveuas  in  civitalein  receperuul,  [ile- 
ri<|U(;  seditioiiibiis  cunnictuti  suiit  :  exeuipli  cuusa, 
cuiu  Tr(i*zeuiis  Aidiivi  Sylniriiii  coudideruiit  iilque 
iucolueruut;  deiude  Acliivi  iiumero  aucli  Trir/eiiios 
ejeceriiut  :  iiude  IIIikI  piuciilum  Syburilis  eveiiit.  Et 
'lliuriis  i|uuiii  Syliiiritii;  |)0|iulus  iiiia  secum  bubitau- 
les  iiijuste  lu;dereiit,  et  iiiajorem  agri,  taiiii|U!iiii 
siii,  piirteiii  su|i('riurii(|U(;  adeo  oiiiuin  sibi  as.suiiie- 
reut,  exacli  suut.  Et  i|uuiii  Myzuiitii  adveuus  recep- 
tos  sibi  iusidiiiri  couiperisseiit,  eos  (iradio  commisso 
siqieratos  exteiiiiiiiarunt.  Et  Aiitissmi  Cliioriiui  exii- 
b'.-»  iii  civitateui  receplos,  (|uuiii  eos  res  iiovas  moliri 
seusisseut,  siguis  collatis  ejecerunt.  Et  Zanclaii, 
(|uuiu  Sumios  iu  civitatem  suaui  reccpisscnt  i[i8i  ab 
eis  vicli  el  cxpulsi  sunt. 

El  A[)ollouiutaj  qui  in  Ponto  Euxino  habitaut, 
<|uiiui  adveuas  ({uosdam  iiivitnsseut,  geditionem  iii- 
ler  se  coucitaruut.  Et  SyracuBnni  nost  tyranuos 
exnctOR,  peregriuis  et  nierceuariis  militibus  civibus 
factis,  dissenseruut  iuter  se,  douec  ad  pugnain  veu- 
tum  est.  Et  Amjibipolita!,  Chalcidensium  colonis 
receplis,  ab  bis  ejecti  sunl  eorum  plerique.  Seditio- 
nes  autem  concitat  in  oligarchiis  quidem  plebs  et 
niulliludo,  tam(|uam  injuriam  recipiens,  quod  ajqua- 
lium  non  sit  (larticeps,  (|uum  sit  a^qualis,  ut  ante 
dicluiii  est.  lu  democratiis  vero  optimales,  quoniani 
ffiqualia  consequuulur,  quum  itquales  non  sint,  sed 
superiores. 

Seditiones  oriuntur  iuterduui  in  civitatibus  etiam 
de  sedibus,  quum  loci  ualiira  parum  est  ad  urbem 
el  civitatem  uuam  constituendam  idonea  :  ut  Clazo- 
meuis  inter  eos  ((ui  Chytruiii  incolebant,  et  insula- 
uos ;  et  inter  Colophonios  et  Nolienses.  (iuin  etiam 
Athenis  nou  similiter  sunt  omnes  populares,  sed 
magis  sunt  ii  qui  in  Piraeeo  habitant,  quam  in  urbe. 
Sicut  enim  in  bellis  fossarum  vel  ininimarum  tran- 
silus  ordines  militnm  divellunt  :  sic  omnis  dissimi- 
litudo  dissidium  parere  videtur.  Ac  maiima  fortasse 
dissensio  est  ea  <iUcE  est  virluti  cum  vitio  :  (iroxima 
divitiarum  et  paupertalis  :  et  ita  scilicel  alia  quam 
alia  major  (iissensio  est  :  quarum  una  est  etiam  ea 
(lUcE  a  nobis  dicta  est. 


Postquam  Philosophus  posuitprimam  radicem 
et  primum  principium  corruptionis  rerumpubli- 
carum,  et  modus  quibus  transmutantur,  deler- 
minat  causas  universaliter  hujus  corruptionis  et 
transmutationis;  et  dividitur  in  duas.  In  prima 
determinatcausas  corruptionis  rerumpublicarum 
in  universaii,  non  descendendo  ad  aliquam  rem- 
publicam.  In  secunda  determinat  causas  corrup- 
tionis  secundum  unamquamque  rempublicam, 
ibi,  «  Secundum  unamquamque  etc.  »  Prima  di- 
viditur  in  tres.  In  piima  determinat  causas  trans- 
mutationis  rerumpubiicarum.  Secundo  declarat 
terminum  hujus  transmutationis,  declarando 
quae  respubiica  in  quam  transmutalur,  ibi,  «  Sunt 
euim  etc.  »  in  tertia  declaral  qualitcr   maxime 


liat  hujusmoditransmutatio,  ibi,  «  Movetur  quo- 
que  etc,  »  Prima  in  duas.  In  prima  prtemittit  in- 
tentum  suum.  In  secunda  piosequitur,  ibi,  »  Ejus 
quidem  etc.  »  In  prima  dicit:  quoniam  intentio 
nostra  est  considerare  ex  quibus  liunt  seditiones 
et  Iransmutationes  rerumpublicarum,  accipienda 
sunt  primo  in  universali  principia  et  causae  trans- 
mutationis  et  corruptionis  rerumpublicarum. 
Sunt  autem  tres  causae  et  tria  principia  fere,  ut 
est  dicere,  transmutalionis  ipsaruin,  de  quibus 
considerare  oportet  succincte.  Primo  ergo  opor- 
tet  consjderare  qualiter  bomiuesse  habentes  mo- 
vent  seditiones  et  transmutant  respublicas.  Se- 
cundo  propter  quem  linem  hoc  faciant.  Tertio 
qua;  sinl  principia  per  quae  disponanlur  ad  nio- 


IJIIKII    \ 


:n7 


MMiiliiiii    (litscii^iiiDOH  i<t  noililiiiiio^  iii  ri<|tiililK'>i. 

|)i'iii(ii<  (11111  iliiit  «  rjiis  i|iiiili-iii  • 

Prii^oiliiiliii';  i<l  itiviililiir  iii  lt'i«t.  Iii  |ii'iiiin 
(i^l(<ti(iil  (|iiiiiiti<i'  ^i*  liiili(<iit(<H  iiiiivriil  Miiiliiiiicn 
ol  liirliittiiiti()!<.  S(<i'iiii(iii  |H-ii|iti<i-  i|iiciii  liiicin  lioi- 
laciiiiit,  ilii,  II  l)c  i|iiiliii^  iiiilciii  cic.  II  rcitiii  i|iiai 
Miiil  caii-tic  cl  |ii  iiii'i|ii.i,  (<liMiiit,  cl  |ici- (|iitc  ilit- 
]uiiiiiiiliii-  iiii  raciciKiiitii  si^diliinu^^i,  iln,  «  Caii.Hip 
aiit(<in  i<l('.  •>  lii  |ii'itiiii  iliiil,  i|iiii(l  (-au-iaciut  (|iiiiii 
(<<«l  iKuniiics  alii|iiaiilci-  sc  ii.ilii<i'(<  ad  laiiciiiliiiii 
scditidiiciii  cl  tiirli.ilKiticiii,    c>l  iiia,  lic  i|u.i  lin-- 

tlllU    CSI    |ltil|s:  l|llllli   illK|lll    ll(l|Mit|C-4,   C\    IkiC    I|IIII|| 

a|U)(<tuiit  ii>i|ualc,  si  tiuii  (-i-cdatit  si<  lialici'i<  ici|iiai(! 
s('(l  iiiitiiis,  cuin  Ihiikmi  siiifc  a-iiiiaics,  vcl  f\is|i- 
inciit  s(^  a'(|it:ilcs  o^^c  illis  (|iii  |i|us  ns^cpciuiit, 
iiuivciil  scdiliiiticm.  .\iii  aiilctu  viiiiiiil  liiiiicrc 
iiKcilualc  (1  idiis,  cxisliiiiiiiilcs  sc  ituciiiialcs  aliis 
ease  ot  exc.odorc  aiius.  Si  autcni  pxistiinent.se  lia- 
bcro  non  pius,  scd  iciiuaic  vci  uiiiius.  ninvcnt  sc- 
dilioiictu.tJiKilitci'  imlui-s(>  IkiIiciiIcs  luuvcnt  scdi- 
tioiics  cxisliiiiiitilcs sc  iiiiiuis  liiihcii^  i[iiatu  ctcdant 
se  dcborc  luilicrc.  Scd  coiitinKil  islu,  sciliccl  pliis 
ot  a*qualp,  ippotore  jnsto  ol  injusto.  Si  enini  di- 
pnus  est  liiilicrc  a'([uaio  habous  iu  so  honuin  vit- 
tutis  et  simplicilor  a'([iialo  aiiis,  juslc  |)otcst  a|i- 
pcloro.  Si  aulciii  nou  est  diuiiiis,  injuslo  a|i|ic- 
lil.  Similitcr  poiost  aii^iuis  appcloro  plus  et  iiui'- 
quaie,  justo  ct  injuste.  Justo,  siquidom  exceilat 
aiios  in  liis,  qua>  sunt  hiuia  simpiicitor.  Si  autcin 
non  oxooilal,  itijuslo  appctil:  (juia  illi  ([iii  niiiius 
rcci|Huul,  ut  siiit  aliis  a'quales  iii  rocipieiido 
soditionos  faciunl;  et  illi  qui  sunt  a>qualcs  iu  ac- 
cipicndo,  ut  plus  accipiant,  dissensionos  faciunl. 
Moc  autem  cst  injusluin.  Et  tunc  condudit  di- 
cons  quod  qualitcr  schabcntes  faciuut  seditiones 
dictuin  ost.  Kt  e-st  intelligeudum,  quod  iiia  a>qua- 
litas  alteuditur  secundutn  dignitaloni  ojus  quod 
est  bonum  hominis  secundum  quod  homo.  Bo- 
niim  aulom  hominis  duplo.\  cst.  (Juoddam  enim 
est  bonum  hoiuinis  intriusecum  :  et  istud  dividi- 
tur,  quia  quoddam  honum  secundum  partom  iu- 
foriorem,  sicut  sanitas,  robur.  Aliud  secuuduni 
parlem  superiorem,  sicut  scientia,  virlus,  et  hu- 
jusraodi.  Et  islasunt  bona  simplicitor.  Alia  sunt 
hona  bomiuis  exteriora,  sicut  divitia>  et  honor  ; 
ista  vero  sunt  houa  secundum  quid.  Et  ideo  di- 
gnitas  hominis  simpliciter  non  debet  attendi  se- 
cundum  dignitatem  istorum  bonorum,  sed  secun- 
dum  dignitatem  bonorum  simpliriter.  Et  ideo, 
quia  iti  paucorum  statu  attenditm'  wqualitas 
secundura  ista  hona  secundura  quid,  non  consi- 
deratur  justum  sirapliciter,  sed  secundum  quid; 
ctideo  propter  ista  non  movetur  juste  seditio,  si 
non  recipiat  plus  qui  excedit  in  istis.  Sed  ille  qui 
non  recipit  »quale  secundum  dignitatem  honi 
simpliciter,  si  sit  bonus,  juste  potest  movere. 
In  populari  vero  statu  consideratur  libertas ;  ut 
scilicet  non  serviat  aliquis  aliis  secundum  corpus, 
vel  in  rebus.  Ista  autem  non  est  bouuin  simpli- 
citer,  sed  secundum  quid ;  et  ideo  quia  iii  ista 
republica  attenditur  aequalitas  secundum  liber- 
tatem  istam  per  quam  non  consideratur  injustum 
simpliciter,  sed  secundum  quid.  Qualiter  igitur 
se  habentes  homines,  idest  qualiter  dispositi  mo- 
vent  seditiones,  dictum  est. 

Deinde  cum  dicit  «  de  quibus  autem  » 
Declarat  propter  quem  tinem  faciunt  dissensio- 
nem.  Et  estiutelligendum,  quod  quidam  est  finis 
seciindum  veritatem,  sicut  est  bonum  animae. 
Alius  tinis  est  secunilum  apparentiam,  sicut  est 
bonum  corporis.  Decet  igitur  hominem  in  ope- 
ratione   sua   intendere  finem  simpliciter  vel  se- 


(Uiidiiiii  a|i|i.iiT-iitl.ini.  El  tioiitiiii  iiirporin  i*-t 
lurriim  ,  lioiiiiiii  aiilciii  aiiiinii-  c^t  liuiior  llint 
iKiliir  i|U(iit  illa  jiro  i|uiliU'',  lioc  oil  pr(ipt<T  i|iitr 
faciiiiit  disM'tisioticiii,  nuiildiio  :  miIhi!!  Iiirrurn: 
iit  Kiili  tiicro  (iiiiiiia  tiiiiia  nrciliKiuiii  (|iii(J,  nivi* 
(dr]>()rin,   ('(iiiliiic.iiitiir.    Aliiid  i^t  tioiior,    iit  «iil» 

l|(lll(in*  UIIIIIKl   lililKI     SIIUJllll  Itcr,    l]IKI-     Kllllt    lnill.l 

aiiimii',('(im|ir('ticiiilaiitur.  l-aciiinl  siiinlitirr  ncdi- 
lioiicin  ]ii(i]il)<r  coiitraii.i  istorum,  iit  proptf>r 
il.iiiiiiuiii  cl  inlionoriitioiKfUi.  fnqitcr  dariinum, 
i|Uia  (•jiisdciii  raliiiiits  cst  a|i|iclcrc  iiicriiiii  ci 
fuKCK*  diiiiiiium.  froptcr  iiiiiiiiiiiriilioiicm,  (jiiia 
ojusiloin  ratioiiiH  cst  ajqictoro  li(iiKircm  ot  fiiKcri; 
MUiiiii  (i|)]i(iHitum.  So(t  i|uia  ainicus  ost  volut  ullor, 
idoo  ikIjuukiI  (|uod  fiiciiiiit  scdilioiiom  ]iro|it<>r 
hoiKirciit  ]irii|iriiiiii  cl  damiiiim  jinqiriuiii  m-I 
aiitii  oriiiu  siiortim. 

Dciniloctim  dicit  a  caiisu'  aiitcni  » 

Di-ciiiriit,  (]u;i'  suiit  iuiiK  i]iia,  |icr  rjiui'  dispo- 
nuiititr  ad  faciciiilum  dis^ciisiiiiicm  ct  soditionom: 
el  ili\iiiitur  in  diias.  i*riiiio  doclarat  cau-<as  jiur 
quiis  dis|ioiiiiiilur  ad  scdilioucni.  In  socuuda  do- 
clarat  quaiitor  iiiclioatii'  exinde  de  facili  invales- 
ciint,  ihi,  <«  Kiunt  (luidom  i^itur  etc.  »  Primain 
diias.  Primo  oiiumcr  it  causas  iltas.  Secundo  pro- 
scquitiir,  iiii,  «  lloriiin  aiitom  ctc.  »  In  iirima 
dicit  quod  pnncipia  et  causa-  transmutationum 
rorunipuhiicarum  per  quas  disponiintur  ad  fa- 
ciendum  soditiiincm,  et  do  dictis,  idest  propter 
dicta,  scilicct  lucruin  ot  honorem,  sutit  scptom 
nuiiioro,  uuo  modo:  alio  modo  plurcs.  Si  cnim 
enumerentur  causa;,  qua;  disponunt  ad  occuitam 
dissonsionem,  cujusmudi  est  soditio,  fest  enim 
seditio  occulta  dissensio),  sic  sunt  soptem  nume- 
ro.  Si  autom  istte  enumerentur,  et  illa-  qua  dis- 
poiuint  ad  manifestam  dissensioncm,  sic  sunt 
plures.  Prima  vero  principia  dispositiva  ad  sedi- 
tionem  suut  duo  praedicta,  honor  et  lucrum;  sed 
nan  sicut  dictum  est  prius.  Honor  enim  et  lucrum 
possunt  considerari  duplioiter.  l'no  modo  sccun- 
dum  quod  intenduntur  ab  aliquo,  et  sic  habent 
rationcm  linis :  et  sic  dicebat  prius,  quod  ea 
propter  quse  linaliter  faciunt  seditionem,  sunt 
honor  et  lucnim  et  opposita  istorum.  Alio  modo 
possunt  considerari  secundum  quod  aliquis  videt 
ista  in  alio :  et  tiinc,  quia  videt  lucrum  et  hono- 
rem,  et  unum  habcre  juste,  alium  non,  tristatur: 
non  quia  velint  habere,  sed  quia  injuste  de  eis 
habet  aiiquis  plus  quam  deberet.  Sunt  igitur  duo 
principia  per  quse  movcnt  sedilionera ;  scilicet 
honor  et  lucruin.  Sunt  alia  ctiara,  scilicet  inju- 
ria,  tiraor,  excessus,  contemptus,  excellentia 
pra>ter  proportionera.  Propter  ista  dispouuntur 
ad  manifestam  dissensionem:  scilicet  verecun- 
diam,  parvipensionem,  pusillanimitatem,  impa- 
ritatem,  vel  negligentiam.  Propter  enim  ista 
movent  seditiones. 

Deinde  cum  dicit  «  horum  autem  » 

Prosequitur  de  istis,  declarans  qualiter  ista 
disponunt  ad  soditionem.  Et  primo  proseqiiitur 
de  illis  quae  disponunt  indifferenter  ad  occultam 
et  manifestam  dissensionem.  Secundo  de  illis 
quff  disponunt  ad  manifestara  principaliter,  ibi, 
«  Transrautantur  autem  ete.  »  Prima  in  duas. 
Primo  declarat  qualiter  injuria  et  lucrum  dispo- 
nunt  ad  seditionem.  Secundo  declarat  de  aliis, 
ibi,  «  Palam  autem  et  honor  etc.  »  In  prima 
dicit :  quam  potentiam  habeant,  et  qualiter  sunt 
causa  seditionis  honor  et  lucrum,  fere  manifes- 
tum  est.  Contingit  enim  principantes  injuriari 
civibus,  et  excellere  eosdem  honoribus  vel  lucro: 
piopter  quod  cives  movent  seditionem  et  contra 


au 


roLITICUlU.M. 


firiiiAipMii,  «t  eoatm  rMnpubliemn.  iluntra  pna- 
i-tpfut.  quia  iujiirtdui  ffcit  et  excellil  iujubtu. 
Cuiitra  reiiii     '  '  il.licain  po- 

tt)itjli-Ul  h  .  ,.i  liiiiVfJUt 

•adiliKUtfui,  III  .111  est ;  i|iiu  i  uui  |>riui;e|i!j 

Mfcipit    liuiia  : 111,  vulutitati-iii    liali«^t   ad 

accipieiiduiu.  Alit    tidliful  cuutidna»  viiluiit.ite.s, 

'f  :   3»*il  iii  viiliiiitii- 

T.  I'rii|>i  M  idiii  t^iliif 

et  lucrdiuuveut  rieduiuuf»  Kt  dtcit  ulterius,  i{itud 
Itnuiipes  {luisuut  iilii-i  ucctpere  (|uaiu  upurlft, 
vel  de  buiiii  iiiiiiuiitiiitius,  v«;l  de  liuiiis  prupiit') 
«iitidituruiii ;  i-t  utrui|ue  iiiiidu  liu  iiiiit  iiijiiriaiii 
^ubditis.  Kt  e->t  iitti-lli^fudiiut  iiuiid  lucriiitt  et 
titjuna,  i{uaudui{ue  idfiit  <tuitt  bubjectu  et  dttfe- 
ruut  rattuue:  iiain  illud  ideiii  qiiud  cst  lucruin 
te->|ifctu  uiiiii-i  i|ui  plui  ariejiit,  iiijuria  cit  rea- 
{ifclii  alteriui,  Milicet  a  i|iiu  accepit. 
Deliide  iiiiit  dtrit  u  {lulaiit  autfitt  • 
Ueclatatde  aliis:  et  dtviditur  iu  quittque.  Pri- 
ntu  declarat  de  huiiure  quuliter  disjiuuitad  sedi- 
ttuuciii  Seciiiidu  de  exce-jsii,  ibi,  «  1'rupli'r  e.x- 
lessuiii  aiiti-iiielc.  «  Ti-rtiu  di-  tiuiuri',  ibi,  «  l'rup- 
ter  tiiiiureut  uuteiu  etc.  »  (Juaitu  de  cuutriujilu, 
ibi,  a  Frojiter  despectionetn  eiiiin  ud  sedilioues.  » 
Ouintu  de  ixcrescentiu  pra*ter  jiru|iurtiuui'in, 
ibi,  «  Kiuiit  uuteiit  ft  juuptcr e.xcrescciitiuut  etc» 
lii  jiriiiiu  dicit  quud  iitanifestiiin  est  ({uuin  jio- 
tenlium  habeut,  et  ({ualiter  est  cuiisa  seditiunis 
houor.  Cum  euini  aliqui  nun  hunuriintui-  videiites 
aiius  hunuralus,  faciuut  seditioues  ;  luiic  cnini 
dissidenl  voluutates.  Hoc  aittein  est  radix  sedi- 
tionis.  Potest  autein  lionorari  aliquis  etjusteet 
injuste,  et  appetere  honurem  siiiiiliter  juste  et 
injuste.  Si  euim  aliqui  iionorcntur  jira'tcr  digni- 
tutem  vel  inhonorentiir,  injiistum  est:  el  si  aj)- 
pelil  liuiiorem  jiru-tcr  di^nilutciii,  injuste  ajipetit: 
si  auteni  hoc  liut  secundum  dignitutem,  justuni 
est. 

Deinde  cum  dicit  «  jirujiter  excessuin  » 
Ueclarat,  quuliter  propter  excessum  faciunt 
seditionem.  Et  dicit  quod  aliquando  propter 
excessum  fuciunt  seditionem  :  quando  enim  aii- 
quis  major  est  in-potentia,  sive  unus,  sive  pliires 
potenliam  habeant  in  civitale  vel  in  republica, 
faciunt  seditionem.  Ex  talibus  enim  coutingit 
quiindoqiie  lieri  muiiarchiara  :  (juod  patet,  quiu 
unusquisque  inclinatur  ad  sui  exceilentiam. 
Cum  ergo  ost  aliqiiis  talis,  qui  excellit  alios  in 
potentia,  vel  in  amicis  vel  divitiis,  conatur  rem- 
publicam  mutare  in  monarchiam ;  aut  si  non 
liat  monurchia,  lit  quandoque  potentatus,  in  quo 
dominantur  divites  valde  et  potentes,  non  secun- 
dum  legein,  sed  secundum  suas  voluntates.  Et 
propter  huc  in  quibusdain  civitatibus  relegabant 
tales  excellentes,  sicut  liebat  in  Argis  et  Atiienis. 
Et  tamen  meiius  fuisset  a  principio  ordinasse, 
quod  nullus  esset  in  civitate  qui  tantum  exce- 
deret,  et  usque  ad  quem  terminum  posset  exce- 
dere,  quam  postquam  dimiseruut,  relegare : 
sicut  in  medicinalibus,  melius  est  a  principio 
praevidere,  ne  morbus  aliquis  excrescat,  quam 
postquam  excesserit  vel  excreverii,  ipsum  expei- 
lere  et  curare. 

Ueinde  cum  dicit  ((  propter  timorem  » 
Declarat  qualiter  propter  timorem  tit  seditio  in 
civitate.  Et  dicit  quod  propter  timorem  faciunt 
seditiones.  Quando  enim  aliqui  fecerunt  inju- 
rias  timentes  quod  puniantur  et  vindicla  tiat 
de  eis,  movent  seditionem,  ut  per  seditionera 
molara  possint  evadere,  ut  non  puniautur  Simi- 
liter  ?i  aiiqui  sint  passuri  injiista,  vel  timeant  se 


pa»8uru»  pru|)ler  aliijuaitt  causam,  uute({uain  |iii- 
liaittur  voleules  (iru^veiiire,  iiiuveiit  heditiuiieut 
el  tiirbaitt  leiiijiublicaiii,  uiilc(|iiam  sustiiicaiil 
iiijiirius  ;  sicut  cuuligit  lieri  iii  Khudu  iiisulu.  |)t- 
Mles  eitiui  cuiiveneruiit  cuittra  jiupuluiii,  timen- 
tcs  seuleittias,  qiiu?  debcbaiil  d.iii  cuiilra  eus,  et 
tui  liuveiiint  rciiijiiiblicam. 

Dciinli'  cuui  dicit  •  {irujitcr  desjicc  tiunciii  » 

Deilarat  qiialitcr  (inqitcr  cuiitcuijiluin  disjiu- 
iiuittiir  ad  scdiliunem  :  et  dicit  quud  propler 
( uiilciiijitum  faciuiit  sediliunem  ct  insurgitnt. 
.Maiiitestuiti  csl  eiiilil  >,ll(id  (juilibcl  viilt  ali(juid 
rejiuturi  :  et  ideu  si  cuiitijiiiiiiiliir  iiiuvct  scditiu- 
iteiii,  sicut  lit  iii  (luucuruiii  et  jiujmluri  jiutcnlia 
Ouiii  in  paucoruiit,  iu  quu  (diircs  suiit,  ijui  nuu 
particijiunt  jiriucijiutu,  illi  (jiii  siiiitdivilcs  et  te- 
iieiit  jiriiicijiulum  contciiiiiiiiit  ulios  (iiii  iiuii  jirin- 
cijiuiitur,  ct  ideu  iuciliint  ulius  ad  atss(!nsiuiies ; 
prujiter  quud  fuciuut  seditiuites  cunli'u  divites  et 
peruiutant  rempublicaiii.  Similiter  est  in  jiujiu- 
luri  statu,  illi  (jui  siiut  ditiures  cuntemnunt  mi- 
nures  ({ui  siiiit  vel  videntur  esse  siiie  liitiuiie  et 
ordiue,  sicut  indigiius  jirinciputu,  jirujitcr  (jitud 
ijisi  incituntur  ud  dissulvendum  ;  sicutaccidit  in 
Thebis  jiust  jira-lium  quud  hubiierunt  in  (Uutu- 
jihytis,  ciim  (luminurctur  pujiulus,  excessit  et 
inale  gubcriiubat,  fccerunt  (iuites  seditiuncm  et 
mutaverunt  jiujiularem  illum  statum.  Similiter 
in  civitate  Meg;ircnsiiini  cnm  exissent  ad  jirae- 
lium,  cuntigit  quud  jiujmlus  principabatur  inur- 
dinate  ;  et  ideu  feceruut  diviles  sediliuncm.  Si- 
militer  accidit  in  Syrucusis  antequam  tyranni/.a- 
rct  fielo,  et  in  Hhodo  insula  jiujiulus  dominaha- 
tur  antcquam  insurgerent  divites,et  qiiiadivites 
contemn(d>ant  eus,  insurrexerunt  et  bxerunt  se- 
ditiuncm,  et  miitaveruiit  rcmjiublicam. 

Deinde  cum  dicit  «  liunl  autem  » 

Ueclarat  (jualiter  propter  excrescentiam  jirreter 
proportioncm  faciunt  seditionem  ;  ct  dividitiir  in 
duas  jiartes.  In  prima  facit  quud  dictum  est.  In 
secundu  deciarat  quod  liific  excresceutia  sita  for- 
tuna  quandoque,  ibi,  «  Accidit  autem  ali({uando 
etc.  »  In  prima  dicit  quod  propler  excrescenliara 
quae  prapter  proportionera  fit,  liunt  quandoque 
seditiones  et  corruptiones  rerumpublicarum,  ut 
si  divites  superexcrescant,  vel  virtuosi,  vel  pau- 
peres,  contingit  fieri  transmutationem  ipsarura. 
Et  hoc  apparet  :  quia  sicul  corpus  componitur 
ex  partibus  pluribus,  sic  civitas  coraposita  ex 
partibus.  Nunc  ita  est  quod  opurtet  corpus  ani- 
malis  compositum  uugeri  secundum  projiortio- 
nem,  ut  maneat  recta  proportiu  mcmbrortira  et 
commensuratio.  Si  autera  non  augeantur  parles 
proportionaliter,  corrumpitur  animul.  Si  enim 
pes  tantum  augeatur  quod  sit  quatuor  cubito- 
rura,  et  residuura  sit  duorum  palmorura,  cor- 
rumpitur  proportio  debita.  Si  autera  animal 
crescat  improportionabiliter  et  secundura  quan- 
titatem  et  secundum  virtutem  vel  qualitutera, 
transmutabitur  in  forinam  alterius  animalis.  Si- 
militer  accidit  in  civitate  :  componitur  enim  ex 
partibus;  et  ideo  si  debeat  salvari,  oportet  eam 
cumponi  ex  partibus  commensuratis  ad  invicem. 
Aliquando  autem  excedit  mullitudo,  sicut  in  po- 
jiuluri  statu  et  in  repubiica;  et  tunc  corrumpitur 
jiaucorum  status  et  iit  popularis  vel  respublica. 
Aliquando  est  excrescentia  non  secundum  quan- 
titatem,  sed  secundum  qualitatem,  sicut  quando 
sunt  aliqui  divites  valde  excellentes  in  potentia  ; 
et  tunc  corrumpitur  popularis  status  et  fit  pau- 
ronim. 

Deiiide  cum  dicit  «  accidit  autem  » 


IIHKIl     V. 


:m'i 


llrdarat  i(iiO(l  lin-c  cTrrfHocitlia  lil  alii|iiiiiiitii 
a  liirliiiiu;  i'l  dirit  *|iiimI  liiijusinoili  lai-roNtciitia 
ariiilit  iniaiiiloi|iii'  a  foittiiia,  Hiiiil  aniilit  iii  Ta- 
nnlu.  (.iiitt  ctttiit  tlli  (■.\ti-^<i>iil  ail  |irM'liiiiii  i-l 
iiittlli  iioluli'^  i't  ilivtlfs  riti-^-o^itl  iiili-rliTli  a  lapy- 
^ciisiliiis,  fucla  «Ht  ivx  |io|iiilari  <tlatii  |iaiiroritiit 
|ioli-titia,  i<t  sir.  n  rortiiiia  pro|itn'  iittfiitiiiitriit 
i-.KcrrYit  |)oiiiiliis  rt  iiititavil  ri'itt|itililii'aitt.  Iilriii 
rliatii  afcnni  .\rK'i\is:  riiiii  i-tiiiii  iitt^^i-iil  iiilcr 
lcrli  illi  i[iii  «'raiit  iii  i'iviluti<  1'itiiloiiia  a  (,lroiiti'iii' 
Spartiata,  coiii|)iilsi  siiiit  proplcr  paucilatcin  in- 
lialtitaiitiititi  iii  civilalc  ri'ci|ii'r(i  ulii|iios  iiti|iii- 
Itiios  ail  rciiipitlilicattt  Miaiti ;  ipii  |iosliiioiliiiit 
(ncrcvortitit  cl  liicla  Itiil  ri'-.piililica  po|iitlari^. 
Siinilitcr  accidil  Allicitis,  ciiiii  ilivilcs  liiisscitl  iii- 
lorliinali  ot  occuluiissont  niiilli  in  pnflio.  pauci 
lucriiiit  ilivitcs,  (]iiia  inortiii  fiicriinl.  Siniilitcr 
acciilil  iii  popiilanliiis,  scd  iiiiiiiis  (piaiii  in  \i\\- 
licritationc  |iaiiconiiii.  ('.iiiti  ciiiiit  stitt  pliiics 
c^oni,  conliiifiil  (inod  pltircs  ditculnr ;  ct  luiic 
aumncntalis  divitiis  transmutant  popiilarpni  stn- 
tttin  iii  pattcoiiiiu  i;iil)cniationcni,  ct  potcntattis 
iii  iiiiibiis  pliirc^  di\  itcs  principanliir  iioii  m'cuii- 
duiti  lci;i'in. 

Doindo  cuiti  dicito  transniulaiitiir  autcni  » 

Declarat  quu'  sunt  caiisBB  Iransmutationis  rei- 
publica'  siiic  soditiono  occulta.  Kl  dividitur  iii 
partos  (pudiior.  Iii  prima  doclaral  (luaiitcr  iiro])- 
ter  vcrociindiam  lit  soditio  ot  transmutatio  rci- 
jiuMica'.  Socundo  «jualitcr  pro])tor  parvipcnsio- 
nem,  ibi,  vx  Kt  ])ro])ler  parvi])ensionoin  etc.  » 
Tortio  (jualitor  proplor  contomi^tum  ejus  quod 
ost  ]iarvuin,  ibi,  «  Adliiic  i^roiitor  clc.  »  Quarto, 
(]ualitor  projitor  dissousionom,  ibi,  «  Sodilionale 
autem  etc.  »  In  prima  dicit  «[uod  respubiica^  ali- 
quaiido  transuuilantur  sine  seditione,  hoc  est 
sine  occultadisseusioiie  ;  et  lioc  propter  vorocun- 
diam,  sicut  accidil  in  Herea  civitate.  (",onlij^it 
enim  in  illa  civitale  quodaliqui  qui  commiserant 
aliqua  turpia,  unde  passi  luorant  vorecundiam, 
eligebantiu'  ad  principatuin  ab  ali«|uibus.  Alii 
vero  nolontes  sustinere  quod  isti  infames  princi- 
parentur,  seditionem  foccrunt  ot  iustituerunt 
quod  principatus  qui  prius  iicbant  per  sortem 
iiorent  per  olectionom-,  et  sic  jMopter  verecun- 
diam,  quain  aliqui  passi  fuorant,  fuit  facta  ^'di- 
tio  et  trausmutalio  reipiihlica\ 

Deinde  cum  dicit  «  et  iiropler  » 

Ostendit  quomodo  propter  parvipensionem  iit 
seditio  et  transmulatio  reipuhlicse.  Kt  dicit  quod 
proptor  parvipensionem,  quandoque  iil  mutatio 
reipublica?  et  seditio,  ut  quando  assumitur  ali- 
quis  ad  ])rincii)atum  principalcm,  «]ui  non  dili- 
git  ipsum,  sed  parvipendit.  Tunc  enim  accidit 
quod  iste  qui  parvipeudit  principatum  mutat 
rempuhlicam.  Sicut  in  iloreo  civitate  contingit 
quod  elegerunt  Heracleodorum  in  principem. 
Iste  autem  non  diligebat  rcmpuhlicam  eorum; 
et  ideo  raulavit  statuin  rempublicam  et  popula- 
rera  statura. 

Deinde  cum  dicit  «  adhnc  propter  » 

Declarat  quod  propter  contemptura  ejus  quod 
est  penes  pusillitatem  mutatur  respublica.  Et 
exponit  quid  vocat  pusillitatem;  et  dicit  quod 
peues  pusillitatera  ost  quando  aliqua  parva  trans- 
gressio  negligitur,  siiniliter  et  alia.  Conlingit 
enim  ex  omnihus  istis  tieri  magnara  transgres- 
sionem  quae  a  principio  non  erat  manifesta;  et 
propter  talem  raagnam  transgressionem  qute  ex 
multis  parvisnegloctis  causata  est,  contingitmu- 
tari  rempuhlicam,  siciit  dicit  accidisse  apud  Am- 
braciotas.  Apud  eos  euini  una  houorabilitas  pa- 


iiilit  ropiilaliattir,  )-t  iiiiiltir  |iai  \ii-  iir^li|(i-baiilwi 
(Iiiiiii  paruiii  vol  iiiliil  diirorroiil,  aiil  ooMrnt  pro 
ptiti|iia  ;  ot  iiliMi  accidit  IuikIoiii  iii  ill.i  ctvitiiti; 
(]iio(l  itiilli  pi  iitcip;iliaittiir  loi  iiiidiiiii  liiiiiunilti- 
litaloiii  iilti|tiaiii  ;  ol  Itiiic  puucitriiiii  htaliin,  in 
i|tto  prtm  i])aliaittiir  iittiKiii"^  al  liiinoruhilon,  mu- 
tattis  ohI  III  Hlatiim  pojiulHroni. 

hotitdo  iiini  (lt(  tt  u  M'diliiinalo  autRiii  n 
lloilarat  iiiialitor  piii|itor  dis-^iiiiilittiilinom  mu. 
taliir  rcs]iiiblii'a.  Kt  diviililiir  in  tron.  Iii  iirtmn 
ostoiidit  qiialitor  |>roiilor  (liHitiiiiilitiiditiom  <li'>- 
Itoiiiiiitiir  ad  soililiononi.  Sitciindo  ni  cidonljlitoi 
dci  larat  ijiii  iniivonl  .soditiones  in  ]io]iiiluri  Hlutii 
ol  ]iaiii  onim  maxiiiio  ox  dicta  caiisn,  ibi,  •  Sodi- 
tionoin  autoni  inovcnt  otc.  »  Tertio  iionil  causaiii 
uccidontnlom  iiinKis  soditioni^,  ibi,  «  S('ditione.<) 
niitoin  siislinonl  otc.  »  Prima  in  dtins.  Iii  prima 
]iiiiiil  i|ttalitor  disponuntiir  ad  sodilionom,  pei 
siniilitiidiiicm.  Socundo  inunifostat  por  oxi-ntpla, 
ibi,  «  IMoptor  i|iiod  otc.  >  Iii  prima  dicit  ({uod 
aliu  causaseditionis  csl  dissiniilitudo  :  cumonini 
inliabitnvorint  civitatom  illi  «lui  non  habont  cos- 
dcin  moros  ncccoiisuoludiiios,  niovcnt  sodiliones. 
iii^i  niulto  tomporo  conspiravoriiit  vel  vixoiinl 
siimil.  IMimuui  apparet;  qiiia  illi  qui  liahent 
diversos  mores  inclinantur  ad  diversos  tines.  Kx 
lioc  autoni  soquitiir  «livisio  voluntatis  :  lioc  aiitem 
est  causa  dissonsionis  :  qiiaro  manifostum  osl 
qiiod  dissimililudo  causa  csl  seditionis.  Secun- 
cium  apparet,  quia  si  illi  qui  hahcnt  diversos 
mores  siraul  vixcrint,  contingil  quod  unus  trahit 
aliuin  et  in  line  Iiabent  eosdeni  mores  et  incli- 
nantur  ad  euradem  linem,  et  tunc  non  mutant 
rompublicam.  Kst  igitur  manifestum,  quod  donec 
simul  vixorint  multo  tempore,  raovebunt  sedi- 
tiones  illi  qui  habent  diversos  mores.  Sicut  enim 
civitas  non  lit  ex  quihuscunique,  sed  ex  similibus, 
ita  nou  lit  in  quocuraque  tompore,  sed  quando 
vixerint  cives  siraul  et  jam  inclinantur  ad  eos- 
dera  morts. 

Deinde  cum  dicit  «  propter  quod  » 
Manifostat  quod  dictura  est  ])er  septera  exem- 
pla;  et  dicit  quod  quia  dissimilitudo  causa  est 
soditionis,  accidit  quod  illaj  civitates  quae  ex- 
traneos  indillerenter  receperunt,  plures  passse 
sunt  seditiones  et  divisiones ;  sicut  accidit  in 
quadam  civitate  quam  vocant  Syharim.  In  illa 
enim  civitate  hahitahant  Troizenii  :  isti  ver«) 
receperunt  Achaeos  :  cum  autein  essent  aug- 
mentati  ejecerunt  Trcezenios,  et  ex  hoc  tunc  fuil 
odium  inter  Sybaritas  qui  ejecti  fuerant  et  Thu- 
rios  qui  eos  receperant  :  cum  enim  plus  exige- 
rent  eo  quod  rogio  esset  sua,  ejecti  fuerunt 
a  Syharitis.  Ponit  secundura  exemplum  ;  et  dicit 
quod  similiter  accidit  Byzantiis.  Cuin  enim  isli 
recepissent  extraneos,  isti  insidiati  sunt  Byzantiis 
et  depraedaverunt  eos  :  qui  Byzantii,  re  cognita, 
eos  prselio  et  armis  expulerunt.  Ponit  tertium 
exemplum;  et  dicit  quod  similiter  accidit  iu  alia 
civitate  quod  Antissspi  profiigos  ■ei  extraneos  ex 
Chio  receperunt  in  siia  civitate,  et  tandem  facta 
fuit  seditio  inter  ipsos  et  ejecti  sunt  extranei. 
Tunc  ponit  quartura  exemplum;et  dicit  quod 
Zanclaei  receperunt  Saraios  in  civitate,  et  post- 
modum  facta  seditione  inter  ipsos,  ipsi  expulsi 
fuerunt  a  civitate.  Tunc  ponit  quintura  exem- 
plum ;  et  dicit  quod  Appolloniatae  civitatem  iii- 
hahitantes  juxta  Pontum,  cum  recepissent  extra- 
neos,  passi  sunt  seditionera.  Tunc  ponit  sextura 
exeinplum ;  et  dicit  quod  Syracusani  cum  expu- 
lissent  tyrannos  a  civitate,  receperunt  extraneos, 
et  eos  qui  portant  merces,  et  fecerunt  eos  cives. 


:i5ii 


iM)Lrnt:omiM. 


arililju  taita  tuil  eis  i't  veiieruiil  dU  |iugiiuiu. 
Tuuc  ^uuit  ultiuiuiii  ejieiupluui;  et  dicit  quud 
Ainpbi|iulitit;  cuiii  recfpi^sfcut  t.hdlciJiMiiiiuiu  cu- 
luiius,  sieditiijMi-  tai  ta  iutiT  eio  iiiuriiiii  Aiii|ihi|io- 
lituruin  uiortui  liiint,  et  exitiihi  ult  aliia.  K\  iiiii- 
lilhu')  l^tis  iiuu  plui)  vult  hitlirre,  iiiii  quud  dlssl- 
luititudu  cuuiid  «at  litiditiuniii  ut  deatructiuui:!  rei- 

|mhlli:<i'. 

lleiiide  cuiu  dicit  «  ^>i>ditiuiies  auteiu  » 
Decldrat  qui  uiuveiit  ^tediliuiies  iii  |)ii|)ulaii 
'tlutu  et  pducurum  ex  dictu  cuuhd.  Lt  dicit  qilud 
iu  pauL-uruiu  puteutiu  facit  !>ediliune.s  pupulu-). 
l*uj)u!ii-)  eiiiiii  iTi-dit  ii"  deheie  lecipere  u-qiiale, 
quid  Diiiiie^i  tiiiit  ii-quules  iu  liherlate.  l)ivile:s  aii- 
iHm  tutuui  hdbeut  vel  plu-)  :  et  ideu  |iu|>ulu!i 
e.xistimaiis  se  iiijustu  su.stiiiere,  muvet  seditiuiies. 
Instutu  auteui  pupiilari  seilitiuiies  muveiit  divi- 
tes,  quiu  in  slatu  pupuluri  recipiuat  u-quah:. 
I-Jlistiinaiit  autem  plus  se  dehere  reiipeie,  ciiiii 
Hint  excelleutii)i-e:i.  et  ideu  inuveut  Heditiones 
cuiitra  |jo|)iiluiii. 

UeiiiJe  1  iim  dicit  •  seditiones  autem  • 
Tau^it  cauiam  .seditiuuis  acciih.-iitaleiii  magis. 
l-!t  dicit  quud  m  uliqiiibus  civitatihus  iiuiit  sedi- 
tiunes  prupter  dispositionem  loci.  Coutiiigit 
enim  quud  regio  iion  est  hene  disposita  ad  huc 
quud  rivitas  sit  una,  sed  magis  alia  el  alia.  1  nitus 
uutem  ordiiiis  iii  tinem  facil  civitateni  uiiani;  et 
ideo  illud  quod  dispouit  ad  hoc  rcquirilur  ad 
uuitatem  civtlalis.  Kacit  aiilein  ad  lioc  houa  dis- 


positiu  luci.  Si  igitur  lucus  noii  est  hene  dispu- 
liituii,  ud  hoc  quud  sit  civitas  uiiu,  lit  tiediliu, 
sicut  accidit  (lld/omeniis.  llli  enim  qui  inhuhitu- 
huiil  in  lihytro,  qiiui  «st  iiiia  pars  livilutis,  eraiit 
i  oiitra  illos  qiii  liahituhaiit  lu  iiisiila,  scilicet  in 
alid  purte  civitalis;  et  voleh.iiit  lacere  diversas 
lespuhlicua,  et  civitateni  principalem  in  8ua 
parte.  Siiiiiliter  (loluphbiiii,  et  Notii  ad  invicem 
pussi  suiit  seilitiuiies  piupter  malaiii  dispusitio- 
iiem  luci.  Similiier  Atlieiiis  nuii  siiiit  heiie  dis- 
positi  ud  unaiii  ntmpuhlicam;  ipiiu  illi  qui  sunt 
in  suhurhio,  videlicet  in  l»yraeu  exlra  inurus 
(i\itatis  pupulures  sunl  migisquaiii  illi  qiii  lia- 
hitaiit  iii  iiihe,  iiuu-  est  locus  iiiugis  iiiiinitus  uhi 
sunt  tortilitiu.  Sic  igilur  manih-stum  esl  qiiud 
diversitus  rucil  ad  divisiunem  et  seililiuneiii  iii 
civilate.  Sicut  enim  in  hello  parvus  hissui-iiiii 
traiinitus,  et  qiiu-cumque  uiudicu  a])ei-lura  dis- 
Iraliit  e.xerciluiu  vel  aciein,  et  oriliiiem  ejus 
interruiiipit,  itu  umiiis  diversituH  etdissimilitiidu 
in  civilate  iai-it  sediliones.  Sed  considcrandum 
est  quod  dissimilitiido  iiua!  maxime  causal  se- 
ililionem,  est  dissimililuilo  virtiilis  el  malitiu:, 
qiiiu  inclinant  statiiii  in  diveisos  lines.  Po^l  hai; 
aiitem  divitia;  et  paupertas ;  et  sic  ulterius  aliu 
dissimilitudo  secundum  alia  aliqiia,  quu'  potesl 
uttendi  iiiter  niulta.  Sed  hffic  est  dillerentiu,  quod 
qud^dam  magis,  qiia-dum  minus  luciuut  sedi- 
liones.  Suh  isto  vcro  memhro  conliintur  caiisa, 
quu'  jani  dicla  csl. 


LKCTIO   III. 


Enumeratio  causarum  seditionum  in  urhihus  exislentium. 


ANTIQU.K. 

Fiunt  quidem  igitur  seditiones  non  de  parvis,  sed 
ex  parvis ;  seililiones  autem  faciunt  de  inaKuis. 
.Ma.xime  autem  et  parvje  iiivalescuul,  quando  iuter 
douiiuos  fiunt,  velut  aceidit  iu  Syracusi^  in  aiiHi|iiis 
teuiporibus  :  li-ansnuitata  eaini  fuit  politia  e.x  diiohus 
juvenibus  dissideutibus  in  principatibus  qni  eraut 
circa  amorosam  causam  :  altero  enim  ab.sente,  leno 
quidam  existens  amicnmipsius  fin.xit.  Rursum  autem 
ille  huic  indiguatus  est  uxoremipsius  persuasit  tam- 
quam  i[i3um  venire.  Unde  coassumentes  eos  qui  in 
politeiimate,  divisenint  onmes. 

Propter  quod  quidem  subditos  vereri  oportet  talia, 
et  dissolvere  prresiihim  et  potentum  dissensiones: 
in  principio  euim  fit  peccatum,  principium  autem 
dicitur  esse  dimidium  totius.  Quare  et  quod  in  prin- 
cipio  parvum  peccatum,  proportionale  est  ad  eaquae 
in  aliis  partibus. 

Totaliter  autem  insignium  dissensiones  coassu- 
uiere  faciunt  et  lotam  civitatem. 

Velut  in  Hestiaea  accidil  post  Medica,  duobus  fra- 
tribus  de  paterna  haereditate  dissidentibus,  paupe- 
rior  quideiu  enim  tamquam  non  proferente  alio 
substantiam,  neque  thesaurum,  quem  invenit  pa- 
tor,  adduxit  populares.  Alius  aiitem  habens  suhs- 
tantiam  multam,  opulentos. 


Etin  Delphis,  differentia  quae  facta  est  ex  cura, 
fuit  principium  omnium  seditionum  posteriorum. 
Hic  quidem  enim  auguratus  quoddam  svmptoma,  ut 
venit  ad  sponsam,  non  accipiens,  abscessit:  hi  autem 
tamquam  ipjuriam  passi  injecerunt  sacrarum  rerum 


BECEMS. 

Oriuntur  igitur  seditiones  non  de  parvis  rebus, 
sed  e.x  parvis  :  sediliones  enim  excitant  houiines  de 
rebus  magnis.  Alaxiiue  tanien  acres  suut  etiam  \n\v- 
vtK,  quum  in  iis,  qiii  remp.ihlicam  moderantnr, 
exsistuut:  cujusmodi  res  olim  accidit  et  Syraciisi^. 
.Mulata  euim  est  reipublicae  forma  ex  duohus  juvo- 
nihiis  magistratus  gerentibus,  quum  inter  eos  e.x 
amoribus  dissensio  orta  esset.  Altero  enini  absente, 
quidam  ejus  sodalis  puerum,  ejus  delicias,  ad  se 
[lellexerat:  ille  autem  reversus,  huic  iralus,  contra 
ejus  uxorem  induxerat,  ut  ad  se  veniret :  ex  quo  ad- 
junctisibi  qui  in  republica  versahautur,  omnes  cives 
ad  sedilionem  coucilarunt. 

Quapropter  talibus  ofTensionibus  nascentibus  ad- 
hibenda  cautio  est,  et  ducum  ac  potentium  discor- 
dicB  componenda;  ac  dirimendae  sunt:  nam  in  prin- 
cipio  peccatum  consistit;  at  principium  dimidium 
totius  esse  dicitur.  Itaque  et  quod  peccalum  in  eo 
commissum  parvum  est,  iis  peccatis,  quae  iu  ceteris 
partibus  admittuntur,  proportione  respondet.  Omni- 
no  autem  optimatium  seditiones  totam  civitatei'i 
secum  trahuut:  qualeillud  est,  quod  Hestiaeae  acci- 
dit  post  bellum  Medicum,  nato  inter  duos  fratres  de 
bonorum  paternorum  divisione  dissidio.  \am  is, 
cujus  res  familiaris  erat  angustior,  quum  alter  rem 
a  patre  relictara  non  exhiberet,  neque  thesaurum 
quem  pater  invenerat,  proferret,  popuiares  sibi  ad- 
junxit:  alter  rei  fauiiliaris  copiis  abundans,  locu- 
pletes. 

Et  Delphisorta  ex  affmitate  dissensio  fons  et  prin- 
cipium  omnium,  quae  posterius  coortae  sunt,  sedi- 
tionum  fuit.  Sponsus  enim  nescio  quid  sinistri  sihi 
portendi  omine  forte  oblato  aupuralus,  quum  ud 
sponsam  venisset,  ea  repudiata  discessit.  Ilh  vero  ut 


l.lltKK     V. 


:i54 


» 


Hm-i'ill('iiliiriMii,  ol  iliMiiilit  liimi|i)iuii  MiirrDniiii  vitiluto- 
ruiii  iiiti'i'r(ii'iM'iiiit. 

Circii  MylilciKMii  iiiilfiii  i*\   liirrcilil/itiliiiit    diiiitiiii- 
mIiiiio  rnclii,  iiiiilliiniiii    liiil  |iriiii'i|iiiiiii  iiiiiliiniiii,  nt 
liitlli  i|iiiiil  iiilvcri^iit  AtliniiiiiiiHiM,  111  i|iiii  l>iii'liiiit  (■(( 
|iil  ('ivitiildiii  i|irti)riiiii.    T)  iiii>|iliiiii(i    (tiiiiii  iiKiMiiiniiii 
i|ii()iliiiii  rcliiii|iiiMitii  iliiiiH  llliiirt,  l)o\iiiiilitr  (■iiiirliiliiit, 

l'l     llllll    ll('(M|liltt|4,    llliiH     HlliH    illC.I|t|lil     Mllllilillllltlll,   lll 

Alli(tiiioiiHOii  o.xacurliiivil  udvuiiii    oxlrtlniit   ulvitiitiit. 


Kt  IMiocoiit  ox  ha^rndiliUliiiio  lacln  HOililiuiie  circn 
MiioHoaiii  palroiii  MiioHDiiiM  ol  circa  l''iity('raloiii 
OiKHiiarclii,  soditio  liatc.  priiicipiiiiii  fiiil  Hacri  liolli 
IMiocios. 

Kiiil  aiitciii  trniiHiiiiilata  ol  in  Kpidaiiiiio  pulilia  c^ 
iiiiplialiliiis.  Ciiiii  (l(t><poiiHaH;i(it  ciiiiii  ipiidiiiii  llliaiii, 
ot  latsiHHot  ipsiiiii,  dospoiiHiiti  patitr  ractii.-i  iiriiici- 
paiitiiiiii,  altcr  coiiiproliuiulit  uoH  (|iii  u.xlra  politiaiii, 
taiiiipiaiii  (l(tliiHiiH. 

Trniiaimitantiir  aiitum  ct  iii  olinarcliiam,  ol  iii  dc- 
imim,  ot  iii  politiam,  ox  oo  (jiioil  ont  approliari  ali- 
quid  vul  aii^tori,  vel  priiicipatmii,  vol  partcm  c.i- 
vilalis. 

Volut  iii  AriopajJ!»)  oonsiliuin  liciio  c.oiiiplacoiis  iii 
Modicis  vidoliatur    rortiorom  facoro    politiain. 

Et  nirsuH  iiavalis  lurlia  lacta  causa  vic.ti)ria'.  circa 
Salamiiiam,  ot  por  haiic  pra'Milatus  proptor  eaiii 
([ua^  iii  iiiari  polonlinm,  democraliam  rortiorcm 
lecil. 

Et  iu  Ar^'o  insigues  ncceplali  circani  enm  qiuo  in 
Mnnlinea  puj;nani  ad  Luceda-monios,  connti  snnl 
dissolvere  demuin. 

F.t  in  Syracusis  popnlus  cum  esset  cnnsn  victorloc 
helli,  qiiod  ad  Alheuicnses,  ex  politin  iu  democrn- 
linm  trnnsmulntio  1'notn  est. 

Et  in  Chalcide  populus  cum  insignihus  Foxum  ly- 
raummi  perimens,  statim  hahehat  politiam. 

Et  iu  Ainhrncin  rursuiu  similiter,  populus  conji- 
cieus  Perinndrnin  tyrnuuuiu  iis  qui  inresli  (eraut,  in 
seijpso  coustiluit  politiniu. 

Et  universalitpr  e',iam  oportet  hoc  nou  latere, 
quod  qui  poteuliai  causa  fncti,  et  idiotae  et  princi- 
patns  et  tnhus,  el  tolaliter  pnrs,  et  qualiscnmque 
luultitudo  seditiouem  moveut.  Aut  euim  qui  iis 
honoratis  invident  iuchoaut  seditiouem,  aut  isli 
propler  e.xcessnm  nou  volunt  mauere  in  ieqnnlihus. 

Moveulur  nntem  polili*,  ct  (inando  qua^  videniur 
esse  contrariai  ])artcs  civitatis  i^quaiilur  inviceiu, 
velnl  divites  et  populus,  mei.liuiu  autem  sit  uulluin, 
aut  valde  parvuiu:  si  euim  multum  excedat  alterutra 
partiuiu  ad  manifeste  valentius,  reliqua  uou  vult 
periclitari :  propter  quod,  et  qui  secuudum  virtntem 
differuut,  uon  faciuut  seditiouem,  ut  est  dicere, 
pauci  euim  tiunt  ad  multos.  Universaliter  quidera 
i^itur  circa  omnes  politias  priucipia  et  causiE  sedi- 
tionum    et  Iransmutiitiouum  hunc  uiodum  habeut. 


Moveut  autem  politias  quandoque  quidein  per  vio- 
leutiam,  quaudoque  antem  per  falhiciam.  Per  vio- 
leuliam  quidem  aut  mox  a  principio,  aut  poslerius 
co^eutes.  Etenim  fallacia  duplex.  Qui  ([uidein 
euim  cuiu  acceperint  primo  voluutariorum  transmu- 
tant  politiam.  Deinde  posterius  violeutia  detiuent 
iuvoluutariorum  :  velut  in  trecentis  qui  popnium 
deceperunt  dicentes  regera  daturum  pecunias  ad  hel- 
lura  adversura  Lacedffiinouios,  etcum  men'ili  fuis- 
sent,  conahautur  retiuere  politiam.  Aliquaudo  autem 
a  principio  cum  persuaserint,  et  poslerius  iterum 
persuasis  ipsis  voluntariis  principantnr.  Similiter 
quidem  igitur  circa  omnes  politias  ex  dictis  accidit 
faeri  transmutatioues. 


colltllllicllillll    llC.CItpllllll      l||. 

Illo  Hitcrillcarot,    do    itiipolli- 

IiIhIi'11  ojilit  oc.ciilto  coiijiticriiiiL ,  iliiiiidt!  iiiiiii,  iil  •«- 
criliixiim,  iiitcavcriiiii,  Kt  Myliliiii<t|i  iinti  <••  piinjliii 
iirliH  ol  |iiitniiii  loiiiplttliiiiii  li.i-rcdi  iiiiij- 

liirmii  iiialonim  i'l  liclli  ciiiii  Atliitnn  ''|(tl. 

iii  ijiio  1'iiclioH  ('oriiiii  iirliciii  icpil,  |iriiicipiiiiii  ruit 
Niiiii    (11111111  'l'iiiio|iliiiiiO'i  i|iiidaiii,  iiiiiin   it\  lociiplit- 
liliiiH,  (liiiiH    llliaH  miporHliloH  r(tlii|iiiHMi'l,    liiixniidor 
(|iio,  (|iii  ttiiH  llliiH  HiiiH  iixoroH  |Mi|t<iHciiii(i-l,  rii|iiiliiniii 
liiliHHol,  HiiditiiiiiiH  iiiictor  riiit,  itt  AllionioiiHoit  coiilrn 
|iatriiiiii  coiicitavil,  i|iiiiriiiii  c.ivitntiH  orat  Iidnjhih. 

Kt  qiiiiiii  n|iiid  Pli()C(tiiHOH  ox  |iiielln  pntri  diviti 
HUporHtit(t  iiitor  .Miiasiiam  .Miiohhiiih  jiMtroiii  ot  Eii- 
tliycriitoiii  Oiiomarclii  Hodilio  coorla  it><Hot,  liii!o.  nodi- 
liii  liclli  Hiicri  IMiiicoiiHiliiiH  (irif^o  fiiit.  MiitnliiK  ohI  ol 
K|)liidaiiiiii  roi|iiil)liciit  HtntnH  ox  cnimn  niiplinli. 
(Jiiiiiii  uiiim  i|iiid«tiii  llliniii  hiiiiiii  ciiidniii  (I<!H|>oii- 
(liHHot,  ot  H|ii)iiHi  jiatitr  iiiiigiHtriitiim  gi-r<.'iiH  iiiiil- 
ctiiiii  oi  irrogiiHHol,  illo  altor,  lamqiiaiii  iiiiitiimolia 
iilVccluH,  ooH  iidjiiiixit  nihi,  i|iii  rui|iiihlii:ii!  admiiiiH- 
Iralioiio  oxchisi  itraiit. 

.Miitaiiir  aiilom  ri'i|)uhlicii>  gtntiiH  eliaiii  in  olif^nr- 
chiam,  aiit  in  dcmocriitinm,  aiit  iii  jiolitiam,  ox  oo 
qiiod  vel  ii  qni  ruipulilicii;  jiraiHiiiit,  vol  aliijiiii  jinrH 
civitatis  o|)inioii(!iii  virtiitiH  [)rif>ci|)iinm  ade|)tn  vel 
virihiis  ancta  fiierit :  (|iiomoilo  suiiatiiH  Aruo|)agiticuH, 
quuiii  iiiaguam  lnii(l(!iii  ad(!|)tuii  edt>et  leiii|)urihuH 
hclli  Mudici,  visiia  est  rci|)uhlicie  ralionem  severio- 
rem  fucissc:  et  rursna  turha  iiaiiticn,  (|nuiii  illiiiH  ad 
Salaminam  victoriir,  ut  oh  haiic  victoriain  et  proptor 
|ioteiitiain  niaritimain  totiiis  (ira!cia!  i)riiici|ialus 
causa  fuisset,  democratiam  rohoravit.  Et  Argis  opti- 
mates  inagua  iii  [irailio  adversus  Lacedaiinouios  ad 
Mantineam  commisso  pnrta  gloria,  couali  sunt  de- 
mocraliam  de  medio  toilere. 

Et  Syracusis,  qnum  in  popido  causa  victoriae  helli 
cnm  Athcniensihiis  gesti  constitisset,  politia  in 
democrntiam  mutata  est.  Et  Chalcide  [lopnlus,  ({iium 
Phoxum  tyrauunm  cum  uohilis  sustulisset.conlinno 
se  ad  politiam  apjilicavit.  Et  Amhracia;  rursuin 
eodera  modo  populus  Periandro  tjTanno  uua  cum 
iis  qui  primi  invaserant  exacto,  ad  se  reipuhlicae 
administrationem  pertraxit. 

In  summa  intelligendum  est,  eos,  per  quos  civi- 
tati  poteutia  parta  est,  tum  privatos,  tum  magis- 
tratus,  tum  trihus,  partem  denique  et  multi- 
ludinem  quamlibet,  quantacumque  illisit,  seditio- 
nem  comraovere.  Naiu  aut  qui  his  honorem  ha- 
bitum  invident,  seditionis  initium  facinnt :  aut  hi 
propter  excellentiam  aequali  sorte  contenti  esse  no- 
lunt.  Mutatur  etiara  reipuhlicai  forma,  quum  qucE 
videuturesse  inter  se  contrariae  partes,  exaequantur, 
ul  divites  et  inultitudo,  medium  autera  aut  nihil  est 
aut  admoduin  parvum.  Quaradiu  enim  pars  alterutra 
longe  praestat,  rcliqua  ciim  parte  manifesto  superiore 
uon  vult  cura  periculo  contendere.  Quapropter 
etiara  qui  virtute  praestant,  seditiouem  fere  non  fa- 
ciuut:  tales  enim  pauci  sunt,  si  cura  vulgo  compa- 
rantur.  Uuiverse  igitur  iu  omnibus  rehus  pubiicis 
seditionura  et  mutationum  principia  et  causae  hoc 
modo  se  hahent. 

Movenl  autem  rempublicara  interdum  vi  interdum 
dolo  et  fallacia.  Vi,  autera  statira  ab  initio,  aut  pos- 
terius  vim  afferentes.  Nara  dolus  duplex  est:  ali- 
quiindo  enim  dolis  primura  usi,  adversariorum  vo- 
luutate  reipublicae  statum  mutant,  deinde  posterius 
iis  invitisper  vim  retinent :  exerapli  gratia,  tempo- 
ribus  quadringenlum  virum,  populum  deceperunt, 
quura  (Jicerent  regera  Persarum  pccuniam  ad  bellum 
cura  Lacedaeraoniis  susceptum  suppeditaturum,  et 
per  hoc  mendaciura  rempublicara  retinere  in  sua 
potestate  conati  sunt.  Aliquando  et  ab  initio  persua- 
dent,  et  rursus  postea  persuasis  et  libentibus  im- 
perant.  Ex  cansis  igitur  memoratis  in  universum 
omnes  respublicae  mutari  solent. 


Postquam  Philosophus  declaravit  quallter  se 
babenles  faciunt  seditiones,  et  quse  sunt  dispo- 
neulia,  declarat  qualiter  seditiones  inchoatae  a 


parvis  invalescunt  multum.  Et  dividitur  in  duas 
secundum  qiiod  tangit  duas  causas  huju?.  Se- 
cuuda,  ibi,  «  Totaliter  autem  etc.   »  Prima  in 


35  J 


l-MlJilCOHI.M. 


duita.  la  DfinM  Ull|i<lt  C4lll««m  lll<ilU.  llt  lecuildd 
iliil  rtfiueaiuiu  cuutra  ill<tm,  ibi,  «  Froptttr  quud 
etc.  •  lu  |H      :      '  1  ii(ju    liuiit 

tie  |iarvi3,  -  .  .      ..  ,:i  jKtrvn, 

t{UU  lucipiuiil  i-x  |><trvi».  Hitrvtt:  auteiii  itHiiitiu- 
ue»  el  liu^eu^iouea  iuv<tlt)->i  uut  citiiu,  t)u<tudu 
tiuut  lUler  duuiiuu')  li<ttjeute')  iKitHstdtelU  ili  civi- 

t  '  lltU'»   lU  t- 

I    ipi<jd   I       .  illl 

tuil  iiiut<it'i  loiieiu  duoMiiu   juve- 

uuui,  4UI  i>i ....  .j,ii...  ,  .;.,>t:deruiit  |iru|iter  amu- 
ris  Cdusaiii.  .\ccidit  eiiitn,   cutti  uuu^  esset  exlra 

!i  uiiidljat  sihi 
il,  iiidigiialu-) 
est,  Ht  studuit  liabere  uxureiu  altenus  Cuui  au- 
lem  ille  iiilud  aciret.  luula  est  dis.seusio  iiiter  il- 
ios,  el  coaisocidutes  iitji  cives,  divi>eruiit  (Jinufs 
iu  dud-i  jjdrtes.  Sic  i^ilur  iiiaiuti-^ituiti  c-il  (jiiod 
|Jdrva  di-)->fU->io  niulluiti  iuvalc->cil,  quaudo  lil 
mter  divitei  tidbeutes  putestatein  iu  civitate. 
Ueiude  cuui  dicit  u  propter  i{Uod  » 
Tdii^it  reiiiediuilt  coutid  hoc.  Et  dicit  quod 
propter  lioc  quod  parvd  diiseu^io  iiiter  doiiiuKj-) 
niultuiTi  iiivdlescit,  oporlet  quod  subditi  tdlia  ti- 
medut  multuin,  et  quod  dis^seusiones  inter  di^vi- 
tes  dissolvdut  et  trahdnt  ad  coQcordiam,  ({iiid  dis- 
seitsKJ  qua-  accidit  tiiler  uiajores  et  priiicipdutes 
eat  pecc.itiiiii  iu  priacipio.  1'riiicipiuui  aulein  esl 
diiiiidiuiu  totiUs;  quia  principiuiii  coiitiuet  se  et 
pruictpatuin  virtute  ;  et  ideo  resisteudum  est  pec- 
cato  in  priucipio.  .Nam  peccatum  in  priiici|(io 
proportioualiler  S(j  liabet  ad  ea  peccata,  ((ua- 
iiuut  ia  partibus  principalibus  aiiiuialiuiu.  Vidiv 
mus  dutem  quod  rnodica  iacta  diversitale  iii 
partepriQcipali  iu  aiiiniuli,  scilicet  incorde,  ma- 
gua  lit  diversitas  iit  aiiis  partibus.  Similiti.-r  luo- 
dica  existenle  diversitate  in  semiiie,  iit  magua 
diversitas  in  eo  quod  iit  ex  seinine  ;  qiiia  ex  mo- 
dica  dilFerentia  calidiel  frigidi  causatur  dilFeren- 
tia  maris  et  femina;.  Similitcr  facta  modica 
transpositione  in  gubernaculo  uavis,  tota  uavis 
Iransmuldtur.  (Juare  sic  erat  in  republica  quod 
parvum  peccatum  iu  priucipio  ct  parva  dissensio 
multum  iQvalescit. 

Ueinde  curn  dicit  a  totaliter  autem  » 
Tangit  secundam  causam ;  et  declarat  quod 
di.^sensiones  iusigQiuni  multum  invalescunt.  Et 
primo  propouit.  Secuiido  manifestat  per  e.^era- 
pla,  ibi,  «  Velut  in  Hestiaja  elc.  »  prima  dicit 
qiiod  noQ  solum  disscQsioQes  principaQtium 
inultum  et  cito  invalescunt,  immo  universalilor 
disseusiones  divitum  ;  ex  quo  enim  divites  sunt, 
potentiam  habent.  Et  manifestum  est  quod  in- 
digQaatur  si  non  liat  eis  secundum  (juod  existi- 
mant  se  exceilere  alios,  et  faciunt  dissensiones 
et  totain  civitatem  pouunt  in  dissensione. 
Deinde  cum  dicil  «  velut  in  » 
Declarat  per  exempla  :  et  dividitur  in  quin- 
que,  secuodum  quod  declaratper  quinque  exem- 
pla.  Sfcunda  ibi,  «  Et  in  Delphis  etc.  »  Tertia 
ibi,  «  Circa  Mytileaem  autem  etc.  »  Quarta  ibi, 
•  Et  Phoceis  etc.  »  Quinta  ibi,  «  Fuit  autem 
transmutala  etc.  »  Iq  primadicit  :  ita  dictumest 
quod  dissensiones  divitum  multum  invalescunt  : 
sicut  accidit  in  Hestisea  civitate.  Contingit  enim 
quod  duo  fratres  dissidereut  de  paterna  haeredi- 
tale,  cum  uqus  qoq  haberet  de  divitiis  et  de  the- 
sauro,  quem  acquisivil  pater,  coassumpsil  siiji 
populares,  alius  divites.  Et  fuit  divisa  civitas  in 
duas  partes,  et  facta  fuit  magna  dissensio. 
Deinde  cum  dicit  «  et  in  Delphis  » 
Ponit  secundum  eierapium  :  et  dicit  :  simili- 


ler  accidtt  lu  Uelplus  ijuod  quiddiii  habuit 
quduidaiit  puelldiit  111  cura  sUd,  i|uu)  curu  fiiil 
priitcipiuiu  uituiiuiit  dissiMisioiiiiiii,  quu'.  jiust- 
uiodiuit  c(jiilig(Muiit.  l.iiiis  eiiiiu  desjioiisavit  il- 
Idui,  postmoduiit  (■oiiMiliiit  ({uemdam  sacerdutein 
dugureiu,  utruiu  expediret  ei  accipero  eam  iu 
uxorein  :  qui  cunsuluit  i{uod  iion  acciperet  : 
tiiuc  iste  tiiiieiis  prupler  (licluiii  aiiguris,  sciiicet 
lutijrtuiiiuiii  dliiiuod  ciuii  veniret  ad  sjtoiisum, 
Uon  dccipit,  sea  recessit.  Amici  vero  videutes 
iioc,  siciil  illi  qiiibus  facta  fuorat  injurja,  eo  su- 
crilicdiite  ,  sacritni  aliquid  claiii  injecorunt. 
niMiidu  accu-idverunt  eum  ijuud  iiidle  sacra  trac- 
tasset  :  unde  Idutquum  sacrilegum  capitu  dam- 
uari  feceruitt. 

Deinde  cum  dicit  u  circa  Mytilenem  » 
l^ouit  tertiiim  exeMijilum  :  el  di(  il  (juod  circa 
.Mylileiiem  civitatein  facta  fuil  disseiisio  iuler 
alKjuos  propter  divisiouein  huMeditatum,  qua; 
fuit  priQcijtium  muitorum  matorurn  (juie  post- 
modurn  contigerunl.  Et  fiiit  principiuiii  belli 
quod  iiiit  iulfr  ipsos  et  Alheiiieiises,  iii  (jiio  jjrai- 
lio  (juidaiii  dux,  iKJiiiine  l*aclietes,  acciitit  civi- 
tatem  ijjsorum  Allieniensiuin.  Acciiiit  enim  quod 
Timojjhunes  opulentiis  vita  functiis,  reliquitduas 
lilias  sujjersliles.  Quiiiam  autijra  Doxariilnis  eas 
dari  coiicupivit  liliis  suis  in  uxores  (jiiod  cum  as- 
fe^jui  non  potuisset,  persuasit  Atlienieiisibus  , 
apud  quos  liosjjes  publice  erat,  ut  belluin  susci- 
perent  contra  .Mylilenas. 

Deinde  cum  dicit  «  et  IMioceis  » 
Ponit  quartum  exf  mplum  :  etdicit  quod  ajjiid 
Phocenses  quidam  fuiirunt  exh.jereditati,  ex  quo 
facta  fuit  seditio  inter  .Mnase.im  patrern  Mnesonis, 
et  Euthycratem  patrem  Onornarchi.  Hsjec  autera 
dissiMisiofuit  priricipium  belli  PlKJcensiltus,  illius 
inquarn  belli,  quod  saciuin  appellaverunt. 
Deinde  cum  dicit  «  fuit  autem  » 
Poriil  quintum  exemplum  :  et  dicit,  quod  in 
Epidainno  civitate  transmutata  fuit  resjiublica 
propterdi3sensionem,qutje  fuit  factapropter  nup- 
tias  quasdam.  Cum  enim  quidim  desjjonsasset 
quamdara,  quidam  fecerunt  sibi  injuriam,  et 
facta  fuit  dissensio.  Postmodum  contingit,  quod 
pater  desponsati  factus  fuit  unus  de  principibus, 
et  tunc  accepit  alios  qui  eraut  extra  rempublicam 
et  iQfensi  statui,  et  conjungens  eos  silii,  trans- 
mutavit  rempublicam. 

Deinde  cuiq  dicit  «  transmutatur  autem  » 
Cum  declaravit,  quod  respublic;e  transmuten- 
tur,  declarat  in  quid  transmulantur.  Et  piiino 
proponit.  Secundo  manifestat,  ibi,  «  IJt  apud 
etc.  »  In  priina  dicit  quod  respublica;  transmu- 
tantur  in  paucorum  statum  et  popularem  ex  00 
quod  aliquod  collegium  vel  aliqua  pars  civitalis 
famam  vei  augmentum  majoi-em  in  modum  coq- 
secuta  est.  Ob  lianc  enim  causam  contingit  quod 
si  regebat  qiiod  intendatur  magis  et  fortior  liat 
ejus  status,  et  sic  mulatur  a  debiliori  ad  forlio- 
rem.  Si  vero  non  regebat,  contingit,  quod  justa 
fama  et  potentia  regere  incipiat,  et  ab  una  re- 
publica  ad  aliam  lit  transmutalio. 

Deinde  cum  dicit  «  velut  in  Ariopago  » 
.Manifestat  perexempla;  et  ponit  sox,  in  qui- 
bus  declaratur  qualiter  respublica  mutata  est  in 
rempublicam  atiam,  vel  in  eamdem  rnagis  vei 
miuus  inlensam;  et  dicit  quod  bene  dictum  est 
quod  sit  mutatio  reipublicae  in  rempubiicara, 
sicut  accidit  Athenis.  Cum  eiiim  consilium  Atlie- 
niensium  quod  erat  in  Ariopago  quae  cst  pars 
excelientior  civitatis  illius,  tempore  belli  Persa- 
rum,  famam  consecutum  fuisset,  forinam  reipu- 


rjiiMii  V. 


3.i:( 


hlictr  uiixil  ol  riul   railu  rc!t|uililiiu  imm-iiiii  U)i- 
lior. 

UtMmlo  niin  (licil  «  i<t  riifsus  >> 
INiiiil  stHiiiiiliiiii  i'Xfiii|iliiiii ;  (lin'iiH  i|U(i(l  iiiiil 
litiidd  iiiiviilisAlliciiis(  iiiii  liii>(H(<l  cutisa  ('ii|ii-i(l,iiii 
victdriir   circu  SalaiMiiiaiii  lorlilci-   |iii^iiaiiilii,  cl 
ftiissot   caiisii    salvalionis  priiici|ialiis  cl  dli  ciiiii 
victtuiuin  uciiiiiHivissct  |)()toiitiuiii  iiiaris  civitati, 
fccil  slatiiiii  p(i|iiili  ina^is  fortcin. 
Dciiidc  cuMi  (li(  it  <<  ct  iii  Ai-f;o  » 
Ponil  tcrtiiini    c\cMi|iiiiin,    iii    i|U(i  dcclaratnr 
luiud   ros|)ul)lica   iniilaliir  iii    rcniitiiliiicaiu  :   ct 
uicit,    iiiKid    iii  Ar^o  coiiti^it  qiKKi   insigucs    ol 
iiotentcs    cuin    oligorciuur   ad    |iia'liuiu    contra 
l.acc(la'in(iiiios,  coiniiiiss(i|ini'lioa|)ud  Manliiicain 
iirlioin,    iiiairnaiii  rainaiM   conscciiti  siint,    cl  oli 
lianc  ciuisani  cdiiali  ruoiiiiit  dcslriicro  iiopiilaroiM 
stutuin  ot  couvortoro  in  paucoruir  poloiitium,  ot 
sic    ruspulilica   niutaliatiir    iu    aliain    ruuipulili- 
ciiin. 

l>ciiulo  cuiii  dicit  «  ol  iii  Syracnsis  » 
l'onit  (luartiiiu  oxcinpiiiiu  in  qiio  idoiu  proiia- 
tur;  et  dicil  qiiod  iii  civitato  Syraciisanornm  cimi 
factiiiu  fuissot  pr»>iium   inlcr  oos  ct  Allionicnsos 
ol    oblinuissoiil,    cujus   vicloria'   oausa   populus 
fuit,    rompublicum    nuituvit    in  statum  popula- 
rem. 
Deinde  cum  dicit  a  et  in  Chalcide  » 
Ponit  quintuiu  oxompliim;  el  dicit   quod  cura 
in  Chalcide  civitato  poimlus  una    ctim    divitibus 
quemdam  tyi-aniuim  iutorfocissct,  stalim  adhivsit 
reipublica?  dimitlous  prioiom  rempublicam. 
Deinde  cum  dicit  «  et  in  Ambracia  » 
Ponit  sextum  oxompUim;  et  dicit  quod  in  Am- 
bracia    cum  populus    o)ocissot   Poriandrum  qui 
tyrannizabat  ajiud  oos  simnl  cum  aliis  divilibus 
qui  contrarii  eraut  ipsi  in  populo,  instituit  rem- 
publicam  sibi  convonientem,  scilicet  statum  po- 
pularcm,  dimittons  priorem. 

Doinde  cum  dicit  «  et  universaliter  » 
Concludit  imam  rogulain  universalem;  dicens 
quod  universalitcr  hoc  dobet  esse  manifestura  et 
uon  debet  fatore,  quod  quicumque  propter  po- 
tentiam  aiiquid  prwclarum  fecerunt,  sive  sint 
idiota\sivepriucipes,  sive  sint  tribus  aliquge..  sive 
tota  uua  pars,  sive  qualiscumque  multitudj), 
movet  seditionem.  Aut  enira  qui  invident  eis  qni 
honorantur  in  civitate  movent  et  faciunt  sedi- 
tionem;  aut  iili  qui  exceUunt  et  magnum  aliquid 
fecerunt,  propterpotentiam,  nolunt  manere  cum 
jequalibus  et  eis  conformari.  Ex  hoc  enim  quod 


liia^iiiiiii  {((-oiiiiit.  iiii  ImiiiiiIiii  n<l  tii  i^'rtii,  qiiilii|/> 
icpiitiiiil  nti  digrion.  Iijou  rioliiiil  loiii.iiirrc  cum 
ii'(|iialilin<i.  lliidn  hi  iioliuitium  hnhouiit,  itflditio- 
nciii  laciiint. 

jlciniio  I  urii  ilicit  n  iiiovoiitur  aiitoni  •> 
iloi  laial   qu.iMilii   iiiaxiiiio  iiKivciittir  rrspubii- 
cio ;  ot  iln  it    i|Moil    tiinc  tiiaxiiin'    tiantinuliiritiir 
reKpiiblicu^   (|uundo   dtiu*   pnrlos    quio    vidoritiir 
osso  coiitrurid',  siciil  divitoi  ot  piipiiliM,  foqiiaiitur 
iii  potontia  vol  foro,  inodii  uiilcin  niilli  siiiit,  uul 
vaiilc  paiici  ;  quia  tiiin   i|Mii'iiiict  p.irs  rcpultt  sh 
fortiiiroin   uiiu  ut  iiititur  ropciicri^  uiiuin.     Kt   si 
contiiiKit  iinuin  purtom  siipcraru  ulium,  instituit 
ronipiiblicam   (luio   sibi   vidctur.   Si  aiitom    unu 
pars  i|i)ii'ciinii|iic  sit,  illa,  cxcodutaiiaiti  iii  tnulto, 
tnanifoslo  ilia  pars  (lua'  cxcodilur,  nuioiiH  poriro, 
sulijicilur  purti   iiuu'    valcntior  ost,    ncc  rnovet 
soditionum    contru  illum.  Kt  propter  hoc  muni- 
fostum  ost,  (|iio(l  illi  (jtii  oxccdunt  aiios  in  virtule, 
noii    inovont  sciiilioncin,    (iiiia  paiici    siiiit    res- 
poclti  multiliidinis.  lit  liiiic  concliidil  (|iiod  iini- 
vorsuiitor  principiaot  cuusa*  seditionem   reruni- 
publicnrum  siH<undiim  hunc  modiiin    liunt. 
Dciiidc  ciini  dicit  «  movent  aiitom  n 
Uccl.irat,  (|itoinod(i  et  (luaiilcr  dissidenfos  mo- 
voiit   rospuiiiicas  ;  ot  dicit  quod  qu.indoqtie  mo- 
vent  respubiicas  et  transmutant  per  violentiani, 
quandoque   por  fallaciam  et  astutiam.  Per  vio- 
lentiam  dupliciter.  Uno  inodo  in  principio,  scili- 
cet    inferendo     vioientiam    quod    rempuliilicam 
quam   instituunt  tcncant.   Alio    modo    cogendo 
posterius  noii  iu  principio  :  quandoque  enim  in 
principio   suadent  per  astutias  talem  vel    talem 
rempublicam,  et  decipientes  cives  transmutant 
rompublicam   iilis  noientibus.  Et  item  in  hne  si 
noliint  resilire,  faciunt  eis  violentiam   et  cogunl 
eos  teuere    rempubiicam  jam    institutara,    sicut 
accidit  in  quadringentisqui  deceporuntpopulum 
diccptes  ei  quod  rex  daret  pecuniam  ad  praeiian- 
dum  contra  Lacedaemonios,  et  popuUis  hoc  audito 
noluit ,    et    instiluit  rempublicam  quam    insti- 
tuerunt.  Postmodura  videns  quod  mentiti  fuerunt, 
Yolens   contradicere    ilii,  conati  fuerunt    tenere 
eamdem  etobservarefacientesviolentiampopulo. 
Aliquando    autem    contingit,  quod  in    principio 
suadcnt  et   recipiunt  rerapublicam,    et  postmo- 
dum   quod    eara  pbservaut  et  suadent,  iilis  per- 
suasis  principantur  illis  volentibus.  Et  tiinc  reca- 
pitulat  quod    simpliciter,   hoc  est   umversaliter, 
secundum  dicta  contingit  iieri  rautationes  omnium 
rerurapublicarum. 


LECTIO  IV. 


Quomodo  status  popularis  labatur  ad  tyrannidem^  et  cur  minus  7iu7ic  quam  prius. 


ANTIQUA. 

Secundum  unamquamque  autem  speciem  po- 
litiiB  ex  iis  partientes,  accidentia  considerare  opor- 
tet. 

Democratiae  quidem  igitiir  maxime  transmutantur 
proptcr  demagogorum  impudentiatn  :  ii  quideoi 
enim  seorsum  caluinniautes  habentes  substantias, 
coaduuant  ipsos  :  congregut  euim  et  separatissimos 
communis  timor.  Hi  autem  communiier  multiluJi- 
nem  iuducentes. 

Et   hoc  in  muUis   videbit  utique  aUquis  factum. 

XXYI 


RECEN9. 

In  unoquoque  autem  reipublicae  genere  oportet  ex 
his  facta  partitione  eventa  considerare.  Democratiae 
igitur  mutantur  maxime  propter  demagogorum  pe- 
tulantiam.  Nam  partim  locupletes  privatim  calum- 
niando  eos  coire  et  conspirare  cogunt ;  (conciUat 
enim  et  conjungit  vel  iuimicissimos  comuiunis  me- 
tus;)  partim  publice  plebem  in  eos  iucitant  : 
quarum  rerum  exempla  muUis  in  civitatibus  videre 
Ucet. 

Nam  in  insula  Coo  mutata  democratia  est,  exortis 

23 


351 


rnMTICOllL.M. 


KUuiiu  111    Luo  (ii 
goui»  (ncU*  uialiii 
Et   lu    lili.jdo   . 

t|'i f ,     «l   [tr<iln\iii,  111 

tl  ^        ll     itUtulll      plo 


Irttu^uiulaltt  fuil  deuia- 

■■•  ' •-'1    ttUUt. 

Illll)t,  tt» 

'pi.i'    ii-liebiliitur 

la  iiij(iri(t9  cuttcti 


a  .f.rc  ili-Uinui. 

II  Kt    III    Hr;rii<'lKa  ileuiu»    punt 
iir  '  is.     Iii»igiit;6 

»-i,  Deiiiile  cuii- 

il'  .1   eeceoaclitul,  oL    aU|iei  VOUltSUlUH,  lii«Bulvu- 

ri<  iiii. 

uuteiu  et  iii  Mi'-  iliila  erit  <ln- 

ui  n  tjD^i   uuiiii    ul  1  I    iiiiltereut  (ie 

iiupulitn,  '  I.  iiiultun  iusiKiiiuiu,  <iuuec  luultoit 

rdcereiit    I..^ ;:.     Ii    uuteiii    (lebceuileules    ujtpu- 

Kuautun  [iu|iuluui  viceruut,   et  iuatitueruut  oligur- 
ctiiaui. 

Eveuit  autem  iileiu  et  circa  Cuiiiaiu  iii  deiiiucrutiu 
quuiu  ilissuhit  Thrii-iuiuclius. 

Kere  uuteiii  ut  iii  uliiii  vilebit  utii{ue  aliquia  cuu- 
i^iileriinii  traiisniutitUuiuM  liu>'  niudu  tie  liuheiiteii. 
(^uuiiilu<|ue  iiuiiliiii  cuiui,  ut  duuii  huljcuiit,  iiijiistu 
fui'ieiih!^(,  iiiii^,'iiei  cijudiiiiiiiit,  vel  siii(.-.t!iiitiua  ii-iiiut 
liurti.ili!3  (.11  leiilc.s,  vel  reddiluii  niicnlii.ii.  Ouaiidui|ue 
ttuteui  criiuiuuuted,  ut  huheuut  de  ))u|iuluri  pusberi- 
biuueii  divituiu. 


lu  uulii|uia  uuteui  quuudo  eiut  ideiu  deiuaf^o^uB, 
erut  et  dux  e.xercitud,  iu  lyriiiiuideiu  tichut  truiiri- 
uiiituliu  :  lere  euiiii  filuriuii  uutiquuruiu  lyruuuoruiii 
ei  deuiu^^u^is  fucti  siuut. 

Cuusa  auteui  i|uare  tuuc  (juidein  tiebat,  uunc  uii- 
toiii  uuii,  ijuiu  qiiideui  deinugu^i  eranl  ex  inilitaii- 
tihiid.  Nuuduui  eiiiiii  eruiit  di.serti  luqui.  Nuiic 
auteiii,  rhetorica  iiu^uienlula,  i{ui  (lossunt  loqiii, 
flunl  dcuiagu^i ;  iirupiler  iiicvpcrinutiuiu  uutem  helli- 
coruin  uoii  su{ierpuniiutur,  uidi  ulicubi  uliquid  hreve 
liut  tule. 

Fiebaut  autem  tyruunides  {irius  iiia<<iB  quaui  nunc, 
et  quia  uiit^ui  jiriiicqiatiis  coniinilteharitur  alii{ui- 
hud,  sicut  iu  Milet.)  e.v  Prytauea;  luullunini  euiui 
et  niiij^uiiniiu  erut  duiuinus  (irytauus. 

Adhuc  uuleui,  qiiia  nun  uia;,'u;e  erant  tiiiif;  civita- 
tes,  sed  in  agris  hahitabat  ()0[julus,  occu[)alus  e.xis- 
tens  operihud,  optiuiutes  [lOpuli,  ({iiiiiido  liellicosi 
erant,lyranuideprit;ferebantur.  Oinues  auleiu  hucfa- 
ciebant  crediti  a  vulgo.  Persuasiu  auteiu  erut  inimi- 
citiu  ad  diviles;  velut  Alhenis  Pisislratus  seditiouein 
movit  adversus  Pediacos,  el  Theagenes  iu  Megaris 
divituui  pecora  occiilens,  capieus  ju.xta  fluviuin  (las- 
centes;  et  Diunysius  accu?aii.s  Daphnieuni  et  divites 
diguilic  itus  Cit  tyrannide  {iro[)ter  iuimiciliaiu  credi- 
tus  tami{uam  [jopularis  e.\istens. 


Transinut.iiitur  autem  et  e.\  primu  democratia  in 
maxime  uovaui  :  uhi  eniin  eligibiles  ({uidem  princi- 
patus,  nou  auicoi  uL)  huuoraijililalibiis,  eligit  autem 
jjopulus,  deniHgogi  qui  student  principari,  ad  hoc 
insi.-Jtunt.  ut  populus  sit  doiuinus  legum. 

Remedium  uutem,  ut  non  tiat  vel  ut  minus  fiat, 
tribus  ferre  priucipes,  sed  non  ouinem  populum. 
Democratiariim  quidem  igilur  transmutationes  om- 
nes  fere  tiunt  propter  has  causas. 


iit  tsu  luqirubiB  .luiuu^ogia ;  uubilciB  euiiii  cunciiiut  : 
itdiu  Ithodi  :  reditub  eiiiiu  ad  iuerced«in  (plehi  Iri- 
bieuditui)  deuiagu^i  truUBferehuut,  et  trireuiluui 
{irttifecti  jiistu  (leroulvcre  veluhuiit.  Illi  uiiteiii  iudi- 
ciuruiu  iiitentutu  uietu  cuiicti  Riiiit,  cuitioiie  tuctu, 
(i.qjiili  |)uteutiuiii  evertere.  Iii;rui:le<ii  ((uuqiie  (iu(iulu- 
rib  Blitlud  disauliitiis  eht  btulini  uuiil  culuiiiuiii  e<i 
iiiis.suiii,  cul(iu  ileiiiuguguriini.  .Nuiiile.s  euiiii  injuriu 
ulh:i;li  exire  e  civilule  cuucti  biiiit;  deiiiile  ijui  ejecti 
fiiciuiit,  III  uiiuiu  cuutructia  cu|)iis,  iii  civiluleui  uh 
eiiliu  reveisi,  deuiucrutiaiu  Hustiilenint. 

Siiiiiliter  el  qiiu!  .MeguiHs  criil  <leiuu<'rutiu  dissolulu 
«ijt  :  iiuiii  <leuiugugi,  ut  huuu  (jriviituniiii  |iiihli<'aii; 
[lOBiiuut,  uiiiltos  uuhileii  e  civitute  exleiiiiiiiurunl, 
iiii<{ue  eu,  duue<:  uiuguum  exutuiii  nunieniui  fecc- 
ruut  llli  uuteiu  iii  civituteiu  aij  exilio  reverKi  liigniH 
i;ulltttiii  {jupuluiii  siqjeruriiut,  et  uligttrciiiiiiu  conii- 
titueruut.  hleiii  (lurru  et  Ciiiiiiti  uccidit;  ({uii  iii  urb<- 
ilein<j<:rtttiuiu  Thrusiuittchus  fuii<litii>i  delevit.  At<{ii(! 
iii  uliirt  etittiu  civitutihuii,  si  qiiiii  uuiiiiu<lverlere  ve- 
lit,  reruuqiiibliciiniin  cuiiversioncb  iiuc  feie  iii.ido 
lieri  vi<l(;re  (xjtiist.  Iiiterdiiiii  eiiiiu,  ul  u  (ju(>ulu  grii- 
tiuiii  ineuiit,  liuljilibiis  iiijiiiiuiii  infereules,  eus  ud 
('uitionein  fiicieinluui  iiii|ielliiiil,  diiiii  uiit  eoruiii 
boiiu  legibiis  iigrariis  (jii|iii1u  <livi<luut,  huiiuruiii<{ue 
ii!.{uutiuneiii  iiidii<;uut,  uiit  vectiguliu  inqieiisis  et 
&uiii{jlibiis  inuiii^niiji  (luljlicoriiiii  exhuiiriunl  :  iiitijr- 
diim  caluiiiuiundo  cuusuiu  <{iiu-niiit  bunu  lociqjle- 
tiiiiii  (jiibliciinili. 

Priscia  porro  tcinporibiis,  quum  ideiu  demHgogiis 
Mcu  ()0(iuli  iluctur  essel  el  iiiqierutur,  deinucrutia  iii 
lyruiiiiideui  vertebatur  :  fere  eiiiin  (ilerii{ue  tyrunni 
uutiqiii  ex  deinugugis  facti  suiit.  Causa  auteiu  qiiu- 
iiiubreiu  tuuc  quideiu  hoc  lieret,  iiuuc  vero  uoii 
iieiii,  est  <{uod  deiiiugogi  eruut  ex  uiimero  euruui 
i{iii  (irii-craut  cxercitui  :  nou<lum  euiin  elo((ucntia 
(iruistiihaiit.  Nunc  auleiii  urle  et  fucultale  diceudi 
uncta,  ((ui  dicendo  valciit,  fiuiil  (hiinugogi;  sed 
([1111111  sint  rei  inilitaris  inqierili,  renqjiiblicaui  uoii 
iiivudunt,  nisi  sicuhi  leviter  quippiam  tale  teulatuui 
est. 

Exsistebant  autein  tyra-iiiides  aiiteu  magis  ({nuru 
ijiiii.;,  etiuui  qui  iii;igiia  inqjcria  ccrtis  hoiiiiiiiiins 
Irudelmnlur  :  til  .Vlileti  tyruuuis  ex  (jrytuiiia  fuctu 
est;  multaruin  eniin  et  magiiurum  reruiu  [)eiies  ()ry- 
tuuiu  {)0testus  erat.  Praderea  tunc  urbes  nou  eraut 
ita  magniB,  sed  (lOpulus  iu  agris  comuiorabalur,  iii 
0()ere  rustico  occupalus  :  idcirco  popiili  diictores, 
usum  rei  rnililaris  adepti,  tyranuidem  occupahaiit. 
Ouo.l  oinnes  faciebiint,  duiu  eis  a  [lopulo  fides  ha- 
hereliir.  Fidem  autem  faciebaut  odiiim  et  inimicitife, 
(iiias  illi  cum  divitibus  gerehant  :  ([uod  Pisistratu 
Alheuis  accidit,  siuiultales  gereuti  cum  Pediacis,  et 
Tlieageui  Megaris,  quum  is  locuplelium  pecora  ad 
fluvium  pascentia  el  pascuorum  lines  transgressu 
deiirehendisset  ac  jugulasset  :  et  Dionysiiis,  <|iium 
Dai)hn<T.um  et  ceteros  locupletes  accusasset,  dignus 
tvrauuide  existiniatus  est ;  propter  iiiiuiicitias  cum 
iilis  sus(;eptas  fidem  apud  populum  consecutus, 
quasi  popularis  essel. 

Fit  aulem  etiam  mulatio  ex  democratia  patria  et 
antiqua  in  uovissimam  :  nam  ubi  magistratus  per 
electionem  deferuntur,  non  ex  censibus,  et  populus 
eligendi  jus  habet,  iu  iis  ambitiosi  hoiuines  populo 
assentantes  eo  rem  deducunt,  ut  po^uilus  etiam  le- 
giim  sit  arbiter  ac  dominus.  Ouod  niiilam  ut  ne  ac- 
cidat,  vel  minus  accidat,  remedium  est  in  eo,  ut 
raagistratus  a  trihubus,  non  a  populo  universo  cre- 
entiir.  Democraliarum  iijitur  mutatiunes  ferc  onines 
propter  has  causas  liuul. 


Postquaiii  Philosophus  declaravit  caiisas  et 
principia  scditiouis  et  transmiitatiouis  rerumpu- 
blicarum  in  nniversali,  ia  quibus  plures  princi- 
pantur,  in  parte  ista  incipit  determinare  in  .spe- 
ciali  causas  et  principia  seditionis  et  transmuta- 
tionis  ipsarum.  Et  dividitur  in  partes  tres.  In 
prima  determinat  causas  seditionis  et  transmu- 
tationis  status    popularis.   Secundo    paucorum, 


ibi,  «  Oligarchiae  autem  etc.  »  Tertio  status  op- 
timatura,  ilii,  «  In  arislocratiis  autem  etc.  » 
Prima  in  duas.  In  prima  proponit  intentum 
snum.  In  secimda  prosequitur,  ibi,  «  Democra- 
tia?  quidcm  igitur  etc.  »  In  prima  dicit  quod 
postquam  determinatum  est  de  causis  et  princi- 
pii.s  .seditionis  et  transimitationis  rerumpubhca- 
rum   iu  universali,  considcrandum  ost   in  spe- 


I.IItKH  V. 


35: 


ciuli  «luii'  itiiiit  iicculiMiliu  HnciiiKliiiii  i|uii>  llt  IruiiH- 
iniilaliiM't  •(Kililio  snriiMiluiii  iiiiii!iii|u;iimi|iio  -^]»'- 

('ICin     l'ci|lMlil|i'IC     |irl  llMiMlrs,     <'t.     i  iiU  Miii'1  illllr-4 

sciiiuduiil  iiiiaiiii|Uiiiuiiuc  iii  ?<|H>ri.ilt. 

Ilciuilc  ciiin  ilii  it  «  ilcuiocMliii'  i|uiilciii  » 

l>rosi<i|iiilut' ;*ct  iliviililui'  iti  iIiuih.  Iii  |iriinii 
(iin^it  c.iu^iiiii  |ii'o|ili>i'  i|iuiiii  |iii|iuliii'i-<  !«tiiliiM 
tiatistuiilatur  aliMiliili-.  Iti  -^iruinla  laii^il  <aii- 
Hiiin  vcl  tiiodiitii  tratisinutalioui-,  ilu,  «  rtiiu^^iiiii- 
taiilui'  c\  |tntua  clc.  »  Piitna  iii  iluici.  Iti  |irtMi:t 
facit  <|iio<l  (lictiitu  osl.  Iii  sivniiila  ostcitiltl  iti 
(|(i:itti  i'cui|iiiiilii'ain  aiilii|uilits  tuaf{is  licli 't  tiaus- 
iniitatio,  ilii,  •  lii  aMlniuis  aiilctii  clc.  »  Pitiita 
iii  trcs.  Iii  ptitiia  poiiil  ciiitsaiii  Itiitt-iniil.itiouis 
|)opuliu'is  slatus.  Iii  scciiiiilii  inauircslut  |icr 
c\ciii|ila,  ihi,  II  Kt  hoc  iii  iiiiillis  otc.  »  Iii  tcrlia 
rcdilit  cau-.itn  citiii-<(laMi,  iiii,  «  l'!l  iti  IIIkuIo 
oiv.  »  lii  priiiia  (licil  ipioii  popiiliircs  slaliis  iiia- 
xiint^  trausitiutaiitur  ci  p.itiuiitur  scditioiics  piup- 
lor  inalitiain  coriitn  ipii  duccs  siitil  iu  p(i|iulo. 
Isti  ciiiiii  iiroplcr  iiialitiain  vcl  iiupolciiliain  coa- 
duiianl  divilcs.  Iltu'  .lutctn  polcst  licri  d  iiplirtlcr. 
rtio  tiiodo  c.iliiiiiiii.uidii  cos  Kst  aiilctn  caliiintiia 
lalsi  criniiuis  ini|>osilio.  Kt  (piaiulo(pic  dicitiir 
aliciKi'  rci  nsiirpatio  proptcr  lalsi  criiuinis  itupo- 
sitioncm.  0"'"'il»  ii,'iliir  isli  diiccs  iinpoiiuiit 
talsa  crimina  divilihiis,  divilcs  coadiiii.iiiliir  iii- 
tcr  sc  ;  ct  quatnvis  divitcs  cssciil  sc|>arali  cl  for- 
tassis  iniinici,  proptcr  taincii  calitmuiam  coadii- 
Uiintur,  quia  timor  comniitiiis  congrc^at  ct  adti- 
nal  oos  (pii  valdc  sunl  scparali.  Kt  ralio  hiijus 
cst,  qiiia  timor  csl  tristitia  vol  turhalio  iiruptcr 
pluuitasiam  luturi  mali  ;  et  idco  ilic  qui  limot 
uuiiiirit  vias  per  i|uas  possit  vitare  malum  opi- 
natum  futiinim  :  si  crp;o  n\stimot  qiiod  lioc  huiot 
si  coii,)iiiii,^al  se  cnm  itiimico,  coiijiiuirit  sc  cum 
illo.  Kst  tamcn  intclliiJ:oiulum  quod  si  uiotus  ti- 
uioris  mituu"  fueril  quam  motus  inimicitia\  uou 
conjunpotur  cum  inimico  :  si  aiitem  major,  cou- 
juugetiir  cum  oo  ad  repollcndiiiu  :  scnipcr  eniin 
soqiiitiu  molum  majorem.  Quare  manilcsmm 
est  quod  divilos  coiijunsj;uut  seinviccm,  el  adu- 
uati  ct  conjuncti  iusurgunt  coulra  miilliliidincm 
ct  opiH'imiiiit  eam  et  transmutaut  rompuhlicam. 
Alio  moilo  coaduiiaut  duccs  populi  divites,  pro- 
curando  quod  miiltitudo  gravftiir  a  divitibus,  ut 
multitudo  gravatu  ah  ipsis  iiiducla  ducihus,  in- 
siirgat  coulra  divitos  ;  et  tuuc  divitcs  timeutes 
opprimi  a  multiludine  coadunantur  et  iusurgunt 
contra  multitudinem  et  transmutant  rempubli- 
cam. 

Deinde  cum  dicit  «  et  hoc  in  » 

Manife^^tat  per  excmpla  ;  et  dividilur  in  quin- 
que,  secunduiu  quod  manifestat  per  qiiiuque 
fcxempla.  Secunda  ihi,  «  Et  in  Rliodo  etc.  » 
Tertia  ibi,  «  Dissolutus  est  aulcm  ot  iu  Iloiaclca 
otc.  »  Quarta  ibi,  «  Nec  multo  dissimiliter  otc,  » 
(Juinla,  ihi,  «  Eveuit  aiitem  idem  ot  circa  Cumam 
etc.  »  lu  prima  dicit  quod  si  aliquis  consideret, 
vidobit  iu  luultis  (juod  popularis  status  transmu- 
tatur  propter  malitiani  ducum  populi :  naiu  iu 
civitate  qu«  dicitur  Cous  popularis  statiis  fuit 
traiismutatus  propter  maliti.im  ipsorum  :  divites 
euim  coadunati  fuerunt  et  insurexerutit  coutra 
niultitudiacm,  et  trausrautaverunt  rempublicam. 

Deinde  cum  dicil  «  et  in  Riiodo  » 

Ponit  secuudum  exempUiru.  Et  dicit  quod  in 
Rhodo  insula  duces  populi  qui  ordinati  erant  ad 
traclaudum  de  stipendiis  exolvendis,  quihus 
dehobanlur,  prohihuerant  ue  reddcrontiir  hujus- 
mo.ii  stipendia  militibus  classis,  cum  eis  dcbe- 
rentur :  ipsi  autem  conjuncti   insimul  propter 


iMcliiiii  judicii,  fl  iii|uiiiiii  pruuilr.loji,  nuiii|iul»i 
•(iinl  iliHMtlvcrc  popiilnrciii  Htatum  cnriuii. 

llciiidiMiiiii  dii  it  t  dissoliitiM  II 

1'oiitl  tcrliiim  1'XotnplMitt.  \A  dn  il  ipioil  iri  cj. 
vitutcipiic  diciliir  liciurliM,  slaliis  popiil.irin  fuil 
('(irniplut  poHl  rcccntiiiii  ipnoruiii  liivitiuii  proplfir 
tpios  (litii"*  popiili,  (piiii  divilcs  propti-r  uijuiiaK 
lllatiis  rcccK-^cruiil  ii  itvitalc,  dcuiilc  i'o.iiliui<iVR> 
lllitt  !«c.  ct  coudiuiati  rtupcivcuiciitcn,  (lcKtnui'- 
riiiit  staliiiii  populatcm  ct  iiislituci  luil  uliuiii 
rciitpiihltcatii. 

I'(iiiit  (ptiiitiitti  cMitipluiu.  \'A  (liiil  (pi(iil  iii  ci- 
vilutc  .McKurcot  iiiit,  popiilaiis  slulifi  luil  cor- 
niptii.s  proptcr  inalilium  diiciitn  popiili  :  qnin 
duccs  volcnlcs  hahcrc  pccuiiias  u  divitihii.i, 
pcr  hoiiortiiii  piihlii'.ili(iiii>iii,  c|cccriiiit  iiuillo^^ 
ilivilcs,  ct  lioc  doncc  hicrtiiit  miilli  cxiilcs 
larti.  Ilivitcs  uiitiMii  postinodiuii  coadunati 
fucriuil,  cl  vcnicnlcs  coitlta  civitatcni  iiii- 
pitKnavcrunl  cam  ct  deviccruiit,  ct  Ituic  coi  ruin- 
pcntos  popularciit,  institucriinl  paucoruiii  slu- 
tum. 

Dciiidc  cutn  dicit  «  cvcnit  autcm  ■ 

Poiiit  (piintuiit  cxcmplum.  Kl  dicit  quud  i-tud 
idcin  accidit  apiid  Ciunas.  Ah  illu  enim  civitate 
tuil  oxpulsits  (|iiidaui  nomiitc  Thrasvmachus 
a  diiciliiis  popiili  ;  iioslmodum  i-te  insurrexit 
coiitr.i  ttiiiltiliidiiicin,  ct  dcvicil  ct  niiilavil  rciii- 
|iuhlicam. 

Doiiido  cuni  dicit  •  fore  aiitem  » 

Assignat  caiisam  cujusdani  dicti.  Dixit  enim 
(piod  duces  iiopiiii  inovcut  uiMlliludiiicm  cotitra 
divites  :  declaral  proptcr  quam  causam  hoc  fa- 
ciuut.  Et  dicit  quod  fere  in  omnihus  aliis  appa- 
rehit,  si  aliquis  considerot,  quod  transmutatur 
popiilaris  status,  lioc  modo,  scilicet  propter  ma- 
liliaiii  ducum  populi  :  illi  onim  movcnt  multitu- 
dinoiu  contra  divites,  vel  ut  dona  hahoant  a  di- 
vitibus  propter  injustitiam,  ut  scilicet  divites 
propter  injuriam  moveanlur  ad  redimendum 
v(!xalionem  suam,  vcl  amultitudine  odionte  ipso 
divites  ;  et  tuiic  contiugit,  quod  divites  propter 
islain  injuriam  coaduuontur.  Quandoque  autem 
hoc  faciunt,  ut  possessiones  sint  aequales,  ut  per 
hoc  de  possessionihus  divilum  possint  aliquid 
hahere,  vel  ut  eorum  redditus  muneribus  puhli- 
cis  subjicianlur.  Quandoque  autem  imponunt 
criminadivitihus,ut  per  hoc  relegentur  a  civitate, 
ct  a  populo  contiscentur  possessiones  ipsorum. 
Sicut  enim  diclum  luit  superius,  isti  duces  po- 
puli  adulatores  sunt,  et  idoo  faciunt  ea  qu£E  pla- 
conl  multitudini,  propter  quod  mullum  lucrum 
alleruut. 

Dcinde  cum  dicit  «  in  antiquis  » 

Doiude  declarat  in  quam  rempuhlicam  magis 
nntiquiliis  liehat  transmutatio  popularis  status, 
quam  in  tyrannidem.  Et  primo  proponit.  Secundo 
probat  ciim  dicil,  «  Causa  autem  etc.  »  In  prima 
dicit  (juod  in  autiquis  temporibus  quando  dux 
populi  erat  dux  cxcrcitus,  popularis  status  trans- 
mutabatur  iu  tyrannidom,  ut  fioquentius  ;  quia 
fore  plurimi  antiquorum  qui  fuerant  tyranni,  ex 
ducibus  populi  facti  sunt. 

Deinde  cum  dicit  «  causa  autera  » 

Assignat  tres  rationes  ejus  quod  propositum 
cst ;  et  secundum  lioc  dividitur  in  tros.  Secunda 
ibi,  «  Fiebant  autem  tyrannides  etc.  »  Tertia  ibi, 
«  Adhuc  autem  etc.  »  In  priraa  dicit  quod  causa 
quare  auliquitus  transmulahantur  in  t^rannidem 
et  modo  non,  est,  quia  anliquitus  duces  populi 
assuraebantur  ex  uiilitantibus  ;  isti  enim  erant 
magis  diserti  et  facundi  quam  alii,  quia  exercitati, 


3Sti 


fULITlCUUlJM. 


etquiarh'  i-  ^  /  hant.  Hominesautem  iiuu 
eraiit  cnn  •>'•>  l.iijiii,  iiuu  iiei:  i:oui- 

liiiuiiter  1     Kl  ItJeo  llluiii   qui 

in<x^l-)  tTa,  .- ilus,  et  eien  itatus  iu 

bellu.eliKehdUt  lu  |)riuci|ieui. Ille auteiii  sulus  |>riu- 
i<  iii/>il*at ;  ft '^ii  iiiutahdtur 

^.  Hiiiniiuu.  Seil    uioilo    iioii 

liic  est  ;  t[uia  rtietorird  aii^iiieiitata  est,  «;t  iiiiilti 
uuveruiit  eaui,  et  uleo  quicuuique  pussuiit  loqui 
«t  diserti  nuiit,  tiuut  iluies  populi  ;  sed  quia  noii 
e  !    lUiit  iii  bellnis,  iiou  auileiit  iiivaderi' 

{II        ,      uiii,    ita   ut   aliquis   sulus   |>rinci|tetur  ; 
iiisi  accidat,  quod  sit  alii|uis  disertus  et  facundus 
pra*  aliis  et  eiercitatus  iii  liellicis. 
Ueinde  cuiu  dicit  u  liebaiit  aulem  » 
Ponit  m  ratioiieui.  Kt   dicit  ijuod  an- 

tiijuitus  [<    .  raiit  tyraiinidi-s  (jiiaiii  iiiodo.  Kt 

ratio  erat,  quia  nia^ni  |irincipatiis  coinuiitteban- 
tur  uiii  ;  ille  auti-ui  tnilifbat  doiuiiuuiu  ad  se,  et 

fi^inl-l{)abatur  solus  tyraniii^aiis ;  -icut  accidit  in 
ib-to  civitate,  quod  ciiidain  iuit  coniuiissiis 
princi(>atiis  qui  uiultoruiii  et  iiid^noruui  douii- 
niuin  habebat,  pustmoduin  soliis  principans  ty- 
rannizavit.  (Juia  i^itur  plures  erant  antiquilus 
tyrannides  quam  niodo,  i-t  n-sjiublica  traiismu- 
tabatur  iii  illaiii,  quu'  ut  pluries  accidebat,  ideo 
el  {)opularis  status  transnmtabatur  in  tyrar.ni- 
dein. 

Deinde  cum  dicit  «  adliuc  auteni  » 
Ponit  tertiam  rationem.  Kt  dicit  quod  iteruni 
manifestum  est  quod  antiquitus  transmutabatur 
popularis  status  in  tyrannidem,  quia  civitates 
non  erant  multum  magn«,  immo  {lopulus  liabi- 
tabat  in  agris  occupatus  circa  agricuiturain  ;  et 
idio  {>arum  curabat  de  bono  cominuni.  (Jnde 
illos  qiii  erant  inagis  sagaces  et  meliores  in  po- 
pulo,  quoniam  bfllicosi  existebant,  popnlus  pnf- 
liciebat,  et  principabantur  tyrannice.  Tyranniza- 
bant  autem,  qiiia  credebatur  eis  a  vulgo  ;  i-l 
causa  bujus  erat,  quia  persuadebant  pauperibus 
contra  divites.  Eilicax  autem  persuasio  erat  ini- 
micitia,  quam  priEtendebant  contra  ipsos  divites. 
Odio  enim  habere  inimicum  alicujus,  facit  ipsum 
bene  credibilem  illi;  sicut  accidit  Athenis,  quod 
qiiidam  nomine  Pisi^tratus  fecit  seditiones  contra 
Pediacos.  Et  Megaris  Theagenes  sic  nominatus  a 
genere,  qui  occidit  ju.xta  quemdam  fluvium  pe- 


cura  divituni  .Megareoruin,  et  cepit  iltos  iiui  pas- 
lebaut  pecoia  llla,  el  e»  lioc  beiiivolus  fuit  |)0- 
{iiilo.  Siiiiiliti-r  bionysius  accusavit  queuidaiii 
nouiiue  l)d{)liaueuiui  et  siuilliter  divites  ;  et  ex 
hoc  reputatus  est  dignus  {iriuciiiari  {iriuci^iatu 
tyraiinico,  factus  credibilis  {io{)nlo  et  n'{iutatus 
tiilelis,  tiiiii  quia  {io{>ularis  erat,  ttiiii  ijuia  vidu- 
batnr  ininiicitiaui  liabere  ad  divites 

Deiude  cuiu  dicit  «  transinutantur  autem  n 
Declarat,  quomodo  ex  uiia  s{iecie  {lojiiilaris 
statiis  liat  traii^^iiiiilatio  iii  aliaiii  Kt  |iiiiiiii  taii- 
git  iiioduiii.  Si  riiiiilo  reiufiiiijin,  ibi,  «  Uiiiirdiuiii 
auteni  etc.  u  In  {iriiiia  dicit  quod  ex  {ioi)iilari 
statu  (iriiiio  in  qtio  (triiicipantur  aiitiqtii  liberi, 
traiisiiiiitalio  lit  iii  po|iulan'ni  statiiiii  iio\iini,iii 
<{uo  tota  multituilo  iii)iiiiiiatur  secunduni  senteii 
tiam,  iioii  secuiidiiiii  leges,  et  uoii  (iriiicipatui 
aliquis  secundum  aliquam  honorabilitatem.  Fil 
autem  transniutatio  isto  mudo.  t^iiin  eiiim  popu- 
liis  in  tali  re{)ublii:a  {lotestaleiii  h  ibcat  in  elec- 
tione,  duces  {io(iuli  qui  |irHi(:i[iari  iiiteiiduiit,  siia 
decreta  pro()oiiunt,  quod  inultitiido  debeat  prin- 
cijiari,  quia  melior  est  quam  aliqui  de  multitu- 
dine  ;  et  idco  luelius  est  princi[)ari  totani  niulti- 
diiieni,  (jiiain  aliijuos.  Poj^ulus  autciii  libenter 
audit  istani  allegationeiii  ;  et  ideo  instituit  quod 
tota  multitudo  principetur  secundum  legem  ; 
et  dicitur  iate  popularis  status  novus. 
Deiiide  cum  dicit  «  remediuni  autem  • 
Tangit  rcmeilium  contra  istuin  nioduiu  trans- 
mutaiidi  po{)uIarem  statum  ;  qiiia  ista  species 
in  quain  lit  talis  transmutatio,  pessima  est.  Et 
dicit  quod  remedium  ne  liat  liujusmodi  popula- 
ris  status  vel  ut  niiuus  liat,  est  sustinere  et  pro- 
ciirare,  quod  una  tribus  eligat,  ita  quod  una 
tribus  modo  eligat,  deinde  alia,  et  sic  deinceps, 
et  non  tota  mullitudo.  Minorenim  est  una  tribus 
([uaiii  multitudo  ;  et  ideo  melius  est  eligere  tri- 
bus  quaiu  totain  multitudinem.  Dicebatenim  su- 
jierius  Philosophus  quod  totam  multitudinem 
eligere  contingil  dupliciter.  Uno  raodo  divisira, 
ut  modo  una  tribus,  deinde  alia,  ila  quod  omnos 
partes  obtineant  electionem  divisim.  Alio  raodo 
conjunctim  :  el  quia  priinum  potest  haberi,  acci- 
piendum  esl  raagis.  Et  concludit  quod  propter 
istas  causas  fere  iiunt  omnes  transmutationes 
status  popularis. 


LECTIO  V. 

De  immutatione  status  paucorum  vel  in  seipsum,  vel  ad  statum  multitudinis 

vel  in  tyrannidem. 


.4>riQUA. 

Oligarchisw  autem  transmutantur,  maxime  propter 
duos  modos  manife?tis?imos. 

Unum  quidem  si  injusla  agant  in  multitudinem. 
Omnis  eniui  fit  praeses  sufficiens.  Maxime  autem 
quando  ex  ipsa  ofigarchia  accidit  fieri  praesidem,  si- 
cut  in  Naxo  Lygdamus,  qui  et  posterius  tyranniza- 
vit  super  Naxios. 

Habet  antem  et  qui  ex  aliis  principatus  seditionis 
differentias.  Quanifoque  quidem  enim  ex  ipsis  divi- 
tibus  non  existentibus  antem  inpriacipatus  tit  disso- 
lutio,  quando  pauci  valde  fiunt  qui  in  honoribus, 
velut  in  Massalia  et  in  Istro,  et  in  Heraclea,  et  in 
aliis  civitalibus  accidit.  Qui  enim  non  participabant 
principiLLbus,  evacuabant,  donec  Iransmutarent  se- 


RECE>'S. 

Oligarchiffi  autem  commutantur  duobus  niaxime 
modis  manifestissimis  :  uno  ([uidem,  si  multitudini 
injuriam  inferant.  Quivis  euim  ad  ducendum  popu- 
lum  est  idoneus  ;  praesertim  si  quis  ex  ipsis  paucis 
imperantibus  se  ducem  praebeat  :  utin  insula  Naxo 
Lygdamis,  qui  postea  Naxiorum  tyrannus  fuit. 

Ilabet  autem  et  seditionis  principium  ab  ipsis  pau- 
cis  imperantibus  profectum  (iifferentias  quasdam.  In- 
terdum  enim  ab  ipsis  divitibus,  non  iis  taiuen  qui 
9unt  in  magistratu,  nascitur  oligarchiae  iuteritus, 
quum  valde  pauci  sunt  ii  qui  honoribus  fuugantur: 
ut  Massiliae  et  Istri  et  Heraclis  et  in  aliis  urbibus  ac- 
cidit.  Nam   qui  magistratuum  participes   non  eraul, 


MIIKU  \ 


357 


iiioroK  prliin  frnlriiiii,  poNtoriiiit  niiloni   niiiKirnit  iln- 
nini.  Non  luiini    prinripiintiir  iilirnln  ipiiilitin    nininl 

iiiiliM'  ot  lilniN.  Aliinlii  iinlrin  Miniinr  rl  jniinir  rriilrr. 
'U  ni  oii  >|niilriii  inilKirt  polilicit  tiirlii  linl  iillfcirrlilit  ; 
111  iHtro  nntoin  inl  iliMiinin  riMniKitii  rnil.  tn  liiMMrli-n 
niitoiii  ox  pniiciorihiis  nil  noxcoiiloii  viiiiit. 


TrniiHiiintntn  nntiMii  fnit  ot  in  iiiinlo  nliKiirrliin 
ipHin  iiiHi^iiiliiiA  Minlitioiiuiii  rnriiMitilinH  iul  HiMpiiort 
proptiM'  pnncoH  pnrlicipnro,  ot  Htcnt  ilictnin  ohi,  hI 
pnliM' liliiint  itoii  |iarlicipnrot,  iioipn'  si  |ilni'i'H  rrnlri'H 
Hcil  nnt  soniHHitniiin.  InHiirKiMiH  cniitt  popnlnH  hoiIi- 
lioiuMii  nuiMititiiis,  ol  itcciiiiiMiH  |irit'siilriii  cl  tnHif(ni- 
liiiH,  iiivnlcHcciiH  olilinnil.  bcliilo  cniin  ipiml  Hcilitiono 
iliviHuiii.  Kl  in  Mryllircs  anUMii  in  oli^arcliin  rcKiii- 
riiiii  iii  nntiiiniH  tiMiiporiliUH,  ipiaiitvis  hcnc  cnrain 
linliiMililiiiH  iiH  ipii  in  politin,  tiinicn  proptcr  n  pniiiMH 
roui,   iiiili^iiatns  popnliis,  trniisinntnvit  politiani. 

nlovoiitnr  nntcin  oliKnrcltiii'  tu  ipsis  cl  proplcr  con- 
toiitionciii  ilcinagof^i/iutlinin. 

Est  oiiini  (leningo^ia  (Inpliciter.  Ilnic  quiiloin  intor 
ipHOH  pnncoH.  liistt  eiiiiii  (UMiin^ogns  ol  si  oinniiio 
(iniici  snnl  :  voliit  iii  trij^iiita  .Uliciiis  (pii  circa  Clia- 
riclon  linliiiorniil  Irigiiiln  (liMiuijiOKi/.aiitcs,  cl  in  trc- 
cPiitis  qui  circn  IMirynicnni  codeni  inodo.  Anl^pinndo 
tnrhnni  (loiiin)<ogizniit,  iiiii  iii  oli^nrcliin  siiiil  :  veliit 
in  Lnrissa  civinin  ciistoiies  propter  eli}j;ore  ipsos  viil- 
guH  deningogi/.ahniit  :  et  iii  (iiiihnscniiKpie  oli^nr- 
cbiis  uoii  isti  olipiuil  priiicipatiis  ex  (piihiis  priucipos 
siiiit,  sod  priucipntiis  (piideiii  o.x  liouorahilitnlihus 
umgnis  suiit  ac.  iii  sociotnlihiis,  eligiiul  nuteuiqiiiad 
nriiia,  vel  populus  :  (piod  (luidoui  iu  Ahydo  nccidit, 
Et  uhi  pra>loria  iioii  ex  politeuiimte  siut,  deuingofji- 
lautes  autoui  adversnsjudicia  transiiiutaut  poliliaui  : 
(luod  qnidem,  el  iu  Heraclea,  quse  iu  Pouto,  factum 
fuil. 


Adhuc  autem,  qnando  aliqui  ad  pauciores  trahuut 
oligarchiam.  Qui  euim  quaerunt  qiiod  aequale,  cogun- 
tnr  iuducere  populum  adjutorem. 

Fiuul  autem  transmulatioues  oligarchiiB,  et  cum 
consumpserint  propria  viveutes  impudice.  Eleuim  qui 
tales  innovare  quajrunt,  et  aut  tyraunide  priEferun- 
tur  ipsi,  aut  dispouunt  alium,  si(:ut  lliiipariuus  Dio- 
uysium  in  Syraciisis,  et  in  Amphipoli  cui  nomeil 
erat  Cleotimus  [advenas  Chalcideorum  iuduxit.  et 
cum  venisseut,  seditiose  movit  ipsos  advorsus  divi- 
tes  :  et  iu  .Egiua,  qui  actionem  ad  Charetam  egit 
conatus  est  transmutare  politiam  propter  talem  caii- 
sam.  Quandoque  qiiidem  igitur  mox  conautur  nio- 
vere  aliqnid,  iquanaoque  autem  furantur  commnnia  : 
unde  ad  ipsos  sediliones  agunt,  oui  isti,  aut  qui  pu- 
guant  adversus  istos  fures  :  quou  quidem  accidit  in 
AppoUonia,  ea  quae  in  Ponto. 

Concors  autem  oligarchia  non  facile  corruptibilis 
ex  se  ipsa  :  siguum  autem,  qua^  iu  Pharsalo  politia. 
IUi  enim  pauci  existentes  multorum  domini  sunt, 
quia  ntuntur  se  ipsis  beue. 

Dissolvuntur  autem,  et  quando  in  oligarchia  alte- 
ram  oligarchiam  inducuut  :  hfec  antem  est  quando 
tolo  politeumate  pauco  existente,  maximis  principa- 
tibus  non  participantqui  pauci  oiunes  :  quod  quidem 
in  Elide  accidit  aliquando  :  politia  enim  per  paucos 
existente  sennm,  pauci  omniuo  fiebaut.  propter  per- 
petuos  esse  nouagmta  existentes  et  propter  electio- 
nem  potestativam  esse  et  similem  ei  ijuse  in  Lacedae- 
mouia  senum. 

Fit  autem  transmutatio  oligarchiarum  et  in  bello 
et  in  pace.  Inbello  quidem  propler  discredentiam  ad 
popuhim,  mililihus  coactis  uti :  cuicumque  euim  ma- 
nus  injecerunt,  iste  saepe  fit  tyrannus,  sicut  in  Co- 
rintho  Timophanes  :  si  autem  phu'es,  isti  amplius 
acquirunt  potentalum  :  qui  autem  hoc  formidant  tra- 
dunl  multitudini  pohtiam,  quia  compelluntur  populo 
uti. 


rohnii  novaniliii  «tiiiliinruiit.  donnr  Ipni  «>tliim  partirl- 
pnH  fncti  miiit;   frntroi  (|iiiilriii   iiinjoi  prius, 

piiHliiriiiH  olinin  iinnnrnii.   .Noii  riiiin  in  uni  »)• 

tiinl  iihlincnt  in  ikiiiiiiiIIih  lncnt  pnlor  rl  iiliii*  ;  m 
qiiiliiiHilain  fritlcr  iiiitii  iiiiijnr  <it  iiunor.  Atiiiin  ilhc 
i|iiidciii  rcipnliliciii  ndniiiiixtrnllo  pulitin'  miiiilKirfiiclA 
chI,  l^tri  voro  In  ilciiKicrntiiiin  ovnoit.  At  llcrnclRii!  a 
|iaiiciiirllinn  piitiMilihiiH   nil    noxciMiloH  Irniinlnta    ett. 

Miitntn  olinin  iii  (iiiiilo  olignrchin  ohI,  i|niiiii  optl- 
iiintoH  iiini  iiilor  ho  iliHHoilMntMit,  priiptoron  ipiod  pniici 
roipiihlicii'  ndniiniHtriiliiiiiiH  pnrtn  ipon  orniit,  ot,  ut 
(liclnni  chI,  hI  pator  tnngtntrntiint  ohtiiiohnt,  llliui  a 
inngiHlrnln  oxclndirhaliir ;  i;t,  hi  pliiroN  frntron  nrntit, 
Holi  niitii  iiin\inio  nditii-^  nd  iiinuiHtriiliiN  pnlohnt.  Nain 
qnnni  popnlnH  ooh  inlcr  no  dtHHidoiitoN  oc.cutiBHiet, 
cl  cx  optinialiiin  iinnicro  diiconi  copiNHOt ,  itnpelu 
faclo  ooH  ndortiiH  iirolligavit  :  iuihucillum  uiiim  est  id 
iiinno,  ipiod  diricordiit. 

Kt  KrytliriiH,  llnHllidiH  olignrchinm  ohtinontihiiB, 
|iris('iH  illiH  toniporihiiH,  ipintiiviH  roin|itililirniii  hone 
lirocuraroiit,  indignc  f(;roiiH  taiiiou  pdpiiliiN,  quod 
pnncornin  iniporio  HiihjoctnH  oHHot,  rei|inhlica'  sla- 
Iniii  iniilnvit.  .Mntnntiir  nntoiii  olignrchiic  etinm  ip- 
soriini  pancoruin  pohMitiniu  cnlpn,  (|iinm  por  coii- 
toiilioiioin  poiiiilo  nHHontniitnr.  Dnplox  niitctn  popu- 
Inris  nssoutnlio  est  :  iiun,  (|nii>  iii  ipsin  pauci  poten- 
tilius  vorlitur  :  e.xistit  oiiim  doiiingogus,  etinm  si 
pnnci  admodum  siiil  qnilins  blniidintiir  :  verhi  gra- 
tin,  Athcuis  iii  Triginln  viris  Clinriclos  ciiiii  asseclis 
vigiiil  ac  vnliiit,  duin  triginta  viris  assoutahalnr ;  cl 
iii  Qnadriiigonti.s  IMiryuiulins  eoiloiii  uiodo. 

Altern,  (|nuui  plohi  Hssoutantnr  pnucidoininaDte»  ; 
ut  LnrissiO  politoiilivlnces  [civinin  custodesj,  quia 
ipsi  a  plche  legehaiiliir,  niultitiiiliiii  hlandiebnntur. 
(Juod  etiaui  tit  iu  iis  oninihus  oligarcliiis,  iu  ipiibus 
uou  hi  legendorum  iiiagislratnntu  jus  habeut,  ex 
quoruui  ordiue  suiuuulur  magistratiis ;  sed  magis- 
tratus  quidem  fiunt  ex  magnis  censibus  aut  sodali- 
tatibus  ffactionibusj,  verum  eligunt  eos  aut  milites 
aut  populus,  quod  Abydi  conligit.  Et  ubi  rebus  jn- 
dicaiidis  non  prffisuiit  ii  (jui  rempiiblicam  admisnis- 
traut  :  colentesenim  populuin  judiciorum  gratia  rei- 
publictu  slatuin  mutant  :  quocl  et  Heracleje  quae  iu 
Poulo  est  accidit.  ^ 

PriBterea  quum  nli(]ui  ipsam  paucoruin  potentiam 
ad  pauciores  trahuul.  Nam  qui  aequalitatem  qua,'runt, 
auxilium  populi  sibi  adsciscere  coguntur.  Fiunt  au- 
tein  oligarchise  conversiones  etiam,  quum  pauci,  qui 
rempumicam  moderantur.  patrimonia  consumpse- 
ruut  iutemperanter  vivendo.  Etenim  tales  homines 
rehusnovis  student.et  autipsi  tyrannidem  occupant, 
aut  alium  tyraunuin  parant,  quemadmodum  Hippa- 
riiius  Dionysium  Syracusis  :  et  Amphipoliis  cui  no- 
meu  erat  Cleolimo,  Chalcideusium  colonos  in  urbem 
adduxit,  eosque  in  locupletes  incitavit.  Et  in  .-Egina 
is  qui  negolium  prodendae  urbis  Chareti  egerat,  prop- 
ter  talem  cansam  rempnblicam  mutare  conatus  est. 

Interdum  igitur  ah^^uid  novare  conantur  :  inter- 
duin  pecuniam  publicam  furantur.  ex  quo  aut  hi  in- 
ter  se  dissident,  aut  quihis  rempublicam  depeculan- 
tibus  adversantur  :  quod  Appolloniae  Ponticfe  acci- 
dit.  Consentiens  autem  et  conspirans  oligarchia  non 
facile  ex  se  ipsa  evertitur  :  argumento  est  respu- 
blica  Pharsalica  :  ibi  enim  pauciin  multos  imperiuni 
teuent,  quoniam  se  ipsi  panci  bene  gerunt. 

Dissolvitur  etiam  status  hic,  quum  in  oligarchiam 
alteram  oligarchiam  inducunt  :  qnod  fit,  quum,  ad 
paucos  contracta  reipubUcae  administratione,  am- 
plissimorum  magistratuum  omnes  pauci  non  sunt 
participes  ;  quod  aliquando  in  Elide  accidit.  Nam 
quum  respublica  a  paucis  administraretur,  pauci 
omnino  fiebant  senatores  ;  et  quia  perpetni  erant, 
uumero  nonaginta,  et  quia  electio  erat  dynastica  at- 
que  ei  similis,  qua  senatores  Lacedaemone  leguntur. 

Fit  porro  etiam  in  bello  et  in  pace  oligarchiarum 
mutatio  :  in  bello  quidem,  dum  propterea  quod  po- 
puli  fidem  habent  suspectam,  militibus  externis  co- 
guntur  uti;  (cui  enim  exercitum  tradideriut,  hic  sas- 
pe  tvrannus  efficitur,  ut  Corinthi  Timophanes;  quod 
si  plures  fuerint,  hi  sibi  dynastiam  vindicant;  '  in- 
terdum  vero  hsec  verili.  cum  multitudine  reipubiicae 
administrationem   communicant,    quia  necesse  ha- 


538 


iHii.iricouuM. 


Klmit   ...• 

ft  »e<liti' 

h\)  alii 

II     l|UI     li 

,,«ii 

i      .  » 

I  I|V|I'«*UI 

III"  •  uieilio 

■  |ui)il  i|uiileui 

I  ,  ,  \      .  iiiiuui  fircit  Sn- 

uiuuj  el  lu  Abyiiu  lu  ttoUaUlaMbUb  (|utti-uui  iiud  erut 

4Uil3    IphldiiilS. 

•  ■•'  Ht  circuuiveiiiri  alios 
liiit,  et  tsx  iliadiiiere 
1 1\  iiu|tlittii  iiuiileui 
cui  irrliittiii  i|uii'  III  Kre- 

Iri.i  i:i(ii.j^uiiiiii  iiin/i.i-  iii--..ivit  iiijuslft  |ifis.-urt 
circa  uii|>tiiis  hA  )ii<li<  i.i  iiuti^iii  |ira-tijrii  i|UiH  iu  He- 
rdcleii  >    et  111  'I  liehiii  ex  cnusa  ailiil- 

terii,  ji.  iiiuiiHliter  aiiltMii   faiiHulihiiii 

puuitiiiiiciii,  11.1  quiileui  111  lleriii  lea  cuutrii  Euriliu- 
iieiii,  iia  auteui  qui  iii  'llieliH  coulra  Arcliiiiiu  :  vi- 
leruut  eiiuu  i^iriua  iiiiiiiici,  ({uare  exce|ieruut  iu  foru 
iu  cyiihoue. 

Miiltit;  aiiteui  et  (iropter  vaMe  tiertpoticaa  eise  oli- 
^iarchia»  ah  iis  i|ui  iii  |iolilia  i-oiitriBtutii*  iliiiiiolutiB 
piiut ;  iticut  qui«  iu  liuulu,  et  quu;  iu  Cliio  oligur- 
cbia. 

Fiunt  aiiteiu  et  ah  eveiitu  traiisiiiiitntione»,  et  vo- 
latif!  iiulitiie,  et  oli^'arcliiiiruiii,  iu  qiiihu»i-uiiique  oh 
hoiiuraliililiite  cousiliHiitur,  et  jiiiliciiiit,  et  |irinci|m- 
lihiiH  priiiri|iaiitur.  Sit^pe  eiiiiii  priiiiu  i-tiitiUit  houo- 
rahilitiirt  ail  iirieseiitia  leiiqiura,  ut  |iiirtii  i|it;nt  iii  oli 
^'archiii  qiiiileiu  jiauci,  iu  politia  uiitcui  iiieilii  faci- 
litate  fiicla  [irupter  |iuceui  vel  [tro()ter  iiliuui  aliquain 
huuim  forluuaiiiacciilit  ea.siieui  po»^se^sioiien  tieri 
•  liKuas  iiiiilli|)licuta  huiioriihilitate,  ut  uiuuea  ouiui- 
huft  |iHrtici|ieiit,  quauiloque  quiiieiii  |)itulaliiii,  et  se- 
i-iiiuliiiii  uioilicuiu  fucta  trniiAiuiitatiune,  et  latenter; 
i|iiaiiiloque  aiiteiu  el  celeriu». 

OligarchiiB  quideiu  ijiilur  traiisuiutantnr,  et  setli- 
tioues  i-tistiueut  |iro[iter  tiiles  cnu»as.  Totaliter  aii- 
tfiu,  et  deinocratiai  et  olif;archi<«  trauseuut,  ali- 
quaodo  nou  iii  contnirias  [ioliti.id  sed  iii  eas  qiiii* 
III  eodeni  geiierc  :  imta  tix  lef^ihus  ileniot;riiLicis  ut 
oligarchicis  in  eas  quee  doiniua-,  et  ex  iis  in  illas. 


heiit  po[)ulo  iili.  Iii  [ince  auleiii,  qiiia  uiiitiio  liiletu 
uuii  liiihenl,  custodiniii  curpuri.^  exteruiit  iiiililihiU)  et 
j>riiici|ii  iuter  eu6  iiieilio  coiiiiiiiltiiiit,  qui  lil  luler- 
iliiiu  titriueqiie  [liirtiH  iloiiiiiiud.  Oiiud  l.arisiiui  acciilil 
ex  Aleiiatluruiii  fiiiiiilia  Suiiiu  |)i'iiici|)aluui  uhliueii- 
te  ;  et  Ahydi,  teujpure  budalitiuruui,  quurum  uuuiu 
erul  l|ihiadiii. 

Oriuiitur  eliaiu  «eililione»  e.t  lutittiid  otTeiiRiA,  quaa 
jtauci  duiiiiiinuteM  iiiter  nt  exercent,  diiiu  luutriino- 
iiii  judicioriiiiive  caiii>a  aiiuuitate^i  [ler  factiuiiHii  8Ub 
I  i|iiuiit  :  verhi  ^ratia,  e\  caiisa  iiiijiliali  seilitiones, 
ijiiaii  aiite  dixiuiu.s,  orlHt  biiiit.  Oli^nrciiiaiii  porro 
Krelieuneiii,  quniii  eqiiiteH  ohiiiiehuiit,  ilinjjiiruii  eub- 
liilit,  iit;ciqitii  iiijuriii  iii  iii;Ki)tio  iiiulriuiuiiii.  Seditiu 
vero  quii!  Ileracleui  e.xarail,  ex  jiidic.iali  beiileutia 
urla  est ;  et  ea  quut  'Ihehiri,  ex  eo  qiiod  oh  criinen 
ndulterii  iiifuuti  jublad  qiiidiMU,  sed  fnctiobe  buinp- 
nsseiit.  Herucleeiiseg  qiiiileiii  de  Eurytioiie,  'I  hehnui 
nutein  de  Arcliia  :  odio  eiiiiu  .siio  [)i;rviceriiiit  ejun 
iuiiiiici,  ut  iii  foru  viuctun  iiiiuiellu;  adbtriiiKetur. 

.Miilta^  deiiiqiie  olif^.irchiu;,  qtiia  niuiis  eraiil  bif  va; 
et  douiiuoruni  iu  bervoM  iiiiperiiti  Hiiuilett,  a  (|iiihiib- 
iluiu  reuqiiihlicaui  couiuiuiiiter  adniinibtrantitiub, 
tnleiu  tloiiiinatutii  ii;gri;  tereulihiiii,  evernHj  buul  : 
ijiiud  iii  (iiiiilu  accidil.  Fiiiiit  eliaui  cnKU  iiiiitatioue8 
ijiiiiin  [loliliii;  (iiiie  vocutur,  tiiiu  ulignrcliinriuii,  iii 
i{iiit)iis  ex  ceiibu  lecti,  coiisultiindi  el  jiidicandi  luu- 
iiere  fiiiiKuiitiir,  aliosqiie  iiiiij/istrutiiB  ^eriiiit.  Sutjie 
i-iiiiii  (iiii  |)ri'iiu  fuit  ceiisub  j)rii:liiiitiiH  et  ad  pra;seii- 
lin  tciiijiorn  itccoiuiiioilnlub,  ut  iu  oliKurctiia  [)iiiii;i,iii 
pulilin  iiieilii  iiinf,'islriitius  utiliucre  pusbeiit,  U;iii|io- 
niiii  felicitate  propter  paceiii  niit  retiiis  i^rospere 
fiestis  cuntiiiKit  iit  eiuileui  jiossesBiones  [ii-etio  iiiiiltu 
1'iajore  a;slimentur,  ita  ul  oiiiiies  oiiiuiuiu  inngistrn- 
tiiiiin  [liirticijies  tiaiit,  luutalione  uiodo  paulaliiQ  ac 
Inleiitur  fncta,  niodo  celeriiis. 

Olijfarctiite  igitiirconverluntiir  et  seditionihus  jac- 
laiiUir  jiropler  tales  causas.  Ouiuiuo  aiitein  fctiaiii 
ilciiiocrntiu;  et  oli^arcliia;  iiiteriliiiii  iion  in  oiipositus 
i't;ijiulilicii'  foriiias  iiiutuutur,  ^ed  iii  alias  qua;  ^e- 
iiere  coiiliiieutiir  eoileiu  ;  verhi  gratiii  ex  deiuocraliis 
et  oli^nrcliiis  let.'iliiiiis  fiiiiit  doininanles  (tioc  est, 
([11«;  iu  arhitrio  uutuque  paiicoruin  et  populi  ver- 
tuntur),  et  ex  his  vicissiin  illu;. 


Postquam    deterniinavit    Philosophus    causus 

seditionis  t;t  transnuilationis  status  popuiaris;  in 

parte  ista  determinat  causas  transniutationis,  et 

seditionis  status  pauconim  in  parliculari.  Et  di- 

vidilur  in  parles  duas.   Iii  prima  tanf:it  modos, 

quibus    transmutatur    status  paucoruin.  In  se- 

cunda    recapitulat,    ibi,    «    Oligarchiie    qnidein 

igilur  etc.  »  Prima  in  duas.  In  prima  ponit  nio- 

ilos  per  se,  quibustransmutatur  status  pancorum. 

ia  secundaponit  unum  modum  accidentalem,  ibi, 

«  Fiunt  autem  elc.  m  Piiiua  iu   duas.    In  prima 

proponit  quod  duo  suutinodi  quibus  triiusmula- 

lur.  In  secunda  prosequitur,    ibi,    ((  l.num   qui- 

dem  si  injusta  etc.   »   In  prima  dicit  quod  status 

paucorum  transm  utantur  secundum  duos  modos 

qui  sunt  valde  manifesti  :  transmutatiir    enim 

propler  dissensiones  divitum  inter  se,  et  propttu* 

dissensionem  pauperum  ad  divites. 

Deinde  cum  dicit  «  unum  quidem  » 

Prosequitur  :  et  primo  primum.  Secundo  se- 

cundum,    ibi    «   Habet    autem  etc.    »    lu  prima 

dicit  quod   propler    unum  transmutatur  status 

paucorum  ;  scilicet  si  divites  principantes  oppri- 

mant  multitudinem  injusta  faciendo.  Cum  enira 

irravatur  multitudo,  insurgit  contra  divites  et  ex- 

)>ellit  eos,  et  sic   corrumpit  statum   paucorum. 

Quaecumque  enim   sit   multitudo,   si  praesens  et 

unanimis  sit,  sufficiens  e>;t  ad  expulsionem  divi- 

tum  et  corrnptionem  status  paucorum    :  et  ma- 

xime  si  popiilus  unuin  ex  paueorum  uumero  eli- 

gdt  et  ducem  faciat,  sicut  factum  fuit  iu   Naxo  ; 


ubi  Lygdamusassumptusfuitin  Praesidem  expau- 
ciiruiii  statu  qui  postmodum  tyranuizavit  super  ii- 
ius  Naxios. 

Deiude  cum  dicit  «  b;ibel  autem  » 

Prosequitur  alium  moduiu  qui  est  propter  so- 
iutionem  divitum  inter  se  ;  et  dividitur  in  sejilem 
sccundum  quod  sunt  septem  modi.  Secuuda  ibi, 
«  Transmutata  autem  fuit  ctc.  » 'lertia  ihi,  «  Mo- 
vtMilur  autem  oligarchiai  etc.  » Quarta  ibi, «  Adhuc 
autfin  elc.  »  Quiuta  il>i,  «  Dissolvuutur  autem 
etc.  »  Sexta  ibi,  «  Fiunt  eliam  etc.  »  Septima  ibi, 
«  Multoe  autem  etc.  »  In  iirima  dicit  tpiod  prin- 
cipatus  piiucorum  polcntia;  patitur  seditiononi 
ab  aliis  divitibus.  Contingit  enim  quaudoque 
quod  ilii  divites  qiii  non  sunt  in  principatu  cor- 
riimpant  rempulilicam.  Et  hoc  accidit  quando 
iili  quod  principantur  suntpauci;  sicut  accidit 
in  Massalia,  et  in  Istro,  et  iu  HeracJea  et  in  qui 
busdam  aliis  civitatibus.  Contingit  enim  in  illis 
quod  illi  divites  qui  uon  principabantur  exive- 
]unt  civitatem,  vel  proptcr  injuriam  iHatam  eis 
vel  propter  invidiam,  ct  erant  extra  civitatem 
donec  possent  transmutare  antiquiores  fratrum 
principantes  et  postmtidum  juniores.  Similiter 
enim  pater  et  lilius  non  principabantur,  sed  patcr 
tantum  vel  lilius  tautuin  ;  uec  duo  fratres  simui, 
sed  unus  tantuiii,  videiioet  antiquior  :  et  in;iximo 
accidebat  in  illis  civitatibus,  in  quibus  paucoaim 
piitritia  illnstrior  orat ;  et  sic  accidit  in  Istro,  ubi 
propttM"  dissiMisionem  diviluni  ox  praHliclis  cau.sis 
exortam  mutatus  cst  slaliis  paucorum   in  popu- 


LIIIKIl  \ 


:iri!» 


Iiii-iun  ;  M  itiiiiililir  m  llrnu  lca  ii  |iiiiifioii|iiiFi  inl 
noxtuuiUtH  proplci'  i<iuiiiiciii  laiiHiiin  IniiiMiiiiUiliiH 

Diiiiilo  iiiMi  iliril  «  lniii-<iiiiilalii  iiiiU<iii  « 
Poiiil  !«i>(  tiiiiliiiii  iiioiliitii  :  i'l  iliril  i|iioil  III 
(iiiido  civiUiU<  traii-MitiiUitii  liiil  paiiroi-iiiit  potrii- 
lia.  pt-optt<i-  liiH'  i|iiitil  ili\itt<s  tiili'i'  «n  l.-rcriml. 
liisMMI^ioltitll.  (lllio  i-llllll  p.ilirir^M>lil  ptlllrlplllttK^ 
vX  plun<.<i  ilivili'^,  iioii  pi-iiiripatiti<.«*  U'ii'riiiil  >*i<ili 
tioiti<lli.('.iiiii  i-iiiitt  pali't-pi-iii(-ipat-i't.iii-  i<t  lllitiHiiiiti 
possol,  iiioM-li.il  si<(litioii(<iit  lilitisroiilia  p.ilri>iit: 
ili-ntiti  riiiM  pliirrH  IVali-rs  itoii  pnssinl  priini- 
pari,  s(>(l  M-iiiiii-,  ttiiitoritiii\  itM'iltliiiiH>iii  .i(l\  i>i  siis 
t't-att-(fiii  si'itiot'(<itt.  Ipsis  aiit(>itt  (lissrtttirtitilnis, 
iiitillitiiilo^ravata  pi-opU<i-  coi-ititi  s(>ililioiii<iii  iii- 
stin-i<xil  roittta  illos  (<t  olitiiitiil  cl  asMiiiipsil  siln 
iii  priitcipciit  iinitiii  i-\  iliis  :i'iiiii  ciiiiii  ilivttcs  sttit 
(livisi,  tioii  posstiiit  ol)tiii(<i'C('iiiilra  itiiilliliiiliiictii ; 
ttaintpioil  (livistiiii  (>sl  nroptcf  sc(iitiott(>iii  (lclnlc 
csl:  oiiiiiis(<itiiii  virliis(iivisHttiiiioi-(<slsi>ipsaiiiiita 
Sitiiilitci-  (<l,  a|)iiil  Kiilliriciiscs  (-iiin  oss(<t  st.ittis 
paiiconini  rcu:iariiiit  iirliiiiin  .'iiitii|itittis,  i|iiaiti\i> 
principaitt(-s  lictic  rcf;crciil  lilos  (pii  cratil  tit  rc- 
piiltlicH,  tanicii  (]tii  paiici  ciaiit,  po|itiliis  iitdi- 
Hiiatus  insun-c.\il  ct  ttaiisiiuitavil  i-ciupiililii-aiii 
patu-oniiu. 

!)cinil(<  (-11111  (licit  »  inovcttir  atilciu  » 
Poiiil  tcrtuiui  uukIuiu.  Kt  pniuo  poiiil  ipsuni. 
Socundo  inauilcsUit  ipsum,  ihi,  ((  Ksleiiim  (lonia- 
goijia  duplioitor  otc.  »  In  jirima  dicit  (piod  ilo- 
ruiu  traiisituttaiitiir  pauconuu  status  ijiiasi  rx 
seipsis  a  principio  iiitriuscco,  soilicol  proptor 
dissousiououi  ot  couleulioncm  ipsoium,  qui  et 
plus  posso  voluut. 
Doindo  cuiu  dicit  «  esl  ouim  « 
Distiiiguit  duos  niodos,  (luibus  jira^potentos 
mutaut  suum  rcgimon,  idost  pauconmi  potou- 
tiam.  In  prima  dicit  (]uod  hoc  (]uod  dictum  ost 
(]uod  scilicet  potontes  propter  lactiones  muteut 
guboruatiouem  jiaucoriim,  duobus  modis  tit.  {'no 
itiodo  (]uaudo  }u-ipdicti  potentcs  adjungunl  sibi 
alios  ex  ipso  numero  j^aticornm.  (juia  sic  per  hu- 
jusmodi  divisionem  nuitant  rompiiblicam,  sicut 
Charicles  Athcnis  fecit ;  cum  essent  triginta  po- 
toutos,  ot  Plirynicus  cumessent(]uadringenti:  sic 
enim  eos  dividons  miitavit  eoruni  statum.  AiiiT 
modo  quaudo  pauci  prjepotentes  consiliant  sibi 
plebcm,  sicut  contigit  in  Larissa  civitate.  In  illa 
enim  princijiabantur  habentes  custodiam  civium, 
quia  eligebantur  apopulo  et  colendo  plobem  re- 
gebant  ipsam.  Siiuilitor  iu  aliis  gubernatioiiibus 
paucorum  iu  quibus  i}isi  potentes  qui  possunt 
gerere  magistratum  non  eligunt  seipsos  ad  ma- 
gistratus;  sed  permittitur  civibuselectio  vel  plebi: 
ita  tamen  quod  secundum  magnos  census  vel  ex 
determiuato  aiio  genere  tiat  electio,  ut  Ahvdis  : 
et  similiter  ipsi  qui  rompublicam  gubernant,  non 
judicant :  sed  hoc  permittunt  plebi  eum  colendo. 
tJt  igitur  eorum  suffragia  promereri  possent, 
cum  et  electio  et  judicia  ad  plebem  spectont,  ni- 
mium  faventes  populo  rempublicam  mutabant  : 
videlicot  ex  paucorum  potentia  in  popularem,  ut 
apud  Heracleani  contingit  quae  est  in  Ponto. 
Deinde  cum  dicit  «  adhuc  autem  » 
Ponit  quartum  modum;  et  dividitur  in  tres.  In 
prima  ponit  modum  illum.  In  secunda  ostendit 
quando  maximo  corrumpitur  paucorum  status, 
ibi,  «  Fiunt  etiam  etc.  »  Tertio  quae  jiaucorum 
potentia  non  de  facili  corrumpitur,  ibi,  «  Concors 
auiem  etc. »  In  itrima  dicit  (]uod  paucorum  status 
contingit  corrumpi  ex  se,  quando  sunl  aliqui  di- 
vites  principantes  et    priucipatus  reducitur  ad 


piiiiciornii,  iUi  ((nod  pitiiciordx  pniicipi-ntiir  i|ii.iiii 
|irtiit  :  ttiiic  riiiiii  iliMli<'«  ijiii  ctpclliinliir  a  |tiiii. 
cipiilii,  vidctitci  «c  loiiU-iniii,  >olciili<  in.iria 
icqiiali<  nl  |itii|io|-tloiiali<  i|iiiiiii  i|iioi|  iiIim  nirit 
xiili|oi'ti.  cnnvocaiit  pii|iiiliiiii  III  aiiviliiiMi  "i  i>i>.- 
IraiiHiniiliiiil  iciitpiiblic.iin. 

Dciiiilc  I  iiiii  iln  it  '.  liiiit  aiitciii  » 
Oitciidit  quaiidi)  iii.ititttc  1'iui'iiiiipitiir  nUihin; 
ct  dicit  qtioil  collliltgil  Hlatittii  p.iiu  oi  iiiii  traiiH- 
miitaii  iiiaxiiitc.  <(cilii'i<t  ipi.iitdo  diviloH  coii<<iiiii|i- 
soriiiit  lioit.i  stia  vivciido  iiM|iiiiiiio  ot  iiiliotit.-.Hto. 
('.iliit  ciiiiii  asHti(>vciiiiil  vivcrc  dclitioHn  (■(misii- 
tiiciitcs  |it'ojiiii,  iiiiii  lialiciitcs  dtsiliai,  a|ipctii(it 
titidoouiiiqiio  liabcro  oas,  iil  |i(>KHiiit  coiiltntiari* 
ilclitias  itssiiotas.  Ctciltint  tititoiii  sn  jios^i;  |iabi;ro 
ilivilias,  si  tiirhi*nl  rciit|iiililicatii  ;  ot  idoo  i|iitf>' 
riinl  ct  jit-octiraiit  ititiiiv.irc  rciti|iitlili('am.  cl  ttinc. 
conliiigil  i|iioii  isti  jiiiclctaiiliir  cl  jii  iiii'iji(>ntin- 
tyniniii/.aiitcs  :  (jiiiu  (>niin  consttni|isonttil  hona 
sua  vivondo  voluj)tuos(>  ciim  iiliis,  coiiliiigit  (jiioil 
liabcanl  amicos  ;  amantttr  otiittt  maxitno  libcrali  s 
\  ivciido  ct  cxjiotidctiilo.  \:\  idco  contiii^rit  ( iiiit 
tuibaut  rcttijMibiicam  ijttoil  habcanl  aiiticos  f.iti 
loros  el  jira-iiciuntur  :  si  iuitom  non  possint  |)ro'- 
lici  iii  tvraiiiium,  jiroctirant  ot  disjtonunt  (jtiod 
alius  sit  jirinccjis,  itt  j>cr  lioc  a((iuirciitcs  amici- 
tiatii  illtits  jiossinj  liaborc  (jiiid  cxjiciiilant  :  sicut 
accidit  iti  civilato  Sv  racusanorum.  ijijijiarinus 
ouini  cum  consunijisisset  bona  sua  et  non  iiossot 
])r«>tici  iu  i^riiicipom,  procuravit  quod  l^iouysiiis 
iyranui/arct.  Kl  iu  civitato  qtKc  dicilur  Aiujilii- 
jiolis  quidam  ctii  iioincn  erat  Cleotimiis,  Cltalci- 
dientes  advenas  iiuiiixit  ot  movit  seditionem  con- 
tra  dlvites  :  similiter  in  .Kgina  civitate  ctini  qui- 
daui  movissot  causam  contra  Charotem,  cum 
cousumpsissot  boua  sua,  cimatus  est  transmutarc 
rcmjMiblicam  jirojiter  eamdom  causam,  ut  sri!i- 
cet  jiosset  haiiere  divitias  ex  quibus  delitiosc  vi- 
veret.  tionantur  ergo  isti  transmutare  rempu- 
blicam,  secunditm  hunc  modum,  ut  mox  possint: 
et  si  tiou  possuut  pra'iici  in  tyrannos,  nec  jiro- 
curare  aliquem  alium  furantur  ot  rapiunt  bona 
comiuunia;  et  ideo  faciunt  seditiones,  vel  isti  vel 
illi  qui  pugnant  contra  illos  fures  et  raptores  : 
ex  quo  contiugit  iiiutare  rempublicam ;  sictit  ac- 
cidii  in  ApoIIonia,  quae  est  in  Ponto  :  ibi  onim 
ciiiii  quidam  consumpsisset  bona  sua  et  non 
posset  prffitici  in  tyrannum,  nec  procurare  quod 
alius  esset,  incepit  rapere  et  furari  bona  coin 
muuia,  et  tunc  mota  fuit  seditio  in  civitate. 
Dcindo  cura  dicit  «  concors  autem  » 
Ostendit  qui  paucorum  status  non  de  facili  cor- 
rumpitur  ;  et  dicit  quod  ille  status  paucorum 
non  de  facili  corrumpitur,  in  quo  divites  sunt 
concordes  ex  se  et  bene  utuntur  omnibus  qufp, 
sunt  reipublicae  unoquoque  secundiim  gradum 
suura.  Signum  autem  dicit  esse  rempublicam 
qua<  erat  in  civitate  qua?  dicebatur  Pharsalum  : 
iili  enim  qui  ibi  dominabantur,  pauci  erant  et 
bene  multorum  erant  domini  :unde  utentes  seijjsis, 
unicuique  attribuebant  quod  proportionabile 
erat,  quia  tales  uniuntur  in  voluntate  linis,  et  in 
voluntate  eorum  qua^  sunt  ad  tiuem,  et  unum 
linem  intendunt,  et  ea  qusc  suntad  illum  tinem. 
Rempublicam  autera  talium  non  est  facile  cor- 
rumpere.  Et  dicit  «  ex  seipsa,  »  quia  ab  exteriori 
agente  potest  corrumpi. 

Dein(le  cuni  dicit  ((  dissolvuntur  autem  » 

Pon:t  quintum  modum;  et  dividitur  in  duas. 

lu  prima  ponit  modum  illum.   In   secunda   de- 

claratquando  tittran.-miitatiopaucorum  potentiap 

secundum  hunc  modum  et  aliosmagis,  ibi,  «  Fit 


atiu 


l'()LITIt:()lUJM. 


auiem  trammuUtiu.  »  lii  |*riiiia  duit  iiuud  cuu- 
tiii^il  uliqudiidu  iiaucuiuia  ntatuiii  traiisiiiutari 
qudiiiiu  tit  ti  aii-iiiiutalio  a  ^tatu  paucui  uiii  a-isuetu 
dd  dhuui  iilJgi')  I  uiiiuiuiieiii  et  |iaucuiuiil.  liuc 
dutom  ciiiitiugit  qudiidu  jsuiii  pauci  |iriiici|tuiitcs 
«t  Mut  alii  veri  divtte»  et  luti^ues  qui  iiuii  iiarti- 
eipaat  priucipatibus.  Videute»  enim  quuu  nuu 
attiogunt  ad  |)rinci|>atum  ,  leputdQt  se  cuiiteinp- 
tui;  et  ideu  iiiuveiit  si-ditiuiieiii  et  redui  iiit  illuiii 
paucuniiii  stdtiini  ud  cuiiiiiiuiiiuiieui  uia^i:»  iu 
quu  plure!i  divite:»  qudui  piiU3  principaiitur  ;  »i- 
cut  accidit  in  Kiid»^  civitate  :  rehpublica  euim  ip- 
huruni  re^ehatur  pt'r|iaurus.  (^ujus  ratio  poterat 
ease,  quid  illi  qiii  eraiit  pi  incipaliures  iii  n-ipu- 
blica-.  regiiniue  eraiit  tantuni  nuiiaginta  et  prin- 
cipatus  euriini  pi-rpetuus  erat.  Lt  iterum  aliquu 
decedente  alii  habebant  nutestateni  ulium  eli- 
^endi.  Lnde  fiequeiilius  eii^ebant  ainicui  el  iiu- 
tus  ;  bicut  liebut  la  republica  i.acedu-uiunturuni, 
de  qua  dictiim  est  in  seciindu  hujus,  prupterquud 
alii  videntes  ^e  contemptus  moveruiit  stditioiicin 
et  mutaverunt  rcmpublicam  in  magis  cuminuiieiii 
statuni  paucuruni. 

Ueinde  cum  dicit  u  tit  dulKm  » 

Declaiat  ipiandu  tit  niagis  traiismutatio;  et 
primo  deelurat  quod  tit  temporc  bdli  Secundo 
ipiud  lit  tempure  pacis,  ibi  «  iu  [»ace  auteiii,  « 
In  prima  dicit  quud  Iransinutatur  paucorum 
statiis  teiiipore  belli  et  lcnipure  pacis  :  et  teni- 
pore  belli  propter  lioc  quod  divites  diflidunt  de 
multitiidine.  Multitiido  enim  invidet  divilibus, 
et  rejiutat  st;  contemni  prupter  hoc  quod  non 
reputatur  ab  eis.  Ipsi  autem  contempii  odiiint 
piis.  Unde  ratiunabilitcr  hoc  praisentientes  dilli- 
iliint  de  eis  :  et  tamea  oportet  quud  ipsi  militan- 
tes  contra  adversarios  utantur  iiiuililudine  ha- 
bente  potentiam.  Cogitant  etiam  quod  (luem- 
cumque  multitudo  elevaverit  in  principcm  sibi, 
dans  pote»tatem  eidem,  ille  princi[)abilur  :  sicut 
accidit  in  Corinlho  quod  mullitudo  insuire.xit  et 
assumpsit  sibi  unum  tyrannum  cui  nomon  erat 
Timophanes,  et  iste  fuit  princeps  illorum.  Si 
autem  plures  assumpserit,  isti  magis  erunt 
domini  et  facilius  majorem  habeutes  potestatem. 
Et  quia  divites  timent  isla,  tradunt  domiiiium 
reipublica?  multitudini,  ne  totum  ainittant;  prop- 
ter  enim  bellura  oporlet  eos  uti  inulliludine  : 
posset  enim  confingere  quod  adversarii  praevale- 
rent  et  quod  amitterent  pussessiones  suas. 

Deinde  cura  dicil  -i  in  pace  » 

Declarat  qualiler  corrumpitur  terapore  pacis; 
et  dicit  quod  tempore  pacis  corrumpitur  pauco- 
rum  status  propter  diflidentiam  divitiimad  invi- 
cem  :  quia  enim  diviles  diftidunt  de  se  inviceni, 
muniiint  se  ponendo  custodiam  inultam  in  mu- 
nitionibus  contra  invicem ;  et  tunc  contingit  quod 
populus  gravatus  propter  dissensionem  ipsorura 
insurgit  contra  ipsos  ;  et  conlingit  quod  assiimit 
UDum  et  ille  til  princeps  et  dominus  divitum  et 
populi,  sicut  in  Larissa  civitate  accidit  in  prin- 
cipatu  Aleuadensium  :  et  circa  Abydum  societa- 
tem  in  civitatibus,  quarum  nna  fuit  eorum  qui 
dicuntur  Iphiadi  dicti  a  loco  illo  vel  regione,  dis- 
sentientibus  divitibus,  insurrexit  populus  etfecit 
unum  praesidera. 

Deinde  cura  dicit  «  liunt  autera  » 

Ponit  sextum  raodum.  Et  dicit  quod  finnt  se- 
ditiones  et  transmutationes  paucorura  potentiae 
jiropter  hoc  quod  illi  qui  priucipantur  circurave- 
niunt  alios  ;  cum  enira  populus  videt  se  decep- 
tura  a  divitibus,  indignatur  et  raovetur  contra 
ipsos  faciensseditionera ;  et  contingit  quod  Irans- 


inutet  rempublicdin  illam.  Similiter  lit  tranhmii- 
tutiu  propter  di»»eni>ioiies  quu^  liunt  propter  uup 
tidii  vei  judicid  :  pruuter  disseiisiuiies  <|uidem 
quu'  111  nuptiis  liunt,  uequibub  dictuin  est  piius, 
(|iiud  cuni  ({Uiduui  despuusassi-t  i|uuiii(luiii  nolcns 
euiii  uccipeie  ductus  cunsiliu  ciijusduin,  cuntigit 
quud  Heditiu  facta  tuit.  Siiniliter  puucuruin  pu- 
tentiam  qutf;  erat  in  Kretria  civitate.  Diugoras 
pMiiceps  equestiiuiii  dissolvit  piopler  injurium 
bibi  illatum  circu  uiiptias.  Similiter  iu  civilatu 
Heruclea  facta  fuit  seditiu  prujiter  scntciitium 
dutam  a  judice  cuntra  (picmdam.Siiiiiliter  Thebis 
fiiit  seditiu  piupter  (|uuddam  Judiciiim  udulterii. 
Lt  quaniMs  isli  juste  niuvereiitur,  luiiien  iiiuve- 
bantur  si*ditiuiialiter  p(>r  seditiunem  faciendu 
violentiam,  sicul  et  iii  iicraclea  civitate  quidam 
moti  fuerunt  contra  (|iie[ndam  cui  noinen  erat 
l>ecliu.  Et  quumvisjuste  niovereiitiir,  tuiiien  se- 
ditionaliler  movebantur.  Similiter  iii  Thebis  ci- 
vitale  ({uidam  moti  fuerunt  circa  Archiiiin  quem- 
duni  :  contendebant  eniin  cum  inimicis,  el  vole- 
bant  inimici  ipsuruiii  (juod  ligaretur  in  foro ;  et 
(piamvis  isti  moverentur  Juste,  tamen  moveban- 
tur  seditionaliter. 

Deinde  cum  dicit  «  multa!  autem  » 
Fonit  septimum  modiim.  Et  dicil  qnod  ali- 
niiundo  corrumpilur  stalus  paucorum,  qiiia  valdc 
aomiualivus  est,  et  principantes  domini  :  qiiia 
eiiiiii  volunt  uti  subditis  sicut  servis,  contingit 
eos  contristari  et  insur^unt  contra  eos  et  assu- 
rnentes  sibi  unum  ex  illis  expellunt  alios  et  cor- 
niinpiint  paucorum  potiMitiam,  sicut  corrupta 
fuit  paucorura  potentia  qua?  fuit  in  Cnido  et  illa 
quu!  erat  in  Cliio,  quia  principantes  volebant  uti 
eis  sicut  servis,  proptcr  quod  insurrexerunt  et 
niutaverunt  rcrn|)uhlicain. 

Deinde  cum  dicil  «  fiunt  autem  » 
Declarat  qualiter  corriiinpitur  status  pauco- 
rura  per  accidens.  Et  dicit  quod  status  pauco- 
rum  et  respublica  transmutnntur  (juandoque  ab 
cventu,  et  secundura  accidiius.  Et  hoc  contingit 
quando  illi  qui  principantur  piincipatu  consilia- 
tivo  vel  judicativo,  socundura  aliquam  honora- 
bilitatem  determinatara  principantur;  puta  cura 
delerminatur  quantitas  divitiarum  quam  haben- 
t(^s  licitum  est  attingere  ad  j,rincipatum.  Con- 
tingit  enim  aliquando  ubi  determinata  estetsta- 
tuta  honorabilitas  secundum  quam  principantur 
et  in  statu  paucorum  pauci  et  in  republica  medii, 
poslraodura  raultos  vel  omnes  venire  ad  illam 
lionorabilitatem,  et  hoc  existente  felicitate,  vel 
propter  pacem,  vel  propter  aliara  bonam  for- 
tunara,  ita  ut  oranes  digni  sint  omnibus  princi- 
patibus.  Omnibus  autcm  principantibus  fitstatus 
popularis  :  quare  transrautatur  status  paucorum 
in  popularera  ab  evenfu.  Sirailifer  est  de  repu- 
blica.  Hsec  autera  transrautatio  quandoque  fit 
paulatim  etlatenter,  quandoque  autem  celeriter. 
Deinde  cum  dicit  «  oligarchiae  quidem  » 
Recapitulat  ;  et  dicit  quod  propter  istas  cau- 
sas  quse  dictae  sunt,  paucorura  status  transmu- 
tantur  et  sustinent  seditiones.  Ulterius  dicit 
quod  status  popularis  transmufatur  in  statum 
paucorura,  quandoque  vero  e conf rario.  Aliquando 
vero  non  est  transrautatio  reipublicae  in  aliam 
rerapublicara  secundura  genus,  sed  secundum 
speciem  aliam  vel  modura  illius  :  velut  quando 
status  popularis  in  quo  dominatur  aliquis  secun- 
dum  leges  transmutatur  in  illum  in  quodomina- 
tur  tota  multitudo  vel  aliqui  secundum  senten- 
tias  et  voluutates,  non  secundum  leges.  Similiter 
se  habet  de  paucorum  potentia. 


I.IIIKII  V. 


3»il 


LKCTIO    VI. 


f)r  ItipnK  sltitii^  o/ifiviatitm  tii  j)(ijiti/(irnn,   ff  rfi/iii/>/ir,r  ni/  statiini  jiiittcdriiin. 


ANTIOtlA. 

1i)  nrislorrntiiK  hiiIimii  liiiiil  nr^ditinnoH  lin<  i|iiii!iMii 
|)rii|it(T  |iaii('os  |inr(iri|wir(^  lioiiorilnis,  ijiioil  i|iiiili'iii 
(licliiiii  i't>t  iiioviMO  (i|  olif^iircliias,  |iro|iliM' ari?*t(n  ra 
tiaiii  (i!is(i  alii|iialil(M°  oli^arcliiaiii.  Iii  iiiiilialiii.^^  imiiiii 
pnnci  i|iii  pi'iiici|iniitiir,  iioii  tniiiiMi  |iro|il('r  iilciii 
pniici  :  (Hioiiiaiii  vidctiir  pro|il(>r  iioc  «'l  nriHtocrntin 
oliftarcliin  ch!»!».  Mnxiiiio  niitciii  lioc  nccidiM'!»  iiccc^- 
«nriiiiii  (|iiniido  fiii^rit  niiillitiido  asliitoriiin  taiiupiaiii 
■iinilii>  Hcoiindiini  virtiilciii  ;  V(diil  iii  l.accdirnionin, 
(iiii  dicoliniiliir  Partlieiiia\  e.x  siiiiililni.'*  (M^anl;  (|iios 
(ic>pra'dniit(>s  ciiiii  iiisidinti  fiiis.'-cnl,  cniiscniiit  Ta- 
rciitiiin  iiilialiitarc. 

Aut  (^nnndo  nliqni  iiilionornnliir  ningni  oxisteiilos 
et  niillo  iiiinoros  scciiiidiiin  virtiiUMii  nli  nlii|nil)us 
hoiiorntiorihiis,  voliit  l.vsandor  n  ro^ihiis. 

/Viit  (piniido  virilis  nli(|iiis  o.vistiMis  lum  imrticipnt 
hoiiorilins,  vcliit  r.viiadoii  ipii  snli  Aj^c.-^ilno  slntiiit 
insnrrocti(>iioiii  in  Sparlinlns. 

Adlnic  (iiiniido  ii  ipiidoni  cf^oiit  vnlde,  ii  nuteni 
nlnuulnnt;  ot  innxinie  lioo  tit  iii  hollis.  Aocidit  nnloin 
hoo  et  in  LncodiiMiionin  suh  Messenico  hello.  Pnlnui 
nutem  hoc  ex  Tvrlivi  pocsi  voontn  Eunoniin.  Trihii- 
Inti  011  iiu  quidoui  proplor  holUiiu  voluerunt  a^que 
pnrtinloni  fncere  roffioueni. 

Adhuc  si  (piis  ninguns  fuerit,  et  poteus  ndhuc 
iuajor  psfc  nt  niounrcliizet,  sicut  in  Lncedremonin 
vidctur  Pnusnnins  (pii  fiiornl  dux  exercitus  in  medio 
bello,  ot  iu  Cnrchodone  Auuon. 

Solvuutur  autcui  ninxinie  i>olili«  et  aristocratia», 
propter  eam  qua;  in  ipsa  polilia  justi  transgres- 
sioiiem. 

Principium  enim  id  quod  est,  non  esse  mixta 
bene,  iu  politia  quidom  democratiam  et  olignrchiam, 
iu  aristocrntia  auteni  luTC  et  virtutem,niaxiuie  autem 
ipsa  duo.  Dico  auteni  duo  denuim  et  oligarchiam, 
ha^c  autem  politiw  teutaut  uiisceri.  et  multiE  voca- 
tariim  aristocratinruui  :  differunt  enim  a  nomiuatis 
politiis  aristocratise  hoc ;  et  propter  hoc  siint  hae 
miidem  minus,  lue  autem  magis  mansivae  ipsarum.» 
Declinautes  euim  magis  ad  oligarchiam  aristocratias 
vocant;  eas  autem  qnce  nd  multiludinem,  polilias. 
Propter  quod  quidem  securiores  tales  aliis  sunt. 
Valeutius  euim  quod  plus;  et  magis  amant  sequale 
habentes.  Qui  auteni  in  ahundantiis,  si  politia  det 
excessum,  iujuriari  quserunt,  et  supergredi. 


Totaliter  autem  ad  quodcumque  utique  declina- 
verit  polilia  ad  ha>c  trausit,  utrisque  quod  suum 
angentibus  :  velut  politia  quidem  ad  denium,  aristo- 
cratia  autem  ad  oligarchiam  :  vel  ad  contraria, 
velut  arislocratia  quidem  ad  demum  :  tamquam 
enim  injusta  patieutes  trahunt  in  coDtrarium,  qui 
magis  egent,  politia;  autem  ad  oligarchiam.  Solum 
enimmausivum,  quod  secuudum  dignitatem  sequale, 
et  id  quod  est  habere  quse  ipsorum. 

Accidit  auteni,  quod  dictum  est,  in  Thuriis.  Quia 
quidem  enim  ab  ampliori  honorabilitate  erant  prin- 
cipatus,  ad  minus  transivit,  et  ad  principativa  plura. 
Quia  quidem  enim  regionem  totam  insignes  possi- 
debant  prreter  legem,  politia  enim  magis  oligarchia 
erat,  quare  poterant  supergredi,  popuhis  autem 
exercitatus  in  bello,  factus  fuit  valentior  donec 
dimitterentregionem  quicumque  pluseranthabentes. 

Adhuc,  quia  ouines  aristocratiBe  politife  sunt  oli- 
garchicae,  magis  pliis  occupaut  qui  insignes,  velut 


RRr.Krin. 

In  nrUtocniliin  porro  dpditionoH  cxirtunt,  vel  <|iiia 
|wiiici  iKiiioriim  hiint  pnrticipon,  (piod  otiiiiii  idi 
f;ai'iliinH  iiioNcro  dictiiiii  ost,  qiiiiiiiain  arirttiicrntin 
i{ii(i(laiiiiiio(lo  hit  olignrcliia  :  iii  iilraqiio  (miiiii  pniici 
Hiiiit  ipii  iiiipcrciil,  iKiii  taiiioii  caili-m  rntioiio  :  nlio- 
i|iiiii  ol>  |iaiirilntoiii  modoraiitiiiiii  nrixtocrntin  viihrri 
poHHil  etiH«<  olignrchiii.  lioc  niitom  iiin.xiiiKt  ovoiuri; 
iioceHHe  ent,  qiiiiiii  ali(|iiaiitiirt  ent  niiiiioruH  iKiiiiiiiiiiii 
iiingiioH  HpiritiiH  giToiitiiim,  qiinHi  virtiito  Hiniiliiini  : 
qiialoH  fiioriiiit  Lac(Mla'iiKiiic  ({ui  Pnrtheiiin*  dicu- 
linntiir  :  ex  HiiiiililniH  oiiim  orti  orniit  :  i|iki8  (piiiiii 
iiiniiifoHto  couipiMiHsoiil  rcipiihlicfi!  iuHidiuri,  Tnren- 
liini  miMTiint  iii  coloiiiain. 

\'cl  (pHiiii  aliqiii  viri  uingni  ct  nihilo  virliite  infe- 
rioros  indigno  ot  ciim  dedocorc  ah  honoratiorihus 
trnctniiliir,  iit  Lysniidor  n  rogihiiH  ;  vel  (iiium  nliijiiiK 
fortitiuliiio  pra>stniis  nd  honoros  iion  adniiltitnr,  ut 
Ciiindo,  (|iii,  Agesilno  rogniini  ohtiu(Mite,  coitioiie 
factn  iii  Spartiatns  conspiravit.  l'r;i'loren  (|iinni  nlii 
ningiin  ogestnte  proiiinntnr,  nlii  vnlde  suiit  locii- 
piolcs,  (|iiod  ninxinie  in  bellis  fieri  soiot.  Accidit  nu- 
tciu  etinni  hoc  Lacedeemoue  sub  hellum  Mesae- 
ninoiini  :  id(]ne  ex  Tyrtsei  poesi,  qua;  Eunomin  ap- 
pellatnr,  cognoscero  licet.  Quidnm  enim  bello  attriti 
postularuut  ut  houornm  eequatio  tieret.  Pra'terea  si 
qnis  magnns  sit,  et  qui  niajor  etiam  fieri  possit,  iit 
solus  reipubliciE  prsesit  :  quod  molitus  fuisse  Lace- 
da^mone  videtur  Pausauias,  qui  bello  Medico  dux 
fuerat,  et  Hanno  Carthagiue. 

Convellunt  autem  et  intereunt  maxime  quum  po- 
liliai  tnm  aristocratiae  propterea,  quod  iu  ipsa  repu- 
blica  ju3  violetur.  Principinm  autem  mali  est,  quod 
non  bene  mixtaj  sunt  in  politia  quidem  democratia 
et  oligarchia,  in  aristocratia  vero  haec  duo  et  virtns; 
sed  ha?c  duo  maxinie.  Duo  autem  dico,  populi  et 
paucorum  imperium  :  haec  enim  et  politiae  et  multap 
ex  iis  quae  aristocraliae  dicuntur,  inter  se  miscere 
conantur. 

Nam  aristocratiae  a  politiis  quae  nominantur,  hoc 
discrimiue  differunt;  et  propter  hanc  causam  earnm 
aliae  surit  minus  firmaj  minusque  permanentes,  aliae 
stabiliores  :  eas  enim  quae  magis  ad  oligarchiam  in- 
dinant,  aristocratias  appellant;  quae  magis  ad  mnl- 
titudinem,  polilias.  Quocirca  tales  aliarum  omnium 
sunt  stabilissima?.  Nam  et  quod  numero  superat, 
potentius  est;  et  homines,  quum  aequales  partes  ob- 
tinent,  cequiore  animo  sunt.  Locupletes  antem,  si 
ceteris  in  republica  praeferantur,  contumelias  inferre 
et  plus  sibi  vindicare  conantur. 

Omnino  in  utramcumque  partem  reipublicae  ad- 
ministrandae  ratio  inclinarit,  in  eam  traducitur, 
utrisque  parteui  s uam  augere  conantibus ;  verbi 
gratia,  polilia  quidem  in  democratiam,  aristocratia 
vero  in  oligarchiam  ;  aut  iu  contrarias;  verbi  causa, 
aristocratia  quidem  in  democratiam  (nam  egentioies 
quasi  injuriam  accipientes  rempublicam  trahunt  in 
contrarium),  politia  vero  in  oligarchiam  :  id  enim 
solum  firmat  statum  reipublicae,  si  pro  dignitate 
paria  tribuantur,  et  quisque  sua  retineat. 

Evenit  autem  id  quod  dictum  est,  in  Thuriis.  Nam 
quia  magistratus  deferebantur  ei  ampliore  censu, 
res  ad  minorem  redacta  est.  et  ita  ad  plures  magis- 
tratus.  Jam  vero  quod  nobiles  totius  regionis  agros 
praeter  legem  coemerant  el  possidebant  (nam  eorum 
respublica  ad  oligarchiam  inclinabat,  quare  facile 
poteraut  superiora  omnia  habere\  populus  armi» 
belloque  exercitatus,  potentior  praesidio  factus  est, 
donec  ii  omnes  qui  plura  possidebant,  agris  ces- 
serunt. 

Praeterea  quoniam  omnes  respublicae  aristocratia» 
sunt   oligarchicae ;  magis  solent  et  possunt  nobiles 


Ab2 


l-ol.lilCOIllM 


iti  l.aeedsinriiii'!  .il  ii>iii>'ijs  .-iitistHutJiii  tlevtjuiuut, 
kI  lii<  il  iui>i(;uitiuii  utu- 

t$i4,  el I .,..„   ait. 

Hruijter  i{ii(>il,  ei  Lueroruiii  civituM  iieriit  «x  ea, 
quit;  uii  Uioii^aiuui  curii  ituigulitri,  quiKl  iu  deino- 
frulid  uuu  utiiiue  lloret,  uequc  utii|uti  lu  ttriAtociatia 
t-'  t..». 

ituteiu   liiteut  ttri«tocratiii!  trttunuiutautes 

eu   i^Uua    ::olvitUtUI'    (litlllHllUI    :    IIUOll     i|iii'leiu   ilictuiu 

eol  iii    |iri>ii  ihiis  iiiii  vei  sdliler  ile    liiiiiiiliUB  iiutiLiu, 

l|i  MuUUUl    est  et  ijllDil   UliiillcilUI. 

(j>  .111  iitii|uid  eiiriiiu  i|iiu^  ttit  |ii)ti- 

liuui  iiriiliiliuiiliu',  iiunt  liitn;  et  tttiiut  |ittulu  Uiiijus 
1'icilius  uiuviMit,  iluuec  iitique  iiioveaut  tuluui 
luuiiiluui. 

Acciilit  ituteui  tiur  et  lu  |iolitia  Tliurioruui  :  le|{i; 
etiiiu  exuteiite  jier  <|iiiiii|iie  aiiuuii  ilucittuui  exercitus 
ohtiiiere,  ijuiilaui  viruruiu  liellicoiii  facti  et  a|iiiil 
luiiltitudiueui  lUHtuiliitruiii  ttcce|iti,  deiijiicieiitei)  eii 
4Uii5  lu  reliUii,  et  iiutaiiteii  facile  ohtiueru,  liaiu;  \f,^fiu 
(tolvere  couati  «uut,  [iriuio,  ut  liceret  cuiitiuue  e  m- 
deiii  diicatuiu  exercitiirf  otitiiiere,  viileiites  |)0|>iiliiiii 
ordiuauteiii  i|iBuii  |iruiii|ite  Oui  auleiii  )iU|ier  liuc 
iuDtiltiti  eraut  |iriiii  ijiiiui  voculi  cuiiKiliurii  ,  ciiiii 
iui|ietuiu  tVris.seitt  |iMiiio  ad  coiitrariaudiiiii,  |>eriiua.>i 
Huut,  e.xistiiiiaiites,  ciiiii  liaiic  iiiovisiieut  lei^eui,  hI- 
uere  aliaiii  [lolitiaiu.  PoBteriiis  aiiteiu  voleiile.s  pro- 
ttitiere,  aliis  iiiutis,  uoii  adtiiic  [Am  facieliaiit  ali- 
<[uid,  «ed  trttiiaiiiutHtuH  e^t  ordo  lutiiH  jiolitiii;  ad  [lo- 
teiitatuui  euruui  ijui  coiiati  fueraut  iusuleBcere. 


Ornue:»  autem  sulvuutur  quaiiduque  quidem  e.x  fe 
i[isi8,  quaiidoque  auteiii  ati  extriuneco,  (|uaiido  cuii- 
traria  [>olilia  fuerit  vel  (iroiie  vel  louKe  qiiideiii,  tui 
tieus  auleiu  jioleiitiaui.  (Juod  quidem  accidit  iu  Athe- 
iiieusitius  et  Lacedcfiiioiiits  :  Altieiiieuses  qiiideiu 
enim  ubique  oli^jarctiias,  Laceda-muuii  aiitem  deiuos 
dis8igualiaDt.  Liide  quideiu  i^^itur  tramjuiiitatioues 
liuut  politiarum  et  neditiuDes,  dictum  esl  fere. 


[ilura  «ilti  viudicttie;  ul  Lacedituiiuue  {itttriiiiouia  iii 
iittucoruiii  [loiuseribioueui  ivdacta  Biiiit  :  et  iiuliitiliub 
licet  uiaijiid  quicquid  litittl  facere,  et  afliuiluteui  cuiu 
ijiio  veliut  coutratiere.  (.^uajiroiiter  et  Locioruui 
civitttii  iiileriit  ex  afliiiitate  ciim  Oioiiybiu  cuiitracla  : 
quod  iieqiie  lu  ileiiioiratia,  iieqiie  iii  aristocratia  lieiie 
tt;iu|ierata  coutiKisbet.  .Mii.\iiiie  itiileui  arititucraliii; 
|iitcuti;r  miitaiitur,  qiinui  |iuul.'diui  tlibiiolvuutiir, 
i|iiud  (iiiiveraii;  de  omiiiliun  reliii.^^iiiitiliciii  aiite  (lictiim 
e.->t,  etiaiti  exi^iiitatem  mutiitiuiiiiui  etiiic  cnuiiiim. 
Qaiiiii  euiui  ajiqiiid  eoriim  t[iiii;  ad  reiiijiidiliciim 
|ierliueiit,  iief^lexeriiit,  pOBtea  eliuiii  uliiid  |iaiillo 
luajii!!  faciliuii  luutuiit,  duuec  umiieui  urdiiieiu  rei|m- 
lilicu;  e\ertaiit. 

Eveuit  lioc  etiaiii  iii  'riiuriurum  repiililica  :  uuiii 
(juuiii  lex  eHset,  ue  i{uiH  exercitui  |iru;eHKet  uibi 
quiu([ueuiiio  iuteruiisHO  :  Juveue.s  i|iiidam  liellicorii 
uatiira,  et  apud  pra-sidiariaiu  multitiidiueiu  virtutis 
o[iiuioiieiii  uacti,  cuiiteuiptiii  iis  ijui  r(dius  {^creiidin 
eraut  priepositi,  et  |iutaiiteti  fore  iil,  ijuud  lialieliaiil 
iii  itiiimo,  facile  uhtiiiereut,  haiic  le^eiii  [irimiim  uii- 
liqiiiire  couali  siiiit,  ila  iit  iisilem  liceret  [ierp(;tini 
exercilum  ducHie,  qiiiiiii  [lopiiliim  videreiil  sihi  li- 
tieiit(;r  niiHrii^iiliiriim.  .Mit^^istratiui  aiitem  ([iii  rci 
hiijuii  curam  ^erehaiit,  i|iii  symhuli  (cuuKiliirii)  dice- 
haiitur,  (piiiiu  !4e  [iriiiiiim  illoriim  cutialihim  0[ipo- 
siiisseut,  ce-iKeniiit  tiimeii,  existimaiiteK  fun;  iil  ii 
liac  lege  siihlatii  a  cetera  re[)iihlica  nihi  teiiqierurenl. 
Postea  vero,  ([uiiiu  aliiirum  reriiin  iiiiitaliuui  velleul 
ot)sislere,  iiihil  |)roh;c(;ruut,  sed  lutus  ordu  rci[)U- 
hlicff!  iu  duiuiualiuuem  eonini  qni  res  nuvas  molili 
fuerant,  trausiit. 

Oiuueii  aulem  re^puhlicie  fraguntur  mudu  ex  Re, 
modo  extriiisecus,  quum  prope  est  resjiuhlica  con- 
truiia  ;  aiit  [irocul  i|uidem  illa,  sed  poteus  :  ([iiud 
accidit  Atheiiieiisihus  et  Lacedii-mouiis  priuci[)aliim 
(irfeciae  ohtiueutihii* ;  uaui  Alhciiienses  qiiideiii 
iihiqiie  olii^nrchias  tollehaut,  Lacoues  veru  (lemucra- 
tias.  Unde  i^itiir  rei[)uhlica;  mulatiuues  elBcdilioiies 
oriautur,  fere  dictum  est. 


Postquam  Philosophusdeteiminavit  causa.s  se- 
ditionis  et  Iransniutationis  status  popnlaris  el 
paucoruin,  unnc  determinat  causas  seditionis  et 
transmutationis  opliniatum  et  ieij)uhlica.'  distincty 
contia  alias.  Etdividilur  in  duas.  In  juima  facit 
(juod  dictuni  est.  In  secunda  concludit  ({uiddani 
commune  omnihus,  ihi,  «Solvuntur  etc.  »  Adhuc 
prima  in  duas.  In  prima  assignat  causas  hujus- 
niodi  transmutiitionis.  Insecundadeclaratpropter 
iiuam  causam  quandoque  latent  hujusmodi 
transmutationes,  ihi,«  Maximeautem  latentetc.  » 
Prima  in  duas  :  quia  duo  erant  modi  optinia- 
lum:  unus  situplex,  aiter  minus.  Piimo  declarat 
causas  et  principia  sedilionis  et  tiansmutationis 
simplicis  sfatus  optimatum  Secundo  mixti,  et 
cum  hoc  reipuhlicapjibi,  «Solviturautcm  maxime 
etc.  »  Prima  in  quinque,  secundum  quod  ponit 
(juinque  modos  quibus  tit  seditio  et  transmutatio 
simplicis  status  optimatum.  Secunda  ibi,  «  Aut 
qiiandoque  aliqui  etc.  »  Tertia  ibi,  «  Aut  quan- 
doque  virilis  etc.  »  Quarta  ibi,  «  Adhuc  autem 
([uandoque.  »  Quinta  ibi,  «  Adhuc  si  quis  ma- 
frnus  etc.  »  In  j^rima  dicit,  quod  in  statu  opti- 
matum  fiunt  seditiones,  quandoque  quia  pauci 
«nnt  honorati  et  principantes  principatu:  quod 
quidem  movebat  seditionem,  ut  dictum  est,  in 
statu  paucorura,  quia  status  oplimatum  aiiquali- 
ter  est  status  paucorum.  Est  autcni  status  pau- 
corum,  quia  in  utraque  pauci  principantur  :  non 
tamen  propter  eamdem  dignitatem  pauci  sunt 
principantes  in  utraque.  Quia  in  paucorum  statu 
propter  hoc  pauci  sunt  principantes  :  quia  prin- 
cipantur  propter  divilias,  pauci  outeui  sunt  di- 
vites.  In   statu  optimatum    aulcm   principantur 


propter  virtutem  :  pauci  autom  virtuosi  sunt; 
ideo  utrohique  pauci  sunt  princijiantes.  Contin- 
git  autem  maxime  hujusmodi  lieri  «editiones 
quando  sunt  multi  astuti  et  quasi  similes  virtuo- 
sis  :  quia  enim  astuli  sunt,  possunt  invenire  di- 
versas  vias  ad  malum  finem,  propter  quod  sciunt 
et  possunt  moveri;  seditiones;  sicut  accidit  in 
Lacedaimonia.  Quidam  enim  dicti  Parthenia-, 
idest  honesti,  similes  cxislentcs  virtuosi  j^ropter 
apparentiam  temperantia^,  quia  non  paiticipa- 
liant  principatu,  procuraverunt  seditionem  : 
quod  alii  advertentes,  eos  comprchendentes  rele- 
gaverunt  a  civitate,  mittentes  eos  in  coloniam 
Tarentum,  et  ihi  inhabitarunt. 

Deinde  ciim  dicit  «  aut  quando  » 

Ponit  secundum  modum;  dicens  quod  ali- 
quando  contingit  iieri  seditionem,  quando  ali- 
qui  magni  et  nori  minus  virtuosi  quain  princi- 
pantes  inhonorantur  a  principantibus  aliis  inho- 
norationihus  non  dccentibus  eos.  Indignali  enim 
movent  seditionem  :  sicut  Lysander  cum  esset 
magnus  et  non  minor  qiiam  alii  principantes, 
cuminhonoraretur  a  regnantibus,  movit  seditio- 
nem. 

Deinde  cum  dicit  «  adhuc  quando  » 

Ponit  tertium  modum.  Et  dicit  quod  iterum 
iit  seditio  in  statu  optimatum  et  transmutatio 
quando  est  aliquis  virilis  ct  prudens,  qui  secun- 
dum  suam  «stimationem  non  participat  princi- 
patu.  Talis  enim  reputans  secontemptum,  inovet 
seditionem;  sicut  Cynadon,  qui  cum  esset  sub- 
dHus  Agesilao,  virilis  existens,  ordinavit  quod  in- 
surrectio  iieret  contra  Spartiatas,  et  hoc  inodn 
L'Os  opprimere  tentavit. 


UUKIl   \ 


.Mi.l 


•  ^i  (|iii>*  » 
Kt.  nicil  (MKxi  si    sil 


hrltitlr  i'lliri  (ll<'il  ••  iiillllir  i|llilllilii  • 
l*iiiiil  i|iiiii'liiiii  iiKiiliiiii ;  ilii-i*n-^  t|iini|  iilii|iiiiiiiln 
tU  !«fililiii  111  ^^latii  (i|ttiiii.'iluiii  <|iiaiiilii  alii|iii  •tiiiil 
vatili*  |iaii|ii>i't*!t,  alii  viildi*  itivitt*».  TiiiH'  «'iiini 
('(iiitiiiKil  i|iiiiil  |iaii|ii>i'i>><  iiiviilcntcH  disitiliiM 
niiiv*>iit  sitilitiiinrni  ninlia  illii><  ;  i>l  lini'  niaxiiiir 
llt  li>in|)iiro  li(>lli  ;  |iri>|>li>i'  (|ii(>d  coiilinml  llcn 
iil  l'i'(M]iii>nlius  si>(liliiiii(>iii ;  siriit  accidit  iii  l.a 
('t>d)i>ni()iiiii  siili  lt(>llti  coiilia  M(>ss«'nii"nj*e!*.  I'hu- 
jtorcs  t>nitn  liilnilati,  iiii>|>li>i'  |iait|i(>i'l.tt('ni  i>\ 
liclli)  ('(intin^cnlciii  iiiiimtiiiiI  scililiiuicin  cdiitia 
(livilcs,  ot  voliiciunl  icmoni^in  l.iccro  a>t|ual(<in. 
Iloc  autcni  (lit>il  t>ssc  inaiiitcstuiu  o\  tljclo  Tlivr- 
t(i>i  |i()(>ta>,  (|ui  lioc  dixil  in  |)U(>si  dicta  /)i»i«  //i- 
visio. 

n(>in(lc  cniu  dicit  <i  ailliiic  si 
Ponit  i|iiiiituni  luodiiiii. 
.di(juis  inagnus,  vcl  scciindiim  k»miij>,  V(>I  socnn- 
(liiin  divitias,  V(>l  vii'tut(>iii,  (tt  possit,  ot  adliuc 
aptus  sit  ticri  niaitn',  cl  non  lialic.it  nionarchi.ini, 
iilovct  scditioncni.  C.niu  (>nuii  islc  sit  inagnus  ct 
|iolciis  o\  rcputct  se  inaioroiii  aliis,  si  iion  prin- 
cipctiir,  rcpiitat  sc  conltiupliim,  ct  tunc  niovot 
seditionoiii,  sicul  accidit  iii  Laccda-mouia.  I\ui- 
sanias  cuiin  (|ui  t'ii(>rat  diix  liclli  advccMis  Mi>d(is, 
et  Haiiiio  apiid  t'.arlliaf;iiicnscs  cum  (>ssciit  niatfui, 
ct  non  priiiciparcntur,  movcruiit  scditionem. 
ncindo  ctiiu  dicit  «  solvuntur  autpiii  )> 
Dctcrniiiiat  causas  ct  principia  soditionis  ct 
Iraiismiitationis  o])timaliiiii  ,  roipulilica>  niixta' 
et  cum  hoc  rciiuihlictt'.  Kt  dividiliir  iii  duas,  sc- 
ciinAim  quod  assipnat  duos  modos.  Socunda, 
ibi,  ^v  Adlinc  antom  otc.  »  Piima  in  duas.  !n 
])rima  tanpit  modiim  illum.  Iii  socnnda  ostondit 
iii  (]u.iiu  rcmi.uiilicam  maxiino  lit  hujusmodi 
traiisuuitatio,  ihi,  «  Totalitor  auteni  otc.  »  Adluic 
]irinia  in  duas.  In  ]irima  taugitcausam  secundum 
quam  habot  lieri  soditio  secundum  istum  mo- 
(ium.  Secundo  manifostat  illam,  ibi,  «  principium 
enim  otc.  »  In  jirima  dicit  (]nod  corrumpuntur 
rosiiublica  ot  etiam  optimatum  status  ])ropter 
transgressionem  justiti{P,quffi  estin  republica.  Et 
ratio  hujus  ost,  quia  resjmblica  salvatnr  proptor 
mutuam  communicationem,  secundum  aliquam 
proporlionem.  Huiusmodi  autom  communicatio  , 
secundum  proportioiiom  justitia  est  :  quare  ro.s- 
publica  salvatur  justitia  existente.  Si  ergo  llat 
transgressio,  corrumpitur. 

Deiiide  cum  dicit  «  itriiicipium  euim  » 
Manifostat  causam  istam  Rl  dicit  quod  causa 
ct  principium  quare  lit  transgressio  justi  in  opti- 
matum  statum,  et  in  rempublicam,  est  quia  non 
bone  mixtai  sunt  ex  illis,  ex  quibus  nata*  sunt 
misceri;  puta  respublica  non  est  bene  niixta  ex 
potentia  paucorum  et  populari  ox  quibus  compo- 
nilur.  Optimatum  vero  non  est  bene  mixta  ex 
j)ra?dictis,  scilicot  paucorum  statu  et  populari, 
et  cum  hoc  ex  virtute.  Maxime  autem  declinant 
a  justo  quando  non  bene  mixta?  et  proportionata> 
sunt  quantum  ad  duo  istorum.  Dico  aiitein  ista 
duo,  paucorum  et  popularem  :  respublicse  enim 
sunt  maxirae  ex  istis  diiabus  niixtae,  similiter  et 
multiB  optimatum.  In  hoc  enim  ditlerunt  respu- 
blicae  ab  optimatum  statu,  quia  respublicae  sunt 
mixt*  tantum  ex  duobus  preedictis,  optimatum 
status  autera  ex  eisdem,  et  ex  virtute,  quamvis 
tjua^dam  magis  ex  illis  duobus.  Et  propter  hoc. 
quod  respublica  et  optimatum  gubernationes 
sunt  mixtae  ex  istis,  et-niagis  inclinantur  ad  nnum 
(]uam  ad  aliud,  manifestum  qiiod  quaedam  sunt 
mansivae  inagis,  qiuTdam  minus.  lUae  enim  qua^ 
mcliiis   mixtae    sunt,   magis  coutinuari  possunt 


1(1111111  qiiif  iiiiiiiitt.  Siciit  1'iiiiii  iii  iitittinililiun 
inixttiiii  i'\  aliqiiilitis,  ijti  into  riiclini  iiilttiiiu 
("<t,  taiito  |iliis  coiiicrviilur  iii  ("^tc,  rl  (|iiarili)  |ic. 
piH  iiii\liiiii  nKl,  ft  iiiiigin  iiicliiinliir  hiI  iilti-nim 
mi-tcibiliiiiii,  t.iiito  riiiiiiiH,  •>ic  i<hI  in  rcbiiHjttilili- 
ctH.  Ilht'  cniiii  qitii'  |ii>iii'  mixtii'  Hiint,  miitiHJvii' 
■oint  inaKiH,  cl  ijiiif  iii.'ili>,  ritiniis.  lllaH  iiiitciti 
rcHjiulilicas  tjiia'  dccliiianl  ad  '«l.tttiiii  jiaiicorum, 
vocHiit  aliqiii  (i)iliinaliim  Ht.iliim,  ()iiiH  in  iitra- 
<|ii)'  lil  di-^liiliiilio  )ii'inci)i.iliis  Hc<  iiiidiiin  cx<'r'l- 
l<>iili.iin  <>l  <lignilali>m  ali<]ti.irii  viiliiliH  cl  nolnli 
tatis,  i't  ()iiia  iii  ulrisqur  ]iaiii  i  )iniii'i]iariliii'  Kt 
itleo  ilhi',  fjiiii'  iiiclinaiit  ad  Htatiiiii  ]iauconnii, 
dicnntur  HtatiiH  (>)itim:itum,  ilhf  ro«))iiblicu'  qiiiK 
dcilinant  atl  inultittidincm,  rc-)iublica' commiini 
nomiiic  tliciinttii'.  I''.\  i]tio  maiiilr>^ttim  cst  tjtintl 
rcs]iublica  commtini  nomiiie  nominata  sociirior 
ohI  (jii.irii  st.ittiH  )).iuc(irtMii,  et  (juain  statiis  o))li- 
inaltim  Kl  assignal  du)ilic<>m  ratioiicm,  iina  esl, 
(jiii.i  iii  i't>)iiiblii  a  miiltiludn  ilominaliir,  scd  in 
slatii  ]i.iuc()riini  ct  (i|iliin.i>iirn,  ]i.iu('i  :  jiliis  aii- 
lem  jiotost  mullitu(io  ([iiam  jiauci  ,  el  for- 
tior  cst :  et  ideo  magis  ])ossunt  conservori  qiiam 
alia*.  Alia  ratio  ost  (jiiia  iii  re]iiiblicn  magis  tit 
dislrihutio  bonoiiin  ct  jirinci^iatuum  seciiiidurn 
.'t>i|ualitatoin  tjiiam  iii  aliis.  In  aliis  oiiim  iit  dis- 
trihutio  secundum  excpllcntiam  i]uamdani  Ho- 
iniiics  nutom  communitor  rom])ublicani  quam 
alias  :  ox  quo  soiiuitur,  qiiod  ]iliis  conscrvatiir, 
ct  sccurior  osl  (]uam  alia'.  Si  autein  ali(]ui  abun- 
dent,  vcl  iii  divitiis,  vel  iii  aliis,  si  i'PS])uiilica  ad 
pxcessuni  inclinet,  sicut  status  jiaucorum  ad  ex- 
cessum  diviliarum,  et  status  optimatum  aliqui 
ad  oxcossum  genorositatis,  tuncsequentHs  niotum 
istiiis  excessus  facilitor  injuriabiintur,  volonte> 
suporare  alios;  et  tunc  iit  transgressio  justi ; 
quod  erat  probandura. 

l)eind'>cum  dicit  «  totaliter  aiitem  » 
Ostendit  in  quas  respublica  tit  transmutatio 
oarumdom  magis.  Et  dividitur  in  duas.  In  prima 
facit  quod  dictum  est.  In  socunda  manifestat  dic- 
tum  per  exemplum,  ibi,  «  Accidit  autem  etc.  » 
In  prima  dicit,  quod  respublica  totaliter  aliquando 
transmutatur  in  illam  ad  quam  declinat  magis, 
utrisque  augentibus  quod  suum  est  ;  hoc  est , 
im])etu  volentium  transmutare  rempublicani  aii- 
gente  inclinationem  reipublicae  et  inclinatione 
reipublicje  augente  impetum  .volontium  trans- 
inutare.  Sicut  respublica  declinat  ad  statum  po- 
])ularem,  et  quandoque  in  illum  transmutatur. 
Similiter  status  optimatum  ad  paucorum  statum 
declinat,  et  in  illum  transmutatur.  Si  enim  in 
statu  optimatum  mixto  divitos  excedant,  et  tiat 
distributio  secundum  excellentiam  divitiarum  , 
lit  status  paucorum.  Quandoque  vero  transmuta- 
tur  in  contrarium ;  sicut  status  optimatum  ad 
popularem,  et  respublica  ad  statum  paucorum. 
Cum  enim  status  optimatum  declinet  ad  statum 
jiaucorum,  si  divites  excedant,  tunc  pauperes  vi- 
dentes  se  gravatos,  et  injusta  sustinentes,  insur- 
gunt  contra  eosdem,  et  transmutant  statum  op- 
timatura  in  statum  popularem  trahentes  ad  se. 
Similiter  respublica  transmutatur  in  statum  pau- 
corum,  quandoque  vero  in  statum  popularem. 
Sola  enim  illa  bene  mansiva  est,  in  qua  ohser- 
vatur  aequale  secundum  dignitatem,  et  traditiir 
unicuique  quod  suum  est.  Si  igitur  in  republica 
communi  nomine  dicta,  plus  attribuatur  pau- 
peribus  quara  divitibus,  et  divitihus  non  attn- 
i)uatur  secundum  suam  dignitateni,  insurgunt 
divites  contra  rempublicam,  et  transmutant  eam 
in  statum  paucorum. 


364 


POLITICUKIIM. 


D«in(U  eum  dicit  «  MeMit  autoni » 

Mitutfe&tdt    quoddttiii   dictuiii   pei    ekeiii|)luu), 

M  '  '  '  |iu))lu-ii  tidUsttdt  <td  reiii|mhlicaiu 
>  il.  bit  didt    quud  illud  ijuud  dic- 

luui  esl  ati  ulil  lu  riiuiiia  dvitdtu.  Iii  lllu  eiiliu 
tlebdt  distilliutiu  pruu  limtut  »ecuuduui  quuui- 
daiu  huuuiatulitatciu  ^«ueii^  ve|  dlvitidiuui  liiii- 
KlidUi,  itd  quud  |Miici  attiii^elidut  ad  i|isuiu,  tit 
pu^ituiod  11111  ctjuli^it  quod  uiuldta  tuit,  el  |ilure& 
eraul  |iiliici|iuiite'),  i-t  ijuud  liuu  liebdt  diatnbu- 
tlu  priiicqtutui  secuuduiu  tuiitaiii  liuuuidbililu- 
teiu,  et  !>t'cuuduui  uiiiiureui  Cluiii  iu»igue>>  et  di- 
V  ilei  |ii  iiici|iairiilur,  ri--)publicd  eiut  iiia^^is  pau- 
curum,  et  ideu  jiuteiat  taceie  esccssuiii.  1'usliiiu- 
duiu  cuui  |>u(»ulu3  esset  exercitatus  iu  tieliu,  fac- 
lui  tuit  puteiitior  et  valeiitior,  et  iusurrexit  cou- 
tiit  illo3  iiiti^ut:-!  et  priiici|iaute!>,  et  niajures  lia- 
beU'»  divitidi,  et  cuiupellfus  eos  diiiiittere  regio- 
ueui,  luutavit  reiupublicam  iu  statum  popula- 
rem. 

Deinde  cum  dicit  «  adhuc  quia  " 
l*ouit  lecuiidiim  uioduui  sfilitioiiis  et  transmu- 
tatiouis  status  optiniatuiii.  Kt  primo  punit  illuin 
nioduiu.  Secundo  manitestatperquoddani  exem- 
plum,  ibi,  •  l*roj)ter  quod  et  Locrorum  etc.  «  In 
prima  dicit  qiiod  itei  um  lit  sedilio  et  traiismiita- 
tio  in  statu  u()timatuiii,  quia  omnis  status  opti- 
matum  mixtiis,  magis  est  status  paucorum ;  et 
ideo  divites  plus  liabent  de  bonis  conimunibus 
qiiam  pauperes.  Causa  autem  quare  iu  statu  op- 
limalum  plus  altribuatur  divitibus,  est,  quia  in 
statu  optimaluni  distributiobonorum,  secuuduni 
dignitalem  virlutis  tit;  ita  qiiod  qui  plus  partici- 
uanl  virtute  plus  recipiunl  de  bonis  communi- 
nus.  Sed  divit(!S  plus  allingunt  ad  virtuteni,  vel 
videnturattingere,  quain  pauperes.  Habentenim 
illud  per  cujus  defectum  egeni  injuriantur,  scili- 
cet  divitias.  Et  ideo  in  statu  optimatum  plus  re- 
cipiunt  divites  quam  pauperes.  Sicut  accidit  in 
Lacedaimonia.  In  illa  enim  civilate  pauci  fueruul 
divites  et  habentes  sutistantias  et  attingentes  ad 
principatum.  In  republica  etiam  illa  licet  facere 
insignibas  quicquid  volunt,  et  curare  de  (juo- 
cumque  voluerunt.  Ex  hoc  enim  quod  egeni  vi- 
dent  divites  plus  recipere  de  bonis  communibus 
quam  ipsi  recipiunt,  invident,  et  contristantur, 
et  insurgunt  contra  eos ;  et  contingit  quod  mutent 
rempublicam,  et  sic  status  optimatum  mixtus 
mutatur  in  statum  popularem. 

Deinde  ciim  dicit  «  propter  quod  » 
Manifestat  per  quoddam  exemplum.  Et  dicit 
quod  propter  hoc  contigit  quod  civitas  Locrorum 
destructa  fuit.  Incivitate  enim  ipsorum  divites plus 
recipiebant  quam  paiiperes,  et  ex  hoc  mota  fuit 
seditio  in  civitate,  ut  insurrexit  multitudo  con- 
tra  divites,  et  assumens  sibi  in  principem  Din- 
nysium  transmutavit  statumoptimatum.Postmo- 
dum  ille  tyrannizavit,  ex  quo  civitas  illadestructa 
fuit.  Hoc  autem  non  contingeret  in  statu  popu- 
lari  et  optimatum  bene  mixto.  Quare  manifes- 
tum  est  quod  status  optimatum  mixlus  ex  hoc 
corrumpitur  quod  divites  plus  recipiunt  quam 
pauperes. 

Deinde  cum  dicit  «  maxime  autem  » 
Declarat  propter  quam  causam  latent  transmu- 
tationes  status  optimatum  et  reipublicae.  Et  primo 
pouit  rationes.  Secundo  manifestat  per  exem- 
plum,  ibi,  «  Accidit  autem  hoc.  »  In  primadicit, 
quod  transmutationes  status  optimatum,  vel  ipsi 


statua  uptiiiiatuiii,  cum   trunsmutantur  maximft 
htteut,  iiuiu  pdulutim  et  secundiiiii  inudica  cor- 
ium|titur ;  qiiud  tuit  iliituiii    prius,    ubi  dictuin 
liiit  de  cuiisd   Iruiismiildlioiiis  ciijunlibet    leipu- 
plica^  uiiiversaliter.  Trunsgressio  eiiiiu  ejus  quud 
est  modiciim  cuusa   est   trdiisiiiututiunis ;   quia 
qiiaudo  llt  traiisgressio   secuiiiliiiii   modicuni  ab 
eo  ijuod  exigiliir  ud   reinpublii  uiii,  quia  modi- 
citiii  est,  iion  curutur.  ItHiu  cuiii  tidiisgressio  se- 
cunduiu  uliud  mudicum  tit,  iiegligitur.  Sic  autem 
proiedendu  paulalim  pfrmitttiut  luajores  motus 
iiegligeiidu  i|iiuiisi|ue  muveaiit   lutam  rempubli- 
I  uiii     Sicut  eiiiiii  videnius   iii  uctibus    muralibus 
(|uud  uiiHs  aclus  iiicliuat  ad   coiisiniilem   actum 
etexercitiurn  iuducit  inclinationem  ad  consimiles 
actiis,  sic  est  iu  rebuspublicis  quod  quando  prw- 
termillitur  illud  (|iiod  est  necessuriuiii  ad  icmpu- 
blicdiu,  iste  defeclus  incliiiut  ad  consimilem   ac- 
tum.  Kt  sic  tundem    per  processum  continuum 
inducitur  tanta  inclinatiu  ad  conlrarium  reipu- 
blicji',  quod  coriiiiii|)itur.  (Juia  igitur  secuiidum 
modica  lit  ista  corruptio  et  paulutim,   non   up- 
paret. 
Deinde  cum  dicit  ■  accidit  autem  » 
.Manifestat  quod  dictum  est  per  exemplum.  Et 
dicit    qiiod  re^publica  Thuriorum  per  huiic  mo- 
dum  destructa  liiit,  iiaulatim  scilicet  et  sccundum 
mudica.  Nam  cum  ibi  esset  lex  quod  nullus  pos- 
set  tenere   jiruduram   nisi  per   (piinqtie  annos, 
contigil  quod  quidam   facti  fuerunt  bellicosi  et 
forles  et  benivoli  multitudini  depulata!  ad  custo- 
diam  :  coulemnentes  autem  utilitates  civitatis  et 
credentes  quod  possent  cum    muititudine   obti- 
nere  (piod  volebant,  conati  sunl  destruere  istam 
legem  et  suaserunt  multiludini  quod  iidem  pos- 
sent  tenere  ducatum  exercitus  per  totara  vilam. 
Consiiiarii  autem  principantes  habentes  potesta- 
tem  super  institutione  legum  et  destructione  cum 
moverentur  ad  contradicendum,  tinaliter  tamen 
persuasi  suntistud  concedere,  et  consideraverunt 
quod  circa  aiias  partes  reipublico;  de  cetero  ni- 
hil  immutarent.   Postmodum  conati  isti  fuerunt 
deslruere  aliam  legem,  et  persuaserunt  multitu- 
dini  cui  erant  benivoli.  Cum  autem  principantes 
velient  resistere,    non   potuerunt,    immo   totus 
ordo  reipubiicae  pauialim    fcl  secundum  modica 
corruptus    est    et   transmutatus   in   potentatum 
paucorum  et  dominium  eorum  qui  conati  fuerunt 
insolescere  a  republica  inexistente  prius  et  des- 
truere  ipsam. 
Deinde  cum  dicit  «  omnes  autem  » 
Concludit  quiddam  universale  quantum  ad  om- 
nes  respublicas.  Et  dicit,  quod  omnes  respublicee 
corrumpuntur  vel  ex  seipsis  propter  dissensio- 
nem    civium,    vel   ab   aliqua   causa   extrinseca. 
Quando  enim  est  respublica  contraria  exlra  vei 
prope  civitatem  vel  longe,  quae  potentiam  habet 
supra  civitatem  illam,  corrumpit  istam  propter 
contrarietatem.  l'num  enim  contrarium  natum 
est  dissolvere  aliud.  Sicut  accidit  apud  Athenien- 
ses  et  Lacedaemonios.   Cum   enim   Athenienses 
haberent  rempublicam  popularem,  ubique  des- 
truebant  statum  paucorum,  et  mutabant  in  sta- 
tum  popularem.  Et   Lacedaemonii   cum    statuai 
paucorumhaberentjubiquecorrumpebantstatum 
popuiarem,  et  mutabant   in  statum   paucoruni. 
Et  tunc  recapitulat  dicens,quod  unde  liunt  trans- 
mutationes  et  corruptiones  rerumpublicarumfere 
dictum  eit. 


LIHKIl  V. 


nn 


LKCTIO     VII. 


F)r  consrrvntionr  s/nlits  pii/m/dris,  //aiicoritni,  opfltnufitm,  rf  reijnthlirx. 


ANTIQrA. 

I>(>  xnlvatiuiio  nMlcn)  (■oiiiinniiilcr  (>t  Hiiigilliitiin 
iiiinis(Mijniti|iio  ixtliliu',  liiiliiliiin  (!sl  (liccrc. 

I'riiiui  i|iiiili>iii  if^iliir  |iiil(iiii,  iiiiod  sii|iii(l(>iii  liii- 
l)(.>iiiii!*  p(>r  (iiiii-  corriinipiinliir  poliliic,  liiiliciiins  (>l 
pcr  (iiiio  siilviiiiliir  (•onlrarioniiii  ciiiiii  contrnriii  siniil 
hicliva.  r.orriipUo  anlcin,  salvalioiii  ('untrariiiin. 

lu  hciKi  niilciu  lciiipcriitis  i|iii(lciii  i^iliir  poliliis, 
sicnt  nliiul  nliiiiiid  oporlct  ohscrvarc,  iit  iiiliil  piic- 
varicciitur,  et  niaxinui  (iiunl  parviiiu  surpore,  liitcl 
eniiu  siiliiiilraiis  pricvnricalio ,  i-iciil  siilistaiilias 
parviin  cxp(>iisa>  coiisiiuimil  sivpc  fncta>.  l.atct  niitciii 
scditio  ipiia  nou  siuiiil  tota  lil  :  paralo^M/atnr  eiiiiii 
uuiiics  nl)  ipsis,  siciil  sopliistica  uratio  :  si  nuiiiii- 
(luodipic  pnrvnin,  ct  oiuiiiu.  Iloc  aiitciii  csl  (piidcin 
ul  sic,  est  aiiteiu,  ul  iioii  :  totiiiii  eiiiin  cl  omiiiii,iioii 
parvuui,  seil  cuinponitiir  ex  parvis.  1'iiaiii  (piidciii 
igitur  cusludiaui,  nd  lioc  priucipiuui  oportet  fa- 
cere. 

Deiude  non  credere  iis,  qui  sophisuiatis  gratia  ad 
uuiltiliidiueui  applicanlur  :  arguuutur  euiiu  ab 
operibus.  Qualia  auteai  diciuius  politiaruiu  sophis- 
uialn,  prius  dictum  est. 


Adhuc  nuteui  videre,  quia  quiedaiu  uianent  uon 
soluiu  aristocralise,  sed  oiigarchiae  ;  non  propterea, 
quod  tiruire  suut  politiix? ;  sed  quia  beue  utunlur  ii, 
qui  iu  priucipatibus  fiunt,  et  iis  qua?  exlra  iioliliani, 
et  iis  quM  in  politeuiuate,  non  injusta  facieutes  iu 
eos  quidem  qui  uou  participanl,  et  iulruducendo 
principales  eorum  ipsornm  iu  politiam,  et  amalores 
quidein  honoris  nou  iujuriando  in  inhonoralioue,  et 
uuillos  iu  hicro  ;  ad  se  ipsos  autein,  et  ad  principau- 
tes  iu  utendo  invicem  demotice.  Quod  euini  in  mul- 
tiludiue  quoeruut  rpquale  qui  demotici,  hoc  in  simi- 
libus,  uou  solum  justuui,  sed  expediens  est. 


Propter  ciuod  si  phires  sint  in  politeumate,  multa 
expediunt  aemoticorum  lege  statutorum  ;  velut  sex 
mensium  principatus  esse ;  ut  omnes,  qui  similes, 
participent.  Est  enim  sicut  demus  jam  cjui  similes. 
Propter  quod,  et  in  iis  fiunt  demagogi  ssepe,  sicut 
dictum  est  prius.  Deinde  minus  in  potentatus  inci- 
dunt  oligarchiiie  et  aristocratise  :  non  enim  similiter 
facile  malignari  pauco  tempore  priucipantes,  et 
multo.  Quoniam  propter  hoc  in  oUgarchiis  et  demo- 
cratiis  fiunt  tyraunitles.  Aut  enim  qui  maximi  in 
utraque  proeferuutur  tyrannide,  ii  quiiiem  demagogi, 
ii  autem  potentes ;  aut  qui  quando  maximos  habeut 
principatus  multo  tempore  principantur. 

Salvantur  autem  politise  non  solum  propter  longe 
esse  a  corrumpeutibus,  sedaliquando,  et  quia  prope  : 
timentes  enim  per  manus  habeut  magis  politiam. 
Quare  oportet  eos,  qui  de  politia  sollicilantur,  timo- 
res  prseparare,  ut  conservent,  et  nou  dissolvant  : 
quemadmodum  nocturnam  custodiam  politise  ob- 
servationem,  et  qnod  longe,  propter  facere. 

Adhuc  insigniuni  contentiones  et  seditiones,  et 
per  leges  oportet  tentare  cavere,  et  eos,  qui  extra 
contentionem  sunt  antequam  comprehendantur  et 
ipsi ;  tamquam  quod  in  principio  sit  malum  cognos- 
cere,  sit  non  cujuscumque,  sed  politici  viri. 


De  coiis(>rvnti()iie  »oqnilnr  iit  ipiiiin  iii  (/ciicnr  liim 
Bcpariiliiii  iiiiiu8ciijiiKqiie  reipublirii-  (liciiiniH.  i'ri- 
niuiii  igilur  jierspu  iiuiii  est,  si  oa  (|iiu>  hiiiiI  |>«:riii- 
ciosa  reipublii'i(>  tciicaniiiH,  ea  i|iioipii!  nobiH  eHHe 
tiotn,  (|ii.ii  ituiit  liiH  Haliitaria.  Cuiitrariiiriiiii  eiiim 
elVectuH  est  coiitrnriiis.  Inleritini  aiitcni  Baliiti  cou- 
Irarins  est.  lu  rclnispubliciH  igitur  beiie  tciinicrnli^ 
ipiiiin  videiKlnm  tiit,  ni  (|iii(l  aliud,  iie  qiiiil  civen 
prirlcr  iiistilnta  et  legc*  fnciaiit;  uiiii  mn.xiine  ca- 
vcndiiiii  ue  ri>s  parvii-  iicgligniitur. 

Obrcpil  eiiiiu  violiindoriiin  iiiHtitiitoriini  civitnlis 
coiisucliulo  :  veliit  racullales  rei  faiiiilinris  pnrvi 
siiuiptus  e.\liniiriunl,  si  sa^jie  fiaut.  Non  np|.arel  uu- 
tciii  innlatio,  ipiia  iion  siiniil  lil  uiiiversa  :  decipitur 
ciiiiii  nb  iis  rebiis  ineiis  ;  (■ujiisiiiodi  est  sophislica 
ratio  :  si  niiuiiiquidque  itarvuni  est,  ergo  et  ouiiiia. 
Hoc  auteiii  est  (piodaminodo  verum,  quodamiiiodo 
secus.  Totum  eiiiiu  et  oiiiiiia  iion  sunl  res  parvffi, 
sed  ex  parvis  coniponuntur.  Huic  igitur  priucipio 
statiin  opponenda  cautio  est.  Deiude  ne  tides  habea- 
tur  commentis  calide  ad  populum  circumveuiendum 
excogitatis,  quipiie  quse  rebus  ipsis  convinciintur. 
QuiE  aulem  comuienta  et  sophismata  rerumpublica- 
rum  dicanuis,  supra  declaralum  est. 

Licet  aiitem  animadvertere,  nonnuUas  non  soluin 
arislocratias,  verum  etiaiu  oligarchias  salvas  ma- 
nere,  uon  quod  stabiles  et  tutaj  sint  respublicae,  sed 
quoniam  ii  qui  raagistratus  obtinent,  recte  segeruiit 
tum  adversus  eos  qui  sunt  extra  reipublicae  adminis- 
trationem,  tum  adversus  socios  reipublicaj  adminis- 
trandiE,  duui  eos,  quibuscum  respublica  non  com- 
muuicalur,  injuria  non  afticiunt,  et  ipsorum  prima- 
rios  ad  reipublic«  administralionem  advocant  :  nec 
nmbitiosos  honore,  nec  uuillitudinem  quaestu  de- 
fraudant;  ipsi  vero  qui  rempubhcam  gerunt,  inter  se 
populariler  tractant.  Quam  eniui  aequalitatem  popu- 
lares  iu  nuiUiludine  qusrunt,  hanc  similes  inter  se 
tenere  non  modo  justum  est,  sed  etiam  utile. 

Quocirca  si  plures  rempublicam  administrent, 
multa  instituta  popularia  suut  utilia;  (exempli  gra- 
tia,  ut  semestres  sint  magistratu?  ;)  ut  cum  omnibus 
qui  similes  suut  communicentur.  Similes  enim  jam 
iustar  populi  sunt.  Quo  fit  ut  saepe  demagogi  inter 
hos  existant,  ut  ante  dictum  est.  Deinde  hoc  pacto 
minus  in  dynastias  oligarchiae  et  aristocratiae  trans- 
eunt.  Non  enim.  similis  est  occasio  male  agendi,  si 
brevi  tempore,ac  si  diuturnis  magistratibus  praesint. 
Nam  propterea  oligarchiis  et  democratiis  tyrannides 
exsistunt  :  aut  enim  qui  sunt  in  utraque  "republica 
maximi.  in  altera  demagogi,  in  altera  dynastae ;  tua 
qui  maximos  magistratus  gerunt,  quum  diu  impe- 
rium  obtinent,  tyrannidem  invadunt. 

Servantur  autem  reipublicae  administrandae  formae, 
non  solum  quum  procul  absunt  ab  iis  quae  perniciem 
atferunt,  verum  etiam  interdum,  quia  prope  sunt. 
Dum  metuunt  enim,  statum  reipublicae  accuratius 
in  manibus  tenent.  Itaque  oportet  eos  quibus  rei- 
publicae  status  cordi  est,  terrores  quosdam  civibus 
injicere,  nt  vigilantiores  sint,  nec  reipublicae  custo- 
diam  tamquam  excubias  remittant,  et  pericula  quae 
procul  absunt,  velut  impendentia  denuutiare.  Prae- 
terea  ne  contentiones  ac  discordiae  inter  optimates 
oriantur,  per  leges  oportet  cavere,  et  eorum  qui  a 
contentioue  sunt  alieni,  priusquam  eodem  malo 
implicentnr,  occupare  ac  praemunire.  Nam  malum  a 
priucipio  oriens  agnoscere,  non  est  cujusvis  homi- 
nis,  sed  politica  intelligenlia  praediti. 


.uib 


i'Hi.iTi(:om'M, 


AU  e<iUj  iiii' 

lliillilllullclli    ' 


>l 


I.  MllUlllilla, 

.  .    ,  .    i;  M  Kllll   hll- 

I:  iiiuiiiB    11  iieiii,    i'iiiiaiiler<ire 

<i'i  pi  .in-i  11-11 1    lii  i|iiitiii.t>  iiiii'i<><    ■|iii<leui  i:u  ilaUliiis 


liuuoraulur  aecMUiluui   miiiuui,  cei  uikIuui  tioc  teui- 

|iUa   :  111    ui 

ijueiiiiiiiui 


|iua  :  111  uiujunliua    aiiteiu   iier   trieiiuiiiui    tiul  i|uiii- 
el    *l    alL    uiulll|ilex     vel    BiiliuiiiUl|ile\ 


■  luu  tiiii'  hit^Miiit   |iuli- 

ui    «9t    tii  .  '  rt!    vel  reiiiit- 

ttifu    .     al>{Ulilelu    u\<C'laiil,     liili-inlciiteri     reiUlUillllii 

uiultiiilictttiuueui ;  ai  ttiiteiii  ileluidut,  reuiitteiiled,  el 

uiiuureui  fucitiultiii  huuurtiliuueui. 

Uli)(Arctiii«  eiiiui  et  |iolit.'u  iiou  fticieutilju«  i|uiileui 
»i-  )*<'  <|uideui  uh^iircliiaui,  hic  uuteui  |ioteututuui 
I.  iit.  Itlu  auleui  luudu  ex  pulitia  quiileiu  ile- 

1111«  laiiiui,  ux.  uliK>iri.hia   auteiu    (luliUuui   vel   de- 

IIIIIUI. 

UiHuuiuue  nutem  et  iu  denioeratia  eX  iu  olit,'nrchia, 
et  iu  luuiiurcliiu,  et  iii  oiiiui  pulitia,  ueque  i  reiscen; 
vttlde  luiilliiiu  |ira<ter  riiiiiuieuburutiuueui,  >sed  iutt(,'iii 
teiitare  |iurvu>i  et  iiuilti  teiiipunii  dure  huuure^  i|uaui 
hreviter  iiiii^iios.  Corruiu|iiiiitur  eiiiiu  ;  et  iiuu  oui- 
uia  viri  lerre  buuuiii  furtuuuiii  :  hi  uuteiu  uou,uei|iie 
cuiu  Biiuiil  uiultos  tutud  dederiat,  auferre  ruriiU8  «i- 
luul  tulua,  seil  {^radtttiui. 

Et  iiiu.xiiiie  iiuideiii  teuture  let^ihus  aUi  urdiuare, 
iit  nulluui  tiut  uiiiltuiu  excedeus  puteutia,  ueque 
iiuiicuniui  uei|ue  [lecuuiuruui  :  86  auteui  nou,  ae- 
•luedtruta!)  fucere  Btutionea  ipduruiu. 

Ouuuiaiu  auteui  et  prupter  proprias  vitas  insoled- 
cuut,  opurtet  facere  principutum  ({uemdam  qui  cuu- 
Hideret  viveutes  iiocive  au  pulitiuiu,  iii  deuiocrutia 
i|uidem  ad  democraliuiu,  iu  oli^urchia  atitem  nd 
uligurchiuui  :  dimililer  aulem  et  in  uiiaiiua<iue  aliu- 
ruiu  pulitiunim. 

Et  i|uod  jticuudum  autem  civitatis  sigillutim  ob- 
aervare  [iropler  ea^silem  caiisas  :  hiijus  aittem  reiiie- 
diuui  sti[)er  opjiosilis  parlihus  tirtiiiire  iiclioiie.s  et 
priacipalus.  Dico  aiitem  op[iijui  e|iiii  hes  uiultitudi- 
ui,  egenos  auteui  opuleuti:',  et  teulare  comuiiscere 
egeuurum  multitudiuem,  et  eum  (|U(e  divitum,  vel 
(juod  inedium  atij^ere.  Hoc  enim  dissulvit  eas  qiia; 
propter  in.Tiiualitatem  sediliones. 

.Ma.xiiuum  auteui  et  in  omni  polilia  ct  legibus,  et 
alia  provisione  sic  ordinari,  ut  uou  sit  priucipatus 
lucrari. 

Hoc  autem  maxime  in  oligarchiis  oportet  servare  : 
non  euim  sic  iudiguantur  coercili  al»  eo,  quod  est 
principnri,  rnulti.  Iiumo  gaudent,  si  quis  siuil  circa 
propria  vacare.  (Juare  si  putaverint  priuci[)autes  fu- 
rari  commuuia,  tuuc  ambo  coutristantur,  scilicet 
honorihus  non  participare,  et  lucris. 

Siugulariter  autem  continptit  simul  esse  democra- 
tiam  et  aristocratiam  si  hoc  iustiluerit  aliquis  :  con- 
tiugit  eniin  et  iosigues  et  multiludiiiem  utrosque 
habere  quae  voluut.  Licere  ([uidem  enim  scilicet  om- 
nibus  pnncipari,  democraticum.  lusigues  autem  esse 
in  principatibus,  aristocraticum.  Hoc  autem  erit 
cum  non  sit  luciari  priucipatibus.  Egeni  enim  non 
voleut  principari,  eo  (^uod  nuUum  sit  lucrum,  sed 
circa  propria  esse  magi.s ;  opulenti  autem  poteruut, 
propter  nuUo  communium  indigere. 

Quare  accidel  egeuis  quideiu  lieri  opuleutos  prop- 
ter  immorari  circa  opera,  insignibus  autem,  nou 
subjici  quibuscumque. 

Et  ut  nou  furenlur  quae  communia,  traditio  fiat 
pecuniarum  priBseutibus  omnibus  civibus,  el  res- 
cripta  penes  fraternitates  et  contubernia,  et  tribus 
reponantur.  Ejus  aatem  quod  e?t  sine  lucro  priuci- 
pari  oportet  esse  honores  lege  statutos,  iege  appro- 
batis. 

Oportet  aulem  in  democratiis  qnidem  opulentis 
parcere  non  solum  in  non  faciendo  possessiones 
seque  partiales,  sed  ueque  frucius  :  quod  in  quibus- 
dam  politianim  latet  factum.  Melius  autem  et  pro- 
hibere  volentes  obl^itiones  facere  sumptuosas  qui- 
dem  non  utiles,  pula  chorigias  quidem,  et  lampa- 
darchias  et  quaecumque  aliae  tales. 


Advereiu  eaiii  uuteiii  iiiutiitiuueiu,  qiiu;  |irii|itei- 
ceiiaub  ex  uli|{ui'chia  et  politiu  lieri  tiulet,  tum,  t|uuiu 
liiiiiielitlhiu  quiileiii  liiideiii  ceuiiiliilii  ud  liuiiureii  oh- 
tiueiiduo  |iriidiuitid  uiigetiir  res  iitiiiiiiiuiiH,  iitilu  etit 
leiisuA  i.uuiiiiuuit)  t>eii  [iiihliiu  iiiaguiludiiieui  cuiii 
[ifdbtflritu  ceusu  euuferre,  iii  iis  i|tii(leui  rivitatibui), 
lu  quihuH  quotuuuis  civen  ceiit<eiiltir,  quotuiiuis;  iu 
lUttjurilius  veru  tertiu  uiit  i|iiiiito  i|iioi|ue  uiiiio  :  et 
bI  ceiittu*  uiullib  [lariihiia  utit  iiiujor  fiieril  aut  lui- 
iiur,  qiiuui  ei>  teiiijiure,  ijiiiiiu  riiliu  iiuisim  ud  ca[ie8- 
neiiduiii  reiiqiuliliraiii  fiiit  iUKtilutu,  le«eiii  ferri,  i|uh 
reiisun  vel  uugeutur  vel  luiiuiutur  :  aiigeutur,  si 
[iroiaeuii  cciiKiib  uuliquiiiii  bu[ieret;  iiiiutiutur,  si 
ileireverit,  pro  ratioue  factd)  acce»«ioni«  ttiit  dece»- 

i-lulilri. 

Nuiii  hoc  [irii-teriuisiio,  iu  oliganhiiu  et  iiolitiisac- 
cidet  ut  hic  quideiu  oligurchia,  illic  vero  dyiiiibtlu 
uiiacutur ;  ultero  vero  luodo  eveiiit  ut  ex  [lolitia  de- 
luucrutiu,  ex  uligurchiu  politiu  aul  (ieiuocrutia  liat. 
Coiuuiuue  utiteiu  |irujce|ituiii  eist  et  iu  deuiocrutia  et 
iii  oligurcliiu  [et  iii  uioiiiirchiuj  et  iii  oiuiii  deuiijue 
ri;[iiihlicii,  iie  qiiem  uii^uiiiit  iiltru  couiiiieiiriuui,  bod 
ciireiit  iit  [lurvos  et  eoddeiii  (liiiltiriiuH  [lutius  i|uuiii 
brevcd  et  uiuguuM  defcruiit.  iJe^iruvuuttir  eiiiiii  hirt 
civeb  :  uec  cujusvis  liuiiiiiiiH  t;»l  secuiiiluiu  furtiiiium 
lerre.  Quod  bI  uliter  fuctiiui  mI,  iie,  qiiiiui  iiiiiltos 
siuiiil  hoiiores  iu  iiuuiu  filii|ueui  elTuderiut,  euitdeiit 
hiiiiul  uuferuiit,  ned  |iuiiliiliiii. 

Ab  [iriiuuui  ouiuium  inugua  cura  legihuH  est  pro- 
videiidum,  ue  quis  uiuguopere  vel  clieiitelis  et  aini- 
citiis  vel  u[iihiis  poteutior  liat  :  bIu  aliter  evenerit, 
eoa  legatioue  e  civitute  sumiuovere.  Qiiouinm  auleni 
etium  per  viluui  [irivutam  res  uovas  moliuntur,  iiin- 
gistrtttum  iu  urhe  coiislituere  o[iorlet,  <jui  eos  ob- 
servet,  quorum  vita  u  reipiibliciB  rationibus  ahhor- 
leat,  iJemocratiai  iu  deiuucratiu,  oligurchice  iii  oli- 
giirchiu  :  et  in  ceteris  rebuspublicis  eodem  iiiodo. 
'ruiii  [lurtem  civitatis  mutatis  vic.ihiis  prosperitate 
vitii;  vigeuteiu  cfivere  pro[)ter  easdem  causas.  Cujua 
iiiiili  [iriuiiiiii  reiiiediuiii  est,  partibus  civitatis  coii- 
irariis  reruiii  agendarum  curum  el  magistratus  tra- 
dere  :  dicoaulem  coiilrarios  esse  viros  [irobos  vulgo, 
Ci^enles  locupletibu.s.  Uciude  curauduiii  ut  egeutium 
iiiiillitudo  cuiu  lociipletibus  misceatur,  vel  inediu 
[lars  augeatur.  HiEc  enim  dirimit  seditiones  ex  iuaf- 
([iialitate  orientes. 

Sed  caput  est  in  omni  republica,  ut  legibus  el  re- 
liqiia  institutioue  civitatis  domestica  provisum  sit, 
ue  qua  facultas  qusestus  faciendi  magistratus  relin- 
(juatur.  Attjue  hoc  maxime  in  oligarchiis  observau- 
iliim  est.  Non  enim  tam  moleste  fert  multitudo  se 
iiiagistratibu.^  gerendis  excludil ;  quin  lcetatur  potius, 
>i  suis  rebus  vucure  perinitlat''r,  qiiam  si  putet  eos 
([111  reipublicae  praesuut,  reuipublicam  (iepeculari 
et  cuuipilare.  Tunc  enim  utruinque  ei  moIe?tuin 
est,  quod  neque  honorum  neque  lucrorum  parti- 
ceps  sit. 

Uno  autem  modo  contingere  potest  ut  sit  demo- 
cralia  simul  et  aristocratia,  si  quis  hoc  efticere  ac 
praestare  possit;  fieri  enim  potest  ut  et  uobiles  et 
uiultitudo  quod  volututriqne  habeant.  Omnihus  enim 
licere  reipublicae  praeesse  et  gerere  magistratus,  po- 
pulare  est;  uobilibus  vero  magistratus  mandari, 
aristocratiae  proprium  est.  Hoc  autem  erit,  quum  ex 
magistratibus  quaestum  facere  non  licebit.  Egentes 
enim  magistr.itus  gerere  nolent,  eo  quod  nullum  ex 
iis  quaesluin  facere  licet;  sed  negotiis  domeslicis  in- 
servire  malent.  Poteruul  auteui  locupletes,  quia 
uulla  pecunia  publica  praeter  domesticam  egent.  Ita 
fiet  ut  egentes  quidem  operibus  vacantes  ditescant, 
nobiles  vero  non  siut  iuiperio  vulgarium  hoiuiuum 
subjecti. 

Ut  ne  igitur  aerarium  compiletur,  pecunia  publica 
tradatur  prfEsentibus  civibus  omuibus,  et  rationuui 
exemiila  per  curias  et  cenlurias  et  tribus  deponan- 
tur.  Ut  autem  sine  quaestu  gerantur  magistratus,  iis 
quorum  fides  et  industria  fuerit  probata  et  spectata, 
honores  oportet  lege  lata  esse  decretos.  Jam  vero  iu 
democratiis  quideiu  locupletibus  parenduni  est  nou 
solum  eorum  fundis  et  praediis,  sed  e:iain  fructibus 
non  dividendis  viritim  ;  quod  in  nonnulUs  rebus[iu- 
blicis  occulta  aliqua  fit  ratioue.  Quiu    couli-a  salius 


.IHKIl   V. 


:i«n 


lii  iili(<iir('liiii  iiiilnni  rKi'iiiii  iiiii  liiii-iK  iiiniiii  iiiiil- 
Imiii,  i<I  |iriiii'i|iiilii'^  II  i|iiiliiM  i'i>rii|iliiiii<M  iiH  inliiiciit 
nl  Hii|iiirt  (i|iiiloiiliiriiin  liijiiiiiiliM  IiiitiI  iHtiM,  inujik- 
ros  iiiiTiipatiiiiHtM  itKHii,  i|iiiuii  hI    Hilin|miit.  Kl  liirmli 

tattM     nHII     HOtMllllllllll     lllllllllllMII      KHHK,    Hl<ll    MKCIIIIillllll 

KiMiiiM,  iiiii|iiii  |iliin'rt  i|imiii  iiiiuiii  i<iiinili<iii  li.i<ri<ili- 
liu'0  :  nic  i(iiiin  iili<|iit<  ii>i|iiitliiir((rt  itiilmliinliiK  i<riiiil, 
t<l  of(uiuirniii  mIii|iii<  jiliirK.H  uiI  iiliiiniliintiuin  |iorliii- 
Kiiiit. 

K\|ioilit  uiili<in  i<t  in  ili^iniicniliu  rl  in  oliKHrcliiii 
aliornni,  V(<l  .i'i|iiiililiil(<iii,  vcl  iiiH.^tcHsioiioni  iliiro  iM 
(|iii  unniirt  cdnininnicuiil  |ii)llliu  liuc ;  iii  (loitKicraliu 
iiniilein  opiilonli!!,  in  (ili^arcliiit  itntoin  t<KoiiiK;ox- 
copto,  (|niciini([tio  priucipalns  snitl  (loniiiii  poliliu'. 
Iloc  unloiii  ii8  (|iii  o.\  |)olilia  c.oininittoro  Moli^t  vcl 
plnrilnis. 

Triu  itnloin  (iinrdnin  oportcl  liali(>ro  fntnroi  jirin- 
oipari  pi'in('ipalt<s  priin-ipaliis  :  priiiio  (|niiloin  aiii<i- 
r(<in  a<l  consistciitoin  puliliuni,  (loiiiilo  piiloiitiitin 
inuxiinonini  opcrnin  principutns,  lorlio  anlciii  vir 
Inloin  ot  juslitiain  in  iinai|iia(|iio  politia  t;uin  i|na<  ii<l 
puliliaiu  :  si  oiiiiit  noit  iilciu  justniu  sccnnduiu 
ouinos  polilius,  ueousso  el  juiHtiUH)  esnse  diHereu- 
tias. 

ilaliol  auloiu  (Inliitationoui  (inando  uon  nccideril 
li;oc  oninia  cin-a  onnidoiu,  (|iioiU(ido  oiiorlot  racoro 
divisioncin  :  pitta  si  uiilitiiris  (iitiduiu  aliijuis  ruorit, 
U0(|uaui  auloiu,  ol  uou  politiiu  uiuicus;  nlius  aiiloin 
juslus  et  amicus,  qualiler  o()orlet  lieri  electioucni. 

Videtur  niiteui  (juod  oportet  respicere  nd  duo  : 
(juo  plus  pnrlicipaut  oiunes,  ct  quo  luiuns  :  proptor 
([uod  iu  luilitia  (|uidoui  ad  expericutiaiu  inufiis  vir- 
tute  :  uunus  euiiu  uiilitia  i^articipant,  epiichia  aii- 
tein  plus.  lu  cnst()dia  aiiteiu  ot  cainerali(jue  conlra- 
riiiin  :  uiupliori  eniui  virtule  indij^et  (luaiu  (|ualeiu 
iniilli  lialicul.  Scieulia  aulciu  couunuuis  oniui- 
bus. 

Dubitabit  anleui  utiiiue  ali(|uis  si  potentia 
cxisteril  polilia\  et  aiuor,  (luid  opns  cst  virtule.' 
racinut  eniin,  (pur  cxpediuiit.  per  ipsa  ilno. 

Aut  quia  contiugit  eos  (pii  luuc  duo  Itabeut  incou- 
tineutes  csse,  quare  (lueiuadtuodum,  ct  ipsis  uou 
servinut  scicules,  et  aiuantes  ipsas,  sic  et  ad  com- 
munc  nihil  prohibet  quostlaui  se  habere. 


Simpliciter     aulem    qurecnmque   in    legibus,    nt' 
couferentia  dicimus  politiis,  omnia  haec  salvant  po- 
litias. 

Et  quod  siEpe  dictuni  est  maximum  elemenlnm, 
nt  valeutior  sit  mullitudo  quae  vult  politiam  quaui 
qucB  nou  vult. 

Praeter  autem  omnia  hnec,  oportet  non  latere 
quod  ulique  latet  transgrcssas  politias  quod  luc- 
dium. 

Mulla  euiiu  eorum  quer  videutur  demotica  sol- 
vuut  democratias  et  oligarcliicorum  oligarchias.  Qni 
anteiu  pulant  hauc  esse  uuam  virtntem,  trahunt  ad 
excessum,  iguoranles  (juemadmodum  uaris  esttraus- 
gressa  quiilcai  recliludinem  eam  qmc  pulcherrima 
ad  aquilinum  vel  simum,  sed  tameu  adhuc  pnlchra 
et  gratiam  habeus  ad  aspectumj  uou  tameu  si  iu- 
tendat  aliqnis  adhuc  magis  ad  excessum  :  primo 
quidem  abjiciet  mediocrilatem  parlis,  fiualiter  antem 
ita  quod  neque  narem  faciet  apparere  proptcr  ex- 
cellentiam  et  defeclum  coutrariornm.  Eodem  autem 
modo  habet  et  de  ariis  partibus.  Accidit  itaque  Iioc 
et  circa  alias  pohtias.  Eteuim  oligarchiam  et  demo- 
cratiam  esl,  ut  habetur  sufticieuter  uon  ex  e.xis- 
tente  optimo  ordiue  :  si  autem  aliqnis  inteu- 
dat  magis  ulramque  ipsarum,  primo  quidem  de- 
teriorem  fa(.iel  politiam,  laudem  autcm  ueque  poli- 
tiam. 

Propter  hoc  oportet  non  ignorare  legislatorem  et 
politicum  qualia  salvant  demoticum  et  qualia  cor- 
rumpuut  democratiam   et  qualia  oligarchiam  ;  neu- 


tiitt  vtiliKM  pritliititiro,  (jiil  iitiii  iiriiriiiiilniii  if<  '< r  i 

Niiiii|iliio«a  iil  iiiiililiit,  iil  miiil  liiiliirniii  *■  i  i, 

clKiri,  litinpailutii  ciiriuiiiliint  cnrn,  nl  *i  qiiir  hm  i  un 
jiiitiitiidi  Npiicliicnln. 

Iii  iiliKanliia  viini  )i^onliiiiii  iiiaxiiiin  ciira  lnilioniln 
iMt,  inuKl^druliiit  qiiir^Uiiiiiii  iiiiiiiiliiiidi  ■iiiil  :  ol  ^ra- 
vlnro  piiniit  iiuncitniilnin,  «i  iinit  liiciipliiliiiin  iiiiiipi- 
riliiiit,  i|iiaiii  Ni  i|nM  Ipitiiruiii  ciiiitiinifli  tin  inliTal  ; 
II  liirroililiiltiii  noii  diiiiiitioni),  Hoiljiiif  ciiKiiuliuniit 
a  I  Inoroiloit  ilt<litMit  porvoniro,  ni!i|in)  a<l  fiiinloiii  iinn 
plnroit  liii-ri)ililalt<it.  .Sic  oniiii  oriiiil  iiihkim  'i'i|nnlia 
p  tliiiiiiiiiiit,  ol  plnroit  ugonloH  piMitnnl  lorupli-toit  ova- 
iliiro. 

1'tilo  nnloiii  okI  i|iinin  iii  doinocrnlin  tiiin  iii  dli- 
gitrcliia,  iiit  qiii  roipiililicii'  iiiliniiiiitratiiiiiix  iiiiiiiin 
Hiiut  purlic.ipoit,  nlturiiin  rorniii  niit  iKqnulilntciii  niit 
|ii'iiiint  iiurlo^t  ilnro,  iii  doiiKicratta  lociiplotibiM,  in 
oligurclnn  i<gt!itliliiirt  :  vt-ruiiilnnioii  (iiiinin  iin|iuriH, 
iii  qnilius  toliiH  roipiibliciu  cdiiHi.^tit  |iolcrttiH,  Iiidi: 
s  di.-t  iirt,  nnl  plnribiis  o\  iirt  iii  qniiriiiii  iiiaiiu  Uiit  ro*- 
pnlilicK,  ('(iinniiltiu'!;. 

Trin  nnluiii  (lolioiil  liubere  ii  qiii  siimmo»  inai^iii- 
tiutns  gestnri  suiit  :  priinnin  iii  pra'sonloiii  roipu- 
liiic.c  statnin  lionivulontiunt  ;  deludo  ojiis  inuKi.ttra- 
liis,  qnont  gornnl,  iniinoriini  oboundiiruin  facnltn- 
loin  niaxiiiKini  :  torlio  lnc.o  virtntein  t;l  jiistiliaiii  in 
nnaipiaqne  rep  iblica  cnju^qiic  rciiiublicie  rutioni  ac 
contuiodatnnt.  Naiii  si  iion  idciit  jiis  est  iii  oinnibiirt 
reipublica!  formis,  justitiii  (|uoi|uo  diirornt  necesrte 
est.  liab(!t  anlciu  rcs  diibitationeiu,  (|imuilo  liu>c  oiu- 
nia  iii  codcm  uon  coucurrnut,  qnn  rutioiie  sil  electio 
facionda ;  vcrbi  gratiu,  si  (|uis  ud  rein  militnrem  ad- 
ininistriiuditm  aptiis  sit,  sed  im|irobus  atqiie  ergn 
renipnhlicam  aiiiiuo,  rei  laiucn  militaris  iniperitus, 
([uoiuodo  facicudii  sit  electio. 

l)uo  igitur  videntnr  esse  intuenda  :  ciijus  rei  so- 
leaut  esse  outucs  homines  magis  participcs,  et  ciijus 
iiiinus.  Qiiiirc  in  im|)cralore  (leligendo  peritia  usus- 
i|ue  rei  militaris  [lotius  (|uaiu  virtus  s[icctari  debet  : 
riiriores  euiiu  exsistuut  boni  impcratores,  ((uaiu  viri 
iioni.  lu  ciistodia  vero  el  (|uaestura,  contrariniu  : 
niiijorcm  euim  virtnlom  requirunt.  quam  ([ua  vnlgus 
hoiniuum  [)r;edilum  est.  Scientia  vero  omnium  coiu- 
iiinuis  est.  Scd  ([ua;rat  ali([uis,  si  su[ipetat  alicni 
mnueris  obenndi  facnllas,  et  stndium  reijiublica;, 
(|uid  opns  est  virtute?  Iiis  euim  duobns  instructus, 
fiicict  ([UiB  sunt  e  republica.  Au  quia  eveuire  [lotest, 
ut  ([ui  luec  duo  habcnt,  sint  inconlinenles'?  Itaqiie 
([ucmadmoduiu  ((uidam,  ([uaiuvis  sciant  et  se  ipsos 
ameul,  sibi  tameu  nou  consulunt,  ila  fieri  polesl 
ut  co(Jem  modo  nounulli  erga  rempublicam  siut 
auimati. 

Ceterum  universe  quse  legibus  sancita,  reipublica; 
commoda  esse  dicimus,  Iiis  omnibus  respublica? 
couservautur.  Scil  quotl  sa?[)e  dictum  est,  ca[)Ut  est 
[irovidere  nt  mnltitndo,  qiia;  preesenti  statii  reipu- 
blicaB  couteula  est,  poteutior  sit  (]uam  diversa.  Sed 
priEter  hijec  omnia  non  est  iguorandum  medium 
illud,  quod  nuuc  ignorant  eae  respublicae,  quae  a 
recto  detlexeruut.  .^lnlta  enim  quae  popularia  videii- 
tur,  democratias  labefactaut;  luultaque  quai  suut 
oIigarchiii>  consentauea,  oligarchias. 

Qni  vero  Itanc  unam  virtnlem  esse  existimant,  hi 
ad  excessum  trahunt.  magno  scilicet  errore.  Quem- 
admodum  euim  uasus,  qui  a  pulcherrima  recti- 
tudine  iu  aduncnm  aut  simum  dellexit,  adhuc  tamen 
pulcher  est  et  visu  nou  iujucundus;  si  quis  autem 
immodice  producat,  priaium  mediocritatem  parlis 
sustulerit,  ad  extremum  eo  deducet,  ut  ue  speciem 
quidem  uasi  habeat  propter  excessum  et  defectum 
conlrariorum  :  eodemque  modo  de  ceteris  partibus 
corporis  se  res  habet.  Ita  igitur  iu  omuibus  rebus 
publicis  accidit. 

Eteuim  certo  quodam  modo  fieri  potest  ut  oligar- 
chia  et  democratia  siut  tolerabiles,  etiamsi  disces- 
seriut  ab  optimo  reipublicae  statn.  Quod  si  quis 
utramque  earnm  magis  intendat,  primum  quidera 
rempublicam  deteriorem  efficiet;  ad  extremum  vero, 
ut  uec  respublica  sit,  efficiet.  Quare  non  dehet  htec 
ignorare  scriptor  legum  et  vir  politicus,  quales  res 
populares  conservent,  qualesque  perdaut  democra- 
tiam;  eodemque  modo   quales   res   oligarchiie  cou- 


atiH 


1'ULITI(:U1U!M. 


t. 


fa.  U     Iii 
polllUUi 

ceMUUi  l«gklju»,  cutruuipuul  |>oliUaui. 


Imlli' 
Ul  tk- 


Feccaut  auleui  iu  deujucrittiiri  et  lu  olig(ircliii«.  Et 
i"  '"'v  M  ratii^  quideui  J«imaf<»Ki  ubi  uiuUitudu  du- 
I  .Miui,  duuiiuu*  eiiuu  faciiiiit  «u|ier  civitateui 

pii(jiiniuea  ruiu  divitil>u«  :  u|>orlet  auteiii  coiitraiiuiu 
•eujper  viiteii  dii  ere  pru  ilivititjiiit,  ia  uli({arcliiiii 
auteui    pro   |>u|>uli)  ••'  m.    Et    jurare    cuntru 

qiiaiii    iiiiin'    jiin-ui         .  .coe.    Nuuc    quideui   iu 

'1  '    l  :  et  |>u(iiilu  uialixiiu»  eru,  et  cuii- 

-      .  |iie  liatieliu   iiiuluiu  :   u|iorlet  aiitciu 

el   ci  -   el   ttiuiulare    coiitraniiiii    iiiDiuuaiilei» 

lu    jM  uit    i{uud     uuu    iiijudte    agdl    iu    (lupu- 

lum. 


Maiiuie  duleuj  uuiiiiuiii  dicturuuidd  periuuueiiduiii 
pulilian,  uuod  uunc  iiegliguut  ouiues,  scilicet  erii- 
diri  ad  pulitidis.  1'rurei'tiiii  euiui  iiullu:»  utilisiiiiiiaruiu 
leguui,  et  cuiiglurilicatdruui  ab  omnihuH  (lolitizauti 
liiu,  »i  uou  eruiit  ai»:iueti  et  eriiditi  iii  politid  :  »1- 
quidem  legen  demuticie,  deuioticuliter  :  i>i  auteiii 
uligdrcliicii^,  uligdrcliiculiter.  (Jiiud  ({uideui  oit  iu 
viru  iucuiitiiieutiu,  est  et  iu  civitale.  E.st  uuteui  eru- 
diri  dd  [loiitium  uou  hft;c  facere  ((uihus  gaudeut 
oligarchizHiite!),  et  democrutiam  voleiites;  8ed  qui- 
Lus  poteriuit,  ii  quidem  oligiirchizare,  ii  aulem  de- 
mocratizare,  uunc  uuteui  iu  uligarchiid  quiileiii  [iriu- 
cipautium  tilii  deliciantur;  qui  autem  egenuruni, 
tiuut  eiercitati  et  laboriosi.  Quare,  et  vuluut  magisj 
et  pOBSuul  iuauledcere. 


Iq  democratiia  autem,  quae  maxime  videntur  esse 
democraticae,  contrarium  couferentis  consistit.  Causa 
autem  hujus,  quia  male  detiniuQtquod  liherum.  Duo 
euim  suiit  quious  videtur  democratia  definita  esse; 
in  id,  quod  populum  esse  dominum,  el  lihertate. 
Quod  quidem  enim  juste,  sequale  videtur  esse  :  se- 
quale  autem  quodcumque  videatur  niultiludini,  hoc 
esse  dominans  :  liherum  autem  et  aequale  (inodcum- 
que  voluil  quis  facere.  Quare  vivere  in  lalibus  de- 
mocratiis  unusquisque  ut  vult,  et  ad  quod  abundat, 
ut  ait  Euripides. 

Hoc  autem  pravum  :  noQ  eoim  onortet  putare 
servitutem  esse  vivere  ad  politiam,  se(i  salutem.  Ex 
quibus  quidem  ergo  politiae  transmutantur  el  cor- 
rumpuntur,  et  per  qua;  salvanlur  et  permaneut,  ut 
simpliciter  est  uicere,  tot  sunt. 


veiiieutes,  oligarchiam.  .\eutra  enim  edruui  (loleBt 
aiue  locu(iletibu»  et  (ilehe  coiistare  iieque  (lerma- 
uere  :  oed  ({uum  huuurum  bit  u^quatiu,  ulia  res^iu- 
hlica  sit  htbc  uecehiie  etit.  Itaqiie  qui  [ulterutruiii 
(lartemj  legihuin  uiuduiu  eicedeutibua  evertuut,  ii 
reaiiublicdii  evertuut. 

l'eccaut  dutem  et  iu  demucratiis  et  ia  oligarchiit : 
iu  deiuucratii»  quideiii,  ubi  inultitiido  leguiii  dumina 
eut,  deuidgugi;  uaui  duui  locii|)l<;les  o(ipugiittiit,  ex 
uiia  duu»  civittttes  fdciuiit;  (luuiu  cuulrmiuiu  facere 
cuuveuiul,  ut  Beuqier  pru  (livitibus  dicere  videau- 
tur,  et  vicibsim  pru  (lupulu  iii  uligurcliiis,  qui  stu- 
deut  |)Uiicoruiii  duuiiiiulioui;  alqiie  lios  qiiuB  dixi 
oligirchiu;  fauturea,  jusjuruuduui  ej,  qiiud  uuuc  iu- 
niiit,  coiitniriuiu  jiirare.  Nuuc  euim  la  noiiuullis 
uligarchiis  itd  jiirttiit  :  «  iiiiuiicuB  ero  (ilebi ;  et  iu 
eaiii  (|uiilquid  mali  (loterumuliar  :  «  quuui  u^niusitum 
osteutaie  ttt((ue  siuiulare  coiiveniat,  ac  jurejuruiidu 
uuliaiu  60  iu  plebem  iujuriam  illaturua  profl- 
teri. 

Oiuuium  ttutem  eurum  quin  dicta  sunt,  ad  reruni- 
(luhlicarum  diuturiiitiitem  inaximiiui  eat  id  quod 
niiuc  ouiiies  uegliguut,  pueruruiii  neiiipe  educutiu 
rei(>uhlicit!  conseutaiiea.  Legum  euiiu  vel  utilissima- 
nim  et  ub  umnibiis  iu  republica  viventibuB  cumpro- 
huturum  uulluB  est  u.siis,  iiiBi  cives  eruut  eis  asHue- 
liu.ti  at((U(;  ttd  eas  erudili  iii  rei>uhlica,  si  quideui 
lcges  siiil  pu(>ulttrea,  (>o[)ulariter ;  iu  uligarchia  veru 
uligurchia;  coiiveuienler.  Nuiii  si  iu  siiigulos  ho- 
iiiiues  cadit  iucoutiueutia,  etiam  iu  civitalem  ca- 
dit. 

Kducari  autem  et  institui  convenienter  reipublicu;, 
nou  est  ea  facere,  ((uibus  delectttutur  jiauci  imperium 
obtiuentes,  aut  ii  ((uihus  deuiocratia  cordi  est ;  sed 
hoc,  ea  didicisse  et  agere  posse,  quibus  (joteruiit 
illi  oligarchiam  obtinere,  hi  in  democratia  vivere. 
Nunc  autem  iu  olij^archiis  eoruiu  qui  reipublicdi 
(iraesunt  liberi  deliciis  et  luxuria  diffluunt,  egen- 
tiuiu  vero  filii  exercitati  et  laboribus  durati  sunt. 
Itaque  eo  magis  et  vuluut  res  novas  mohri  et  pos- 
sunt. 

lu  democratiis  vero  iis  quae  maxime  (lopulares 
esse  videntur,  contrarium  atqiie  quod  reipuhlica; 
conducit,  iustitutum  est.  Hujus  rei  causa  est,  quod 
inale  definiunt  libertatem.  Duo  enim  sunt  quibus 
deniocralia  definiri  videtur  :  tum  eo,  ([uod  sumiua 
potestas  penes  majorem  partem  sit ;  tum  liberlate. 
Nam  quod  justum  esl,  id  videtui-  esse  sequum  : 
aequum  autem,  ut  quidquid  multitudini  visum  sit, 
id  ratum  sit;  liherum  autem  et  aequuin,  quidquid 
velis,  facere.  Itaque  vivit  unusquisque  iu  talibus  de- 
raocratiis  ut  vult,  et  quo  libido  trahit,  ut  ait  Euripi- 
des  :  quod  vitiosum  est.  Nam  vivere  convenieuter 
reipublicae,  non  servitus,  seu  salus  esse  putari  de- 
bet.  Haec  igitur  sunt,  universum  ut  loquar,  quibus 
mutanlur  respublicae,  et  quibus  intereuut,  et  quibus 
conservantur  et  permanent. 


Postquam  Philosophus  declaravit  causas  et  prin- 
cipia  corruptionis  et  transmutationis  rerumpubli- 
carumetinuniversali,etinparticuiari,detenninat 
in  universaii  et  in  particulari  causas  elementa 
per  quae  salvantur.  Etprimo  dat  intentum  suum. 
Secundo  prosequitur,  ibi,  •  Primo  quidem  igitur 
etc.  »  Est  autem  intelligendum  quod  in  dando 
elementa,  per  quae  salvantur  respublica,  non 
procedit  sicut  processit  superius  in  dando  causas 
destructionis  earum  :  quia  superius  primo  dedit 
causas  destruCtionis  et  transmutationis  rerumpu- 
blicarum  in  universali,  secundo  in  particulari  se- 
cundum  unamquamque  rempublicam  divisim. 
Sed  hic  sic  non  facit:  sed  simul  dat  elementa  per 
quae  salvatur  unaquaeque  respublica  in  eenerali 
et  in  particulari.  Dans  igitur  intentionem  suam 
dicit  quod  postquam  determinatum  est  de  cau- 
sis  et  principiis  transmutationis  uniuscujusque 
reipublicae  in  universali   et  particulari,    conse- 


quenter  determinandum  est  de  salvatione  unius- 
cujusque  reipublicae,  determinando  qua?  sunt 
elementa,  et  in  universali  et  in  particulari,  per 
quae  salvantur. 

Deinde  cum  dicit  ((  primo  quidem  » 
Prosequitur.  Et  dividitur  in  duas.In  priina  os- 
tendit  unde  possunt  accipi  elementa  per  qua^ 
salvantur  respublicae.  Secundo  accipit  ipsa,  ibi, 
«  In  bene  autem  temperatis  etc.  »  In  prima  dicit 
quod  primo  istud  manifestum  est,  quod  si  habe- 
mus,  quae  sunt  causae  et  principia  per  quae  cor- 
rumpunlur  respublicff",,  babemusquae  sunt  causa? 
et  principia  per  quae  salvantur.  Et  ratio  hujus 
est,  quia  contrariorum  conlraria  sunt  principia. 
Sed  corruptio  et  salvatio  sunt  contraria;  ergo 
habent  contraria  principia.  Si  ergo  habemus 
quae  sunt  principia  transmutationis  et  corruptio- 
nis  rerumpublicarum  habemus  quae  sunt  princi- 
pia  salvationis,  quonium  contrai'ia. 


IIIKU   V. 


;iu'j 


|li>iii(ln  (■iilii  (iicit  «  lii  1)0110  /iiiloiii  " 

Ai'(°i|ul  liii|ii-«iiiiiili  |ii'iiici|ii.i.  Kl  i'-«t  iiitclliKcri- 
(liiiii  (|iioil  ri'^|iiililii',i  iioji-it  i'iii'i'iiiiii)i  M'l  ilf<<lrui 
cui'rii|itioiii<  |ii'o|iiiii|iia,  vcl  rciiiotu.  Kt  rtcciiinliini 
\UH'  ilividiliii'  iii  (liia-«  hi  |)i'iiiia  dat  clciiiciila 
i|iia>  |)i'(iMt<rvaiil  rciii|iiili|ii'aiii  a  coiriiplioiit'  ro- 
iiiola  iii;if<is.  Scciiiiilo  d.il  cliiiiciila  i|iia-  pncsci'- 
vani  oaiii  a  coi  rii|iUoii(>  |iro|iiiii|ua,  iiiaf;i'«.  ilii, 
K  Siilvaiiliir  aiitcin  clc  *  (iirca  |ii'iiiiaiii  iiitclliKiMi- 
tiniiii|ti()d  rcspiililica  pntc!«l  corriinipi  corniptioiic 
riMiiola  lripliiil(>r  IMiiiio  proptcr  iic^li^ciiliatii 
cjiis  (|iiO(l  p arvimi  csl  ScciiikIo  proplcr  pcrMia- 
suinciii  adiilaloniiii.  Tcrlio  proplcr  iiialiiiii  nio- 
diini  ordinis  rcipiiblicitv  l']l  scciiiidiiiii  luic  divi- 
dilnr  pars  isla  in  trcs.  in  priina  dalchMiuMila  pcr 
t|ua'  salvaliir  a  corrnplionc  (|iia'  cst  pcr  iicnli- 
^ciitiain  cjiis  (piod  csl  parviini.  Scciindo  illa  pcr 
i\\nv  salvaiiir .1  corniptiono  qiiii' csl  pcradulalio- 
nein.  Tortio  illa  por  (iiuo  siilvalur  ub  ou  qiui'  c>l 
proplor  nialiiin  ordiiicm.  I']l  incipil  sccunda  ilii, 
«  Dciiidc  iioii  crcilcrc  ctc.  »  TtM^lia  ibi,  «  Adiiiic 
aulcm  vidcrc  clc.  »  lii  piiiiia  dicit  quod  iii  oin- 
nibus  rclius|nililit^is  bcnc  iui.\lis  lioc  oporlcl  ob- 
servari,  quod  non  llat  Iransprcssio  in  alitjuo;  cl 
maxiino  quod  non  liat  sccundiim  lioc  quod  ost 
niodicuiu.  .Mitpiaiido  cnini  coiUinpit  (iiiod  siib- 
intrat  talis  soditio,  qiuc  lit  socunduui  nioilica,  ct 
latct  proptor  ojus  paucitatom,  vol  non  curatur. 
Et  si  noj?ligunlur  luijusmodi  pra>varicationcs,fa- 
cient  unam  maicuaiu  iiranaricationcm,  qiUT'  cor- 
rumpot  rompublicaii).  Sicutoniiu  parva^  e.xponsa' 
frcquontcr  facta'  corruiupunt  lotam  subslantiam 
alicu|us,  sic  parva^  ct  modica^  pra-varicationos 
frequontor  facta^  corruuipunt  tolam  rempublicam. 
llujiismodi  autcm  corruptio  latot  saqic,  quia  nou 
tit  simul  sccuuduiu  magua,  sed  lit  paulaliin  cl 
secnndum  modica.  Mcus  euim  quandoqiie  para- 
loKizalur,  liujusmodi  enim  parva»  pra>varicatio- 
nes  paralogizantur  ipsam,  sicut  qua^dam  oralio 
sophistica.  Arguit  enim  sic  penes  seipsum.  Si 
unaquaque  pra^varicalio  parva  est,  et  omiies  par- 
vse  sunt  :  sed  istud  verum  est  uno  modo,  alio 
modo  non  est  verum  :  quia  totuin  et  omnia  si- 
mul  sumpta,  non  sunt  parva,  scd  divisim  sumpta 
parva  suut.  Dicendum  est  igitur,  tjuod  ly  omucs 
potest  teneri  colleclive  vel  tiivisive  :  si  divisivc, 
vera  est  :  omncs  enim  pranaricationos  divisim 
sumptje  parva?  sunt  :  si  collective,  falsum  est ; 
omnes  enim  conjunctaj  non  sunt  parvum  quid, 
sed  niagnum.  Et  tunc  concludit  quod  uuum  ele- 
mentum  est,  utcaveatur  ne  tiataliqua  transgres- 
sio  vel  prjovaricatio. 

Deinde  cum  dicit  <i  deindo  non  » 

Ponit  documentum  quod  prwservat  a  corrup- 
tione  qiuB  lit  per  persuasionem  adulatorum.  A- 
dulatores  enim  suadent  multitudini  quse  placeiit 
illi ;  et  non  suadentpropter  bonum  multitudiuis 
sed  propter  bomim  suuin.  Cnde  contingit  qiiod 
talia  quandoque  suadcnt  ex  quibus  corrurapitur 
respublica  ;  et  ideo  dicil  Pliilosophus,  quod  doin- 
de  cavendum  ost  ne  aliquis  credat  adiilatoiibus 
qui  conjungunt,seniultitudini  gratia  sophismatis, 
hoc  est  ut  dccipianl  Quod  autein  istis  nou  sit  cre- 
dendiim,  apparet:  nam  ex  operibus  possunt  ar- 
gui.  Secundum  autom  (|uo(i  dicit  IMiilosoplius 
decimo  Etliicorum  ,  de  his  quse  sunt  in  passioni- 
bus  et  actionibussermones  rainus  sunt  credibiles 
operibus.  Et  ideo  si  suadoaut  aliquid  et  faciuut 
contrarium,  magis  cr^Jendum  est  operibus  ip- 
soruin  (luainpei-suasionibus.Quae  autera  et  qualia 
sunl  per  qua^  apparcntor  adiilatores  decipiunt, 
diclum  est  priu'». 

XXY[. 


Dciiido  ctiiii  tlicil  0  iitlliuc  aiitcin  n 

l'oiiit  lciliiiiii  clcmi  nliiiii  ipiod  pia  (•rvnt  a 
ciii  i'ii|tlioiic  ipi<i>  fsl  iiroplcr  iiiordiiialioticiii  vi|  in 
itcipitiH,  v«'l  iii  aliit,  Kt  priiiio  priipoinl  i|tiiif|i|iiin 
liiiiiiiri««tiiiii  coiiliiiKi  iM  >"  iiiuili'4.  S(!ciimli)  i-t 
illo  coiicliidil  clcliiciitlilil  Hiiiiiii,  ilii,  a  Prii|il*M- 
tpioil  ^\  pliircs  <>ti;.  I)  lii  piim.i  ilicit  i|utii|  ilcMim 
m.iiiircHliiiii  fst  <>t  potfsl  vidiM'i  i|Mot|  ipia-dam 
i'i>spiiblicui  iiiausiv<i>  fiiMit,  non  qiiia  itint  roctn 
ordinatic,  siciit  ttatiit  optimatiim  <^im|ilc\ ;  »cd 
tpii.i  priiicipaiitcs  licnc  iiliiiiliir,  ct  liis  t|iiii>  snnt 
111  rcpiiblii.i,  ct  liis  tpi.f  >uiil  cxtra.  Ili^  aitliiii 
qiiic  siiiit  stib  rcpulilica,  iioii  ricifiido  iiijMsliliaiii 
coiitra  illos  qiii  siint  oxtr.i  rcnipublicaiii  ct  \o 
cando  ad  rcmpiililicam  oos  ipii  siiiil  principniio 
rcs  ft  iiicliorcs  iii  multitudiiM',  ct  lacii  iido  iiiju 
ri.iiii  ipi.c  c-<t  pcr  dcliotior.iliiiiiciii  his  qiii  miiiI 
ambiliosi  hoiioris  ;  voc.indo  cli.iin  ]iopiil.ircH  ud 
ollicia  ot  aclUH,  in  tiuiiius  possint  iucrari  ;  et  iii 
licno  sc  haboiitio  atl  inviciiu  cl  populaiilcr,  ita 
ijiiod  priiicip.inlcs  jetpi.ililfr  iiitcr  ^c  ie('i|)iiiiit. 
Sii  iit  cnim  popiil.ircs  tpi.fnint  ipiod  H-tpialc  ol 
jii->tiim  csl  III  rcpiiblica  ill.i,  >ic  non  soliim  jus- 
lum  scd  cxpodicns  cst,  principantes  in  statii  pau- 
coruiii  aMpialitcr  rccipcrc;  ct  tpiaiido  isla  contin- 
giint,  d.ito  qiiod  rc^piiblic.i  iioii  sit  rcctc  ordiiiata 
lu.iusiv.i  c^l  miiltiim. 

Dciudc  cum  dicit  «  pro|)tcr  qiiod  •> 
r.oncludit  clcmonliim  suutn.  Et  dicitqiiod  pro- 
ptor  hoc,  (|uod  similcs  dcbeiit  a^^pialitor  rci  ipcrc, 
si  plurcs  sint  similcs  cl  .-cqiialcs  iii  rcjiublica, 
plura  suut  iiitroduccnda,  qiia'  in  statii  iKqiulari 
statuta  suut  et  ordinata.  Vcrbi  gratia  legc  slatu- 
tum  est  in  statu  popiilari,  quod  principaliis  sint 
brcves,  pula  scx  mou.-«iuin,  vel  alicujus  parvi 
tcmporis,  ct  non  amplioris:  etistud  accipicudum 
est,  si  sint  plures  similes  in  republica.  Et  ratio- 
nem  ejiis  duplicera  assignat.  Prima  est,  quod 
ubi  sunt  similos,  oportct  a^qualitcr  recipcre  ;  or- 
go  ut  omnes  possint  altingerc  ad  principalura, 
oporlct  accipore  lcgciu  illam  :  sic  euim  omr-os 
poteruut  alliiigcre  ad  principatura ;  quia  ex  quo 
iion  durabit  principatus  nisi  pcr  sex  monses, 
raiilti  poteriint  succedere  in  eo.  Hoc  autcm  quod 
similcs  a^qualitcr  recipiiint,  populare  ost;  ct  idco 
in  republica  in  qua  siiut  plures  similes,  aliqua 
popularia  ordinaiida  suiit  ;  proptcr  (luod  in  ta- 
libus,  in  (piibus  sunt  multi  similes,  liunt  duces 
populi,  sicutdictum  est  prius.  Alia  ratio  est,  quia 
si  staluatiir  quod  principatus  non  duret  nisi  por 
sex  menses,  lunc  status  paucbrum  et  opliinaluui 
minus  incident  in  potentiara,  idcst  in  aliara  spe- 
ciera  status  paucorum,  iu  quo  valdo  pauci  prin- 
cipantur,  divites  valde,  et  noii  secundum  logcm. 
Et  ratio  est  qiiia  non  est  faciie  aliquem  consirai- 
liter  nialiguari  in  pauco  tempore  et  in  raulto, 
quoniam  in  statu  paucorum  ot  populi,  propter 
hoc  tiunt  tyrannides.  Quia  aut  in  utraque  assu- 
muntur  illi  qui  excellunt  alios  tyrannizantes : 
sicut  in  statu  populari,  duce»  populi ;  in  statu 
paucoraiu,  polentes  valde  :  aut  quia  illi,  qui 
liabent  principatus  excellentes,  inulto  terapore 
principantur. 

Deinde  cum  dicit  «  saivantur  autem  » 
Ponit  principia  per  quee  salvantur  respublica? 
a  corruptione  propinqua.  Et  primo  ponit  unum 
commune.  Secundo  ponit  plura  specialia,  ibi, 
«  Adhuc  insignium  contentiones  etc.  »  In  pri.Mia 
dicit  quod  non  solura  sahantur  respuhlica>  quia 
sunt  remotie  a  principiis  corrurapcntibu?  ipsas; 
sed  etiam  quandoque  salvantur,  quia  sunt  prope; 
et  hoc,  quia  qui  tiraent  de  transmutatione  reipu- 


370 


IMd.lTICUlUM. 


hliitt!  tenent  caiii  quuntuin  |M>»)»unt.  Kt  itieo 
|irUR-i[iunte'i  iiiii  lurani  iidlii-ut  lie  i-e|tut)liiii 
upurtel  urdinure  al  iiiu-|mrurL-  Uniorf-,  ut  |iii»»nit 
cuu»ervare  i'eni|iuiilii-am  et  iiitiil  (■urnini|><tlui' 
euiuni  quu'  ail  i't-ni|iulilli  iirn  oriliii.intiii-:  Miut 
detifiit  ijriiiiijii-  (>iii|tli'r  I  tih^jiTSaliiiiifni  it;i|iu- 
bllca;  ul  rivilas  i  u.-iluililtii'  tlu  nuttf ,  el  |iiu'iiii- 
gere  quod  illud  t|iiijd  lun^f  e-rt  ail  |)ro|ie ,  ut 
qiiud  iiiiinicii)iiit|)io|te;ettlebenl  prit!ci|tf  re(|Uud 
hiut  |iai  ati  a.l  ai  nii  ,  qui.l  civfS  et  etiani  |n)(iulai  i-s 
videiilf"»  talia  liiiif  l/iiii(,  fl  idi^f  i  valiuiil  nulius 
ruui[tiit)licaiii. 

Dfiiidt;  luni  dii  it  u  adluic  in^iigniuin  • 
l'uiul  docunu-nta  sjtfeialia.  Et  ext  intelligeii- 
duin  quoil  i'i'^|)iililii-a  loi  riini|iitiu-  aliiiuaiiilo 
(iM)()ler  lioiioii  <<,  Vfl  iuliDiii^rjtiiiiifs,  aliquaiulo 
[)ro()ter  iii-olfiilias  civiuni,  ali.(iiaiulo  (U'o[iler 
lucruni  vel  daiiuuini,  alii(uaiido  (iro^^tfr  iin()u- 
tentiain,  alii|iuiiido  i  orriini()iliii  ()id()ler  iiieru- 
ditiunfiii  fl  uia-«UffiU'tioiii-ni  Kt  secuiidnni  lioc 
ista  par>  dividitur  iii  i(uiiii(iif  In  [tiinia  [loiut 
docuiufiita  qua^  [iru-servant  a  (-orru[)lioni'  '(luf 
tit  ()ri)[)tfr  lioiiorfs  vel  iiilioiiorationes.  Inseciiiiila 
[loml  doi  iiiiii-ulini  tiuod  (iio-servat  acorriqilioiu; 
qiuf  tit  ()io()lfr  iii-oleulias  civiuni,  itii,  «i  (Jiio- 
niani  uutfiii  ft  (ii'o[iter  [)ro()rias.  «  lu  ti-rtia  [)iiiiit 
dociiineiituin  per  t(uod  ()ra'servatiir  respuhlica  a 
corruiitioiu'  ((iia'  til  (iioiitfr  daniiuiiii  el  luciuiu, 
ihi,  (1  .Maxiinhiu  aiiti  lu.  .  lu  i(uarta  poiiit  docii- 
Bicntuiu  t(iioil  [ii'U'Sfr\at  a  corniiitioiu'  iiii.f'  fst 
prupter  iniiiotf  utiani.ihi,  «  Et  (jut)d  sii'|)f  dii-luin 
est.  »  Oniuto  [tonil  documentum  qiiod  [iia^scrvat 
a  corruiitione  quu'  ai;(  idit  [)ro()t('r  incnulitioiifm 
et  inas-iietacliiiiifiii,  ihi,  «  Kl  iiiaxinu;  iiuitlfin 
tentare.  •  Prinia  in  trcs;  qui.i  re>puhlica  (lolfst 
tri[)licitt'r  corrunqii  (iidpter  honoies  et  inliono- 
ratioiii's     Prinio    (iropler   conlentionem   eorum 

3ui  sunt  iioiiii!'al)ilt's  iii  civitate.  Secundo  [iriiptei' 
islrihutionc  111  lioiioniiu.  Tfi  iio  [)roptf  r  iiitciituiii 
honoris  [ira^lfr  proporlioiiein:  et  secunduiii  iioc 
dividitur  in  Iros.  |n  ()rima  ponit  docunionluin 
quod  prajservat  a  rorniptione  qua;  lit  propter 
contentioneni  eonini  i|ui  sunt  lionoraliiles  in 
civitate.  Sfcundo  ponit  docunicntuni  quod  piu'- 
servat  a  corruptione  qn.i^  tit  propter  distrihutio- 
nem  honorum,  ilii,  «  Ad  cani  aulem.  »  Tertio 
ponit  documentuni  quod  pra;servat  a  con  uptione 
(]iia>  tit  propter  incrcnicntum  hor.oris  [iraeler 
proportionem,  itii,  <<  Coninuine.  »  In  prima  dicit 
quod  cum  respuhlica  aliquando  corrumpatur 
propter  contenlionem  insignium,  ct  eorum  qui 
sunt  honorahiles.  cavondum  est  per  leges  et  per 
alia  statuta  ne  accidant  tales  conlentiones;  et  si 
acciderint,  curandum  est  qualiter  possint  sedaii. 
Similiter  cavendum  est  quod  iili  qui  non  sunt 
in  contentione,  non  ponantur  in  ipsa.  Ista  enim 
est  principium  nmltorum  mapnorum  malorum. 
Ad  civcm  autcm  pertinet  cognoscere  maium  in 
principio,  non  ad  quemcumque  alium:etidco 
in  principio  cives  debent  ohviare  huic  conten- 
tioni:  quia  socundum  quod  diclum  est  superius, 
contentiones  divitum  \aklede  facili  invalescuut. 
Deinde  cum  dicit  «  ad  eam  autem  » 
Ponit  secundum  documentum  qnod  pra?servat 
a  conuptiono  quae  fit  propter  distributionem  ho- 
norum  :  et  diviiiiitur  in  duas.  In  priraa  ponit  ele- 
mentum.  In  secunda  tangit  inconveniens  quod 
accidit  propler  dcfectum  hujus,  ex  quo  apparet 
ratio  dicti  ihi,  «  In  oligarchiis  enim.  »  In  prima 
inteliigendum  quod  respublica  omnis  in  princi- 
pio  instituta  fuit  iu  aliquo  ordine,  ul  quod  prin- 
cipatus  duret  per  annum  vel  biennium,  ct  quod 


liabfules  tantas  divitias,   vel  tantuin   honoruti. 
allingaiit  ud  (u  ini-i|iatiiiii,    Vfl  aliud  hujusinodi 
(.onliugit  autiiii  lecfdeif   ub  isto  itrilinc   vel  sc 
ciintluniexcessuui.vel  secuiidumdefectuni:i'emn 
lifiitf  lainen  iltu  i-e[iuhlic.(.  Dicil  ii^itur  i|iiiid,cuiii 
iii  rf[iul)lit'a  alii|Uaiidi)   11  .t    tiansiuul.itio  ()i'0[) 
tfi'  bonoratjililalini,  siciil  iii  slatii    (lauconim  fl 
n  [tublicusfcundum  inteiitioiifni  ut  remissioneni, 
et  boc  inanentfl  cadeni  i'e|iiiblica,  cx|)edit  consi- 
dirar.'  oidinein,  qiii  nunc  e^t  iii  civitati;,  conb'- 
rfiido  ud  staliim  iii  i{iio  i'fs()ul)lii:a  fuit  instiluta 
a  ()riiiii()io  :  ()ulu  si  in  aliqua  fiiit  institutuui  iii 
{)rinci()io  i(uod  |ti'inci[tatus  duiaret  (tcr  aiinum, 
consideran!  ud  isliid   tenipus;  in  niu)oi'ibus  au- 
teiii  ud  trifnniiim  vel  ad  t{uini{ui;  aiinos.  Kt  tiinc 
coiisidf laiHluiii  fst,  si  exct-ssus  ah  illo  i^uoil  fiiil 
a  [)iiiici|)ii)  iiiititulus  sit  iiiulli()lfx,  et  »i  defectu 
sit  sul)iiuilli()lfx.  Kt  si  qiiidem  recessus  sit  inul 
ti()lex,  reinittfiidus  est  :  et  si  sit  debfctiis,  inten 
dfiidiis  if-it  sfciinduni  [)i'0()i)rlioiieiii  dfhilaiii  sf 
cunduni  [iriiiiaiu  in>titutioiieiii,  lege  (lo^ita  ({uoii 
liceat    inlfndere    et    reinittere     honoi-ubilitati;s 
({uaiido  videhilur  faciendum. 

Dfindt;  cuiii  dicit  «  in  oligarchiis  » 
Osti-udit  incoiivfuiens  ({iiod  accidit  [iroplerde- 
fectuui  hujiiMnoili.  Kt  dicitqiiod  iihi  itatiatsicul 
dicliim  est  in  slutii  paiicorum  et  republica,  coii- 
tinget  rcin()ul)licam  transmutari  in  paiicoriim 
(lolcntiam;  et  (laucorunj  {lotenliain  niagis  reniis- 
sam  iii  s(>ccii-iii  illain  qiia;  dicilur  poltuitatiis,  in 
({iia  principanlur  valde  ilivitCs  et  secundum  sen- 
tcntias  proprias,  non  secundum  legern  qua;  pes- 
siina  est  :  et  hoc,  si  tiat  (ixcessus  secundum  su- 
Iicrahund.intiam ;  si  autein  flat  remissio,  ex  re- 
()iililica  tict  stitus  [)0[)ularis;  ex  paucorum  vero, 
res()iihlica  vol  [Kqtularis  status. 

Deinde  cum  dicit  •  commune  auteni  » 
Ponit  olcnif  nliim  quotl  pra;servatacorruptione 
qu.-f  ost  (iroplcr  incionicritum  honoi-is  pi'a;l(;r 
proportioneiii  :  et  dividitur  induas.  In  primapo- 
nit  documentum.  In  sccunda  adjungit  aliud  se- 
cuiiduni  documenlum  ([uod  pra;servat  a  corrup- 
tione  quo^  est  proiitor  excessum  potentia;,  ihi, 
<(  Kt  maximc  quidem.  »  Inprimadicit  quod  istud 
est  communo  in  statu  populari  et  paucorum,  et 
univcrsaliter  in  omni  republica  ad  salvationeni, 
quod  non  permittaturaliijuis  crescere  secundum 
aliquam  dignitatem  pra;ter  proportionem  vel  di- 
gnitatom;  sed  dandi  sunt  parvi  honores  secun- 
dum  multuni  tomporis  magis,  quia  magni  valde 
et  socundum  hreve  tcmpus.  Et  ratio  hujus  est  : 
quia  civitates  propter  hujusmodi  excellentias 
pra;tcrproportionom,corrumpuntur.  Ilerum  noii 
omnes  possuntfen-e  bonam  foitunam  :  hocenim 
estvirtuosi:siculenimdicitFhiiosophus  in  quarto 
Ethicorum,  sine  virtute  non  est  facile  ferre  mo- 
derate  honas  forlunas.  Et  ideo  si  dentur  alicui 
non  virluoso  honores  pra;ter  proportionem  ad 
alios,  et  ad  dignitatem  ipsius  gravabit  eos,  et  des- 
truet  civitatem.  Si  autem  non  tiat  ita  semper, 
sed  dentur  alicui  a  casu,  vel  propter  aliquani 
causam  tales  honores,  et  simul  non  simul  aufe- 
rondi  sunt  omnes  :  scd  paulalim,  et  secundum 
modica  :  paulatim  enim  adimentes  nihil  videbi- 
tur  sibi  adimere;  modica  enim  parum  reputan- 
tur. 

Deinde  cum  dicit  «  et  maxime  » 
Ponit  documentum  quod  pra;servat  a  corrup- 
tione,  qua;  est  propter  excessum  potenli»,  prop- 
ter  similitudinem  ad  pra^cedens.  Kt  dicit  quod 
maximc  ordinandum  est  a  legibus,  vel  alio  quo- 
cumque  convenienti  quod   nuUus    iiat  mullum 


.lltKH   V. 


:j7I 


i'\('cllcii^  pnrlfr  |ii'0|iiii'lii)iii'tii  iii  |Miti'iiliii,  nrr 
aiiiicdrniii,  iict'  iiccnniarnni  :  liilc!*  cniiii  |iiitcnlHi' 
dH  iacili,  niciit  ilictiiin  osl  iii  terlio  litijnH,  |ioiifi<'Ml 
corriiiii|)ci-o  civilalciii  :  ^i  aiitcni  noii  ^ic  ortliiic- 
tiir  sciii|ici',  scil  coiitin^al  alii[iiciii  m-I  ulii|iiiM 
cxccilcrc  aliiis  iii  |iiilciili:i.  Iiinc  tiiilinaniliilii  c-^l 
t{iiod  lialicat  iiianMonciii  ilisisnin  a  civitale,  qiiiii 
liiiic  iiiiniis  poloi  il  gravuro  civitultMii. 
DtMiitlc  ciiiii  iliiit  '•  i|tioniaiii  atitcin  » 
TiiiiKit  ilociiinctiliini  i|iinil  |ii'a'M'i'val  a  corriiii' 
tiotit',  i|iijc  lil  |)i'o|ili'r  iiiMilciilias  civtlati'*.  I'!l 
tiiiia  c.\iiltali()  01  clalio  |)i'o|itiii|iia'  ^ttinl  insolcii- 
liic,  «]uii<  csl  ul)  olutioiio,  utlJtiiiKit  clfiiiciiltiiit 
coiitra  CMiltatioiicni  ct  clati-iiiciii,  ilii,  tt  Kl  t|uii(i 
jiiciiiiiliiiti.  »  Itt  piiiiia  iiililli^ciiiliini  c^tt  t|iitiil 
vila  iino  iiiotlo  (liciliii'  aiiiiiia,  tiiKc  csl  priiii'i|iiiiiit 
oiioralioni.s,  .sociiniltini  (|uoil  iliciiiiiis,  aiiiinu  cl 
vita  suitt  icloin  :  ulio  inodo  diciliir  vita  opcrutio, 
ctijns  aniinu  ost  pcr  so  priiicipiiiin.  Tcrtio  titoilo 
dicilur  t  (itivorsalio  in  ijiia  ;iliiiiiis  assiiotiis  cst, 
ol  tinn'  doloctat  ipsiim  :  ot  sic  accinil  liic  IMiilo 
soplius  vitain  :  ot  dicit,  ciiin  civo.s  insoloscant  ot 
decliiienta  ropnblica  proptor  nroprius  vitas,  opor- 
tot  ordinaro  tiitcinilatii  priiiiipaiiini,  (|iii  coiisi- 
dorcl  (luis  iiisolctilcr  vi\il  iii  cixitalc,  ot  nocivtis 
ost  ad  ronipitlilicain  ;  sictit  suiit  illi,  (|tii  iiinlttiin 
oxpendtint  iii  civilalo  ol  ncscilnr  undc  liaiioaiil  : 
ul  puta  in  stalu  populari,  (|ui  iioctii  sinl  :  siinili- 
ter  otiain  in  statu  |),iucoi'uiii,  cl  sic  do  aliis  ro- 
bnspnlilicis.  Si  oiiim  lalcs  dimillantur,  oritdolri- 
inonluincivilatis.laimouiiniiiinis  oxpondant  cum 
substaiitia  eornni  tinita  sit,  oporlcbit  cos  injn- 
riari  et  accipere  ab  aliis. 

Doindo  cuin  dicit  «  ol  (piod  » 
Adjuugil  aliud  docuinciilunt  contra  exultalio- 
nem  ct  elationein.  I-^t  dicit  qnod  cum  pcr  exulta- 
tionem  et  elalionem  accid.int  dissonsiones  in  ci- 
vitate,  et  insolontia\  diligcnti  remedio  providen- 
duin  divisim,  et  sigillatim  observandnm  est.  Si 
onim  dimittantur  qualiterciimque  sc  habere,  ut 
voluerint,  in  bujnsinodi  ludis  et  cxultatiouibns. 
tient  ad  reipublicai  bonum  cives  insolentes,  el 
bona  sua  expendent  secundum  quod  non  oportet. 
Lnde  accidel  quod  oportcbil  accipere  undecnm- 
que  :  et  propter  hoc  cavendum  est  qualiter  liant. 
Est  autem  remedium  ad  hoc  quod  seniper  in  liu- 
jusmodi  actionibus  et  elationibns  accipiantur  p;ir- 
tes  opposita^  et  virtuosi  ponantur  cum  mult^lu- 
dine,  ut  per  virtutem  multitudinis  excessus  re- 
primatur.  Siinilitcr  ponendi  snnt  pauperes  cum 
divilibus,  ut  »;xcessuseoriimadinvicem  reprima- 
tnr.  Et  si  multitndo  misceatur  cum  divitibus,  ad- 
jungendi  sunt  medii.  Et  si  una  pars  vellet  excc- 
dere,  alii  pars  cum  mediis  reprimet  eam  :  por 
hoc  enimdostrnuntur  seditiones,  quse  liunt  prop- 
ter  inaequalitatem  :  quia  si  divites  velint  esce- 
dere,  egeni  turbantur  contristantes,  et  seditio- 
nem  procurant ;  per  medios  autem  istud  sa?pe 
sedatur. 

Deinde  cum  dicil  «  maximnm  autem  » 
Tangit  elementnra  quod  prseservat  a  corruptio- 
ne  quae  est  propter  damnum  et  lucrum;  et  divi- 
ditur  in  duas  partes.  In  prima  ponit  elementa 
specialia  praeservantia  a  corruptione,  quse  est 
propter  damnum  et  lucrum.  In  secunda  ponitdo- 
cumentnm  magis  generalo,  ibi,  «  Simpliciter  au- 
tem  qusecumque  in  legibus  etc.  »  Prima  in  duas. 
In  prima  facit  quod  dictum  est.  In  secunda  os- 
tendit  quot  exiguntur  ad  perfectionem  principa- 
tus  ratione  cujusdam  dicti,  ibi,  «  Tria  autem 
qusedam  oportet.  »  Prima  in  duas.  lu  primapo- 
nit  elementum  generale  quantum  ad  omnes  res- 


plllilica'*.  Ill  «crilllda  piilill  clrllKMllli  purllculiifi.i 
(|iiaiiliilii  iid  iinaiilaiii  ili-lctiinnulo,  iln,  •■  O|ior- 
li'l  iiuloni  in  iloiiiociutiit.  ■  l*riin/i  tn  iliin*.  In 
pi  iiiia  iiotiit  docuiiicntuiii  lii  M-ciiinlii  ni.iiiifcnttjl, 
ilii,  <i  IIdc  aiitoiii  niaxiiiio  tn  idiKarclui^  i-ic,  „  |ii 
priiiia  tlii  il  iitioil  ilot  iiiiiciiliiiii  ni.itiiiiiini  m  niniii 
ic|itililit'a  iitl  '•ahundiiii.  ip^iini  ont  oiiliniuc  it  v  • 
doro,  ii(>  piiiiciputiif«  Ntl  liicnilivun  :  ({ikmI  |iiil«»i 
o\poiii  duplicitor.  Ino  niodo,  qtioil  [iriiK  ipiitiiK 
iioii  vcMilaltir;  qiiia  m  vcntlcrotiir,  tiinc  qni  plim 
liabcrot  iit  |ioi  tiiiiis,  |dus  liabcrot  dc  priiicipatii 
t|iititl  cst  iiiconvoiiioiis.  Alio  iiioiiu  |iotoslsic  cxpoiii 
i(Uoil  principutuHiioii  !«it  lucrativut,  huc  cnlquud 
|iiiiii  ipiiiis  ox  principalii  iiun  Incrctiir. 
Dciiiilc  ciint  tlicit  ••  Imic  autoiii  ■ 
Miiiiirc^lat  cx  tililitiitc  (|iiii'  ^oiiniliir  iii  paiico- 
rtini  ot  |ioptil.iii  slulti.  Kt  idoo  priiiio  ostoMilil 
(|uotl  liujusniodi  ducuniontuni  sil  iililc.  Sccniidu 
({ualitor  potost  liori  (|uo(l  priticip:itiis  non  sit  lii- 
ciativus,  ilii,  •  Kt  ubi  iioii  ttiroiitur.  »  Priiii.i  in 
tltiiis.  Prinio  inanitc-titt  ox  ulilitiiti;  iiino  soquilui 
in  paucortiiii  stiitu.  So(  tiiido  ox  iililtluto  i|tia'  so- 
(|uiltir  in  po|inliiri  ot  oplimatuin  statu,  ihi,  a  Sin- 
gitbirilor  atilcitt  ost.  n  lii  priniii  dii  it  (|iiod  istud 
docnnicnliiin  niiiximo  oxpcdit  iiipiiiKdium  stiilti : 
(|iii;i  si  di\  ilos  priii('ip;iMltir,  et  niliil  liKronttir 
proptor  i)iincipiituiii,  tunc  popnlaros  si  oxclii- 
dantur  a  prtncipiitu,  iion  iiidi^Miabitntur  iiec  tris- 
tabuiittir,  ininio  giiudobiint  si  poi  iiiiltantiir  va- 
raro  circa  propria  ncgotin.  Si  atitoin  crodant  (juod 
cx  jii  iiicipatit  lucrcntnr  aliqtia  furantos  hona, 
tristabuiitur  propter  diio.  Prinio,  (jitia  non  par- 
ti(  ipaliunt  princiiiatn,  et  tunciojiutabunt  se  inhu- 
ratos.  Secundo,  quia  noii  hahehunt  liicrum  siciit 
alii  et  tunc  luovcbunl  s(  ditiones  coiitiii  divitos. 
Quare  niaiiifestum  esl  quod  expedit  nitiltum  in 
])aucorum  statu  ordinare  principantes  cx  priuci- 
patu  nihil  lucrari. 

Deindo  ciim  dicit  «  singularitcr  autom  » 
Manifostat  ox  utilitiite  qua>  sequilur  in  oj>ti- 
matum  ot  populari  statu ;  et  dividitur  in  duas 
socundum  duas  utilitates  qnas  ponit.  Secunda, 
ilii,  «  Quare  accidit  etc.  »  In  prima  dicit  quod  si 
istud  statualur,  scilicet  qiioii  piincipantes  nibil 
lucrontur  ex  principalu,  contingit  oamdem  rem- 
pubiicam  simul  esse  optimatum  et  popularem  : 
si  enim  hoc  statutum  luerit.  et  insignes  et  di\i- 
tos  et  popnlares  habebunt  ea  qtia;  volunt  habere  : 
lioc  autem  pcrtinet  ad  popularem  statuin.  sciiicet 
quod  omnibus  liceat  principari.  Quod  autcm 
insignes  principentur,  pertinet  ad  optimatum 
statum.  Ista  autem  contingent  si  nibil  lucrenlur 
ex  principatn :  quia  pauperibus  licehit  princi- 
pari  :  sed  nolunt  eo  quod  non  est  lucrum  ;  sed 
magis  volunt  vacare  circa  propria  negotia.  Sed 
divites  poterunt  principari,  qnia  non  indigenl 
bonis  commnnibus,  nec  propter  curam  propriam 
poterunt  impediii.  Quare  manifestum  est  quod 
utrique  habebunt  qua?  volunt  :  his  autem  sic  se 
habentibus,  bene  simul  salvantur  popularis  et 
optimatum  status.  Quare  manifestum  est  quod 
expedit  ordinare  principantes  nihil  lucrenturex 
principatu. 

Deinde  cum  dicit  «  quare  accidet  » 
Ponit  sccundam  utilitatem.  Et  dicit  quod  si 
ita  ordinetur  quod  nihil  lucrentur  divites  ex 
principatu,  accidet  quod  egeni  erunt  divites,  qiiia 
potorunt  curare  de  propriis.  Insignes  autem  non 
subjicienlur  deterioribus.  Hoc  autem  maxime 
appetunt  isti,  scilicet  non  subjici,  illi  vero  divi- 
tes  lieri  :  quare  erit  pax  et  concordia  in  civitate  : 
ha?c  aulem  sunt    causa    salutis  civitatis  :  quare 


57 -i 


POLITlCnurM. 


mitriilfestum  ttst  quuU  exiteiiit  nc  urdiiiari  i|uuil 
lilhil  lucreiilui-  el  i|)->ii  |iriuci|i<ilu 

1 1  .u  « 

|j  lii'i'i    |jtiu^ipatu!« 

uuu    Ui  ,    pei-   liiiu    ducuiumita      Kt   liicit 

qiiuii  iir-  |>iiii'  ipuiiteii  fuieiitiir  ttuuu  cuiiiiuuiiia, 
uiiJiimikIuiii  •■->t  i[uud  cuuiiiiuiii')  |)ecuiiia  tradu- 
tur  lu  I  i   uiiiiiiuiu   civiiiui,  ct  i|Uud    lii- 

beautm  pta,    slve    litterii-    sii|>er   his  i|iia' 

repuneiitui-  apud  ijucietiites,  vel  (•unluheiiiia,  vel 
aiu|u.is  Irihiii  :  ->ic  nuiiii  iiuii  iiutfMuiit  furari  de 
h.iiii-»  iijiiiiiiuuiitUi.  Si^i  iiiuiuiii  docuiiu-iitiiiii  »!-)t 
quud  lucu  lucri  uidiiii-iilui  iiuiiure->  ijui  ti  tiit  eis, 
et  revcreutiu^  :  |iuta  »1  veiiiut  ad  civitatfiii  i{uud 
reci|iiatur  ciim  mi((ua  revereutiaet  suiemuitattr  : 
el  alia  iiMJii->iuudi  :  sic  eiiiiii  niiuus  aitpetciil 
buaa    cuiiiiiiuiiia. 

Deiiide  cuiii  dicit  u  upoi  ti;t  autem  « 

1'uuit  eleiiiciita  it.iiliciil.iria,  per  qiiu'  salvaii- 
lur  |)u|tularis  et  paucurum  status  a  curruptiuue 
quu*  <'-it  a  divitiitiis  et  prupler  diininum.  Ktjuimu 
puiiit  illa  docuiiuMila.  Secuudu  dccl.irat  quuii  cx- 
pedit  utrisque,  scilcct  pupulari  et  paiicurum  sta- 
tui,  ihi,  ttl-^\|ii-dit  autem.  »  l*rima  induus.  Primu 
puiiit  duciiuiciitiim  i|uautum  ad  pupularem  sla- 
tum.  ScciukIo  qiiaiiluiu  ud  piiui  oi  iiiii,  ilti,  «  lii 
olif,'archi.i  autfiu  -  lii  pnm.i  dn  il  quod  ut  sal- 
vetur  pupularis  status,  upurtct  nun  sulum  quud 
possessiuiics  iiun  siut  iftjuaies,  sed  plus  liahcaut 
divitesijuam  paupircs  :  immo  eliam  de  friictihus 
oportft  (ju  id  non  siiit  ciMjuales,  scd  quod  pliK 
parlicipent  divites  ;  quia  aliter  divites  iiioveltiint 
seditiuuem,  et  cuntinyere  puterit  qiiod  corriiin- 

ttctiir  rcspubiica  :  qiiod  patet  in  quihusdam  rc- 
tuspuhlii  is.  Sed  isliid  ina^is  cst  ordiiiandiim 
quod  iiullus  faciat  expeiiDas  et  ohlaliom-s  sump- 
tuosas  et  non  iililcs,  pula  clioreas  cl  liidos,  ct 
aliiK  taies  exjiensie  deljent  proiiiberi  iu  civitate 
et  cunsimiies,  qiiia  non  sunt  utilcs,  immo  siint 
nuciva'. 

Deinde  cuiu  dicit  «  iii  oli^Mrciiia  « 
Punit  documenlum  quunluiii  ad  itaaconini 
stalum  :  et  ostendit  quid  oporlet  facere  ne  jtau- 
pcies  moveaiitur  contra  divites.  Et  dicit  quod  in 
paucorum  stutu  oportet  princijtanles  liahere 
multaiii  ciiiani  de  pauperiitus,  el  est  e.xpediens 
ut  dciitiir  eis  principatus,  e.x  quihus  possint  ali- 
qua  liabere.  Et  si  aiiquis  dives  injurkiliis  fuerit 
aiicui  pauperi,  luagis  punialur  (juam  si  alicui 
diviti  :  sic  enim  non  facient  pauperes  seditionos 
coiitra  divites.  Itcrum  oportet  ordinare  quod 
huueditates  perpetuo  distribuanlur,  et  secunduiu 
genus,  nou  secundum  dominationem,  et  ad  tom- 
pus.  Kt  oportet  ordiuare  quod  unus  non  haheat 
piures  haereditates  quam  unam.  Et  ratio  liujus 
est,  quia  sic  possessiones  crunt  magis  aequalcs 
(quod  appetunt  popuiares)  et  plures  pauperes 
poterunt  ad  abundantiam  necessariorum  pertin* 
gere  ;  et  si  sic  tiat,  sahabitur  magis  paucorum 
status. 

Deinde  cum  dicit  «  expedit  auleiu  » 
Ostcndit  quid  expedit  communiter  in  utraijue 
republica  :  el  dicit  (jiiod  hocexpcdit  in  popuiari 
et  pauconim  statu  quod  si  hona  aliquorum  per 
sententiam  alicujus  magistratus  in  communi 
distribui  debent,  distribuantur  illa  plus  illis  qui 
non  altiiigunt  ad  rempuhlicani ;  in  populaii  statu 
quidcm  divilibus,  in  paucorum  vero  statii  pau- 
peribus.  Venimtamen  si  magistratus  siiit  in  qui- 
bus  sit  plurimum  auctoritatis.  non  debent  dis- 
tribui  illis  qui  non  atlingunt  ad  principalum  in 
populari  statu,  scilicet  divitibus  ;  sed  debent  at- 


tribui  divitibus  iu  paucoruiii,  luultitudiiii  iii  pu- 
puiuri.  Sed  iii  uiuiutuis  aliis  istiid  iiuhet  verita- 
teiii  (|uu(l  quu.'  V(Miiiiiit  ad  coiiiiiiuuc,  deheiil 
di^^tiiitui  iii4  (jiii  uttiiiguiit  ud  reiii|t(ihlicuiu  :  si. 
eiiiiii  optiiue  sulvabitiir  utruquu  respiibiica. 
Dciiide  cum  dtcit  u  tria  aulem  » 
Dcclarut  quu:  rc(juii iinliir  ud  perfecliuneiii 
trincipuntis  iit  princiiiali  pi  iiicipatu.  Kt  primo 
ui  it  huc.  Si;cuii(lo  iiiovcl  qii.i^duiii  diihilutiuiics, 
ihi,  a  lluhut  autem  duiiituliunem.  »  lu  primu 
dicit  quud  deheiitem  pcrfccte  nrincinari  princi- 
jiali  itriiiripatu,  Iriu  oporlct  iiubiMit.  i'riuiuin  est 
ainor  pniicijtalus  ;  oportet  (Miiiii,  si  pcih'cte  de- 
hcut  priiuipuri  (juod  diligul  principutum.  Kt  ra- 
tio  liujiis  e.st  quia  iterfeclo  principaus  dehet  ha- 
bcre  iirudcutiam  ;  (jiiiu  prudi-ntia  cst  recta  rutio 
ugihiliuiii.  Piiiiccps  aulciii  ciim  liahet  regcrc 
aiius,  uportct  (piod  liuhiMt  rcctain  ralioncin  dc 
ugibilibus.  (Ju  ire  (jportet  (juud  liabeat  jtrudeii 
Ijaiii  jtcrfectam.  Sed  prudcutiam  uun  putest  lia- 
iterc,  iiisi  li.ihcat  appiditum  nictuui  ad  llncm  ; 
iiuc  aiilciii  uoii  piittist  essc,  nisi  diligat  lluciu  et 
eu  ipia'  siiiit  ud  liueiii,  sccundiim  (juod  hujiis- 
luudi  principutus  priiicipium  est  euruni  (jiiu^ 
urdiuantur  ad  liitciu  reipulilicai,  Quare  mani- 
festuin  est  (iiiud  hene  priiiciitautem  oportet  iia- 
bere  aniorciu  ad  priui  i|iatuui  et  rcmpuljiicaiu. 
Sccundu  opurtet  qiutd  ii.ibeat  potciitiam  resjiectu 
op(M'um  principautis,  i\uw.  maxiuia  suiit.  Lt  hoc 
patet :  piiiiceps  enim  iiahet  diiigere  in  lineni 
reipuijlicu'  suhditfjs.  Inter  aulein  Miljditus,  ijui- 
dam  suiit  bene  pcrsuasihihis  ralione  ;  et  quan- 
tuiu  ad  tales  non  est  opus  coactione  :  aiii  au- 
tcin  suitt,  qiiihus  uon  de  facili  siiadetur  a  rationc, 
sed  siiut  iuohcdiciites  et  insolentcs  ;  et  juo  tali- 
Itiis  indigct  p(jtciitia  coactiva  :  cuercere  autcni 
ct  puiiire  noii  putcsl,  nisi  iiaiicat  poteiitiam  : 
(piare  manifestuin  est  quod  oportet  (juod  liabeat 
Ijotculiam.  Tcrlio  oportet  ipiud  liaheat  virtutem  : 
ct  lioc  ajtjtaret  ex  (Jiclis  :  o|jortct  enim  princi- 
jiautem  liahcie  prudiMitium  :  lioc  autcm  iion  est, 
nisi  liabcdt  appetitum  reclum,  Scd  recliludo  ap- 
petitus  est  pcr  virlutem  morulcm.  (Jiiare  opor- 
tet  (juud  haheat  virtutem  et  justitiam  secundum 
(juamliliet  rciiipublicaiii.  in  qualihct  enini  rcpu- 
Ijjica  inteuditur  a-qii.ile  secundum  aliquam  digni- 
tatcm  projuiam  ei  :  ct  ideo  in  unaquaijue  rcpu- 
hlicaoportet  esse  justitiam  secu.tdum  illam  rem- 
jmblicam.  Ktdico  secunduin  illaiu  rcmpublicam  : 
(juia  non  est  eadem  ju.^-litia  secundum  iiiiam- 
quamqnc,  Kt  lioc  ajiparet :  ralio  cuim  habitus 
ex  objecio  sumilur  :  oijjectum  vcro  ju.itili;c  Jus- 
tum  est  :  ergo  ratio  jusliti;e  sumitur  cx  ralione 
justi.  Sed  justum  non  est  idem  secundum  unam- 
quamque  politiam,  scd  sunt  diversa;  difrereutia^, 
ejus  :  ergo  juslitiu  non  erit  eadem  secundum 
unamquamque  rempublicam,  sed  erunt  divcrsa; 
differentiaj  illius. 

Deindc  cuin  dicit  t  Itahetautem  » 
Movet  dubitationes  ;  ct  dividilur  in  duas,  se- 
cundum  quod  movet  duas.  Secunda  ibi,  «  Dubi- 
tabit  autem  utique  ctc.  »  Priii.a  in  diias.  In  prima 
movct  dubitationem.  In  sccunda  solvit  ibi,  «  Vi- 
detur  autcm  oportere  etc.  »  lu  jtrinia  dicit  quod 
dubitalionein  habet,  si  unuset  idein  non  liabeat 
ista  omnia  ;  scd  unus  liabeat  unum  lantum,  alius 
aliiid  ;  cui  altrihuctur  jirincipatus?  Verbi  gratia 
si  sit  unus  qui  babeat  potentiam  miiitarem,  sed 
sit  sine  virtule,  nequam  ct  reipublicfc  inimiciis; 
alius  autem  qui  sit  virtuosus,  et  diligat  rempu- 
blicam  impotens  autem,  cui  attribuetur  priucipa- 
lus?  utruiii  ei  qni  liahet   potentiam   militarem. 


I.llti.il  \ 


57.1 


Mui  ott  xiiM*  virliilfrt  ii<'i|iiiliitMi«,  «<l  iittli  itiiiKat 
|iriiii'i|iatnMi ;  iiiit  i'i  (|iii  vn  Inlciii  lialict  i<t  ililii(il 
|irini'i|ialnin,  «<mI  iioii  oiI  inilil.inH? 

|li'niil(>  <'nMi  iln  il  <•  viili-hir  anli'in  " 

Siilsil  islaiii  <lMliil.iti<iiii'iii  ;  cl  <li<'it  i|iiiiil  in 
olccliniio  |iriii<'i|iir<  (i|i<ii'li<t  cniiMilcrarc  a<t  (liio  : 
<«'iliti<l  ail  illiiil  <|Mi>  pliH  [•^'«'«iint  i'i\i<<t  altiiigi-rc 
a<l  liiicin  |irini'i|ialns,  cl  ail  illn<l  i|iio  ininn'<.  I'!t 
rali<i  liMjMs  csl,  i|Mia  pi  iMi'i|i.ilM-s  r.ilinncin  >-ninit 
i'.\  tiiic  ;  <'l  ca  <|ii<c  Mint  ail  iinriii  >MinMiil  c\  linc. 
Kl  ideo  illi^  csl  iissiiimoikIiis  in  ]ii'in<'ipoiii,  (|iii 
lialict  illnil  sccMiKlMin  ipiod  possnnt  Mia^is  |icrtiM- 
g<<r(<  ail  lincin  rcipnliliia'.  I'!l  prnplir  lioc  iti  iiii- 
litia  sivc  (Imi.iIm  <>\ci'i'ilns  ni.igis  ^iiMsiilcr.iMilniii 
osl  aii  cxpci  i<'nti,iiii  <piaMi  ad  \irlMt<'iii.  ()n\n  )icr 
oxpcricntiaiii  iii  armis,  possunt  iiiaj^is  porlinncro 
ail  liiicin  rcipnlilica' <piain  p<'r  virlnt<>m.  Virlnosi 
aMt<'in  MiiMiis  cxpcrli  smmI,  iit  rrcipi<>iilci',  iii  tali- 
Iiiis,  siint  taincn  inclior(>s  innltnm.  Kl  iil<>o  a<l 
talcm  |iriiu'ipatiiMi  ina^is  <lcl>ct  (<li^i  illc  <pii  lia- 
liol  oxporicntiam  ciim  soln  priuioiitia  iinpcrfccta, 
(piam  illc  ipii  lialict  virtiitcm  pci'r<'i-taiii  ct  luiii 
liilict  <'\pi'i'iontiain.  Sc<l  in  ('iistodia  siv<'  in  rc- 
^:iiiiiiu<  civitalis  ct  in  ailmiiiistratuiiio  lorarii,  <1o- 
Iiot  oli^i  illc  <pii  lialiot  \irtiitoiu  ;  (|uia  in  tali 
principaUi  roiinirilur  luagis  virtus  quam  cxpo- 
ricntia  ipiain  iiinili  lialioiit.  Sriontia  aiiloni  ost 
cominunis  onmilins  :  oportct  oiiim  <pui(l  liahcaiit 
scicntiam  priiuipcs  ct  in  (lucatu  oxcroitns,  ol  in 
rogimiiio  civitatis  :  alitcronim  non  possnnt  diri 
goro  iu  lincm  inloiitum  ea  (puo  siiut  ad  finom. 

Doindo  cnm  dicit  «  dnlntaliil  autcm  » 

Movot  socundam  dnliitatiouoin.  El  primo  mo- 
vct  oam.  Socuudo  solvit,  ilii,  «  Au  qnia  olc.  »  In 
priiua  dicit  quod  duLiilaliit  aliqiiis,  siquis  dilipat 
remiuililicam  et  potonti.im  habeat,  aii  quid  no- 
cessaria  ost  virtus  ?  Non  onim  vidctnr  qiiod  sit 
iie(  essaria  ;  quia  por  aliaduo,  sciiicot  potoiitidiii 
cl  amorem,  videlur  quod  possiul  lieri  ea  qute- 
cunupie  oxpediunt  ad  principatum. 

Ucindo  cum  dicit  «  aut  qnia  i^ 

Solvil  dubitationem  ;  ef  dicit  quod  cum  pofen- 
tia  cl  amore  ad  principatnm  requiritnr  virlus  si 
delioat  hene  et  pcrrecle  regi :  quia  habentes  po-^ 
lentiam  civilem  ot  amorem  reipublica?,  contingit* 
esse  sicut  incontinentes,  hoc  esl  sic  esse  disposi- 
tos  ad  rempublicam,  sicut  incontinons  est  ad 
seipsum  ;  ergo  siciit  erat  de  incontinente,  sic  est 
de  istis.  Nunc  autem  sic  ost  quod  incontincns  ; 
quamvis  babeat  rectum  judicium  et  sciontiam  do 
agiliilibus  el  amoiem  ?ui,  nihilominr.s  tamcn 
prosequitur  concnpiscentias  et  molus  passionum. 
Et  sic  non  proficit  ei  sciontia  quam  liabet  de  agi- 
bilibus.  Sic  igitur  erit  de  istis  quod  quamvis  di- 
ligant  princijiatum  et  haboant  potentiam,  quia 
tamen  uou  habent  virtutem,  per  quam  regulent 
suas  operationcs,  deficient  et  male  se  habebunt 
in  principatu. 

Doindc  cum  dicit  «  simplii.'iter  autem  » 

Dat  unum  documentum  gencrale  et  dicit  qiiod 
simplicitor  iila  de  qnibus  sunt  leges  qu*  confe- 
runt  ad  rempublicam  salvant  rempublicam.  Le- 
ges  enim  sunt  de  conferentibns  ad  rempnblicam: 
talia  vero  salvant  eam  ;  et  ideo  de  quibuscum- 
quc  sunt  leges  salvant  renipublicam. 

Dcinde  cnm  dicit  «  et  quod  » 

Postquaiu  Philosophus  posuit  elementnm  per 
quod  salvatur  respublica  a  coiruiitione  qua>  est 
propter  lucrum,  nunc  ponit  elementum  per  quod 
salvatnr  a  corrnptione  quee  est  propter  impoten- 
tiam  Et  primo  ponit  elemenlura.  Secundo  ad- 
.junpit  aliud    circa  hoc  propter  convenientiam. 


ihi,  I  Pnolor  \iii'r  olo.  n  lii  priiiia  dicil  qiHHl  mn- 
ximiiiii  ct  iJllcaci.tHiniiiiii  (lociiriioiitiiin  ad  -lalvnri- 
il.ini  rcnipiililicarii  otl  prociiraro,  ut  iiari  ilhi 
(piic  diiigil  cl  viill  oalv.iliiiiifiii  ii-ipii)ili>  ii-  «jt 
\alcnlior  ol  piilciilinr  ipiiini  alia  ipiii-  rinii  \iill 
iior  (liliKil  :  »ic  luiiui  \ol  qiniiii  rriaxirnn  diiraltil 
rospiililica. 

Dciiido  ciiin  dicil  «  pKi-tor  autoiii  • 

A<l.jniigit  cii'<'a  luic  aliiiil  diictiMicnlnm  ciuitr.i 
oxii"<siiiii  a  iiii>iliii  (iiii.i  <pioil  <liiii  laiil.  Piiiiio 
ponil  olomi<nliiiii.  Sociiiuli)  ox  lioo  concliKlilflliiul 
qiiod  spo<'ialo  osl  iri  p<ipulari  statii,  ihi,  u  pcc-. 
I  .int  aiitciu  olc  II  Prim.i  iii  tros.  In  pririia  poriil 
liiii  uiMcnluin.  SccMMilo  assignat  ralioncrn,  cutii 
(licit.  «  .Mtilla  cnim  otc.  »  Torlio  ciini  dicit, 
•  Pidplor  hoc  olc,  »  roncliidit  olomonliim  docla- 
i'.'itum.  Iii  prima  dicil  qiiod  pnolor  omnia  olc- 
inciil.i  ipiic  ilula  siinl,  iipiiitct  nori  l.itoro,  scili- 
('•'l  (piiil  ('»1  inciliMin  ct  proportionalc,  |ior  qttnil 
s.ilvalur  rospublica,  ul  ciinscrvi^liir  ct  non  li.it 
tran-^Hrossio  ah  co  :  cxco.ssus  onim  ah  hii.iusiiiodi 
nicdio  causa  ost  tr.an.sgrcssionis  faclu?  in  pluri- 
hus. 

Dcirido  ciim  dicif  (•  multa  onim  » 

Assignal  i'ationom  documenti  ;  et  dicil  qiiod 
hono  oportet  salvaro  modiiim,  quia  videmus  qiiod 
niMlla  qu.o  apparcnl  csso  popularia,  corriim- 
|iunt  po|iulari<m  staliim  ]ii'(i|itcr  ho<:  (juod  roco- 
(iiinl  a  meilio.  Similitcr  iniilta  siinl  qiiio  cor- 
rumpunt  jiaiuorum  siatuin,  ipuo  videutur  osse 
[laucorum.  Qui  autom  credunt  esse  virtutis  opus 
intendere  quantumcumquc  ea  ([um  videntur  sal- 
vare  unomquamque  rcmpnblicam,  pula  crediMi- 
tos  op'is  virtutis  popularis  esso  quantumcum- 
quo  intcndcre  popularia,  ct  paucorum  statui  in- 
t(>iiderc  facienlia  ad  statum  paucorum  omnia 
qnantuuKumquo.  doclinant  a  mcdio  secundum 
o.xcessum  el  corrumjiunt  volcntes  salvare.  Sicut 
enim  est  iu  partibus  corporis,  sic  est  in  rcpubli- 
ca.  Sic  autem  est  in  partibus  corporis  quod  est 
aliqua  determinata  commensuratio  partium  se- 
cundum  quam  partes  pulcherrime  se  habent. 
Sicut  naris  ;  qna?  si  parum  Iransgressa  est  ad 
siuuim  vel  aquilinum,  adhuc  pulchra  est  et  gra- 
tiosa  in  aspectu  ;  si  tamen  plus  declinet  ad  ex- 
ccssuni  vel  defectum.  primo  contingit  doclinare 
a  media  ratiouc  in  qua  manet  forma  naris.  Fi- 
naliter  autem  lantum  contingit  declinare  quod 
non  contingit  remanere  formam  naris  propter 
excellontiam  vel  deleclum.  Kodem  modo  se  ha- 
het  in  aliis  partibus  corporis.  Similiter  se  habet 
circa  alias  resjiubiicas :  contingit  cnim  popu- 
larem  et  paucorum  statiim  esse  in  ordine  op- 
timo  secundum  illas  respublicas  ;  si  autem  ali- 
quis  declinet,  vel  secundum  intentionem,  vel 
secundum  remissionem,  faciet  rempublicam  pe- 
.jorem.  Tantum  autem  poterit  intendere  vel  rc- 
mittere  quod  corrumpet  ipsam  omnino.  Et  sic 
manifeslnm  est  quod  ad  salvationem  reipublica* 
oportet  considerare  quid  est  mediura  in  quo  sal- 
vafur  respublica. 

Deinde  cum  dicit  «  proptor  lioc  » 

Concludit  elementum  jam  declaratum  ;  et  di- 
cit  :  propter  hoc  quod  (jusedam  popularia  cor- 
rnmpunt  statum  popularera,  et  qufodam  ad  sta- 
tum  paucorum  pertinentia  corrumpunt  pauco- 
rum  ftatum,  oportot  legislatorem  et  civem  non 
ignorare  qua^  et  qualia  pertinentia  ad  statum 
paucorum,  evertant  statum  paucorum  et  ])opu- 
laria  popularcra.  ^'ulla  enira  istarum  potest  esse 
.sine  divitibus  et  sine  panperibus.  Sunt  eniiTi  de 
inlegritate    reipublicff    multitudo   et   divitisp    : 


574 


i-ULHlCUKUM. 


prupter  quod  »1  aliquiii  vuluerit  ada^quare  subs- 
lauiia^  uujuinu,  et  ita  uuiuea  aequdlitei'  e»se  di- 
vites,  uon  reiiidueliit  eadem  rfS|>iil»lica,  sed 
cuii  uiu|ietur.  Kl  ilc  uijiiiIitUhii  eil  (jiiud  iili  qui 
priiceduul  eiitedeudu  le^tl>u->  dd  hui  diicentilius, 
IraUMiiutaiit  et  cuii'uiii|iuiit  i'cui|iulilicdiii. 
heuide  cuni  dicit  u  iieccdut  duteiii  ■ 
Poiiit    elf iiieuluui  s|itMiule    ad  sdlvaiiduiii    po- 

tiulaiciii  cl  i.aULiJiiiiii  •.tdluiu  ,  et  dlcit  iiuod  dd- 
luc  uidiufeituui  fst  qiiod  iu  |tdUcoi'Uiii  et  iiojiu- 
lari  stdtu  est  erior.  lu  |io[Hii<iri  quideiu  peccdut 
ducturea  i>o|iuli  iii  statu  ]>opulari,  scilicet  iu  qiiu 
tula  uiultitudo  vi-iiit  iiioiiurchid  qiiadiiin  donii- 
Udtur,  uoii  secuiiduiii  legfiii  :  ductores  euiiii 
pu^uantes  coiitra  divites  dividiint  cisituteni  iu 
diio  :  aduldiites  eiiiui  tiiiiltitudini  iiioveiit  euui 
cuntra  divites  :  hoc  auti-iii  noii  est  tacieiiduin  si 
debeat  i>o|iuldris  status  sulvari  :  sed  niullitudo 
jiro  divitilius  debet  videri  faceie  quod  volunt. 
Sic  eniru  salvari  poteruiit.  In  paucoruni  statu 
similiter  peccat  |iaucoriiin  poteiitia  o|)primens 
multitudiriein ;  ex  quo  coulingit  coriuptio  pau- 
coriini  status.  Ei  ideo  si  deheat  sahari,  ojxntet 
paucoruui  poleutiani  videri  facere  pro  populo  : 
et  facere  juramenta  contraria  eis  quae  faciunt  : 
consueveruiit  enim  jiaucorum  stalus  potentia» 
cuui  iustituiiiitur  iii  principatibus  jurando  dice- 
re  :  Juro  quod  popuhim  odio  hahibo,  etconsilio 
anuitar,  ut  male  habeat.  Similiter  in  populari 
statu,  jurat  [lopulus  :  malignus  ero  divitibus  et 
consulam  (|ua'  illi  mala  esse  sciam.  Hoc  autem 
non  est  faciendum.  Sed  oportel  opiiiari  contra- 
rium  esse  faciendum,  et  iiisinuare  in  jurameulo 
quod  poteiiles  paucorum  non  facient  iujustura 
jiopulo.  Et  populus  debet  juiaie  quod  non  in- 
juste  aget  contra  divites. 

Deinde  cuiii  dicit  «  maximum  auteni  » 
Fonit  eleraenlum  (|uod  universaliter  salval 
rtmpublicam  a  conuptione  quffi  est  projiter  ine- 
riiditionem  et  inassuefactionera.  Et  primo  facil 
hoc.  Secundo  rejirobat  quoddara  observatura  in 
populari  statu,  ibi,  «  In  democratiis  autera  etc» 
lu  prima  dicit  quod  inter  omnia  eleraenta  maxi- 
mura  et  cflicacissimum  ad  salvaiidam  rempubli- 
cam  quod  modo  omnes  eligunt,  est,  scilicet  eru- 
dii  i  in  legibus  et  in  eis  qnse  ordinantur  ad  rem- 
publicam,  et  assueiieri  in  illis.  Ratio  autem  quare 
oportet  assuetieri  in  illis,  est  quia  illa  in  quibus 
homines  sunt  assueti  delectabilia  sunt  eis,  et 
magis  placoiit  et  magis  diliguntur.  Quse  aulera 
niagis  diliguntur,  magis  salvantur.  Si  igitur  as- 
sueti  fuerint  homines  in  his  quse  sunt  reipu- 
blicae,  plus  diligent  et  delectabuntur  in  illis,  et 
sic  conservabunt  eam.  Si  autem  non  assueti  et 
eruditi  fuerint  in  republica  et  in  legibus  signiti- 
cantibus  ordinera  reipublicae,  puta  si  degentes  in 
paucorum  ?tatu  non  fuerint  assueti  et  eruditi 
legibus  paucorum,  et  populares  legibus  status 
popularis,  nulla  utilitas  erit  eis  ex  legibus  bonis 
et  gloriosis  existentibus.  Sic  enim  continget  esse 
in  tali  civitate,  in  qua  sunt  leges  optiraae,  et  ta- 
men  cives  non  sunt  assuefacli  in  illis,  sicutestin 
incontinente.  Sic  autem  est  in  incontinente  quod 
quamvis  habeat  rectum  judicium  rationis  ahquo 
modo  ;  quia  tamen  sequitur  impetum  passionum. 


iion  prulicit  sibi  rectitudo  ratiunis.  Similiter  in 
l>i'o[)osito,  quamvis  civitas  habcat  bonas  leges, 
si  taiiieu  iioii  suiit  cives  assiicti  et  eruditi  in  illis, 
iion  iiiolicieut  iii  eis,  (juia  iioii  o|ii'idliuiitur  se- 
cuiidiim  illas.  Suut  aiiteiii  eriidieiidi  et  assuefa- 
cere  debeut  nou  iu  illis  ad  (jud-  si  [lossuiit  jier- 
tiugere  delectabunliir  taui  [laiici  [iot(;ntus  quam 
po[)ulares;  sed  iii  illis  iii  (juihiis  eniditi  [loteriiiit 
observare  reiiipiililicani ;  ut  [)o[)uldi(;s  illis  jx  r 
(|ua!  [loteiuiit  vivere  [io[iulares  et  servaie  popii- 
laiem  staluin.  l'aucorum  potentes  in  illis  [ler 
(juu-  [loteruut  obseivare  [laucorum  statuiii,  etvi- 
vcre  secuiidum  illiiin.  .Niiiic  autem  iii  civilatihus 
accidit  cuiitrai  uiiii  :  qiiia  iii  |iaucoi'uin  statu,  lilii 
divitum  nutrili  ^unl  in  deliciis,  et  inclinaiitur 
ud  eas,  et  iii  illis  delectantur ;  pau[)eies  aulem 
a>sueti  sunt  in  laboriosis.  l'ropter  (jiiod  iiiaiii- 
fcsluiu  est  (jiiod  tilii  divituin  et  puiijierum  voliiiit 
el  jiossuiit  et  iiiagis  viveie  iii^oleiiter  quantum 
ad  reuijiublicani.  Projiter  quod  iiidiiifeslum  est 
(juod  in  tdlihus  non  sunt  erudiendi. 

Deiiide  cum  dicit  «  in  demociatiis  » 

Heinovet  erroiem  specialiter  accidentem  in 
jiojjulari  statu.  E\  dividitur  iii  duas.  In  prinia 
|iroj)onit  ijisum  et  tangit  rationem  ejus.  In  se- 
(  unda  lemovet,  ibi,  «  IJoc  autcm  parvum  elc.  » 
lu  [)iima  dicit  (juoil  in  [)oj)uluri  slatii  observa- 
tur  aliqiiod  quod  videtur  pojiulare  :  scilicet  quud 
contraiium  est  ei  quod  confert  ad  remjiublicam 
quod  unusquisque  vivat  secundum  quod  volue- 
rit.  Kt  ratio  hujus  est,  quia  male  detiniunt  lihe- 
rum.  Sunt  cnim  duo  secundum  qua;  deliniliis 
est  popularis  status  :  scilicet  jiotestas  et  libertas; 
ut  scilicel  mullitudo  dominetur,  et  secundum  li- 
hertatem.  Illud  enim  juslum  dicitur  quod  est 
a-quale.  .'tquale  autem  videtur  illiid  in  statupo- 
jiulari  esse  quod  videtur  multitiidini.  Liberurn 
autem  dicunt  quod  aliquis  faciat  quicquid  vo- 
luerit.  Propter  quod  in  populari  statu  quilihit 
vivit  secundum  quod  vult,  et  secundum  quod 
possibile  est  ei,  et  secundum  quod  plus  abundal, 
ut  dixit  Eiiripides. 

Deinde  cum  dicit  «  hoc  autera  » 

Removet  istum  errorem ;  et  dicit  quod  non 
est  opinandum  servientera  esse  vivere  secunduni 
rempublicam;  iiumo  libertalem  et  salulem.  VA 
ratio  hujus  est,  quia  secundum  quod  vult  Philo- 
sophus,  iiberum  est  quod  est  causa  sui  vel  in 
genere  causa;  agentis  vel  tinalis.  Unumquodque 
aulem  maxime  dicitur  illud  quod  est  pnncipale 
in  eo.  In  homine  vero  princijiale  esl  intelleclii-. 
Et  ideo  homo  est  maxime  intellectus  vei  opera- 
tur  secundum  intellectum ;  ergo  homo  maxime 
dicitur  liber  cum  operatur  secundum  intellectum 
et  rationem,  et  ad  bonum  sui  secundum  inteller- 
tum  et  rationem.  Cum  autem  vivit  secundum 
rempublicam  operatur  seeundum  rationem  ; 
ergo  vivere  secundum  rempublicam  non  est  esse 
in  servitute,  sed  libertate  magis.  Et  tunc  reca- 
pitulat;  et  dicit  quod  principia  ex  quibus  cor- 
rumpuntur  et  transmutantur  respublics  et  prin- 
cipia  ex  quibus  salvantur  et  mansivae  sunt,  tot 
sunt  quot  dicta  sunt  simpliciter,  ut  est  dicere  : 
quod  dicit  propter  principia  salvantiaet  corrum- 
pentia  monarchias  de  quibus  dicetur  jam. 


MltKM    V. 


.17.» 


IMiYVU)    Mll 


Hrtjni  i'l  fi/rfiiinitlis  orif/o. 


ANTiyUA. 

Hf*sliit  nnlom  siiiK-rvciiin'  ilc  iiionairliin,  ox  i|iii 
hns  ('()rrniii|>iUir,  ci,  pcr  (|iiii>  salvari  iiala  csl.  Kcii' 
aiilcm  coiisimilia  (licli.s  circa  |i(ililiaH,  siiiiL  cl.  i|nat 
accidiiiil  circa  rc^'iia  t^l  lyriiiiiiKlo.-* :  rc|^iiiiiii  (Miiiii  hc- 
cniKluiii  arislocraliain  o.><l,  lyraiinis  aiilcm  i>\  oli^ar- 
cliia  cxlrcma  com|i()iiiliir,  cl,  (lciiiocratia  :  proiilcr 
(juoil  nliiinc  cl  mnxiiiic  iiociva  snlxlitis  csl,  vclnli  cx 
(Inahns  nialiscomposita,  cl  Iraiisj^ressioiieH  ct  |icccala 
liaticns  tiiia)  ah  amhalius  poliliis. 

Exislit  iiuteui  gencratio  niox  cx  coiilrariis  utriijiK^ 
nionnrcliiariini.  Hc^iinm  (iiiitlcin  ciiini  ail  aiiviliiim 
(|no(l  a  |io|)nlo  cpiichis  racluni  cst,  cl  in.-^lituilnr  rc\ 
niius  rpiichorum  i-ccnudnin  c.xccssnm  virluti.-»,  vcl 
iiclioiinm  (nuv  a  virlule,  vol  secnudum  exctissnni 
lalis  ^eiieris. 

Tyrauuiis  nntein  ex  ]>opnlo  et  multitiKiiiio  nd  iiisi- 
ijiies  (luatenus  poiiiiliis  iiiliil  molcslctnr  ah  ipsis. 
.Manirestum  aulem  e\  iis,  (jua' accideniiil :  fere  ciiim 
plurimi  tyrauiiorum  tacti  liiernnt  c.\  deniaf,'of;is,  nti 
cst  dieere  credihile  lacti  e.x  coutrnriari  iusignilms. 
lltBC  i|nidem  eniin  hoc  motlo  couslituerunl  tyranni- 
des  jnni  civitntibns  nugnieulntis. 

Oiue  nutem  aute  istns,  ex  rej?ihus  trnnsgredientihus 
pnlrin  ninjfis  despolicnm  principntnm  nppetenlihus. 
Hnc  nuteui  ex  eleclis  nd  priucipnles  priuci[iatns;  an- 
tiiiuitns  enini  populi  institnernut  niulti  teiuporis 
couditores  populi  et  prospeclores.  Ihic  anleiu  ex 
oligarchiis  elijjentibus  uunm  aliquem  domiuum  nd 
maximos  priucipatus. 

Oi.nibus  euim  inerat  modis  iis  ndefGcere  de  facili 
si  solum  volnissent,  jiropter  poteiitinm  pra^existere: 
iis  quidem  repnlis  principnlus,  iis  antem  eam  qune 
honoris.  Phidon  tiuidem  circa  Arfjnin  et  alii  tyraniii 
constitneriint  regno  existente  :  tpii  antem  circa  lo- 
niam,  et  IMialaris  ex  honorihus.  Pauajtius  autem  iu» 
Leontiuis  el  Cypselus  in  Corintho,  et  Pisistratiis 
Alheuis,  et  Diouysius  in  Syracusis,  et  alii  eodem 
modo  ex  demagogis. 

Sicut  diximus  eniui,  regnnm  institulum  fuit  se- 
cuudum  aristocratiam:  secuudum  diguitatem  enim 
est,  vel  secuudum  genns,  vel  secundum  heueticiuin, 
vel  secnudum  haec  et  poteutiam.  Oiunes  euiui  cum 
beueficiasseut,  vel  poteutes  beueficiare  civitates  vel 
geutes,  adenli  sunt  houorem  huuc  :  ii  quidem  se- 
cundum  bellum  prohibentes  servire:  sicnt  Codrns: 
ii  autem  liberautes,  sicut  Cyrus;  velcuminstitnissent 
regiouem.  sicut  Lacedeemohiorum  reges,  et  Macedo- 
num,  etiMoIossoruui. 

Vult  enim  rex  esse,  cnstos  ut  quidem  qui  possideut 
substautias  uihil  injustnm  patiatur:  populus  autem 
uullam  snsliueat  iujuriaui. 

Tyranuus  autem,  sicut  dictum  est,  ssppe  autem 
nihil  commune  respicituisi  proprise  ulilitatis  gratia. 
Est  antem  inteutio  tyrauuica  quidem,  quod  delec- 
tabile;  regalis  autem,  quod  bouum. 

Propter  qnod  et  supergressiouum,  quae  quidem 
pecuuiarnm.  tyranuicffi  ;  quae  autem  ad  houorem, 
regales  magis.  Et  custoJia  regalis  quidem,  civilis; 
tyranuica  autem  per  exlraneos. 

Quod  autem  lyrauuis  habeat  mala,  et  quiE  demo- 
craliae  etquse  oligarchiae,  uinnifestnm.  Ex  oligarchia 
quidem,  eo  quod  fiuis  sit  divitiae  ;  sic  euiui  solum  et 
permanere    necessarium   custodiam  et  delitias:    et 


nnr.Knn. 

Ilcli>|iiiiiu  ost  iit  «'tiiim  dc  iiioiiarchi/i  iliHKPrnriiiiN, 
cl  (|iiihiix  rcbiiK  Holcal  iiitcrirt!,  ttl  iiiiihiiM  coiirtervari. 
I't'rii  aiilciii  oa  i|iiat  dixiiniiH  celeriH  rchiiHpiihliciB 
ovciiirc,  Himilin  hiiiiI  iin  i|iia'  regiiiH  cl  lyraiiiiidihiiit 
accidiint.  Nniu  icgiiiim  t|iii(leiii  arii«tocratiaiii  aMiin- 
laliir,  tyrannis  voro  ox  tiligarchin  iiltima  el  tloino- 
cralia  (•.iinpoiiiliir.  Onaproptor  otiain  iin  i|iii  hiiIi  iiii- 
jiorio  vivniit,  iicruicio-iHHiiiin  ost,  ulpolo  qmi'  ox  diio- 
liiH  iiinlis  coiicreln  «it  ,  ol  nbi-rrntionc»  ot  iioccala 
ulri|isi|ue  hahcat. 

ririiisi|iit;  aiitcm  luonnrcliin'  firluB  Htolim  ex  con- 
trariis  rcbns  csl.  Hogniim  oiiiiii  ad  bonoriiin  [lorfu- 
giiiiii  nc  [ira'si(liiiiii  advor.-iis  pnpiili  iiijnrinin  (•(iiii- 
paraliim  csl ;  cl  (•on.-tiliiitiir  rcx  ox  viris  boiiis,  vel 
(jiii  virtute  aut  rcriim  virtiilo  gostnriiiii  magiiitiidine 
pra'stnt,  vol  (|iii  tali  nli(|iio  geiicro  niilecellut :  Ivraii- 
iiiis  vero  ox  [)o])ulo  ot  uiiilliliidinc  advorsiiB  iioTbiles, 
iie  (|unm  [lopuliis  nh  iis  iiijiiriam  nccipiat :  atque  hoc 
cx  eviMitis  iutelligcre  licet. 

Naiu  [ilerique  t)mnes  lere  tyrnnui  cx  deniagogis 
facti  suiil;  qui  nobiles  calunininiido,  ut  sibi  n  po- 
[iiilo  litles  hnherclur,  snut  assccuti.  Aliii',  eniin  ly- 
rauniiles  hoc  modo  exstiterunt,  anclis  jnm  civitati- 
hus:  nliaj  nnten  ex  regilms,  ([ui  moribus  et  institutis 
ninjorum  violatis  inqicrinm  tlominio  simile  concu- 
[lieriiut.  Alia'  ex  iis  quibus  electioue  summi  ningia- 
tralus  mandati  fueraiit:  olim  enim  munera  pnl)lica 
ct  reipnblicaj  procurntioues  facicbant  diutnrniores. 
QiKvdau.  ex  oligarchiis,  nnum  aliquem  summi  im- 
[icrii  couipotem  ad  inaximos  mngislratus  electioue 
promovenlibns. 

His  enim  modis  omnibus  tyrannidis  occnpandae, 
si  modo  velleut,  facultateni  habebant :  quia  aliis  [lO- 
testas  erat  ante  delata  inq^erii  regii,  aliis  houoris. 
Ita  Phidon  Argis,  et  alii  alihi  regnum  quod  priiis 
erat,  in  tyrauuidem  couverlcrunt.  Qui  vero  iu  louia 
fuernut,  et  Phalaris  ex  houoribus  summis  ad  tyrau 
uidem  evaseruut.  Pan<etius  autem  apud  Leontmos, 
Cy[)selus  Corinthi,  Pisistratus  Athenis,  Dionysius 
Syracusis,  et  alii  eodem  modo,  ex  demagogis  facti 
siiut  tyranni. 

Qneuiadmodnm  igitnr  diximus,  regnum  aristo- 
cratiam  imitatur.  Nam  regnum  diguitati,  et  ant  pro- 
priit  virtuti  aut  geueris,  aut  beueficiis  aut  his  simul 
al(|ue  poteuliiE  acceptum  refertnr.  Omnes  euim  hnuc 
houorem  sunt  ade[)ti  quod  civitates  aut  populos  be- 
uoliciis  vfcl  demernissent  vel  demerendi  facultatem 
halierent:  quidam  depulso  per  Ijellnm  fervitutis 
jiericulo,  ut  Codrus  :  alii  patria  liberatu,  ut  Cyrus  : 
alii  nut  urbe  condita,  aut  propagatis  imperii  finibns, 
qnemadmodum  Lacedaemoniorum  et  Macedouum  et 
Molossorum  reges. 

Regis  aulem  est  officium  providere  ut  nec  divites 
injnria  uec  pauperes  et  plebs  contumelia  afficiantur. 
Tyranuis  autem,  quemadmodum  saepenniiiero  dic- 
tnm  est,  nullam  boui  publici  rationem  habet  prre- 
terqunm  utilitatis  privatae  gratia.  Pro[)Osila  autein 
est  tyranno  qnidem  voluptas,  regi  vero  honestas. 
Ilaque  velle  pecuniaruui  copiis  excellere  tjTannicum 
est,  houoribus  vero  uiagis  regium.  Item  cnslodia 
regia  ex  civibus  et  suis  coustat ;  tyrauuica  ex  pere- 
grinis  et  exteruis. 

Tyrannidi  porro  mala  inesse  et  democratiae  et  oli- 
gnrchiae,  perspicuum  est.  Ex  oligarchia  hahet  ty- 
ranuis  quod  sibi  divitias  tamquam  fiuem  propouit; 
(  aliler  enim  praesidium  uec  lautitia  susteutari  uon 


37  0 


I'ULII1U)ULM. 


III I 

ti 

Ui 

»■»' 

I 

•  L' 


«Vulslo,     ci 

(•ortuiert). 


C  \     1 1  - 

iuci|iitrl 


I  iiiii>'l  el  aliUtiuiieui 

h  triere  tiirhnui,  et  n 

I  iu  ilouiu  L-onunune 

.    ,iauui'liii. 

'    ii|i|iiit{iiitre   iiieit{iie«  et 

ii..uiili-ete,    et   tiinnn'    taiu- 

tt-3    i;t  luiieiJiiurea  ailvefBiiii 

'  iiJil  lieii    et  lueittiu*,  iia 

18  ;  iiii.le  it  |*eriiiiiJri  uil 

liiii,  eM'('.li'iiliiiiii   r|iir,ii  iiiii 

iiiiui    elt    si-liijier    excrileiite^ 


jiute^l  ;  )  el  «|uoil  uiultituJiueui  Kus|iei'tuu)  huliel  : 
i{iiu;  cuuna  eal  |io|iuUrilju>t  unua  uihuieuili.  Kt  |ile 
lieui  veiare,  et  es  urlie  biiuiiiiovere  et  seorBUiu  lin 
liitrtie  cu«ere,  cuiuuiuiie  e.-.t  iilih'.trcliimet  lyrHiiiiiiliii. 
Kn  ileuiucrulia  aiileui  liiiliet,  Ijelliiiii  gerere  ciiin  uu- 
l»il|liu<»,  eosiiue  et  otiullt;  el  H|ierte  ile  iiiedio  tollere, 
et  iii  e.\iliiiui  |ielU:re,  luiii.|iiitiii  uiiinloti  el  ilouiiiiatui 
liuo  olietaiileb.  Al  liis  eiiiiii  iusitliii'  |mr«ri  soleul, 
iliiiii  i|uiilitiii  eoruui  ijiBi  iui|ierare  viiliiiil,  iilii  gervire 
iioluiit.  l.ii.le  1'eriMuili  i;oiii>iliiiui  'Iliru-yliulo  ilHtiiiii 
iiiaiiitvit,  b|iicuniiu  eiuiueiitiiiiu  iiiiitil.ttiu,  ]iroiuile 
c|i.ii-i  (iveii  excelleuteb  eeiiijier  de  luedio  tollere 
oporteat. 


l'o-<l>|U'tiii  iMiiloiojiliU')  diteriiiiiiavil  cdusdi  t:l 

(iriuLipij  tiurriiiilionit  et  ^ahitliunis  reruiiipuhii- 

caruiii  iii  (|uiliiii  |ilurt;-<  duuiinaiitur,  deteriiiinat 

t!ausds  el  |irinci|iii  curru|jtiuuis  et  suhutionis,  ia 

(luibus  uuus  doiiiiudtur,   iiicul  sunt  rnunarchia'. 

Lt   diviJiliir  iii  dua>>.   In  priina   dctciaiiiiat  quu; 

:iuiit  cau-.U'  et  |irinci|»ia   corrii|)lionis  cl  salvalio- 

ui-)  reruui|iublicaru[u  uiunarchiuiuu).  hi  secuuda 

uhtcndit  qiiif  illaruui  est  minuris  duratiunis,  ihi, 

1  Atqui  ouiriiuiu  elc.  •  Prinia  iii  duas.  In  jinn)a 

|»iu'uiittil  iiitcntiini  simrn.  h)  scciiiida  pruscqui- 

lur,  ihi,  «  Kxistit  aulcui  geiicralio  clc.  »  iii  jiriii.a 

ilicit  quud  pustijuani  deteruiinatuni  est  quic  siiiil 

priucipia  sahatiunis  et  curruptionis  reruiiipuhli- 

(  ariini  iii  quilius  plures  di)iuinant'ir,  njstal  cod- 

seqiicnter  cun-iidcianduui  dc  nioiiarchia,  quic  sci- 

licet  sunt  caiisa' et  piirici()i.i  c.\  quihus  corruni- 

pitur,  et  quu^  sunt  principia  et  causu:  cx  quibus 

nata  o.st  salvari.   iila  autcin  qiiu;    accidunl  ciifa 

aiunarcliiani  regalciu  et  tyraniiidcm,  siirit  sirnilia 

eis  qiiu'  diita  sunl  de   aiiis   leliUNjiuhiicis.    Naiu 

ivgnum  cuiigruit  stalui  ujiliuiatiim.   Sicut  enim 

asstimitiir  princeps  secundum  virtutcm  in  statu 

optiinalum,  sic  in  rcgnu.  T^rannis  autcm  com- 

jionitur  ex  slafu  paui.uruiu   ullimo,  qui  ost  jics- 

.simus  intcr  umncs  paucorum  stitus,  ct  jiopiilari 

stalu  ultimo,   qiii    similiter  jiessimus  esl   inlcr 

omnes  populares  status  :  jirojiter  quod   tyrannis 

ipsa  muUum  nociva   cst  suhditis,    curn  sit  com- 

posita  ex  duubus  malis,   ct    liaheat   peccata    et 

transgressioues  utriusque  iilaium. 

Deinde  cum  dicit  «  existil  aulem  » 

Prosequitur;  et  dividitur  in  duas.  In  prima 

prsemitlit  quiddam  de  istis  monarchiis,  quarum 

qua^dam  dicla  sunt  prius.    in  secunda  prosequi- 

tur  de  causis  corruptionis  et  saivationis  ipsarum 

cum  dicit,  «  Sicut  igitur  etc.  »  Circa  primum  duo 

facit.  i*rimo  oslendit  ex  quibus  componitur  utra- 

que  monarchia.  Secundo  deciarat  quoddam  dic- 

tum  de  tyrannide,  ibi,  «  Quod  aulem  tyrannis 

etc.  «  Piima  in  duas.  In  prima  facit  quod  dictum 

est.  In  sccunda  ostendit  quid  intenditur  in  nfia- 

que,  cum  dicit  :  •  Tyrannis  autem  etc.  »  Adliuc 

prima  in  duas.  in  prima  declarat  ex  quihus  com- 

ponitur  utraque  monarchia,  ut  appareat  ex  qui- 

bus  currumpitur  et  salvatur.  In  sccunda  declarat 

qunddam  dictum,   ihi,    «   Sicut  autem  diximus 

etc.  »  Adhuc  prirna   in  duas.  In  prima  o.-tondit 

ex  quibus  componitur  regnurn.    In   secunda  ex 

quibus    tyrannis,    ihi,   «    Tyrannis   vero   etc.  » 

in  prima  dicit  quod  utraque  monarchia  ex  con- 

trariis  generatnr.  Regnum  onim  factum  est  prop- 

ter  auxiiium  bonorum  contia  muititudinom,  ne 

multitudo  gravaret  ipsos  studiosus;  et  assumitur 

rex  ex  virtuosis  excedeus  secundum  virtutem  vel 

assumitur  secundum  nobiiitatem  generis  ne  isti 

gravenfur  a;  multitudine. 

Deinde  cum  dicit  »  tvrannus  autem  » 


(J.iliiidit  c\  (juihus  gcncratiir  tyrannis.  Kl  jui- 
mo  cx  (jiiihiis  geiicriilur.  Secundu  ex  quihiis  ge- 
ni'iahatiir,  ihi,  u  (Jiia*  aiitcin  ante  ctc.  »  Dicit 
igitiir  quud  tyranims  assuinjitiis  cst  a  jiojiulu,  et 
ex  jiojiiili)  et  niuUitudliK!  cunlia  di\itcs  el  iiisi- 
giies,  ii(!  jicjiiilus  luohstctiir  a  divilihiis  :  iioc 
autciii  iiiaiiUcstiiiii  esl  cx  his  qiiu-  cuiitigcruiit. 
Pliires  eniiu  tyranni,  ut  est  dicere,  facti  sunt  ex 
his  qiii  erant  ducturcs  jiujiiili,  quihtis  multiim 
credcliat  iiojiiiius  eo  (jiiod  lihcntci'  imponcliiuil 
criniiiiii  diviliiiiis  c.iiuniniaiitcs  cosdom  :  liiijiis- 
mudi  aiilciii  tyraniiidcs  augmentatis  cisitatihus 
faclu'  fuerunt. 

Dcinde  ciiin  diiit  /  quu»  autcm  » 

Ostendit  ex  (juihus  generabatur  jirius.  Et  jiriino 
fjicit  hoc.  Scciiiido  facilem  moduii)  gentTaliouis 
ijisius  ex  jira^diclis  taiiL,'it,  ihi,  «  Omnihus  cnim 
inorat  modis  etc.  »  in  jirima  dicit  quod  anliqui- 
tiis  tyrannidos  qiia^  faclu^  fiierunl  ante  istas,  quae- 
dam  faclu!  fucrunt  ex  rcvihiis  qui  lcgcs  ei  con 
hucludines  jialcriias  iii  qiiihus  nutriti  fuerant 
transgrediehantur;  et  qui  magis  volehant  priii- 
cij)ari  j)rincij)alu  duminati\u,  qui  est  dumini  ad 
serviim,  vuleiites  uli  siihdilis  tamqiiam  servis. 
Contingil  onim  (juod  aiiqiiis  secundum  hunc 
moduin  exislens  inccpit  lyrannizare  ct  opprimerc 
suhdilos,  et  sic  ex  rege  factus  fuit  lyranuus.  Ali- 
quando  aulem  fiiil  facta  tyrannis  ex  eis  qui  eiecti 
fueranl  ad  princijiatus  exceilentiores  el  jiolenlio- 
les.  Antiquitus  cnim  popuius  instituit  multos 
jirincipantes  et  persjieclores  jiojiuli  s^ive  rectorcs. 
1'^t  istis  autem  contingebat  aiiquos  magis  perver- 
sos  trahere  ad  se  duminium  civitalis  et  tyran- 
iiizare.  Aliquando  cliam  facta  fuit  tyrannis  ex 
jiaucorum  pulentia,  viris  eligenUhus  unum  po- 
tcntom  ad  jirincipatus  maximos,  qui  postmodum 
tyrannizahat.  Omnibus  istis  modisfiehat  antiqui- 
tus  tyrannis. 

Deinde  ciim  dicil  «  umiiihus  cnim  » 

Tangit  faciiem  modum  generatiunis  ipsius  ty- 
rannidis.  Et  dicit  quod  hujusmodi  tyrannides  de 
fa  ili  poterant  fiori  ex  piaedictis,  quia  potentiam 
liahehant.  Quidam  enim  principahantur  princi- 
patii  regaii.  Et  manifeslum  est  quod  taies  j)otcn- 
tiam  habebant,  propter  quod  de  facili  poterant 
ficri  tyranni.  Alii  autem  principahantur  princi- 
patu  qui  cst  secundum  aliquam  lionorabiiitatem. 
Taics  ctiam  potenliam  l)ahebant ;  ideo  de  facili 
potorant  tyrannizare.  Et  excmplificat.  Quidam 
enim  qui  dicebatur  i'hidon  ajuid  Argum  fuit  ty- 
rannus,  et  quidam  aiii  similiter  principantes  ex 
jirincipatu  regali.  lliiaulem  qui  tyraunizaverunt 
circa  loniam  ct  Plialaris  assumpti  fuerunt  ox 
statu  paucorum  principatibus  honorabilibus.  Sed 
Pancfilius  qui  tyrannizavitin  Leontinis  et  Cypse- 
lus  qui  in  Corintbo  et  Pisistratus  qui  Athenis  et 
Dionysius  qui  Syracusis  et  alii  qui  eodem-modo 
fuerunt  tyranni,  fueruut   jirius  duces  ex   fa\oic 


I.llll.ll     V 


377 


|i(i|)iiloi'iiiii  .  jtti  riiiiii  |iitliMiliaiii  Ii.iImIi.iiiI  . 
Oiiiro  iiiaiiil'i'<((iiin  r^l  i|ii<iil  r.irili<  lnil  i-<l(is  i>itso 
l)raiiiiii-«  |iiii|iti'i-  |i(iti'iitiuiii  i|iMiii  lialicii.iiit. 
|)(<iiiilt<  (-11111  (iiiit  •  !«i('iit  iliMiniK  11 
Pidlial  (|ii(iii(iaiii  (liiliiin.  Ilixcr.il  i<iiiiii  i|ii(iil 
M<Kiiiiii)  o-tl  insliliiliiiii  r<(<i-iMiiliiiii  nlaliiiii  ii|tti- 
iiialiiin  :  lii»'  |ii<ilialiir.  I'!l  |ii'iiii(i  t.nil  lioi'.  No- 
cuikIo  i)stcii(lit  (|iiiiii  cst  ()t'li<  iiiiii  ri'K)'<.  ■'■i-  ■■  Viilt 
i<niin  rex  otc.  ><  lii  |ii'iin.i  ili<  il  i|ii()i|  -.ii-iit  (lictiiin 
csl  |triii.>«,  !'t<Kiiiitu  ost  in.^tiluliiin  (>|itiuialiiiii.  I!t 
lioc  n|i|)ai'ct,  (|uia  iiistilutiiiii  c><t  ^tfouiKliiiu  di- 
Kiiilatciii  vcl  viituli.-*,  vcl  Kciiciis,  v  cl  piopli^r 
isla  siiniil  cl  itolcntiain.  \.l  lioc  apiiaicl,  ([iii.i 
oinnos  antiijui  rc^i<s,  iil  it.i  (iK-atiir,  ciiin  lci-is- 
.scnl  alitjuod  iicnclicium.civitati  vol  Kciili  rc^io- 
nis,  vfl  qui  potciitcs  liicraiit  licncliciaif,  isluui 
Iionoroui  r(-(-c|icniiil  (|iii)<l  assnmpli  liicriint  iii 
i'(-f;oui  :  (|iiiii.im  i-iiim,  sii-iil  C.oiiiiis  (|iii  pra-lia- 
tiis  fuitcoulra  advorsarios  oisilHlis  ot  proliiliiiit 
i\v  servi  cssout  iiiis,  laotns  liiit  rox.  Alii  aiitoin 
tjuia  liboravorunl  a  sorvilutc;  sicut  ('.\rus  factus 
tiiit  rox  Porsatum,  (jiiia  iiiiciavit  a  sorvitulo  ro- 
pis  (',lialda'orum.  .Vlii  (ini.i  ci\italcm  oouslituo- 
ruiil;  alii  quia  ac([iiisiorunt  10^10110111,  sicut 
rcgcs  I.aooda-moniorum  ol  Maccdomim,  ot  Mo- 
lossornm. 

l)oiiid('  cum  (iicit  «  viiil  ouim  » 
Ostondit  qiiod  osl  oftioiuni  rcgis.  Kl  dicil  qiiod 
oflicium  ropis  cst  esse  oustodom  justitia\  Kt  vuil 
custos  csse  jiisti.  Kt  idoo  rccurrorc  ad  rcponi  ost 
recurrero  ad  justum  animatiim.  Kl  lioc  ap|)arot, 
quia  rex  iiilciuiit  iionum  commiino  custodire  cl 
servaro.  Ha'c  aiilom  iion  potosl  iiisi  sit  custos 
justi.  Et  idoo  ofticium  smim  cst,  ul  sit  custos  jus- 
ti ;  ita  quod  hahontcs  posscssiouos  et  divitias  nul- 
lam  iniustitiam  patiantur  a  non  hahontilms,  noc 
popnlus  sustiuoat  aiiquam  iiiiuriam  a  divitihus. 
Deindo  cum  dicit  «  lyrannus  auloni  » 
Ostcudit  quis  est  linis  iu  utraque  monarchia  : 
ex  quo  apparet  iiiia  dillcrcntia  iiitor  ip-^as.  Kt 
primo  ostendit  qnid  utraquc  iutondit.  Secundo 
nianifestat  pcr  ctloctus,  ilii,  «  Proptor  quod.su- 
pergressionum  etc.  ><  In  prima  dicit  quod  tyran- 
nus  non  iutendit  honum  oonimunc,  sed  intendit 
proprium.  Et  ralio  huius  est,  quia  tyrannus  in- 
tendit  dclectationem  socundum  seiisum;  ct  ideo 
ap|ietit  iliud  por  quod  existimat  se  liahore  eam  : 
lioc  autem  est  suporexccssus  pecuniarum  :  prop- 
ter  quod  intendit  pecunias  acqnirere,  credit  enim 
per  pecunias  haherc  omiiia  :  rex  autom  intendit 
bonnm  coinmuno.  Ilium  onim  dicimus  rcgem 
qni  principatur  jiropter  honuni  nniltitudinis.  Ta- 
lem  autem  ojiortet  esse  virluosum,  et  ita  nolle 
injuriari  snbditis.  Oportet  ipsum  esse  divitem, 
ne  aliquid  injuste  accipere  a  subditis  compol- 
latur. 

Deinde  cum  dicit  o  propler  quod  » 
Manifestat  quod  dictum  est,  per  effeclus.  Et 
dicit  quod  propter  hoc  quod  tyrannus  appetit 
delectationes  propter  quas  appetit  pecunias,  ma- 
nitestum  est  quod  cxcessus  insuper  accipiendo 
pecunias,  tyrannici  sunt.  luteudunt  enim  tyran- 
ui  bonum  proprium  non  commune.  Sed  super- 
gressiones  honorum  regales  sunt  magis.  Et  ra- 
lio  hujus  est,  quia  rex  debet  esse  excclions  se- 
cunduni  virtuteui,  excellentia?  vero  virtutis  de- 
hetur  exceilentia  honoris.  Et  ideo  ad  regem 
pertinet  habere   excellentes  honores  ;  et  magis 


Hii|ioi'Kroii<iiunoiii  liiiiioiiiiii  r|iiniii  |if<'uiiiMriiin. 
K  idiilrnrio  aiitcin  o^t  111  tyraiinii.  Kl  pntpli  r  Unr 
idcin  rtiaiii  (  ii-.liiilia  rcgalM  r^t  rivilin,  «ri|  i\ 
r.iiiiii<  11  o  t  pcr  o.\tiiiiic(t<«  |-il  r.iiio  hiijiii  (■<!,  qiii,« 
it'X  tloiiiiii.iliir  .Milnliti-^  illi»  viiloiitihiit.  Kt  nl>u, 
cttiilldit  (lc  i|tsi<t,  |)i-iipti'r  >|iKt.|  oii<ttii(iiliir  ali  cit ; 
tMannus  aiitciii  ciim  ttpiirim.il  00^,  rliiiiiinatur 
cis  illis  iKiicnliliiit  ;  ct  iilcii  iioii  (iiiiliiiit  111  oi', 
proplor  (|iit)(l  (11  todiliir  ult  oxlraiifin.  PiiH<M;t  o- 
ii.iiii  alitor  iiitroduci  ill.i  part  u  T\iiinniiH  hii- 
tom  •  iit  dicorot  quotl  iiitotidil  n-t-tigiinrc  ilitro' 
rcntiaH  iiitcr  rcKHUUi  «;t  tyr.uiiii<li-m  ;  i-t  dividi- 
tiir  111  Irc^  proptcr  tics  dilli-iciili.is  (]iia-<  po- 
iiit. 

Doiiido  rum  dicit  «  (|ii(t(l  auloni  » 

M.inirostnt  qiioddam  tliotiim  de  tyrnnnido. 
Pi  iiis  oiiim  dictuni  fiiit  ([iiod  i-(im|iiinitiir.ox  diin 
lnis  iii.iii^  :  lioc  dcilarat  Kt  prinio  dcclarat  <]ikc 
iiiaia  iiahot  i'X  slatu  paui-ttriim.  Sociindo  qiiii' 
m.ila  h.ihot  ox  statu  |ti>|tul.iri,  ihi,  »  Kx  doina<  ra 
tia  aiilcin  etc.  »  jii  prima  dicit  i|ii(t(l  manirostiim 
0^1  t|ii(id  tyr.iiinis  accipit  m.il.t  t[iia'  siint  in  statii 
paucorum  et  niuititu<linis.  Kx  statii  pHucoriiiii 
iiiala  ha'c  lialiot  :  quia  sioiit  linis  statuM  panro- 
riim  siint  divitiir,  sic  etiain  in  tyrannido.  Sicut 
cnim  doiuiiians  in  statii  paucorum  tinalitcr  in- 
tondit  divitias,  sic  tyrannus.  Ilom  tyrannus  e  I 
sicut  soiiis  siiio  aniicis,  sicut  dominaus  in  statu 
paucorum.  hti  enim,  t[iiia  oi)|)riniunt  multitu 
(iincni  odio  hahentnr  ;  ot  idoo  sunt  soli  sine  n 
micis  ;  sic  tyrannus  solus  est,  quia  uon  hab"t 
.iniicos.  Item  siciit  o[)ortct  doiiiiii.intos  iii  [lauri- 
habore  custodiam,  quia  multos  iiiimicos  liahciit. 
ot  sunt  sino  amicis,  sic  oportet  tyrannum  custo- 
diam  hahere  :  el  quia  hoc  non  [lotost  sine  divi- 
tiis  :  idoo  intondit  divitias.  Ilcm  o[)ortot  ipsuiu 
non  credere  miiltitudini  siciit  [lotenlatus  pau- 
corura  :  cuiu  ciiim  odio  haheatur  a  muititudine; 
non  coniidit  in  ipsa  ;  et  ideo  non  crcdit  eidem, 
et  propter  hoc  prohibet  multitudinom  non  ha- 
bere  arma,  sicut  potentes  paucorum,  ne  possil 
insurgere  contra  ipsum.  Item  iiabet  turbam  sus- 
pectam  ;  ct  ideo  expellit  eos  a  miinitionibus  et 
ponit  extraneos  in  eisdem.  Item  compeliit  eos 
niorari  in  domo  et  non  hahcre  societatem  ad 
invicem,  ne  possint  machinari  aliquid  contra 
ipsum.  Ista  igilur  omnis  mala  communia  sun1 
potenti£E  paucorum  et  tyrannidis. 

Consequenter  cum  dicit  «  ex  democratia  » 

Ostendit  qua^  mala  babet  ex  populari  statu  : 
et  dicit  quod  ex  po[)uiari  statu  habet  ista  maia  : 
scilicet  impugnare  divites  et  insignes  interlicere  : 
et  hoc  mauifeste  et  oculte  :  utroque  enim  raodo 
tyrannus  persequitur  insigues.  Et  habet  ex  statu 
populari  puguare  et  reiegare  eos  tanquam  illos 
qui  machinantur  et  insiiiias  prapparant  contra 
principatum.  A  divitibus  enim  etinsignibus  tiunt 
machinationes  et  procurautur  dissensioues  , 
qiiandoque  a  quibusdam,  quia  volunt  principari  : 
a  quibusdam  vero,  quia  procurant  forte  aiiquos 
alios  principari,  nou  volentes  sibi  obtinere  prin- 
cipatura.  Unde  tyranni,  muitum  quandoque  eos 
persequuntur.  Unde  Periauder  dedit  consilium 
Thrasyhuio  tyranno  quaiiter  priucipatus  suas 
duraret  :  .habuit  enim  consilio  ab  eodem,  sicut 
dictum  fuil  in  tertio  hujus,  opportunum  esse  ex- 
cedeutes  spicas  evellore  :  per  quod  innuebatm' 
quod  divites  et  insignes  oportet  iuterimere, 


378 


i'uLrncoHi]M. 


LKCTIO  IX. 

Ouibua  fx  causis  ti/rautiis  et  rcijna  (iissnlvantur. 


Bieut  igitur  fere  tlietuiiieBt,  tranBinutatiouuin  iptia 
|ii  >[iurtet  |)ulare  rir(-a   |)(ilitia»  ani^  et  circa 

iii  la.  I'ru|)ter  lujiistitiaiu  eiiiiii  et  iiru]iter  (i- 

Uluieui  el  prupter  ('ulileiii|ituill  Iliulti  >«utjilitul'Uin  iu- 
eurKUut  ii(lver«(iii  iiiuiiciriliia;».  lujustiii;  uiiteiu  uia- 
xiuie  |)ru|)ter  iiijiiriaui,  iilii|iiaii(Ju  auteui  et  ]ii'0|iter 
pru[)riuruui  «|)(jliatiuiieiii.  Siiut  iiuteiu  et  tiiieti  iideiii, 
i|ueuia(Juiu(luiu  itji  et  circii  tyruiiuiile.-i,  et  circa  re- 
^iia.  Mii^ultiKlo  euiiii  (livitiuruiu  et  houoris  eiistit 
luunarchiii  ((Uii:  desiileraut  oiuiiett. 

Insurri^ctiuuuni  aiiteiu,  hte  (juidem  ad  corpus  tiuut 
priucipantiuui,  hii;  auteiii  ad  priucipatuui.  (juai  (|ui- 
deiu  i^ittir  [^rupter  cuutiiuieliuiu,  a>l  c(jr|iuii.  Cuutu- 
ruelia  auteiii  e.xisteute  iiuiltaruiii  [liirtiuiii,  ([iia-lihet 
ipiiHruui  lit  (aii^a  ira'.  Iruturiiiii  uuteiii  fere  [diiriuii 
[luuitiouis  fjratia  iiisurmiut,  ned  uou  e.\celleuliuj. 

\'elut  Pisistralidaruui  qiiiileiu  [)ru[)ter  [iro^uiUaase 
Ariiiodii  riororeiu,  et  illiisisse  Ariuoilio.  Ariiiodiii:; 
i|ui<ieiu  euiiu  [)ru[)ter  8orureiu,  Arititogitou  auteiii 
|iro|)ter  Arinodiuiu. 

Iiisidiati  suul  autem  Periandro  ei,  qui  in  Aiuhra- 
ria,  tyrauno,  ({uia  tiiiuiil  hiheuti  i[i:ie  cum  iuierig  in- 
terrogavil  ipse,  si  jam  e.\  i[)so  [)negfiaiiles  8uiit. 


Ouje  auteiu  Phili[)i)i  a  Faiisania,  quia  permisit  con- 
tumeliam  pati  i(isuiii  suh  Attnlo. 

Et  qua!  Aniyuta.'  [larvi  Hypoderda,  quia  iusultavit 
ad  staturfiiii  i^itjitir^. 

El  (|ua;  Eiuiiichi  Evagora;  Cyprio  :  quia  euim  mu- 
lier  recusavit  fiUum  ipsius,  occidit  tamquam  coutu- 
meliiim  passus. 

Multa>  aulemiusuiTectiones  facta;  sunt  et  (irojiter- 
ea  quod  aliqui  monarchiirum  in  cor(ius  verecundiam 
fecenint. 

Velut  el  (luiE  CratiEi  ad  Archelaum,  semper  euim 
griiviler  se  habehat  ad  collo({uium  :  ({uare  sullicieus 
et  minor  fuit  occasio  proitterea,  ({uod  filianira  nul- 
lam  dedit  cuui  prumiBiistt  ipsi,  sed  priorem  quidem 
detinens  a  bello  adversus  Syriam  et  Arabeum  dnlit 
regi  Elibeae,  junioreni  autem  tilio  Amiutae,  existi- 
mans  sic  utique  illuni  nihil  difierre,  et  eiim  qui  e.x 
Cleopatra  ;  sed  abulieiiationisiiriucipium  extitit  gra- 
viter  ferre  ad  veuerpani  gratiaiu. 

Cum  insurre.xit  autem  et  Ellanocrates  Larissajus 
propter  eamdem  causam  :  tamquam  euiiu  utens  sta- 
lura  ipsius  non  dedu.xit  spoudeus,  propter  contume- 
liam,  et  uon  pro()ter  aiuativain  coucupisccntiam,  pu- 
tavit  esse  factnm  colloquutionem. 

Pharou  autem  et  lleraclides  Mnn  Cotyn  pereme- 
runt,  supplicium  inferentes. 

Adamas  autem  discessit  a  Colyo,  quia  puer  e.xis- 
lens  excisus  fuit  ab  ipso,  tamquam  injuriam  pas- 
sus. 

Multi  autem  et  propterea  quod  in  corpus  afflicli 
fueruut  percussiouibus,  irati,  ii  quidem  destruxe- 
runt,  hi  autem  aggressi  sunt  taniquam  injuriam 
passi,  et  ea  qute  circa  principatus  et  regales  poten- 
tatus. 

Velut  in  Mytilene  Pentalidas  circumstautes  et  ver- 
berautes  Megacles  insurgens  cum  amicis  peremit. 

Et  posterius  Smerdes  Penthilum,  cum  plagas  ac- 
cepisset,  et  ab  uxore  extractus,  pereuiit. 

Et  insurrectionis  Archelai  Decamuichus  dux  fuit, 
p:*acerbans  insurgentes  primus  :  causa  autem  ira^, 
quia  ipsum  tradidit  flagellandum  Euripidi  poetse.  Eu- 
riuides  autem  infremuit  cum  dixisset  ipse  aliquid 
adversus  fiietorem  oris.  Et  alii  autem  multi  propter 


RBCm. 

Kadem  igitur  priucipia  eandemque  fere  cnusas  mu- 
tatiouiim  esse  iu  aliisrebiis[itiblicis  ut({ue  iu  monur- 
chiis  exiiitiiuare  opuitet,  iit  fere  dicliim  est.  Nam  in- 
jiiria,  tiiiiur  et  ('oiiteiiqitius  iiingiiu  e.\  (lurte  subjectoa 
ud  cuusjiiruiidtiiii  iii  iiiuiiiirchius  cuiii[i(dluiit.  bed  ex 
iiijuriib  iiiuxiuii;  cuiitiiiiieliu,  iuterdtiiii  taiiieu  etiuiii, 
si  ({iiis  ftieril  ruitiiuia  s|ioliutu.s.  Siiiil  uuteui  iideui 
tiues  et  tyruiiuidiliiiii  ct  regiiis,  (|tii  cX  illis  i'e|ius|ju- 
iilici.s  [)ru[juBili.  Mouurchis  enim  aiiqilitudodivitiurum 
et  houuris  sup(>etit  :  qua^  omiies  homiues  cuucu(iis- 
cuut. 

Cuii8()iratiouc8autein  qiiuidaiu  incaput  principum, 
aliib  111  ()riuci[)utuui  liuut.  Quii;  igitur  a  coutuuicliu 
|)rutisciscuiitur,  ha-  iii  capiit  iiuut.  Sed  ({tiuiii  iiiiil- 
lijilex  sit  coutiiuielia,  i{uiL-lihet  est  irii;  «eii  iudigna- 
tiuiiis  causa.  Jiiiii  vero  iruti  [ilcriqtic  ferc  oniueg  non 
|iia;stiiiitiii',  uuii  ulci.sceiida)  iiijtiiiii;  aice^ita;  gratia 
111  alteruiu  iuvadunt.  Naiu  cous[iirutiu  qua;  facta  est 
iii  Pisislratidas,  iude  orsa  est.  ({uod  lliiriiiodii  soro- 
reiu  coutuuielia  alleceraut,  llariiiodiuiii  oneiiderant. 
lliKjue  llariiiodium  KororiBconttiiiielia,  Aribtogituiiem 
veru  lliiriiiudii  iiijtiria  ad  fiiciuiis  iuipulertiiit.  lusi- 
dia;  etiam  Periaiidro  Auibrncia;  tyrauuo  slriicta!  sunt 
|)ro()tcrca,  (itiod  iiiter  conqiotaiKiuiii,  (juuiii  una  es- 
sct  [iiier,  ((iiem  ille  in  deliciis  hahcbat,  qua;sivisset 
ex  eo,  easetiie  jain  ex  se  (irijcgnans. 

Jaui  Philippo  a  Pausania  idcirco  vis  illata  esl,  quia 
eiiui  iiu()uue  ('outtiuielia  uflici  ab  Attnlo  passus  es- 
set  :  et  Auiynta;  cognouieuto  Pnrvo  a  Dcrda,  qui  iu 
eius  pudicitiam  gloriose  ali((ui(l  jaclaverat  :  eteunu- 
cho  ah  Evagora  Cyprio.  Nam  quod  uxor  sibi  ah  illlus 
filio  adenqila  esset,  cum  iuterfecil,  tamquam  coutu- 
uielia  accepta. 

.Vlulta;  eliam  conspirationes  factii*  sunt  in  monar- 
cha^  propter  pudemJas  conlumelias  iu  corpus  illa- 
tas,  ut  Crataei  in  Archelauni.  Seuiper  eniui  graviter 
ferebat  veueream  illius  consuetudinem;  itaque  vel 
lcvior  causa  satis  idonea  visa  est  iila,  quod  nullaiu 
sibi  ex  filiabus,  ut  erat  poUicitus,  in  matrimonium 
dedisset,  sed  niajorem  natu  quidem,  bello,  qiiod  cum 
Sirrha  et  Arrhabaeo  gerebat,  implicitus,  Elimeae  regi 
despondit ;  minorem  vero  Amyntee  filio,  existimans 
fore  hoc  pacto,  ut  minus  ille  dissentiret  ab  eo  qui 
fuerat  ex  Cleopatra  natus  :8ed  alienationisorigo  fuit, 
quod  graviter  consuetudinem  stupri  tulisset. 

Una  cum  eo  illum  adortus  est  etiam  Hellanocrates 
Larissa;us  propter  eamdem  causam.  Ubi  eniiii  se  ab 
illo,  cui  suse  a;tatis  florem  frueudum  dederat,  ab 
exilio  non  reduci  in  patriam  vidit,  (juod  ille  se  fac- 
turum  pollicitus  erat,  consuetudiuem  illam  non  ab 
auiatoria  cupididate,  sed  a  voluntate  inferendi  con- 
tiiiueliam  profectam  fuisse  putavit.  Jam  Parrho  et 
lleraclides  iEnii  Colyn  interemerunt,  patris  injuriam 
ulciscentes.  Adamas  autem  a  Cotye  defecit,  tamquam 
contumelia  accepta  :  quod  puerab  eo  cxsectus  fuis- 
sct. 

.Multi  porro  etiam  propterea  quod  corpore  verbera 
pertulissent,  irati,  tamquam  accepta  contumelia, 
suuimos  magistratus  et  priucipes  cum  regia  potes- 
tate  aut  occiderunt  aul  adorti  sunt.  UtMvtileuis  Me- 
gacles,  facta  cum  amicis  conspiratioue,  Penthelidas, 
qiii  circuuieuntes  clavis  obvium  quemque  caedebant, 
interemit.  Et  postea  Smerdis  Peuthihiiu,  plngis  ab 
eo  acceptis,  et  ab  uxore  extractus,  necavit.  Couspi- 
riitiouis  autem  in  Archelaum  facta>  Decamnichus  dux 
fiiit,  qui  primus  ceteros  concitnvit,  iratus  quod  Eu- 
ripidi  poetfR  Iraditus  ab  eo  fuisset  verberandus.  Eu- 
ripides  autem  succensebat,  quod  ille  nescio  quid  dc 
ore  cjus  graviter  olente  dixisset. 

.Alii  denique  multi  propter  tales  causas  (mrtim  de 


MIIKIl   \ 


379 


!iiloA  i'an*nfi,  II  (|iiiiloiii    |MM'i<ni|ili  muiI,  ii  uiitcni  In- 
'■iiliMX  jiaHMl  Hunl. 

8innliltti'  niilcn),  «l  iirdplrr  tiiunriMn  :  nnnni  cnini 
alii|iiiil  (<i'til  lioi-  (■aii-<iiniiii,  hIimiI  |iiililiaH  iil  nmnnr- 
1'liiiiH  :  vulnt  \iM'\i<n  ArliiliiinoH  linii<iiH  frnninnlio- 
ninii,  (inincirca  Dariiini,  i|uia  Hn><|ii<iiilil  cuni  iiiinjnit- 
HiHHcl  Aorxort,  himI  |iiitanH  iii(liilg(<i'i  litini|iiani  ikhi  iiio- 
miiranloni  |ir(i|il(<i'  ('(i<iiain. 

Iliii'  antoni  |ir>iiil(<r  ('iiiili<in|itnin,  Hiriil  Siirilann- 
iinliini  vidoiiH  i|ui(lani  |i(<ri'uli(<nli<ni  sc  ruin  niiili(<ri 
liiia,  hI  V(M'o  Imc  raliiilaiilcH  ilicunl;  ni  nul(<in  iiiiii  du 
illo,  HOil  (lo  nlid  cril  ulii^ii(<  lnu'  vcriini.  I'^t  DiiuiyHio 
|i(islcriori  Dion  insiirri^Ml  iir(i|il(<r  (lc;<ii(<i'li(in(<in,  vi- 
lioii.s  civoH  sic  s(<  lialicnlcs,  ct  iiisuiu  H(UU|i(<r  (<liriniii. 

Kt  ainicdruiu  anl(<iu  i|iii(lani  iiisur^iiiil  |ii'ii|il(<r  iI(<h- 
lioctioncin,  iirdptcr  cnuliilcrc  ouiiii  coiitcuiiinnl,  Inni- 
•|naiii  ohlilnri.  K.l  |iulaiitcs  posso  olitiiicro  principa- 
tuiu,  niodo  (Hiodani  |iro|itor  coiitonincrc  iiisiir(.?niil ; 
tani(|iuun  potcutoH  cuiiii  ct  conl(<ninoiil(!s  |icri('iilniii 
(iroptor  potcnliain  invaduiit  dc  lacili.  siciit  (InconliM 
exorcitiis  mouarchi.-*,  siciil  (lynis  Astya^i,  ol  vilniii 
(•(Uilciunciis  ct  potoiiliam,  proptcr  polcntiam  (luidcm 
iiiopcniSMm  fiiissc,  ipsum  iiiitcm  dclitiari.  Kt  Scuth(<s 
Tlirax  Amadoco  oxislcns  dux  oxcrcitiis.  li  aiitcin  et 
proptcr  iiliira  lioniiu  iiisiii';j;iuil,  nlct  dcspiciciiti^s,  ol 
pniplcr  liicriim,  sicul  Arioliiirzaiii  Millirilalcs. 

iMaviiuc  nutciii  proplcr  liaiic  causam  iiivnduiit, 
(ini  (piidcm  iialura  audaccscl  hoiiorcm  hahciil  hclli- 
ciim  n  monarcliis  :  viriliias  ouiiu  iiolciiliam  liahcns 
nudax  csl  :  proplcr  (iiias  niuhns  tani(|uain  do  facili 
pnrvnliiuri  Incinul  insurrcctiotics. 


iiicilio  Hiihlnli  Htiiil,  partnn  iiiHidiii  n»i<!pti  ll«itii 
oliaiii  III  |iro|iti<r  inclnni  :  Iiikc  «iiiiii  nrnl  lu  cnutu 
niia,  nl  iii  rtiliiiHpnhlicnt  nic  otiain  in  inoiinn  hlli. 
Ita  Arlnlmiio»  Xcrxoni  ailortiiH  inliTcinll,  crliiuiintlu 
iicin  (In  Dario  tiiii(<iiH,  ijiicm  injiiHnn  .\crxiH  HtiKpciidfl- 
ral,  |itilaiiH  laiucn  hc  impuiii'  hiliiniiii,  voliit  ohlilo 
ill'i  inandaliuii  proplcr  ('iiniiin.  Ahn'  liniil  c(iiiH|iirn- 
lioiiOH  ('(iiitcinplti,  iil  iii  Sardanapallnin,  (piiiiii  i|iii- 
daiii  iiilcr  iiiiilicrcH  iicnloni  ('iinH|icxiHnitt,  hI  vcin 
Htiiit  liirc  a  rahulnruiii  hi  riplorihiiH  Iraditn  :  hIii  nli- 
tcr,  III  alio  laiiicn  vcrii  pdtcst  nccidcrc  Kt  iii  iJidiiy- 
Hiiiiii  |i(iHtoridrciii  Dion  jirdiitcr  ('(iiilcniptiini  invaHit 
ijii  niu  et civoH  iln  niruoloB,  ot  i|ihuiu  ntMiipor  oHHn  uhriiiin 
vidorot. 

Kt  vcro  iidniitilli  o\  iiiniciH  nddrinntiir  prdplcrcda- 
tcinpttiiii  :  iiniii  (|iiiaHihi  lidoH  liahotiir,  laiiiijnain  iiii- 
pniviKi  raciiins  palraro  Vdlonnt,  ('diilciiuiniit.  El  '|ui 
piil.iut  fdro  nt  |iiissint  principatuin  dlitincro,  i|iiu- 
iliiiiuiiddo  proplorca  i|ii(id  cdiilcmnaiil,  iinprcsHioiiRui 
r.iciiint  :(|uasi  cniiii  roiii  porliccn;  valoant,  iicriciilum 
('•iiiloiiinoiiloH  proplcr  iMitontiniii  niiio  tiiiidro  a^^ro- 
ilitinltir  :  iit  hiciuiit  holli  (Iiic«!a  iii  ludiiantlin.s,  (|ncin- 
iidmodiim  (^yriis  iii  Astya^cin,  (liiiii  cjiis  ol  vitaiii 
ci  oxcrcitiiin  ('oiilcnuiil  :  iiiililcs  oniiii  inorlia  (•drrii- 
1  crat,  ipso  voni  iiiiillitiJi  dillliichat.  Kt  SeutlicH  Tlirax 
(|iiuiii  osscl  iiiiperiihir,  iii  Amaddcnm.  Alii  |iliirihn« 
caiisis  nd  raciiiiis  iinpclluiitiir,  cxiMiipli  gratin,  el 
('oiiteniiituct(|uii'slu,  iit.Miliiridiites  in  Ari-ihnrznnciu. 
.Maxiiiic  aulcni  proptcr  Idiik;  cniisnm  nddriniiliir  ii 
i|iii.  (|uiini  siiil  nudaccs  iinturii,  apiid  principes  lio- 
uore  hellico  fnnj?iiiitiir.  Korlitiido  eniiii,  tnniiiuaui  fn- 
cile  victoria  potitiiri,  invaduut. 


Postquani    Philosophus  pnvnusit  qu.Tdatn  dc 

monarchiis  ;  pfoscquilur  do   causis  ot  priiuipiis 

corniin|.(Mililins  ct   salv.intibus  ipsas.    Kl   prlnio 

di^  corruinpcnlibus.  Seciindo  de  salvantibus,  ibi, 

«  Salvantnr  iiulonielc.  »  Prima  iii  duiis.  In  prima 

delerminat  de  principiiscorrumpentibus  ipsas  in 

universali.  Secundo  doterminat  dc  principiiscor- 

rumpentibus  in   speciali,  ibi,   »    Gorrumpuntur 

aiilem  etc.  »  Priina  in  duas.  In  priina  proponit 

principia    corruplionis  u\  uuivcrsali.     Secundo 

prosequitur  in  speciali  map;is,  ibi,  "  Insurrectio- 

num  autem  etc.w  Inprimadicitquod  sicut  dictuin 

est  prius,  principia  fere  transmulationis  et  cor-  ., 

ruptionisrerumpublicarnmeademsunt  cum  prin- 

cipiis  transinutalioiiis    et   corrnptionis    monar- 

chiarum  :    nam   regnum    est  secundum  statum 

uptimatum  ;  et  idco  qua^  sunt  principia  corrup- 

lionis  status  optimatnm,  sunt  piincipia  corrup- 

Uonismonarchiivregalis.Tvrannisenim  estsecun- 

dura  staturo  paucorum  et  popularem  ultimum  ; 

et  ideo  quae  corrumpnnt  ilios,    corruinpunt  ty- 

ranuidem.  Principia    antem   corrumpeuiia  mo- 

narchias  sunt  tria  :  contumelia,  metus   et   con- 

templus.  Propter  enim  contnmeliam  ettimorem 

el  contemptum  insurgunt  subditi  contra  monar- 

chias.   Sunt  aulem  aliquando  contumeliae  prop- 

ter   injuriam,  quse  scilicet  est  in  persona  ;  ali- 

qnando   vero   sunt   per  subtractionem  bonorum 

propriorum.    Item  monarchiarum  et  rerumpu- 

blicarum  pr»dictarum    prius  sunt  iidem  tines. 

Sicut  enim  intenduntur  divitiarum  multitudo   et 

masnitudo  in  illis,  sic  intenditur  niatrnitudo  di- 

viliarum  in  tyraiinide  et  magnitudohonoris  in 

regno.   Ista  autera  omnes  appetuut ;  et  ideo  ali- 

quando  ii»  injuria  propter  corruptionem. 

Deinde  cum  dicit  «  insurrectionum  autem  » 

Prosequitur  de  istiscausisetprincipiis  corrup- 

tionis   monarchiarum.    Et  primo  prosequitur  de 

illis  quae  suut  principia  corruptiouis  per  se.  Se- 

cundo  adjungit  unum  principiura   per  accidens, 

ibi,  •  Eorum  autem  etc,  «  Prima  in  duas.  Inpri- 


nia  determinat  causas  insurrectionis.  In  sccundn 
o-tendit  (jui  maxime  insurgunt  propter  tales 
causiis,  ibi,  «  Maximc  autem  etc.  »  Prima  in  trcs. 
lu  priniadeclarat  qualiter  aliqiiando  liuntinsur- 
rcctiones  contra  monarclias  projiter  iusUtiaiu. 
Sccundo  qualiter  propter  timorem,  ibi,  •  Siraili- 
ler  autem  etc.  »  Tertio  qualiter  propter  contem- 
tuiii,  ibi,  «  IIoc  autem  propter.  Prima  in  duas. 
Primo  enim  declarat  quod  aliquando  tit  insur- 
rcctio  conlra  monarchiam  propter  injuriam  quae 
est  contumelia.  Secundo  quod  propter  afllictio- 
nem  corporis,  ibi,«  Multi  autem  propter.»  Prima 
in  duas.  In  prima  proponens  distinctionem  in- 
surrectionis,  assignat  rationem,  quare  contume- 
lia  affecti  insurgunt  in  corpus.  In  secunda  decla- 
rut  per  exempla,  ibi,  «  Yelut  Pisistratidarum.  » 
Iii  priraa  dicit  quotl  aliquando  insurrectiones 
liunt  in  monarchiis  in  corpus  principantium,  ali- 
quando  contra  principatum  :  et  qute  tiunt  prop- 
tcr  contumeliam  tiuntcontra  corpus.  Et  hoc  pa- 
tet  :  quia  cum  sint  multae  partes  contumelice, 
qu*libel  est  inductiva  ira?,  iit  apparet  secundo 
Rhctnricse.  Irati  autem  fere  moventur  propter 
punitionem  personalem  magis  quam  propter  de- 
positionem  aprincipatu  ;  etideo  raanifestum  est 
quod  insurrectiones  quae  fiunt  per  contumeliam, 
sunt  iu  corpus,  non  contra  principatum. 
Deinde  cnm  dicit  «  velut  Pisistratidarum  » 
Manifestat  per  exempla;  et  prinio  de  contume- 
lia  iu  personam  conjuuctam  qualiter  sit  causa 
insurrectionis  iii  corpus  monarchae.  Secundo 
de  conturaelia  in  personain  propriam,  ibi. 
«  .^lultae.  autem.  »  Primum  declarat  per  quin- 
qiie  exempla ,  et  secundum  hoc  babet  quin- 
que  partes.  Secunda  ibi,  »  Insidiati  autem  sunt 
Periandro.  »  Tertia  ibi,  «  Quaeautem  Philippi.  » 
Quarta  ibi,  «  Et  quae  Amyntae.  »  Quinta  ibi,  «  Et 
quae  Eunuchi  etc.  c  In  priraa  dicit :  ita  dictum 
est,  quod  fit  insurrectio  contra  personam  con- 
junctam  monarchae  :  sicut  fuit  insurrectio  contra 
filios   Pisistrati  :  nain  cum  contumeliam  intulis- 


3M0 


l-nlJTICoHlM. 


«ent  «ururi  Arfiiodii,  trt  ulti-riiui|iAUiiiAriiiotliiiiii 

>  I  Djilfl'    suiulia  lOlllU- 

i  ,  'T  Ainiodiuni  coutra 
lllos  iii»urr«teiuiit  hi  sU'  patet  qiiod  fucta  fuit 
iusurrectio  |tro|it(.-r   luiituiiit-lidin    in    pcrboiium 

iolljuiiclal». 

I'  ni  diiit  ••  iii-<iili.ili  niiiit  u 

1'l  uiidiaii  extuipliiiii ;  et  dait  ijuod  *|iii- 

dum  i|Ut    liatiitaliaiit  in  Aiiiliracia  iii»idiati   biiiit 

ruidaiu  qui    dRchatur  l'«Miaiid<T  :  quia  iste  I'h- 

riaudii  (  uiii  quadaiu  vice  liiberel  cuni  tiliis  illu- 

ruoi,  duit  illii   |iueri->,   si  eraiit  pru-^uaute»  ex 

ipso  ;  i|i->e  eiiiiu  loite  aliuteliatur  eis;  et  ideo  iu- 

iiuthat  quod  illis    pueri»  fui^-set  abusus-,  et  ideo 

quaMeliat  si  ex  ipm  eraiit  jny  f,'iiuiites  :  tuuc  alii 

luoti  jirojiter  i  ouUiiueliaiu   jiueoruiii   iusurrexe- 

ruiil  coiitra  Pfnuinirum. 

,  Deiiide  cuui  dicit  '  qutf  autem  » 

Poiiit  terliuin  exenijdum;  et  dicit  qiiod  insur- 

rectio  qii.e  luit  cdiiIi.i  IMiili|ijiuiii    rejrein  Mace- 

donia-,  t'.jcta  a  quudain  qiii  diceliatur  Pausaiiias, 

lacta   iuit,  quia  IMiilijqius  jMiiiii.^il  Paiisaniani, 

cuntuuieliam  jiali  a  quodam  Attalo  qui  erat  coii- 

junclu>  eideui  IMiilijijiu  vel   con^angiiiiiilate    vel 

uflicio.  Kuit   auteui  i>te   IMiilijqius   rex  Macedo- 

iiia>,  paler  Alexaiidii  Magiii. 

Deinde  cum  dicit  «  et  qiiae  Aroyntap  » 
Puuit    quarlum    exenijilum  ;    et    dicit    quod 
Aniyntas  occi^us  est  a  i)arda,  quia  jaclarct  se  in 
illius  a>tatem  et  statum  ejus  irrideret  quod   erut 
j'a->sus. 

Deinde  cum  dicit  «  et  qii»'  Eiinuchi  » 
Ponit  quintum  exempluui ;  et  diiit  quod  Eva- 
goras  Cyjirius  insurrexit  contra  Eunucliiim  re- 
gem,  quia  ejus  tiliaui  in  concubinam  clegerat, 
et  inlerfecit  illum.  Sic  igitur  ajjjiurel  ex  isti» 
quod  fconlumelia  facta  in  personam  conjuuclam 
causa  est  insurrectionis  coutia  personam  mo- 
narcbap. 

Ueinde  cum  dicit  «  multa'  autem  » 
Declarat  quod  contumelia  facta  in  pcrsonam 
propriam  causa  est  insurrectionis  contra  perso- 
uam  monarcha'.  Et  primoproponit.  Secundo  pro- 
bat  per  exempla,  ibi,  «  Velut  et  qua^  Cratffii  etc.  » 
Adhuc  secuuda  dividitur  in  quatuor,  secundum 
quod  declaral  per  quatuor  exempla.  Sccunda 
ibi,  «  Cum  insurrexit  autcm  etc.  »  Tertio  ihi, 
«  Pharon  autem.  »  Quarta  ibi,  «  Adamas  autem  » 
lu  prima  dicit  quod  multa;  insurrecliones  facta; 
sunt  coutra  monarchas,  quia  fariebanl  contra 
coutumeliam  vel  verecundiam  iu  persouara  ali- 
cujus. 

Deinde  cum  dicit  «  velut  et  quse  » 
Declarat ;  et  dicit  :  ita  dictum  est,  propter 
contumeliam  factam  in  personam  propriam  iiunt 
iusurrectiones ;  «icut  fuit  facta  insurrectio  Crata^i 
contra  Archelaum.  Iste  enini  Archelaus  graviter 
se  habebat  ad  Crateura  colloquendo  et  conver- 
saudo.  Causa  enim  quam  praelendebat,  etsi  ut 
sufljciens  propouebatur,  minor  tamen  fuit  et 
occasionalis  magis  :  scilicet  quia  Archelaus  cum 
promisisset  Cratseo  dare  unam  de  filiabus  suis, 
nuilam  voluit  dare,  sed  filiam  primogenitam  post 
bellura  quod  habuit  contra  Syriam  et  Arabiam, 
dedit  cuidain  regi  qui  dicebatur  Elibeas,  filiam 
ininorem  dedit  tilio  Arayntai  :  credens  quod  cura 
ilie  esset  filius  Cleopatr»,  non  esset  adversaturus. 
Ista  enim  causa  insurrectionis  praelendebatur  : 
sed  causa  principalis  etprincipiuni  inimicitise  et 
separationis  ab  eo  fuit,  quia  volebat  onm  ad  con- 
cubitum  inducere. 

Deinde  cum  dicit  "  cum  iusurrexil  - 


Pouit  8ecundum  exemjiliim;  et  dicit  qiiod  llel- 
luiiui  riiUs  J,ari>.-.»eus  iiisiiiie.vii  coiilra  euiiidem 
Aicheluuiii  jirujiter  cau^aiii  eaiiideui  Cuiii  euiui 
sicut  proniiserdt,  eum  uon  deduceret  et  abute- 
letur  utate  ijisiiis,  cre  lidit  qiiod  lioc  faccret 
jirojiter  coiitiiiiieliain  et  iiiiii  pnijiler  unicitiam  ; 
el  iileo  iiiiuriexil  contrji  euiiiiliiii. 
Deiiide  cuiii  dicit  «  Phuroli  autem  • 
Ponit  tertium  exemjdum ;  et  dicit  quod  Pharou 
et  lleraclides  iusurrexeruiit  coiitra  A'.ini  Cutyn 
et  iiitereiiles  sujijiliciuiii  jiatri  iiiterfecerunt  eiiiii. 
Kt  hoc  fuit  jirojiter  cimtumelium  eis  fuctum  a 
lilio  illius. 

Deiude  cum  dicit  «  Adamas  autem  » 
Puuit  qiiai  luiii  exemjiluui  ;  et  dicit  ijuod  Ada- 
iiias  rece^sit  a  Coty  liionarclia,  (jiiia  cuiu  esset 
jiuer  ille  Cotys  castravit  eum,  et  tunc  Adamas 
jirojiter  iiijuriam,  qiium  jiassus  fuerat  insurrexit 
eontra  illiiiu. 

Deinde  ciim  dicit  <  uuilti  aiitem  » 
Osteiidit  qiiod  quanilo(jue  lit  insurrectio  prop- 
ter  afllictionem  iii  corpore  ;  etdividitur  iiipartes 
duas.  Iii  jirima  jirojionit.  In  secuiida  nianireslat 
cuiii  dicit,  «  l't  Megades  etc.  »  lii  jiriina  dicit 
(jiiod  uiulli  qui  aftlicti  fiieraiit  in  corjiorihus 
fiistiuenles  jiercussiones  vel  vulnera  insurgimtes 
contra  ijisura  monarcham  destruxeruut  sive  in- 
terfecerunt.  Alii  passi  injuriam  propter  talem 
afflictionem,  invaserunt  jirincipatum  et  jioten- 
tatum. 

Deinde  cum  dicit  «  veliit  Megacles  » 
Manifestat  quod  dixit;  etdividitur  in  tres;  sc- 
cnndiim  qiiod  manifestat  i)cr  tria  excmpia.  Se- 
cunda,  ibi,  «  Et  posterius  ctc.  »  Tertia  ibi,  <<  E1 
iiisurreclionis  Aiclielai  etc.  »  In  jirima  dicit,  ita 
dictuiu  est  quod  fiunt  insurrectiones  propter 
alllictionem.  Sicut  enim  in  Mytilene  in.sula  Me- 
gacles  insurrexit  contraqiiosdam  conviciiios  suos 
et  circumstantes,  propter  hoc  quod  manus  injc- 
ceruut  in  eum,  clavis  pulsantes  ct  verberantes 
eurndera,  propter  quod  cum  amicis  suis  inler- 
cit  eos. 

Deinde  cum  dicit  «  et  postorius  » 
Popit  secundura  excmiilura  ;  ct  dicit  quod 
postmodum  cum  Sraerdes  a  Penthilo  fuisset 
verberatus  et  cffisus  ab  uxore  ejus  evasisset,  in- 
surrexit  contra  illum  et  interfecit  eum. 
Deinde  cum  dicit  "  et  insurrectionis  » 
Ponittertium  exemplura  ;  el  dicit  quod  Decam- 
nicus  fuit  dux  et  causa  principalis  insurrectio- 
nis,  quce  fuit  facta  contra  Archelaiim,  et  fuil 
jirimus  exacerbans  et  commovens  illos  qui  insur- 
lexerunt  iu  ipsum.  Causa  autem  ira'  (juare  alii 
insurrexerunt  ct  ipse  insurrc.xit,  fuit,  quia  Ar- 
chelaustradidit  eura  flagellandum  Euripidi  poetae 
oui  conlra  ipsum  iratus  infieniuit,  (juia  Decam- 
nicus  dixit  quod  os  habehat  fcetidiim  :  propter 
hoc  motus  Euripides  flagellavit  Decamnicum  ; 
quod  fuit  causa  ir£P.  Proptcr  quod  insurrexit 
ipse  contra  Archelaum.  Sic  igitur  multi  insurre- 
xerunl  projiter  tales  causas;  et  quidam  ipsorum 
interfecti  sunt,  alii  graves  insidias  et  turbationes 
passi  sunt. 

Deinde  cum  dicit  «  similiter  auteni  » 
Declarat  quod  aliquando  fit  insurrectio  prop- 
ter  timorem  ;  et  dicit  quod  sicut  fit  iusurrectio 
propter  injuriam,  sic  aliquando  fit  propter  ti- 
morem.  Tiraor  enim  est  una  de  numero  causa- 
rum  insurrectionis,  sicut  injuria  coiitra  monar- 
chas  :  sicut  Artabanes  voluit  repellere  Xerxen  a 
principatu  raonarchico,  quia  timebat  ipsum 
projiler  crimen  quodcommiserat  contra  Dariuui. 


MllkK    V. 


.'iHi 


i|iiia  sii^|M>iiil«>i'iil  i|iiriii(liiiu  iioliiiu  fjii'^,  i|iMiii 
vIh  \«rsi>s  iiiiii  |ii'a'('i>|iiH>t<l.  iioil  tinlrlKil  i|iiiii| 
iiiiliilgiTi-l  t>iili>iii  iiDti  iiii>iiiiii'aii>«  l.irtiiiii  |iii  1 
ttiiiii^^liuiiriii,  M>il  fiiin  ri'riiliiiH>t>l  t>l  viiIiiiimI 
|iiiiiii'ti  i|i-<iiiii,  liinriiH  |Miiuliiiiioin  inHiirivxtl 
iiititr.i  (>iiiii. 

|)t>iiiiio  I  iiiii  ili<  it  >i  linc  aiilfin  ■> 

Hcrlafat  i|iiii(l  alii|ii.iiiilii  lil  iiiMiiri't>i-li(i  |iriip 
ti't' iiitilfiiiiitiiiii ;  (>l  |ii  iiiiii  t.icil  Ikic  iii  iiiiiviT- 
itiili,  Sounuiid  o^t(>ti(lit  i|ii(i(l  aiiiici  i>liain  (|iiaiiilii- 
(|iii>  |ir(i|it(>r  ciiiih<iii|iliiin  itiMitKHiil,  ilii,  «  Aiiii- 
cdi  iitii  aiitctii  i|iiiii.(tii  i>lc.  »  hicit  1^'itiii'  |iiiiii<i 
(|iiiul  tiiiiit  iii^iii  r(<i  lioiics  aliiiiiaiiilii  |iiii|ilci'  c  ti 
li'tii|itiiiii,  sictil  <|iiiilaiii  viilctis  S.ii'(l.iiia|ialiiiii 
(lcilitiiin  voliiplatilius -ol  coinos-ulioiiilui!*,  ■.liin- 
pcr  lii(icntcin  cuin  iiitilicriliiis  in  palalio,  iiiiti- 
(piatn  c\(>iiiilciu  ail  pra'lia,  iioc  cxi^rcculcui  m>  iii 
\ciiatioiiihiis  (si  vcnitii  cst  lioc  (1(<  ip-n,  siciit  di 
cuiil  t'aliulatiti<s;  si  aul(<tu  iiou  osl  vciuin  do  illo, 
lainon  do  ali^iuo  alio  poloiil,  osso  lioc  veruin), 
'tiMiiTcxil  coiiira  illuin.  Siiuilitcr  Diou  iu.-.ui'- 
iixit  coulra  hiotiysiiiiii  i|ui  im.slcriiis  tyraiitii/..i- 
vil.  (pii.i  dcspcxil  ciiiu  vidciis  ipsiiin  sompcr 
oltriiiin  cl  voliiptuosuiu,  el  vidcns  ([iiod  civos  ip- 
suin  contouiucltaul. 

hoitido  ouiu  dicil  ((  ol  amicoruin  » 

Dcci.iral  (iiiod  aiiiici  proplcr  dospoctum  ali- 
ipiando  iusurmiut  coutra  atnicos,  ([iiia  coiitoiu- 
tiuut  eos  :  ([iiia  ouim  coiiliduut  do  i[»sis  ol  taiui- 
liaros  sunt  eis    oonlemmiiit  eos  (|uaudoque  cvo.- 


doiitiu  (|U(i(i  (ililivincaiilin'  iiijiiriir  illuUii  |ir*)|iliti 
uiiiicitiain     .Niiiiia  ouiiii    i.iinili.iritai  parit    ('nii 
toinpliiiii.  l-!l  i|iii.i  crodiiiil  |iiM<io  iititiiii-ii>  piiini- 
|i.iliiiii,  ol  i|iii.i  ciiiili-miiiiiil,  iiiniir»(iiiit   iiiiilfiii 
iiontt^s  poriciiluiii  :  iiinlii  do  racili  iiiv.idiiiil  :  Ihmi 
i|iiiii  >|icraiit  iihliiioro  :  tiiin  t|iiiu  jioloiiliiiiii  li.i- 

llOlll,     llttll     lill|i>lltcH     |MUicllllllll,     tlllll    l|lll.l     Citll 

tt>iiitiuiil  :  «iciit  itiico;t  oxi!it  iiiiH  .ili<|ii.iiidii  ini)- 
ii.iK  li.iH  iiiv.idiiiil  prit|ttor  c.iiitain  i^l.nn  :  ticui 
(iyriiH  ooiili>iiitit>iH  iiiodiiin  vivt<iidi  A<>tyaKH  lur- 
[)(>m  ot  iulioiii^-ttiiin  t>t  intloiiti.tin  t(uii'.  iiiiilili- 
or.it  utl  |tni>lia,  vidons  ip<iitn  doliliDso  \i\«'i-o  •>! 
|irii<lcr  i'.ili<itii<iii,  iii->uri'<'\il  ((uilra  i|Miiiii  Siiiij- 
liti<r  aiitcin  ot  Soiillios  ilu\  oxorcitii^  <li<  llir.icia 
piuviuoia  rooossit  ali  .\iiia:!itco  |trii[ilor  oaiu.lciu 
o.uiHitm,  ot  iiiHiirroxit  coiilr.i  i|t^uiii.  Suiit  t<li.iui 
alii  (|iii  |irii|tt(<r  jilur.i  istoriiin  iiiHiir^iiut  :  i^t  i|iiia 
ciititcmniitit  (>l  |ir.>|)ti'r  liiiriiin  :  si<'iit  .Vriultar/a 
ii<<iii  .Milliriil.ilos. 

I)(<iiiil(t  ciim  dicit  «  iiiixiini!  aiiloin  • 
l)(>clar.it  ([iii  m  ixiiiii'  iiisiir^uiit  |iro|t((<r  t.ilcs 
caiisas  :  ot  dicit  i[iioil  ui.ixiiiii*  qui  u.iliir.ilitcr 
aiid.iccs  siiiil,  sictil  illi  iii  i|iiiiiiis  o^l  .iImiii  l.itili.i 
caloris  t!t  s|tiritiis  ct  pitlciili.im  liiltciit  et  r.icli 
siiiil  diices  cxorcittis  a  inoiiarcliis.  luclin.itio  onim 
ad  o|uu'a  virilia,  sivc  ad  aiidaci.uu  ot  [luteiiliam. 
roddiitil  homiiiom  aiidaceiu  iu  .ictii;  ct  pro[i:i<r 
ist.i  duo  (luasi  existiinanlcs  se  pivTvaloro,  inMi.- 
guut. 


LECTIO  X. 

I/oHOi\  odium  et  contcfnptns  tijrtuinidein  evertit  \  retjniun  domestica  seditin. 


ASTIQU.V. 

Eonini  nuteiu  (\m  proiiter  amoreni  honoris  iusur- 
aiuit,  e*t  alius  nioiUis  cauea'  privter  liiclos  prius. 
Nou  euiui  sicvit  quidain  tyriuiuos  iuviuUuit  videutes 
liicra  lUiigna  t!l  houores  uiaguos  existenles  ipsis,  (-ic 
et  eoruin  iiiii  propler  niuoreiu  huuoris  iiisurgiiut 
unusiiiiisque  priieeiegit  [icriclitari  :  sed  illi  quideui 
propler  (lictaui  caiisaui,  ii  aiiteiu  ac  si  utiipie  aliipin 
alia  tieret  nctio  siugulnris,  el  propter  quiuu  uouiiiiali 
tiereut  et  uoti;  sic  el  moiinrclins  iuvnduut  uuu  pos- 
sidcre  vtileutes  uioiinrclii;uu  seil  gloriniu. 

vSed  tniueu  pnucissiuii  uuuiero  suut  propter  hanc 
causam  iunieluiu  fncieutes  :  suppoui  euiiu  oportet 
niliil  curnre  de  eo  ipio  est  salvnri,  si  uou  (.lehent 
prijivalere  iu  aclioue  :  (luibusasseiiui  iiuidem  oportet 
biouis  c.xistiiUiiliouem,  uou  fncile  autem  ip?am 
adesse  uiuUis.  Ille  euim  cum  paucis  militnvit  ad- 
versusDiouysium.sic  hnherediceus.quod  uhicumque 
possil  procedere,  siifticieus  sibi  tautuiu  pnrlicipnre 
acliouis;  veluti,  sicut  modicum  iuvasisset  terra>, 
mo.K  nccideret  mori,  huic,  beue  hahere  sihi  morteiu. 


Corruuipitur  autem  tyranuis,  uno  quidem  modo 
sicul  aliiiium  polilinrum  uuiiquffique  ah  e.xtriuseco, 
si  coutrnria  aliipia  sil  politia  valeutior  :  cousiliari 
quidem  eiiiiu  palaiu  quod  e.x.istit  propter  coutrnrie- 
tnlem  elecliouis.  Quae  autem  voUuit  potenles,  agimt 
omues.  CoutrariiB  autem  polili.^B,  demos  quidem 
tvrnuuidi  seeuudum  Hesiodum.  sieut  tiguUis  figulo. 
fiteuim  deiuocrntin  uUiina  tyiauuis  est  :  regiiuiu 
auteiu  et  aristocralia  propier  coutrarietatem  polititE  : 
propter  quod  Lacediemonii  pUiriiuas  dissolveruut 
tyriiiuiides  et  Syarcusaui  pro  tenipore  quo  politi- 
znhiint  heiie. 

Aliipiaudo  auteine.x  se  ipsa,  quando  qui  p.nrlicipaut 


RECEK^. 

Eorum  autem  qui  gloriie  studiu  iuUiuumati  aggre 
diuntur  tyiaunos,  nlius  cnusaj  luodus  est,  ab  iis  ([ui 
nule  dicti  suut.  diversus.  Nou  euiiu,  ut  uonuullos 
(pia^stiis  et  lU.igui  houores  tyrnuuicidis  jiroiiosili 
iuqiclluut,  ila  et  glori;e  cu|iidi  periculum  suheunt  : 
sed  illi  oh  cnusaiu  quaiu  sigiiificavi ;  hi  auleiu,  tam- 
>l»iaai  aliu.l  iugeus  faciuus  patretiir,  quo  uohiliteulnr 
liautque  niuid  celoros  iilusires,  ila  mounrchas,  nou 
ut  sihi  viiuliceul  reguum,  iuvaduut,  sed  ut  fauiam 
adipiscautur. 

Veriimlauieu  perpanci  numero  sunt  quos  haec 
causa  ad  fdciuus  iuqiclliU.  Oiiortet  euim  hos  ita  esse 
auiiuatos,  ut,  uisi  1'nciuns  patraveriut,  vilam  sibi 
acerhnm  esse  puteut :  (luornui  comes  esse  debet  Dionis 
opiuio,  qiuB  uon  facile  mullorum  auimis  inuascilur. 
llle  euim  cum  parva  uiauu  adversus  Diouysium  se 
coutulit,  quum  lioc  auimo  se  esse  diceret,  ut  quo- 
cuuKiue  progredi  daretur,  eateuus  actionem  suscep- 
tnm  perducere  satis  esse  habiiurus  :  hoc  est,  prie- 
claram  eam  mortem  non  recusaturus  vel  si  statim 
sild  mori  accideret,  quaudo  paulum  modo  terram 
illius  attigisset. 

luterit  autem  tyrauuis  uuo  quidem  modo,  ul  al.a 
quieque  respublica,  ex.trinsecus,  si  qua  cimtraria 
respublica  poteutior  Hl:  voluutatem  euim  praesto 
fulnram  p.^rspicuum  est,  propter  iu^tituli  diversita  - 
tem.  Qu<e  autem  voUint,  hmc  oiunes.  si  facultas 
adsit,  faciuut.  Conlr;u'iae  antem  tyr;iuoidi  suut  res- 
pnblic;p,deiuocralia.^uideui,  [utQguUistigulo,'  quem- 
a.liuodum  ait  Hesiodus  :  ^uam  democraua  Ua;c  pos- 
treuia  tyrauuis  est) ;  reguo  vero  aristocratia  contra- 
ria  est'  projiter  rcipuhUcie  contrarietatem  :  qua;  e 
Lacediemouii  iilurimas  tyraunidas  su^tulerunt,  et 
item  Syrticusaui,  quo  teuipore  rectum  reipublicae 
slatum  obtiuebaut. 

.-Vliovero  mod.ievertitur  lyrauuis  e.vse  ip,-a.  per^o- 


im 


fOl.ITICOUlM. 


•«dltltilif»  receruul  ;  «ii  t4l  l|li(  cinu  (jeloiielii,  el 
uuuc  nuak!  eoruni  ipiit;  i-ir.a  Ulouyttiiuu.  (iaia  iiiiiileiii 
U«tluui«  Tlirasyljulu  llierouid  tinUu  tiiiiiiu  ijuloiii.^ 
dJ,.l,,.  .-..i_      t-i   j4,j    delei:talioiie3   eti  il.iiite,    ul   i|io« 

t>i-  'II',    fiiuiiliitiiliua    aiiteiii   loii^ref^ati^,    ae 

>|  lUlllUo     dlaaolverctur,    eeil    'llilit.-ylilllud    : 

ci>  unteiii    i|id<iriiiii     titiiiuiiiuii    teiii|)iis    liii- 

liein'-  l)ioiiy.->Jiiiii    iiuleiii 

Uioii     •  u6   et   usBUUieu:!    [>o- 

pUtuui,  llluui   i:jli.lcua   (luluiult. 

UualiUii  itiileiu  exuteiitiliud  caubiv  |iro|iter  i|iU4 
loaAiuie  lunur^iiiil  i:i)iitrii  tyraiiuidej,  liiiliiet,  odio 
el  i'.uuteiii|ilu,  iilteriiiii  i|iiideiii  tioruin  opoitet  e\is- 
Uire  lyraaiiM,  ■i:ilu-et  o.liuiii  :  ex  ioateiii|<tii  nuteiii 
fiuiit  luultcb  diddulutiuiiuiii.  SiKuiiui  auteiii.  Eoriiia 
quideiii  eiiiiii  i|iii  uL-i|uiiiieruut  pluriaii  coii.-erva- 
veruiit  (iriui:i|iatiis  ;  ijiii  aiiteiu  AUticeiieruiit  iiiox,  ut 
Dat  dicere,  |iereiiiti  ouiinm.  Fruitive  eiiiui  viveiitei»  fa- 
cile  couteiiipiivi  iiuut,  et  laiiltuii  u|i|)urtuiiituteii  duat 
iutiurgeutiljUH. 

Parteui  aiiteui  niiuiuduia  ira!  et  odii  oportet  \u>- 
oere;  uiodo  eiiiiu  iiuodaia  eaniiadeai  actioauai  caiiHa 
Hat. 

Sii-iie  autemet  magJB  operosa  qiiaia  odium  :  ioIjub- 
tiuu  eaiia  iusurKuat,  jiropterea  i|iiod  aoa  iilitiir  ru- 
tiociuutioue  jittasio.  .Ma.viiae  auleai  »i«ailicat  liirori- 
bua  ui>et|ui  projiter  iiijiiriaui  :  jirojiter  (juuai  causuiu 
Pi8i.striitidaruiii  deatrurta  est  tyrauuid,  et  uiultiR 
aliaruia  :  ned  aiagii  odiuai  :  ira  "i)uiileui  euiia  ciiai 
triitilia  adest,  i|iuire  uou  facile  ratiociuari  :  iuiiaici- 
tia  autem  nine  tristitin. 

L'l  auteiii  in  simiaia  erit  dicere,  iiuotcumque  caii->as 
dixiuMis  oli«arcliia;  iateiaperalaf  et  ulliaiii-,  et  deiiio- 
cratiifi  extreuiu;,  tot  et  tyraiiuidid  poaeiiduiu  :  ete- 
nim  hifi  exi.-luut  entes  divisihiles  tyiauuides. 

Regnum  autem  ub  extriasecis  quidem  miniiue 
corrumpitnr;  j.ropter  ipiod  et  miilti  tenijiori.s  est;  ex 
lie  ip-io  aiitem  pluriaiii'  corruptiones  acciduiit. 

Corruaipitiir  iiiiteni  secundum  duos  modos  :  iino 
((uidem  seditioncia  facientihiis  iis,  qiii  participant 
re^fno  ;  alio  autein  inodo  niii^^is  tyrannice  tentnntilius 
guLcriiarf,  iiiiauilo  exegeruut  esse  douiiui  plurium 
et  pracler  legem. 

Nou  liunt  aiitera  regna  nunc;  sed  si  fiant,  monar- 
chiffi  el  tyrnnuides  maffis  ;  propter  regnum  qiiidem 
esse  voluntitrium  principatum.  dominium  autem  nia- 
jorum,  et  propter  multos  esse  siniiles,  et  nulluin 
ditferentem  tautum  ut  correspondeat  ad  niagnitmli- 
uem  et  dignitatem    principatus.  Qunre  projjter  hoc 

auidem  non  penuanent  voluutarii  :  si  autem  per  frau- 
em  principaliir  aliquis  vel  per  violentiam,  jam   hic 
videtnr  tyrannis  esse. 

In  iis  aiitem  quae  secundum  genus  regnis  ponere 
oportet  caiisam  corrujitionis  cum  iis  qnfe  dicta  sunt, 
et  qnod  est  fieri  miiltos  contemptihiles  facile,  et  hoc 
quod  est  potentiam  non  possidentes  tyrannicam  sed 
regalem  honorem  injuriari  :  facilis  enim  fieri  disso- 
lutio  ;  non  volentibus  enim  mox  non  erit  rex  ;  sed 
tyrannus  non  volentium.  Corrumpnntur  ergo  mo- 
nijrchiae  propter  has  et  alias  tales  causas. 


cioniiii  sediliuuem :  ut  (jt-lonin  el  Diper  DiunyHii.  .Naui 
(ieluai8  quideia  tyruaais  eo  eveiau  esl,  ijuoil  Tliia»y- 
hulus,  llieioiiu  traler,  (ii-loais  tiliuai   iteaiuKo^oruai 
uiore  hluaditiis  deliiiiehut  ct  ad  voliijiluteis  iucilidjul 
ut    ijiJie  iuij.eruiel  :   nccesturii  iiuteai  iia  reo  coiiijio 
Bueriiul,  iit  ae    tyraauis    luaditiis    everteretur,    be.l 
Kolus  Thru^yhiiliio:  cives  et  |iojiuliis  occusioaem  nac 
ti,  coiliriie  fucta,   eos  t  laiies  exegeriinl.  Dioiiysiuai 
aiiteia  liioa,    ejuti  afliiiis,   coacLa  lailituiii  aiaaii    cl 
iiojialo  nihi  adjuncto,  lyruuuide  dejecil  eti|>»e  iater- 
fectuii  est. 

(./iiiiiii  ffiat  uutem  causi*?  du.i',  jiropler  qiias  jiotiH- 
tiiiiiuiii  111  t}rHiiiiideB  couupiratur,  odiuni  et  conlcmji 
tiis;  horuiii  qiiideia  alteniai,  odiiiia  dico,  tyniiini!. 
adesse  aeiesse  eet:  laiiiea  ex  coiitciii|)tu  tyraaaiilc^ 
aiagaa  ex  jiarte  disHolvuatur.  Argiimento  est,  ipiod 
qiii  occupuriiut  iiajieria,  eoruai  jihMiijue  eudein  leli- 
nueruut:  qiii  vero  Iradita  ah  aliis  acceiieriint,  hi 
iitatiiii  fere  ouines  auiiiieriiut.  Naiii  qiiiim  se  voluji- 
tatihiis  dedaiit,  facile  in  coiiteiajitiiiii  veiiiuiil  ct 
nmltas  se  opjjriniendi  occasionea  coaantihus  prus- 
henl. 

Odii  uiiteni  jiarleia  etiaai  iniia  poaere  oj^ortel: 
naia  qiiodaiDiiiodo  eariiiiid(;ni  aclioaiim  causa  es.se 
solet,  (.^iiiii  sn'|)i:iiuiiiero  ctiuiii  ad  iigcadiiia  aiiijoieiii 
viiii  liahet,  qiiiiia  odiiiai ;  veheaieiitiuseaiai  iiifcruii- 
tur,  qiiod  jiertiirhatio  aniiiii  ralioneni  iii  coiisiliiini 
uoa  a.ihihciit.  l'oli.-^Biiiiiiiii  auteiii  hoaiinefl  oh  coii- 
tumeliani  irii;  indulgent:  propler  quani  cuiisaai  ijiiuiii 
I*i.-istiatidaruni  lyrannis  siihlata  fuit,  tum  iiiiill.c 
aliu! ;  sed  aiagis  propter  odiiim.  Nani  ira  qnideiii 
cum  dolore  conjnncta  est.  Itaqiie  uti  ralione  noii  est 
facile  iratis;  inimicitia  antem  sine  dolore  est.  Atque 
ut  iii  ."umiiia  dicamus,  (juod  causaa  esse  diximiis  el 
oligarchiae  inene  ahjiie  ultiuiu;,  et  deniocratiui  ex- 
treaiib  evertenda!,  tot  eliam  tyrannidis  statuendu; 
suiit;  quoniani  foriua!  illaj  reipuhlicii;  tyrannidea  di- 
vidiiic  sunt. 

Hegiium  autem  minime  omninm  a  causis  exter- 
nis  interit.  Qnocirca  et  diutnrnum  est.  Sed  pluriiii;c 
ei  fiernicies  inlrinsecus  exsistunt;  idque  diiohiis 
iiiodis:  uno  jjer  regui  sociorum  seditionein;  altero, 
si  reges  conantur  magis  tyrannice  renipuhlicam  ad- 
niinistriire,  quum  plura  sno  arhitratn  ac  praitcr  legcs  j 
gcrere  volunt.  Cetcruin  noslris  lemporihus  regiui 
jnni  non  constituuntur ;  sed  si  (juafiunt,  momarcliia; 
et  tyrannides  j^otius  exsistunt,  projiterea  quod  re- 
guuni  est  imperium  voluntariiim,  et  rex  majoruin 
rerum  summnm  hahet  potestateui;  multi  antem  sunt 
ei  similes,  nec  tantojicre  quisqnam  excellit,  nt  ini- 
perii  magnitudinein  ei  dignitatem  exaequet.  Itaque 
projiter  hanc  causam  hoiniuea  sponte  quidem  sua 
regriuinnoii  sutlenint:  quod^i  quis  dolo  autvi  occu- 
paverit,  jain  lioc  tyrannis  esse  videtur. 

Regnornm  antem  eorum  quae  ex  genere  ad  pos 
teros  f)erveniunt,  interitionis  hanc  etiain  causain. 
prteter  supra  dictas,  statuere  oportet,  quod  multi 
succeduntlnles  ut  facile  contemnantur,  etqni,  quiini 
dominatiim  tyrannicum  non  sint  consecuti,  sed  ho 
noresregios  obtineant,  civihuscontumeliam  inferant, 
Tum  enim  facilis  est  regni  eversio.  Nam  si  nolenli- 
hus  imperet,  protinns  desinet  esset  regnnm :  tyrannii!! 
autein  etiain  invitis  dominatnr.  Igitur  monarchiie 
jirofiter  has  et  siniiles  causas   evertuntur. 


Postquanrj  Philosophus  posuit  principia  per  se 
corniptionis  monarchlarum ,  consequenter  ad- 
jungit  unum  principium  ejus  per  accidens.  Et 
primo  ponit  causam  istam  sive  principium.  Se- 
cuudo  ostendit  quod  pauci  insurgunt  propter  il- 
lam,  ibi,  «  Sed  tamen  paucissimi.  »  In  prima 
dicit  quod  aliqui  uno  modo  insurgunt  propter 
appetitum  honoris.  Alio  modo  insurgunt  quan- 
doque  quam  sint  modi  prius  dicti  secundum 
quos  ali(jiii  insurgunt.  Sunt  enim  aliqui  qui  prop- 
ter  amorcm  honoris  qualibuscumque  insurgunt 
facientes  seditionem,  non  sicut  alii  qui  invadunt 


eos  ut  obtineant  divitias  et  honores  magnos, 
quos  vident  eos  habere  :  conveniunt  tamen  ii 
boc  hi  et  illi  quod  exponunt  se  periculo  et  eli-^ 
gunt  periclitari :  sed  propter  se  aliam  et  aliam 
causam.  Qnidam  scilicet  propter  hoc  ut  obti- 
neant  divitias  aut  utrumquc;  alii  autem  ut  fa- 
ciantaliquam  actionem  singularem  et  notabilem, 
propter  quam  nominati  sint  apud  alios :  non  cu- 
rantes  nec  principatum  nec  divitias. 

Deinde  cum  dicit  «  sed  tamen  » 

Ostendit  quod  paucissimi    insurgunt  proptcr 
talem    causam  :    ct   dicit   quod    quamvis     ali- 


I.IIIKK     V. 


:tH:i 


(lui  iifiiiKuiit  itiiilru  iiiiiiiiiivliiaiii  |iiii|iti'r  .(|i|m* 
titiiiiiliiijiiniiKiili  lioiiiiri!*,  paiiritttiiiii  iKiiioiiniint; 
i|iiiiiiiatii  tali-«  (|ui  iui|M*liiiii  tiKMt  iiiiitia  iiiuuar- 
iliiaiii,  !ii  ilolirat  |M';r\.ilrt'i',  ii|iiit'li'l  i|i|iiil  iiuu 
tiiiirat  iiiiirlniii  ;  ot  Mic  (m-^tiiui'!  -«iriit  fM-itiiiii 
liat  hiiiii  cuiii  itisurrrxit  ruiilia  llioiiyiiuiii  :  .tcii 
iiou  11(111  («sl  tarilo  iimllH.  illi^  («iiiiii  itioii  iiiin 
luiucis  iiiilililiif^  itivasit  i-l  itiMii'i'i'\it  i'iiuti'a 
Dtiiiivsiiiiii  :  i<l  tlicriial,  i|Uiiil  i|ii<iuiiMliiruiiii|iii' 
|)OSH(«l  |ii'iiriMli'ri>  (-iiiilr.i  illiiiii,  liui-  Millirifiial 
silii,  si  tatitiiiu  tact-rct  qiiiiil  liM-raiii  iiivailcn-t 
ct  niiiiiysiuiii :  ul  si  iiiisliiioiliiiii  mova  sibi  ncci- 
(lcrot,  lictic  crat  silii  ;  tiiui  ruratis  iici'  tiiiiciis  (U.* 
i|isa.  Scil  istiid  ilitlii  ilc  cst  :  ct  iiaiici  siitil -^ic  iic- 
^li^ciitcs  vitain  iiitijiriain  cl  ciititciiiiiciilcs  iiiiir- 
lciii.  IM-iiptcr  iiiiiiil  iiiatiilcsliitii  csl  quoil  paiici 
suiit  ipii  invailaiit  inunarcliiain  proplcr  appcli- 
Iniii  liu|usinii(li  iKitioris, 

Doitulc  cntn  ilicit  k  corruinpitur  aiitcin  > 
Dotcrininat  caiisas  «t  principia  corruptioiiis 
tnonarcliiaruin  iu  spcciali.  Kt  priino  tyraiinidis. 
Sccumio  roi^ni,  ilii,  «  llc,L;iiiiin  anloin  olc.  • 
Priina  iii  tluas.  lii  priina  laiiL^it  inoilos  ({iiilins 
corruinpitur.  lii  scciiiula  tatif^il  cansas  pro[itor 
([iia.s  iiiaxitno  oorriiinpilur,  ibi,  «  Dualius  autoiii 
ctc.  I)  l'rinn  in  duas,  sccinuluin  qiiod  langililuos 
inoilos  corrnplionis  tyr.innidis  Priinns  inodiis 
cst  a  causa  cxlrinsoca,  sociiiidns  ali  inlrinsoca. 
Socuudus  ihi.  «  Aliquaudo  antcin  ox  soipsa  clc» 
In  prima  dicit  quod  tyrannis  uuo  modo  corrum- 
pitur,  sicut  qua'lil>ct  alia  rospnblica  a  cansa  ox- 
Irinsoca,  nt  si  lucril  aliiiua  rcspulilica  polcntior 
contraria  propinqua  illi;  tunc  eniin  ilia  valontior, 
quia  contraria  esl  isli,  ipsam  corniinpot.  Non 
cnim  potost  dici  quod  por  coasilium  poloril  priB- 
cavcrc  no  corrumpatnr  :  quia  ad  houe  consilian- 
dnni  requiritur  appolitus  recli  linis.  Consiliari 
enim  esl  de  his  qu;i»  sunt  ad  fiuem;  et  recte  con- 
siliari  de  his  qua?  sunl  ad  reclum  tinom.  Sed  ty- 
raunus  nou  habet  rectum  linem,  nec  appetitutn 
1'ecluin  :  immo  electio  sivc  appetitus  ipsius  est 
coutrarius  recto  tini;  et  ideo  non  poterit  resis- 
tere  alteri  reipubliciC  propter  consiliura,  cum 
alia  sit  poteutior.  Omnes  enim  volentes  aliquid 
agere,  si  habeant  potentiam,  agunt  qu«  volnnt; 
et  ideo  alia  respublica  contraria  et  valentior  cor- 
rurapet  istani.  Tyrannidi  autom  contrariatur  po- 
pularis  status,  sicut  dixit  Hesiodus,per  accidons, 
sicut  tigulus  contrarius  est  tigulo  iNon  enim  est 
ligulus  per  se  contrarius  iigulo;  immo  est  sibi 
similis;  sed  per  accideus,  inquantum  unus  ira- 
pedit  honnm  alterius,  scilicot  lucrum  :  sic  popu- 
laris  status  contrarius  ost  tyrannidi,  non  per  se, 
sed  inquantum  una  impedit  aliam  :  ultiraa  enim 
species  ejus  pessima  est,  quae  est  quajdara  tyran- 
nis,  sicut  patet  ex  quarto  hujus.  Sed  regnura  et 
optimatura  status  per  se  contrarii  sunt;  inten- 
dunt  enim  diversos  lines,  quia  unus  corrumpit 
aliura.  Propter  quod  contigit  quod  Lacedoeinonii 
niultas  tyrannides  corruperunt,  quia  potentiores 
erant;  similiter  Syracusani  quamdiu  habuerunt 
bonam  rerapublicam,  habebant  enim  optimatum. 
Deinde  cura  dicit  a  aliquando  autem  » 
Tangit  secundura  niodum  corruptionis;  et  dicit 
quod  aliquando  corrurapitur  tyrannis  non  a  causa 
extrinsoca,  sed  intrinseca  ;  contingit  enim  quod 
tyrannus  habeat  quandoque  aliquos  farailiares 
qui  attingunt  aliquo  modo  ad  principatum  et 
participauthonoribus.  Quandoigiturtalesfaciuut 
seditioneni,  contingit  quod  corrumpitur  tyran- 
nis ;  sicut  contigitcirca  tyrannidemGelonisprius, 
posterius  autem  circa  eam  quse  Dionysii,  Fami- 


liarcN  tiiiiiii  (iiMuiii^  lutiirrnitM-iiiil  cimtra  tp»uiii 
i^t  inpiilttnitil  iMiiii   Siiiiilitt'r  i*t  qiiKluiii  cunlru 

i)ioiiytiiiiii.  Scijitni  aiitfiii  i|iiii'  fuil  r.ii  t.i  (■orilrii 
licliiiiciii  liiit  lacta  a  lln  .i<>\  lniln  ipn  li.iti  r  fuil 
liicriiiii-i,  qui  liluiiii  lii'|iiiiit  .'iImIui'1'ii  1  ali  t-n  i|iiii(i 
0  4 'iiciitiiluiii  ralioticiii,  triKliicclial  pcr  illci  i-|irii< 

Ut   VolllptalfH,    Ul  «ic   ('(Mltciliptlilllli  l|tM't>l     IIII|Hl|li 

i|iKi(l  rcpcllcroliir  a  priiK  ip.itii,  ct  i|mi'  llirMy 
liiilii-i  |ii'itK'i|i.ii'i'ttit .  (iiitii  i^ittir  iiiii^rct^aitfl 
l.iiiiiliarcs  ct  amii-iis,  cavtuj-^  iic  ili-itiilvroliir  ly- 
r.iiinis,  scd  ipsc  tyraiini/arct,  ciMisiiif nintf»  tcm- 
piis  ciinvoiiiuii!*,  ipsuiii  (iflonfiii  fl  (Miiiift  iimi- 
cos  ip>%ius  f xpulcruiil,  ct  rcni.iiisit  Tlira-.vbulut 
soliis.  ('.iiiilr.i  lltiiiiyniiun  iiisiiricxit  IIkui,  qui 
ciir.iin  lialicbat  do  rcpiihlica  :  crat  cuiiii  laintli.i 
ris  cidcm  ,  ot  assuinc tis  sibi  populuiu  in  uiixiliuiii 
iiiMirroxit  conlra  ipsiiin  ct  fxpiilit  uum  nt  iiitf r- 
fccliis  csl . 

Dcitiili'  ciiin  dicil  11  iliiabiis  autcm  * 
rangitcaiHas  proptor  (iiius  maximi'  corrumpi- 
tur.  Kt  priiiKi  taiigit  causas  istas  ^ecumlum  s(!  ci 
absiiliito.  Sociindo  coiiiliKlit  caiMas  corriiptioiii-i 
i'|usih'in  in  cotnparationi'  ad  rc-^piihlicas  intuti 
tas,  scilicct  p.iucoruin  ct  popiil.iris  status,  ibi 
(I  Ut  autom  iii  siiinma  etc.  »  In  prima  tangitill.i- 
causas.  In  secunda  tangil  quamdam  aliain  quif 
rcducitur  ad  unam  ill.irtim,  ilii,  k  1'artcm  aiiiciii 
i|iiamilam  olc.  »  In  primidicit  ({tiod  cuiii  >iut 
(lino  causaj  propler  quasaliqui  maxime  insurgiiut 
contra  tyrannum,  scilicet  odium  et  contemiitu", 
oditiin  debetur  lyranno  magis  per  se.  Kt  ralio 
hujus  ost,  quia  principatur  inoliorihus  se,  ut  {ira'- 
tor  utilitalom  ip-oruni  ;  el  cura  hoc  intondit  bo- 
nutn  proprium  soluin,  odio  habolnr  ab  illis  ;  ta- 
lis  est  tyrannus.  Principatur  enim  tyrranmis  me- 
liorihus  se,  quia  virtuosis  ;  et  non  intendit  nisi 
honnm  proprium;et  ideo  tyrannodobotur  odiuiii. 
Do  contemplu  autom  adjungit,  quod  propter  co.i- 
temptuiu  multoties  corrumpilur  tyrannis.  Et  hu- 
jus  signum  ost,  quia  illi  qui  acquisierunt  princi- 
patum  per  virtutem  et  industriam  propriam,  ma- 
gis  consorvavorunt  piincipatuui,  quia  tales  qui 
ac({aisierunl  hellicosi  fuerunt  ;  lales  aulem  non 
sunt  contemptibiles.  Sed  illi  qui  roccporunt  ty- 
rannidem  ab  alio,  statira  araiserunt,  et  propter 
principatura  niortui  sunt :  ({uia  enim  vivebant 
delectabiliter  vacanles  comessationilius  et  vene- 
reis,  conteraptibiles  erant :  et  quia  vacabant  deli- 
tiis,  dabanl  raultas  opportunitates  et  occasiones 
insurgondi  aliis  :  tum  quia  oportet  quod  ponant 
se  quandoque  iii  potestale  miilierura,  tum  quia 
inebriati  sunt  saepe,  et  per  consequens,  impoten- 
tos  facti. 

Deinde  cum  dicit  «  partem  autem  » 
Tangit  aliam  causam  quani  reducit  ad  odium  ; 
et  est  illa  causa  ira ;  et  habet  duas  partes.  In 
prima  reducit  iram  ad  odium.  In  secunda  assi- 
gnat  duas  dilferentias  inter  iram  et  odium,  ibi, 
«  S;epe  autem  etc.  »  Dicit  igitur  primo  quoii 
ira  pars  est  odii;  hoc  est  corruptio  quse  tit  prop- 
ter  iram,  aliquo  modo  fit  propter  odium,  ut  non 
oporteat  ipsara  ponere  causam  distinctara.  Est 
enim  ira  appetitus  recontristationis  ;  et  ideo  ma- 
nifestum  est  quod  iratus  vult  malum  alii  :  hoc 
autem  pertiuet  ad  odium.  Unde  ira  aliquo  modo 
est  causa  earumdem  actionum  quarum  estcausa 
odium. 

Deinde  cum  dicit  «  ssepe  autem  » 

Assignat  duas  dilFerentias  inter  iram  et  odium; 

et  dicit  quod  frequenter  ira  est  magis  operosa, 

hac  est  plus  operatur,  quam  odium.   Irali    enim 

cum  majori  irapetu  et  robustius  insurgunt  quam 


3H4 


•Mi.inroinM 


ltiibt'iilL3  udiuiii.  Kl  r.iliii  iuijils  tf^t,  ituia  |i.tnaiii 
iiu:  tf^t  sliiM  lalli»  iiijliuiie.  Iratiis  i-iiilfi,  et  at  aii 
(JiHt  iiliquitlittfi-  rutiijiuiii,  iiiipLM-tectD  turiieii  aii- 
dit.  Uene  tfiiiin  iiudit  uatu:)  iiuoii  viiiJicta  est  iii- 
ii|>leuila,  3i'il  iiUilUer  aci'i|iU-nila  iiuii  aiidit.  IJi- 
(le  siiuilH  tai  faiiiulu  i[ui  iiii^ieifecti;  iiUdil  liiau- 
diituui  duiiiiiii,  |ii'u|iti  t  i|uuii  cuiitin^it  iiuud  iiiali^ 
eseqiutur  (|uaiidui|ui'.  Siiiiiliteiest  de  iiatu.  Iiu- 
[tertt-cte  triiiii  audit  ratioiituu  ;  t-t  iiii;u  iiiale  exiv 
quitur  viiidii  laiii.  tiide  tiuiu-ius  vidt;tur  |iru[ilci 
iii|uriaiii  ;  et  i|uaiiivi'>  ira  sit  iiia^iti  u|icru->u,  ta- 
lueu  udiuiii  iiia^is  iiuiet.  Secuiida  dittcieiitia  cst, 
quud  irii  est  ciiin  tristitiit ;  et  idcu  iiun  dc  fuili 
irdlui  |iutc-il  raliociiiari  :  |iru|ttcr  eniiii  iiiutiiiii 
pad^iuiii-)  nuu  |iule-)t :  aed  uiliiiiii  cst  Miiiu  tri->lilia; 
et  idco  eAt  cuui  nit  ucinatiune. 
Ueinde  cuiii  dicit  u  ut  autcin  » 
Cuucludit  caii>as  curruptiunis  tyraniiidis  in 
coiuparuliuiie  ad  ie->[iuljlicas  iiitfiitas,  scilicft 
puucuriiiii  ct  [>u|iularis  status.  Kt  dicit  qiiud  iit 
m  suuiiiia  dicainiis,  ([uut  diximus  [irinci|)iii  et 
cauias  cui  rii[)tiuiiis  paucoriiiii  status  iMtt!iii|)er;i- 
lap,  qiia;  est  ultiiua  s()ecies  i^isius,  et  [)u|)ii!aris 
stalus  ullinuf,  lut  suiit  causu?  el  [irincipi.i  lyr.in- 
nidis  :  t[iu,i  isla^  rcspuljlica»,  scilicet  piiucunim 
ultimu  et  popularis  sunt  tyrannide.s  quanlain, 
dilFcrentes  tanluin  secnnduni  huc  ([uod  in  his  ly- 
raiiiii^ant  [ilures,  in  illa  aiitciii  uiiiis. 
Dt^inde  cuiii  dicit  «  regnnin  autcin  » 
Determinat  c-ausas  el  principia  corniptionis 
regui.  Et  prinio  rcgiii  absoliite  etseciinduni  se. 
Secundu  rcgni  quod  procedit  secundum  gcnus, 
ihi,  i<  Rcgiium  aiilcra  etc.  »  Prima  in  diias.^  Iii 
priina  tangit  ex  ((uihus  ininime  corrumpitur  re- 
gniim.  In  secunda  oslcmJit  ([uibiis  modis  cor- 
rnmpitur,  ibi,  «  Corrumpitur  etc.  »  In  prima 
dicit  i[Uod  re^'nuin  ub  cxliinsccis  non  currum- 
pitur.  Kt  raliu  liiijus  est,  ([uia  rex  princi()atur 
bonis  et  secumlnm  virtiitcm,  subdilis  volpnlibu-*. 
Talis  autem  re-publica  non  corrumpitur  ab  cx- 
trinsecis.  tt  pro[)tcr  hoc  regnum  multo  tcmpoie 
durat.  Kx  se  aulcm  multis  modis  corrumpilur. 
Deindc  cum  dicit  •  corruiii()itiir  iiulem  » 
Ostendit  quibus  modis  corrum^ialur  ex  se.  Kt 
primo  facit  hoc.  Seciindo  o^tcniJit  quare  nunc 
uon  tiunt  niulta  regnti,  ibi,  «  .Non  tiunt  elc  »  In 
prima  dicit  ([uud  regnum  ab  cxtrinseco  duobus 
modis  corrumpilur.  L'no  modo  quando  illi  qui 
attingunt  ad  principatum  el  suut  principes  regni, 
faciunt  seditionem.  Contingit  enim,  talihus  fa- 
cientibus  sedilionem  quoti  [iropter  polenliaiu 
quam  habcnl  expellant  regi-m  a  principatu  ot 
mutent  mon^irchiani  in  aliain  n-mpublicam.  Alio 


uiudu  currunqiitiir  t|iiaiidi)  rex  viilt  pi  imi^iari  ly- 
raiiiiicc,  siiut  t|uantju  vull  esse  duiiiiiius  [iluriutu 
([Uaiu  tlebeul  esiie,  ipsis  itultutibus  ct  [ittvtcr  le- 
giin,  Tunc  eiiiiu  cuiitingit  qiiud  siihditi  insiirgunt 
tuiilia  t'iiuidi:iii  et  i|)-,uiii  cx[)clluiit  ct  uiuleul 
rciii(iubli<  aiii  in  aliaiii. 

Dfiudc  t  uiti  dicit  u  non  tiiiiil  » 

Ostendit  tiiiare  nou  liiint  muilo  [)luia  reguii. 
Kt  diiil  t(iioil  iiiodo  nuii  liuiil  (ilura  rcgiia,  et  si 
tiiiit  siiht  iiiagis  iiiuiiait  hiif  l)i'iiiiiii<  ic  quam 
rcgna.  Kt  liujiis  assignat  tlu|iliccui  raliuitcm.  Pri 
Itia  esl  i[  ;ud  rcgnuiii  debct  csse  ()riii(  i();ilus  vo- 
liintuiiiis  ;  [iriiit^ijiatiir  cniin  sitbdilis  nulciilibus 
((iii  |)riiici|)atui'  in  priini^iatu  rcgiu,  ct  rcgeiii 
ti(ii)itct  e.^ni!  duiiiiniiitt  iiMjui  um  iii  civitate  vel 
legiiu.  Dillicilc  est  auteui  uiiuiii  iitvenire  qui 
volcntibtts  [ilitribus  priiicipftiir  el  ([iii  sit  dijrna^ 
dumiiius  essc  niiiiuriiiii  Kt  idfu  ncn  suiit  (ilura 
rcgii;i.  Sccundii  laliu  c^t,  t[uia  i\uii'  csl  (iiiqiur- 
tiu  dignitatis  ct  huiioris  rcgis  <iii  dignilatciii  el 
lionorern  subditorum,  eadcm  debet  csse  propor 
tio  virtulis  |)rinci()anti9  ad  virlutcm  subdilonim 
.Ntinc  autfiii  (iigiiit;is  ct  liuiiur  i'cg;ilis  uiultiiin 
excellit  dignitatciii  siibdilonim.  Igitiir  viiius 
regis  dcbt!t  cxcedcrc  viitulcin  uinuiiini  vel  [ilii- 
riuin  :  talem  auteni  invenire  non  cst  pos&ibile, 
\cl  nimis  est  difticile.  Kt  idco  si  assiimatiir  in 
rcgciii,  non  [uincipatiir  volenlibus  siibdilis;  ergo 
non  multo  lcm[)ore  ()iincipabitur.  Si  aiiicm  ali- 
qiiis  pcr  fraudem  vel  violeiiler  piinci[)etiir,  non 
cst  rcx,  sed  lyrannus,  quia  non  principatiir  sub- 
ditis  volcntibiis. 

Dciiidc  cum  dicit  "  in  iis  aulcm  » 

Assignat  causam  cornqitiunis  rcgnorury  se- 
cundum  gcnus  ;  et  dicit  i(uod  rcgnorum  secun- 
diim  geniis  causai  el  principia  corni[)tioiiis  sunl 
cadcm  cum  iiis  ([ua»  dicta  sunt  su[)t'rius,  et  qua* 
jam  diccntur.  Prima  est,  qiiia  miilti  de  facili 
iiiinl  contem()til)ilcs.  Conlingit  enim  quod  post 
(liilrcm  scqiiilur  liliiis,  qui  omnibus  contem[)ti- 
i)ilis  est  pro[)ter  inhoneslatem  vitiR.  Kx  hoc  au- 
tfui  in^urguiit  subdili  et  expellunt  euiii  ct  mu- 
taiil  rempublicam.  Secunda  causa  est,  quia  non 
liabet  rex  tantam  polentiam,  quanta  est  potentia 
tyr.innica  suflicicns  ad  puiiiendum  malos  ;  scd 
conlingit  ipsuin  regcm  pali  irijuriam.  Cbi  autcm 
isla  continguiit,  de  facili  coiiumpitiir  rcgnum, 
qiiia  subdilis  nolentibus  ipsum  principari  sta- 
tiin  non  est  rex,  sed  tyrannus.  Tyiannus  enim 
dominus  est  subditorura  nolentium  ipsum  esse 
domiiiurn.  Kt  nunc  recapitulat ;  et  dicit  quod 
monarchifn  propter  istas  causas  ct  alia,  similes 
corrunipuntur. 


LECTIO    XI. 

Primus  modus  conservaiidi  lyraimidem  per  incremeittiim  administrationis  tyramiicse. 


.\>Tigu.i 

Salvautur  autein  palam,  ut  simpliciter  quiJem  est 
dicere,  ex  contrariis. 

Ut  autem  sccundum  unumtiuodque  eo  quod  est 
regna  quidem  tincere  ad  moiJeratius  :  quarito  enim 
pauiiorum  fuerint  domini,  ampliori  tempore  neces- 
sarium  manere  omnium  principalum  :  ipsi  enim,  et 
fiunt  minus  despolici,  et  moribus  aequi  magis,  et  a 
subditis  invidetur  eis  minus. 

Propterhaec  enim  et  circa  Molossos  multo  tempore 
regnum  permaneit,  et  qnod  Laceihpmoriiorum,  prop- 


BECENS. 

Servantur  aalem,  ut  uuiverse  dicam,  contrariis  : 
singulatim  vero,  regna  quiUem,  si  ad  niediocritateni 
magis  adiiucautur.  Quanto  eiiim  pauciornm  rerum 
penes  principes  est  jiotestas,  tanto  diulius  omnis 
[irincipatns  maneat  necesse  est.  Naiu  quum  ipsi  u;i- 
nns  fiant  dominoruni  in  morem  im|ieriosi,  tum  mo- 
ribus  efficiuutur  magis  ad  a;qnalitatem  propensi, 
tum  civibus  minus  sunt  invidiosi.  Propter  hanc  cau- 
sam  enim  et  regnum  Molossorum  diu  incolume  [ler- 
mansit  ;   et   reguum    Lacc(la>nioniornm    proplerea, 


IJilKll     N 


aHA 


loiim- i|ii(i(l  II  |iriii(^l|ilo  lii  iliiiiii  |)iirloit  (llvl«iiii  fiill 
|irtii('i|)iiliii*  ol  riirxtiiii  'rii«(i|i(iiii|)it  iiiodtTiiiito,  nl  lii 
iiliir),  cl  iii)«tllti«iil«  i<|ilior()riiiii  |>rin<'i|>aliiiii  ;  |ioI(ih 
liilo  ('iiiiii  itiilVr(<ii>«  iiti»il  li'ii)|)iiri<  11'MiiiMii  :  i|iiiiri< 
iiiodo  i|U()iliiiii  ti'>  it  iioii  tiiiniii*,  Kcd  iiiiijiiii  i|iitiiiii  . 
i|iiod  i|iii>li<in,  ol  iid  ti\ori<in  r«i«|)iindii«N(i  dh  nnl  l|i- 
Hiiin,  i|iui<  (li\<<iiil  hI  iiiliil  viToiindiilnr  iiiiiiiiH  VV' 
^iiiitii  IriidciiH  llliiH  (|iiiiiii  n  mtlrit  a>-('i<|)il  ;  iioii  o|)iir- 
tol  luif  (lii't<i'«  :  Inidu  «iiiin   >liidiiriutH. 

Tyniiiiiidi'»  niitnii)  Hulvniitiir  («itiiikIiiiii  iltiog  nio- 
don  coidriuiiiihitiioH  :  (|noi'iiin  all(<r  (<st  (|iii  Irnditiii* 
cii>t,  (<t  Kiicniidiint  (|iitit  (lii«|)i<ii)>iiiil  pliiriiiii  t\raiiito- 
rtiiii  |)rin('i|ialiiiit.  Iloriiiit  itiili-itt  iiiiillu  aiiint  iiiHti- 
ttiiitHO  {'«riaiidrttiii  ('.oriidliiiiin  :  iittilla  «iiiiii  tulia 
ott  n('('i|ii'i'«  (H  n  princiiiatii  1'ursariiiii.  Siiiit  aiiti<tii, 
cl  oliiii  dictn  nd  Halvalioiioiii,  iit  poH^^iliilo  t<st,  tyran- 
iiidis  o\ccll(<iilos  |ioriiiioro,  cl  Kaiiioiilort  dtiHtinorc, 
et  tio>|tio  ootntiiiinicatioiio.-t  Hiiioro,  iiO(|iiit  tiodnlilitloni, 
uO(|ito  didci|>liiiaiii,  itO(|iio  itlitid  liiltil  talo,  Hod  (iiniiia 
cnvoro,  tindoconsiicvcrntit  llori  diio,  !<iii)ioiilia  ot  por- 
itunsio,  ol  no)(tio  Hcltolas,  iio>|ii«  aliits  collccliouoH  por- 
niilloro  liori  vacalivaH. 

F.t  oinnin  facoro  o\  (|tiil)iiH  i]nnui  innxiiiio  iRiioli 
iiivicotn  ortinl  uiuno.-i  ;  nutili>i  onitn  lliloiii  fncit  nin- 
gi:«  <td  iii\i(  oin. 

F.l.  pra'fo('tos  popnli  Hompcr  pnlitni  osho,  coinnio- 
rnri  oircii  junttas  ;  nic  eiiitii  iniiiiine  litlohil  >pii'l 
agnnt. 

Et  deprolicndore  si  nssnellnnt  niodictiiu  Hoinpcr 
Horviontcs  :  ot  illa  >pi.ociiinipio  t.ilin  PorHicn  ol  bnr- 
bnru  lyrunnicii  snnl  :  oinnia  oiiiin  iiieui  poHsiint. 

Et  tonluro  itoii  luloro  (itiiocttnKpio  e\litoril  i|iiiHdi- 
cens  vol  Uf;oiis  Hnhdilumin,  #ed  o.^iso  uttoiito.*,  volttl 
ciron  Syriutisanos  vocali  inxinffojfido!»,  el  ntiriluisnn- 
dieutes,  nuos  ini.-sit  llioron  ulii  fueril  nliqun  couftro- 
(intio  ot  colleclio  :  conlidout  eniiii  uiintis  tiiueulos 
tnles;  et  #i  coulidnut,  lutohnut  uiiuns. 


Et  criuiiunri  iiiviceui  el  lurbnre,  el  amicos  cuni 
iimicis  et  populnm  cnm  iusiguibus,  el  divites  cum 
seinsis. 

Et  pnuperes  facere  subditos  tyrannicum,  quatenus 
ne(itie  cnstodia  ulultir. 

Lt  occupali  ciivu  (inotidiaua  uon  vacuntes  sint  nd 
macbiuaudum.  Exetnplnm  antem  hnius,  pyramides 
(ptie  circa  .l^gvntnm,  el  anntliemata  Cypsellidarum, 
et  Olympii  redlticutio  a  Pi*islrulidihus,  el  eorum  qua? 
(Je  Sumo  opera  nuilti  imperii. 

Ouinia  eitim  hivc  posstint  idem,  scilicet  non  vacn- 
tionemetpenurium  snbditoium.etillalio  vectigalium, 
volnt  in  Syrncusis,  in  (iuiu)]ue  eniiu  annis  sub  Dio- 
nysio  substauliam  oninem  iuferri  accidit.  » 

Adhnc  aulem  et  belloruin  procnrator  tyrannus. 
ut  uliqne  siue  vacatione  sint  et  permaueaul  iu  iudi- 
gentia  pnrsidis  existeulcs. 

Reguum  qnidem  salvatur  per  amicos;  tjTannicum 
autein  niaxime  diflidere  amicis,  tamquam  voleutibus 
quidem  omnihus,  potentihus  autem  iis  maxime. 

El  udbuc  qutu  circa  deniocratiani  liunt  ullimam  ty- 
rannica  suut  omuia.  Et  Gincecocratia  circa  domos  vit 
euunticnt  :  contra  viros,  et  servorum  reniissio  prop- 
ter  eamdem  causam  :  neque  enim  macbinaut  servi 
et  mulieres  conlra  tyrannos,  gaudeutes  qnia  neces- 
sarium  benivolos  esse  et  tyrannidibus  et  democra- 
tiis. 

Etenim  demus  vult  esse  uionarchia,  propter  quod 
et  adulator  apud  utrusqne  esse  houoratus  :  est  enim 
demagogus  denii  adulator  ;  apud  tyrauuos  autem 
quia  humiliter  colloquuntur,  quod  qiiidem  est  opus 
aiiulatiouis.  Etenim  propter  boc  ponirophilon,  i>lest 
maloritm  amicus  est  tyrannus  ;  adiilatioueui  euim 
recipienles  gaudent.  Ifoc  antem  nullus  utique  faciet 
seusum  habens  lihernm,  sed  atuaut  qui  epiiches  si 
non  aduletitur.  Opportuni  maligni  ad  lualigna,  clavo 
eniin  clavus,  sicut  proverbiuni. 

Et  uuUo  gaudere  venerabili,  neque  Ibero,  tyran- 
nicum  :  ipsum  enim  esse  solnm  vult  tyrannus,  qui 
uutem  contra  venerahilis  et  liberalis  aufert  excellen- 
tiam,  et  quod  despolicum  tyrannidis.   Odiunt  igitur 

XXYI. 


ijiiod  liiiporiiiiii  o(  nl»  liilllij  lii  iluat  iiarla*  UlvUuin 
rnil,  ot  poiilon  Tliiio|ioiiipiiii,  (|iitiiii  innllU  ntil*  ln  rc 
liiin,  liini  lli    hiio  inotlcinlliiiKi  ti»ii«   o»l,   ni  Kplx.ix- 
rtini  iiiaulKtrntniit  ri<KiK>  o|ipiin«iii(    IiDniiiinni  ciiiiu 
rcKiii  poioKtulo  iliniiiriiiditoni  iinvit.    Ii.i  jiic  |.|  ijiio- 

(lllnllll>i>l(>    llcll    lllilllM,     nll.l    IIKljlU    fcclt.    IJlli»!    ipnliui 

foriiitl  ixorl  roi-iii)ii>liii-« ;  ipiiii  «uprolirnnlc,  qiind 
iiiiiiiii  10)^1111111  liliiK  tiiitliTi',  qiiiiiii  ni'<'cp|»iii<t  n  p(i- 
tri',  ipniiiii  iioii  pndonl  :  n  .Miiiiiko  vitro,  liii|iiit;  (ntdii 
oiilni  dintnriiiiiH.  » 

TyraniiidcH  niiloiii  dtiohttii  modin  iiinxiinn  ronlrn- 
rii^  fcrviiiitnr  :  ipiiirntii  ultcr  i'f\.  1«  ipii  Ir.idilini  cnl, 
ot  qiio  ploriipio  lyruiiiii  imiioriiiiii  niliiiinintrniit.  At- 
iiiio  o\  lii:«  ploruqno  iiiHlitnii<M>  1'oriuiKlriiiii  (Joriii 
lliitini  fiTiiiil ;  iiinlln  «tiinn  »iinilin  n  l'«r'Mriiiii  iin- 
poiio  Hiiiiicro  licot.  Siiiit  iiiito!ii  on,  qiiihiiii  tyrnniii- 
(lo«  qtiond  lli-ri  potoHt  ooiiHorvuri  iiiKiiiiin*,  viro« 
priOHtuiiten  dopriiiioro,  ot  qiii  Hiiiit  oliitu  iiiiiinu  do 
ino.lio  tolloro,  iioc  conviviii  pnlilicn  fcrro,  iieipto  «o- 
(litlituto.<«,  iioi|iio  ({pclriiiiiiii,  iK^ipio  qiiicqiiaiii  tnlo 
idiiid  pcriitittoro  :  h(<.I  illu  oiniiiii,  tiiido  diiii  prolici-ci 
Holonl,  .-'piriliiH  utiiiKiipio  duiio  «t  lldcn,  cavoro  ;  ot 
)'(i'ttiH  vt<taro,  ot  oniiioH  alio!»  utioHuriiin  oonvontiiH 
prohihoro  :  oiniiin  doiiiipio  fnoero,  iit  qtiaiiiiiin\iiiie 
iiitiT  >'o  ignoli  uiuncri  niut.  Noli  in  cniiii  iiiiittin  fitloH 
liriitnltir. 

Et  daro  oporaiii  iit  civc-i,  ipii  iiuii  ubj^tiut  poroKro, 
S('iiipor  Hiiit  aiili!  foros  alqiio  iit  ucnliH  ;  hic  «niiii  ot 
luiititiio  ol)scni'iiiu  orit  qitid  utf.int,  ([iiiilqno  muliuii- 
tttr;  ot  scrvitnle  Henipor  iTCs^i  nuiino.s  nltollore  noii 
nndehtint  :  et  colern  qiKfciiiiKpie  Ktiiit  linjiisinodi, 
Porsicn  ot  linrliarn,  snut  tyraunicn.  Oiiiiiia  eiiiiii  i>lem 
valoiit.  Tttiii  perlicoro,  nt,  quid  siibjooloriini  qiiisiiue 
dicut  niit  ngut,  uoii  ignorotur,  ot  o.vidi)ratoros  Iin- 
here,  ipialoserunt  Syractisis,  (pi;e  potngogides  appel- 
luhantnr,  et  Otncusta!  (ipiasi  delutrices  ot  ntisculla- 
lores  dicas),  quos  lliero  stihiitillebat,  ubiciinKpie  ci- 
vium  cfPltis  et  couveiitiis  erat ;  quippe  taliiim  lioini- 
uum  metu  miuiis  audeut  libere  loqttt,  ct  si  iitiid  au- 
dent.  uiiiius  Inlot. 

Utile  eliam  esl  tyranno  inter  cives  calnmniando 
serere  discordias,  amicoscum  aniicis,  popnlares  cum 
nobilibus,  et  diviles  iuter  se  ipsos  commiltere.  Eliam 
cives  spoliare  bonis  tyrannicum  est,  qnihus  et  pra;- 
sidium  alatur,  ne  ab  operibns  qttoti.liauis  olium  m 
ad  para.iiias  insidias  supersit.  Uiijns  rei  exemplnm 
pradient  pyrauiides  ,£gypti,  Cypselidariim  colossi 
donnque  diis  cousecrata.  et  cedes  Jovis  Olympii  a 
Pisistratidis,  .Tditicata,  et  opera  publicn  Saiiii  a  Po- 
lycrute  facta.  Ilajc  enim  omnia  eo  lem  pertinent,  ut 
cives  nec  otium  haboant  et  panperes  reddautur. 

Quo  itemspectat  tributoruiu  exactio  ;  ut  Syracusis, 
ubi  tyraunidem  obtinente  Dionysio  civiuin  opes  tini- 
versae  quin^iue  antiorum  spalio  tributi  nomine  col- 
Ial;B  fuerunt.  Est  etiam  tyrannicum  bella  suscitare, 
ut  sintoccupati  civeset  semper  duce  indigeant.  Pne- 
terea  quum  regnutn  qnidem  sludio  et  opera  amicoruni 
servetur,  tyrauni  contra  proprium  est  maxime  ami- 
cis  diffidere  :  nam  omues  quidem  tyrannidem  ever- 
tere  volunt,  hi  tamen  niaxime  possunt. 

Ea  quoqne  tyrunnica  omnia  sunt,  quae  in  postrema 
democralia  fittut  :  mulierem  licentia  et  dominatus  in 
domibus,  ut  virorum  consilia  factaque  enuntient ;  et 
servorum  licentia  propter  eamdem  causam.  Nam  nec 
servi  nec  mulieres  tvTannis  insidiantur,  et  quum 
prospero  fortnnfe  statu  fruantur,  bene  cupiant  ty- 
rannidi  et  democratice  necesse  est.  Nam  etiam  popii- 
lus  in  democratia  expetit  esse  monarcha.  Itaque  adu- 
latores  apud  utrumquesummo  inhonore  sunt  :  apud 
populum  quidem  demagogus  ;  hic  enim  populi  assen- 
tator  est  ;  apnd  tyrannos  vero  ii  qui  se  (iemisse  in 
consuelndine  gerunt ;  quod  esl  assentatoris.  Nam 
propter  hanc  causam  tj  rannis  improborum  amicitia 
jucundaest;  gaudent  enim  assentatione  tyranni.  Hoc 
autem  nemo  fecerit,  qui  liberum  animum  gerat  ; 
nam  viriprobi  ant  amant.  aut  certenon  Mandiuntur. 
Tum  improbi  ad  res  improbas  sunt  utiles  ;  clavus 
enim  clavo  [truditur],  ut  in  proverbio  est. 

Praeterea  tyrannicum  est  consueludine  viii  gravis 
et  liberi  non  delectari  ;  se  enim  solum  talem  tyran- 
nus  esse  postulat.  Qui  autem  gravitate  et  libertate 
cum  tjrranno  certat,   is  illud  ipsum,   quod  tyrannis 

2o 


3HC 


POLITICOIHJM. 


queiuaiimuduiii  dUiolveuUi  priucipuluiu.  Et  utt  cou- 

VlVllit. 

K  '             .                                                  ivililtu*, 

tyr  .  j,    li'J* 

aulcuj    ■  >    lla:o  i;l  Ulla  l>(aiiliictl  i^Ul- 

■leiu,  el  4«itus       uitiil    ttuteui  ilellcit 

mU|$i^  Uldli^UlUtla. 

8uut  auttiui,    ut  cdt   liuerti,    tiuuiiu  tiibc  cuuipre 
btiUBd  tiibu*   «ptsriebun.  Cuujecturut  euiiu    tyruuuuii 
tria  :  uuum  i{ui>leui  ut  muiJicu  eupiuut  Bultiliii,  uulli 
euim   utii|iif       >-'''tuiuiu«  iuBidiubitur  ;    «ecuuiluiu 
auteui  ul  ii  i  iuvicem,  nuu  lii^Dulvilur  euiui 

priui  lyruuiiu-i,  .iiiiKiiuuui  rreiluut  iilii|iii  i4itiii(niiB  : 
prupler  ijuuil  el  e|.iii  lieii  uilverbuutur  tuuii|uuiu  uo- 
civi*  ttil  i>iii  111,  iiuu  bi)luiii  iinnilcreuiiuuti  uuu 

Vuluiil  .-tut.,  ,.»tii:e,  Bcil  el  iiuiu  liilele*  Biiiitsi- 

bii;  lui,    tl  ijuiu  uuii  iiruiluut   uenue    beipisuii 

ue.,  •,    Terluim  uuteiu  uct^utiuriiui  iiiiijossibili- 

tab  .  uullua  euiiii  luuiiuiii  iiiittit  ad  iui|iuBeil)iliu  : 
quare  ueque  tyruuuiileiu  disDulvere  iiuu  exiitleute  |iij- 
teutiu. 

Ad  nuua  (|uideui  initur  reiliiruiitiir  vulita  lyrttuno- 
rum  iBti  tres  e.xistuut  eiitea  :  uiiiueseiiiiu  ulii{ue  rc- 
ducet  ijuib  tvrauuuu  ail  [tm  liy|iutlieBeo,  liuc  quideui 
ut  uou  creifuut  iuviceui,  boc  'uultni  iil  iiuu  j)08»iiit, 
hoc  ut  (luruiu  bupiuiit.  Luuii  i|iiideui  it^itur  iiiudiH 
per  queui  tit  bulvutio  tyrannidibud,  tnli»  i<it. 


excellit,  et  duuiiiiutuiu  ejuo  lullil  'ralun  if^iliir  lin- 
luiiieii  uderuut,  tuuii|uuiii  iiiiperii  biii  everbureb.  Prifi 
terea  |)ere{/riiiuii  ud  cuuviviiiui  et  i|iu)tiilinuuiu  vita.- 
cuiuueluiliiieuiudtiibere  putiiib  i|uuiii  i  iveb  tyrHiiicuiii 
est  :  quusi  lii  i|uideiu  biuI  liuBteH,  illi  veru  iiec  u.'iiiuli 
uec  ttdverBUiii.  llu;c  i(^ilur  et  laliu  tyriiiiiiicu  buiil 
quiileui  illu,  et  tyruuiiideiii  tueiiliu,  quibuti  tuiiieii  ni- 
hil  iiii|>rubilutiti  ubest. 

Sed  lufc  uuiiiiu  iere  tribun  Kciieiibud  cuutiuentur. 
Triu  eiiiui  t>uut  ijuu;  tyranuin  ctiiieie  cunutiir  :  |iri- 
muiii  ut  Mubjecti  deiiiiBbob  uuiiiio.-s  Keraiit  Nani  i|ui 
uuKUbtu  et  purvu  uniuio  ebt,  it  ueiuini  |)urul  iiisidinii. 
Deiiide  iie  tldeiii  tialieunt  iiiter  ne  :  iion  eniiii  priiif 
evertilur  tyruiiiiiii,  i|uhiii  alii{iii  inlcr  ue  tideiii  tiu- 
tieaut.  Idi  ircu  viron  (irol^os  tuiiii{uuiii  liui>tcb  iiuec- 
tuntur,  iii-u{)lerea  quod  obbiiit  iniijerio ;  iion  noluui 
quod  doiuinutiuueui  reciiKeut,  beil  etiuiii  quia  isuiil 
et  iiiter  tm  i-t  er^u  aiius  liileies  reruui  u^Giiduruin. 
Nemo  euiin  u(^Kreditur  ud  ean  re»  u^eiulub  qiiiu  eMlci 
uuii  puririiint ;  ei({u  neqiie  ad  tyruuuideiu  everteu- 
daui,  tti  debit  ui^eiiili  fui:ullui<. 

fllt  Bunt  if^ilnr  trea  flnea  ad  ({iios  ripectnnt  tyran- 
uoruin  iiiuliliuned.  Oiiiniu  eniiu  tyraiinuruin  lujiui- 
liu  ad  hirc  prupuitilu  rcvocuri  {)Oi<biiiit  :  partini  iu 
cive.s  tiileiii  bubiant  iiitcr  ue,  partini  ne  qiiid  puiutiut. 
partiui  ue  (,'erunt  uniuio8elat08.J  llic  est  igitur  inodui- 
iiniig  tyraniiidem  tuendi. 


S 


Postquam  IMiilosophus  determiuavil  de  priiici- 
piis  corrura|)eiilibus  mouarcliias,  deliMiniuat  de 
rinciiiiissalvaiittbus  i|)sas  Kt  (iriino  iii  gcucrali. 
ecuudu  iii  speciali.  ibi,  «  L't  aulein  secuiidiiui 
unumquodque  etc.  ><  In  piima  dicit  quod  mo- 
narchia-,  ut  siuipliciter  est  dicere,  salvantur  e.\ 
contrariis  quihus  corriinipiintur.  Conlrariornm 
euiui  exlraiifa  sunt  pMiicipia.  Coriu{)lio  etsalva- 
tio  reipublicae  sunt  contrario  ;  ergo  ex  contrariis 
principiis  Jiunt. 

Deinde  ciira  dicit  "  ut  autem  » 

Determinavil  iu  speciali  de  principiis  salvanti- 
biis  ipsas  Et  prirao  de  salvantibiis  monaichinni 
regalem.  Secundodesalvaniibustyrannidem,  ibi, 
('  Tyrannides  autem  etc.  »  In  prima  intoMigen- 
duni  quod  regnuin  est  oplima  lespublica  et  op- 
time  ordinata.  Kt  ideo  ex  ralione  sua  maximc 
salvabilis  esl.  i>ropter  quod  IMiilosophusuon  tan- 
git  nisi  unura  modum  salvandi  rcgnum.  Et  pri- 
mo  tangit  i[)^um.Secundo  manilestat,  ibi,  «Prop- 
ter  hoc  euiin  elc.  »  Diiil  igilur  quod  regnum  s.il- 
vatur  pcr  hoc,  quod  principalus  trahilur  ad 
mediocritatem  seciiudum  unumquodqu»:  quod 
pertinet  ad  ipsum  :  ut  si  aliquid  pertineat  ad 
regem  qui  dominus  est  omnium,  et  in  omnibus 
principatiir,  in  quo  videantur  gravaii  subditi 
quod  multum  illis  displiceat,  illiid  temperare, 
aut  illis  remitlere.  Quanlo  enim  pauciorum  erit 
dominus,  tanlo  durabiiior  erit  principalus  ;  quia 
quanto  erit  pauciorum  dominus,  tanto  minus 
dominative  principabitur,  et  sic  de  paiicioribus 
judicabit,  et  [tlures  attingent  ad  principatum,  et 
liabebunt  quud  competit  eis  secundum  dignita- 
tem,  et  tunc  videbitur  esse  apqualis  subditis.  Sic 
autem  rege  sehabente,  minus  ei  subditi  invide- 
bunt,  etsic  se  habentibus,  piincipabilur  subditis 
volentibus;  hoc  autem  facit  principatum  durabi- 
liorem. 

Deinde  cum  dicit  «  propter  haec  » 

Manifestat  quod  diclum  estper  exemphim.  Et 
dicit  quod  propter  istam  causam  circa  Molossos 
regnum  multum  duravit.  Similiter  autem  et  re- 
gnura  Lacedaemoniorum  :  a  principio  enim  divi- 
serunt  principatum  in  duas  parles,  et  sic  mode- 
raverunt  eum:  similiter  Theopompus  qui  poste- 


rius  ihi  regnavit,  consequenter  moderavit  prin- 
cijiatnm.  Ciiin  enim  esii-l  iliuniniis  oninium,ins- 
titiiil  priiK  i[ialiiiii  K|)horoi'tiiii,  tradiiis  i[)suiii 
aliis  ([iiasi  auterens  a  sua  jiotestale,  Kx  quo  fecit 
regnuin  suuni  aliquo  muilo  majus  et  durabilius 
niiilto.  Propter  quod  res[jondisse  dicitur  uxori 
siijj',  cum  argucret  euni  dicens,  si  non  verecun- 
dalialur  ([uod  rcgnuia  iiiiiius  Iradcret  liliis  suis 
quam  rece[)isscta  prog(!nitoribus,di.\it,  quodhoc 
uon  debelial  dicere;  ({uia  quamvis  non  traderet 
eis  aiijualein  secuudum  potestatem,  tradebat  ta- 
men  (iiutius,  quod  videtur  esse  niclius. 
Deindc  cum  dicit  «  lyraiinides  aulem  » 
Determinavit  de  princi^iiis  salvanlibus  tyran- 
nidem.  Tyrannis  enim,  quia  de  ratione  sua  inor- 
dinata  esl,  de  facili  est  coniiplibilis.  Et  ideo  dat 
elemeuta  plura  quibus  salvari  [lotest.  Salvatur 
autem  duobus  modis.  Uno  niodo  intendendo  ip- 
sam.  Secundo  remittendo.  Et  secundum  hoc  di- 
viditur  in  duas.  In  prima  proseqiiitur  modum 
secundum  quem  salvatur  per  intensionem.  Se- 
cundo  modum,  qui  est  per  remissionem,  ibi, 
«  Alter  atitem  etc.  »  Prima  in  duas.  In  prima 
ponit  unum  modura  secundura  quera  saivatur 
intondendo  absolute.  Secundo  in  comparatione 
ad  regnum,  ibi,  «  Uegnum  quidem  etc.  »  Prima 
in  tres,  quia  tyrannis  tripliciter  intenditur.  L'no 
iiiodo  faciendo  subditos  ignorantes.  Secundo  in- 
cognitos.  Tertio  pauperes.  Et  ideo  dividilur  in 
tres.  In  priraa  ponit  modos  secundum  quos  liunt 
ignorantes.  Secundo,  raodos  per  quos  iiunt  in- 
cogniti,  ibi,«  Etomnia  facere  etc.  «Tertiomodos 
quibus  fiunt  pauperes,  ibi, «  Et pauperes  facere  etc. 
«  Inpriraadicitquod  tyrannisduobusraodis  valdo 
contrariis  salvattir.  Quorum  unus  est  secundum 
intentioncm,alius  secundum  remissionem.Et  al- 
teristorumdictusestprius,  secundumquera  tyran- 
nidispensant,  nt  coramuniter,  sive  reguntprinci- 
patum  tyrannicum.  Periander  autera,  ut  dicitur, 
niulta  taiiaiustituitex  quibus  intenditur  tyrannis, 
et  multa  talia  possunt  accipi  a  Persis.  Fuerunt 
autem  et  aliqua  data  antiquitus  ad  salvationem 
tyrannidis.  Quorum  unum  fuit  excellentes  in 
jioteulia  vel  divitiis  intcriinere,  quia  lales  per 
potentiam  quam  liabent  possuntinsurgore  contra 


i.iiii  i;  V 


:jh* 


I  Viiiiiiuilii.  ItiTiiili  iiili-i  llicio  ^ii|iit<iiti>H'.  tilloi 
(Mitiii  |>i'i'  MaiMciiti.iiii  Mi;iiii  |iiissiiiii  lYciiirn  via>« 
iiii  i<x|ii'll<Mimiiii  lyniiiiiiilciii.  Itriiiiii  ini  Halva- 
tioiKMii  lyraiiiiiili-«  i<\|icilil  iinii  |ii'i  iiiitlnK  ciitii- 
iiiiiiiiriiliinics,  iioi-  ■^(iilalil.itriii.  !iivo  Hoci(<tiil(<in. 
ii««  iiilcr  !t(Miiii.iiiliii'  pcr  aiiin  ilifiiii.  V.\  iMicniiii 
iiiiiiiiis  posscnl  msiii^;crc  cmilra  lyranniiiii  Itc- 
rtiin  111)11  |i(<rinittci'(^  (itM-i|)liiiaiit.  ct  i|iiici'iiin(|ii() 
possiiiil  iiiiiiiiiMc  sa|iiciiltatii ;  >cii  iiitinia  vilarc, 
i|iiia  talcH  |i(isMiiit  ttnciiirc  vias  div^^r^as  aii  in- 
siir^cnilntit  lonli.i  i|c>iiiit,  ct  cxpcilcniliitii  citiii : 
|)i'(i|ilci'  i|itoil  caNcniia  Minl  (iiiiiiia  illa  c\  i|utiitis 
liiiiil  sapipiitos,  vci  sapiciilia  ncliva,  V(<l  s^kmii- 
lativa,  vci  cliain  illa  c\  (|ttilitis  tit  pcrstiasio,  cl 
ipsi  p(<rsttasivi.  VA  idco  iicc  scliolas  ikm'  alias  odl- 
lcclioncs,  pcr  i|iias  coittiii^it  vacai(>  circa  sapicii- 
tiain  pcritiillcniliim  cst  ;  sapicnlcs  cniiii  ad  iii  i- 
gna  iitrliitantitr  ;  ct  idco  nia^Mianiniisiiiit,  ct  talcs 
dc  tacili  insitrgtint. 

Dcitiilc  ctint  diiil  i(  cl  omnia  » 
r,mi;il  inodos,  i|iiiiHis  tiniit  iiicoijnili.  I'',t  divi- 
ditiir  111  ipiiiiiinc,  sciiiiuliim  i|tiod  tin^il  i|iiiii(|ii(\ 
Seciinda,  ihi,  »  l^ilpcrlcclos  ctc.  »  Tcrtia,  iiii,  «  Kt 
dcprciuMidcrc  olc.  «  (,)iiarta,  ilii.  «  l-U  iic  latcaiit 
ctc.  «  Oniiila,  ibi,  «  l'!l  criminari  inviccm  clc.  » 
In  prim.i  dioil  (jtiod  ad  salvandiiin  lyianiiidcm 
oporlcl  ordinaro  ol  laccro  ox  (|iiiliiis  snl)diti  ma- 
ximo  itilor  so  ad  invicom  eiunt  ic:noti,  ([uia  no- 
titia  facil  qiiod  majiis  crcdiiul  silii  ad  iuvioom. 
Kx  Iioc  autciit  ijuoii  crcdiint  sihi  ad  iu\icciii,  la- 
cilitis  nniunltir  ot  poloittius  insurguiit.  Kl  idoo 
ordiuanda  snnt  talia  por  i[ua>  uiaximc  sinl 
i^iioli. 

Doindo  cum  dicil  «  ot  pra'tVctos  » 
Ponit  socuiulum  modiini.  Kl  dicil  ipiod  sccundo 
.Td  salvalioncm  tyranuidis  cxi^cdit  taccre  (]uod 
piwpositi  ot  sorviontcs  sint  mauilosti  in  locis  in 
(|uihus  dehont  suhdili  congroiiari,  et  circa  jautias 
civitatis  vol  suhditoniut,  ut  videaut  ot  soutiant 
quod  dicunl  voi  aLjuut  suhditi.  Sic  onini  nia|j;is 
«rit  manitostum  quid  taciuut,  et  minus  poteruut 
machinari  contra  tyranuuni  minns  inviccm  cro- 
dentes. 

Doinde  cum  dicil  «  cl  dcprohoudcre  » 
Pouit  tertium  modum.  Kt  dicit  quod  opoitct 
ad  salvationem  tyrannidis  ordinarc  quod  si  suh- 
diti  aliqua  nialetaciaut,  aut  in  aliquo  insoloscant 
ot  devioiit  ah  oo  quod  ost  ordinatum  a  lyranno, 
ctiani  iiiodicum,  doiirelicndore  eos  a  servientihus 
ordinatis  ad  lioc,  similiter  ordinare  alia  qua>cum- 
que  ot  harhara  et  persica  sunt  tyrannica.  Oniiiia 
enim  talia  possunt  ideni.  scilicet  salvarc  tyran- 
nideiii.  Kx  hoc  enim  quod  suhdifi  eruntoccupali 
in  aliquilnis,  tinientos  nia^is,  niinus   poterunt 


tnsurgere. 


Deinde  cum  dicit  «  et  tentare  » 

Ponit  quartum  modum.  Kt  dicit  quod  tcntau- 
duni  est  ut  nou  lateant  i[uax'uniquo  dicuntet  fa- 
ciunt  suhditi;  sed  diligenter  atteudere  qua^cum- 
qiie,  et  sic  facere  sicut  fecerunt  circa  Syracusa- 
nos  tyranni.  Ordinaverunt  enim  quosdam  qui 
dicehantur  deductorcs  quos  niisit  Hioron,  qui  au- 
dirent  qua*  dicerent  et  facerent  suhditi :  sic  sinii- 
liter  ordiuandi  sunt  aliqui  qui  ul)i  fuerit  aliqua 
congregatio  audiant  qua?  dicuntur  ihi  ot  tiunt. 
Sic  enim  illi  qui  congregahuntur  propter  tinio- 
reniminus  conlident  dc  seipsis,et  per  conscquens 
nihil  niachinahuulur,  aut  si  confidant  de  se,  nii- 
nuspoterunt  latere,  et  ulteriuspoteril  magis  ca- 
veri. 

Deinde  cum  dicit  «  et  criniinari  » 

Ponit  quinlum  niodum.  Et  dicit  quod  ad  sal- 


vaniiaiii  lyraniiiiiiiii  iipiutil  i|iiiiii  tyiiiiiiiiM  |ir(* 
ciirct  i|ii(id  Hiihiliti  tiii|iiiiiaiit  ^ilii  Iiivk  >  in  ('iiiiiinii 
cl  tiiriiunl  noiiisoH,  ul  aiiiiciiH  iiiiiiciiiii,  vi  pnpu- 
iii-^  contrii  disitcH,  (<l  diviti<H  inl(*rii(<  diHMMilmnl: 
Hio  oiiiiii  ininuA  |iotcriiiil  iiiniir^cr)*  iirnptcr  ro- 
riiiii  (Itu  <ioiiciii  lliiiiii^t  (Mtiiii  virtiiHtiiviHa  iiiiiior 
csi. 

I)(<iiid(<  ('tim  (licil  <(  ct  p.itiporcs  - 
Poitil  iiiodni  i|itiliiH  llitiil  |i,iii|i(<roH.  Kt  diviiii- 
liir  III  (iiiatiior,  mcciiiiiIiiiii  i|tioii  p(Miil  (|ualuitr 
inodos.  Scctiiiila,  ihi,  «  Kl  occiijiati  ctc.  •  Tcrti.(, 
ilii,  «  tliiiiiia  cniiii  liicc  clc.  ■>  Oi>«>'la  iiii,  «  Adliin- 
aiiloni  olc  »  lii  |iriiiia  dicil  (tiKxl  iid  sulvaliutiotti 
ly  raititidis,  dportct  lacorc  siiliditoH  pati[i(<rcH;  ni). 
oiiiiii  iiiiiiits  potcriiiit  iiiMirgcrc  ('oiilia  tyrantiitni. 
I''.iccic  autciii  [iau|icros  Mihditox,  ctsi  ( (tiitiiif^il 
iiiiiltiplicitcr,  loulin^it  taiiicn  ad  [incsons  i[iia- 
(iriqilicitor.  Priino  nuti  daitdo  ox|iotisaH  custuiJi- 
itus  civitalis  do  hoiiis  comintinihus,  sed  eos  mm- 
|icl!(<t'c  ad  solNoiidiim  cx  loto. 

|)(<iiiiic  (11111  dicit  «  ct  (tcctqiati  » 
Ponil  sccundum  iitoiliim.  Kl  dicit  i{iiud  urdi- 
nandtim  cst  quod  sulidili  sint  uccupaii  circu 
o|)ora  ([uoliiliana,  ut  sic  o('cu|iati  non  [lossitit 
tnai  Itinari,  voi  uon  sint  vac.iiitcs  ad  macliiiian- 
(liiin  ali([nid  cuittra  tyrannum.  Sicitt  liahomiH 
cMniiilum  de  lyraiiiiidihus  i|tKi'  fiiornnt  circa 
.Kgypltim,  uhi  stihditi  co  iipeIiol)antur  occiipari 
cina  opora  ([iiotidiaua.  Sictit  apparol  dc  liliis  Is- 
racl,  ([uos  occii|)ahanl  circa  lutiiiti  ct  latcrcs.  Si- 
luilitcr  douaria  (lyp^ollidarum.  similitcr  a-dilica- 
tio  01ynt|)ii  qua>  fiiit  faclaa  Pisistratide,  simililer 
o[)cra  oorum  qua»  orant  doSamo  insula  quio  eratit 
niiiguilica.  Omnia  ouim  ista  possunt  idoni  facoro; 
sciiicct  quod  suhdili  non  possunt  vacare  ad  ma- 
chinanduni  aliquid  contra  tyninnum.  Kx  qiio 
citiin  suntoccupati  circa  opera  talia,  non  possunt 
traclare  qualiler  oxpollant  tyrannuni.  Itom  pos- 
suitt  facere  iicnuriam  et  pnupertatom  suhdito- 
runi  :  ex  quo  enim  coinpelluntur  apponere  ad 
icditicia  facienda,  et  occupari  circa  talia,  oportet 
dopaiiperari. 

noindo  cuni  dicit  «  omnia  enim  » 

Ponit  tcrtium  modum.  Kt  dicit  quod  procu- 
randa  sunt  voctiiralia,  hoc  e.^t  exactiones  muitce 
et  magno!  :  sic  enim  cito  poterunt  depauperari 
suhditi,  sicut  factum  fuit  in  Syracusis.  Ibi  enim 
Dionysius  qui  princiiialiatur,  tantas  procuravit 
exactiones  quod  omnes  divili.T  suhditorum  vene- 
ruut  ad  ipsum  iu  quinque  aunis. 

Deinde  cum  dicit  <>  adhuc  autem  » 

Ponit  quartum  modum.  Et  dicit  quod  ad  sal- 
vationeni  tyranuidis  lyrannus  dehet  procurare 
hella  intor  suhditos,  vel  etiani  ad  extraneos,  ita 
i(uod  non  possint  vacare  ad  aliquid  tractandum 
ooutra  tyrannum,  et  magis  timentes.  Sic  eliam 
erunt  indigentes  prgeside,  et  tunc  plura  poterit 


oxigerc  ab  eisdein 


Deinde  cuni  dicit  «  regnuni  quidem  » 
Ponit  alium  modum  per  quem  salvatur  in 
comparatione  ad  alias  respublicaset  ad  aliaquae- 
dam.  Et  dividilur  in  quatuor.  In  prinia  ponit 
modum  per  quem  sahatur  in  coniparatione  ad 
regnum.  In  secunda  ponit  uiodum  per  quem  sal- 
vatur  in  comparatione  ad  popularem  statum, 
ibi,  «  Et  adiiuc  qu<e  tiunt  etc.  »  In  tertia  ponit 
alium  modum  in  comparatione  ad  liberum  et  ve- 
nerabilem,  ibi,  «  Et  nullo  gaudcre  etc.  »  In 
quarto  ponit  alium  modum  iu  comparatione  ad 
cives  et  extraneos,  ibi,  «  Et  condiuturnari  etc.  » 
In  prima  dicit  quod  regnum  salvatur  per  ami- 
cos.  Suhditi  cnim  diiigunt  regeni  et  vohmt  eum 


JHH 


iMiLITICOlUiM. 


prtQcipari ;  boc   auttiiu  salvat  reguuui.  Et  ideu 

.'  ilur  remiiim  per  miiiius  :  lyruiiiiuiautfui  ad 
tiiJuui  ts  laiiiiKleiu,  iioii  dt-liit  cuiilideie  iu 
ii.  t.l  idllu  tiujua  e»t,  quid  .ililici  |)uleiiti'4 
:^:.L  :  ex  liuc  euiiii  iiuud  ainici  tuul  uli<|ui  |irtii- 
cipit,  poteiiteii  buiit.  Iteiii  incliuaulur  et  vuluiit 
pruK'i|jari  uiiiuibus  tt  idfu  iitiii  deLel  cuiiiidert; 
in  ei3  M  di'Lcat  saivdre  tyraiiiadeui. 

Ueiiide  i  uiii  duit  "  et  ailliuc  • 

Puuit  dliuiii  luuduiii  III  cuiuparulioae  ad  btu- 
luui  pupulareui.  El  priiiiu  puiiit  ipsuiii.  Secuudu 
assl^^uat  rathiiiiMii  ('UjU-sd.iiu  dicti,  itii,  ■  Kteiiini 
deuiui  vult  eli:.  «  lii  |iriuia  diiit  iiuud  ud  nalvuu 
duiii  tyruuiiidfiu,  tyraiiiius  detift  urdiiiure  ea 
({iKf  Huiitciria  pupiilarfiii  stuluiii  ultiiiiuiii  qiii 
|i<-,-iuiu»  est  uiuiiiuiii.  Oiiiiiia  euiui  illu  tyran- 
uica  Miiit,  ut  iiiiiIkiuiii  putciitici'  ruruni  pu|)ulu 
cordni  quu  |)friiii»Tiiui  e^l  eis  prupoiifre  cuulia 
viros  ipiu*  vuhifriiit.  Kt  iiiuuuiiiissiu  servuruiii 
contra  cives.  .Uulieres  euini  quasi  suut  niedietus 
civitatis.  Ipsu;  auteni  et  servi  non  niucliinuiitur 
ali({iiid  coutra  tyraiinuni.  Niini  guudent  servi  du 
niunun)i->siuiie,  niulieros  veru  su[)er  libertalf 
pra-dictu.  Opurtet  f uini  eos  esse  biiuivotos  et  ty- 
raunidibus  et  [lopularibus.  Kt  propter  hoc  non 
insurgunt  de  tuciii. 

l)f iiidtj  cuin  di-it  «  fteniiii  denius  » 

Heddit  cuusam  cuju-idaiii  dicli.  Uixerut  eiiiiii 
quod  iu  tyrunnide  ordinandu  sunt  illa  qiia;  liunt 
in  populuri  statii  ultiino.  Ilujus  rcddit  caus:ini. 
Kt  dicit  quod  propter  liuc  debet  lyiunnus  oidi- 
nure  quui  .sunt  iu  pu|)ulaii  stulu  uUiiiio,  (jiiia  po- 
pularis  stutus  ultiinusestsiiutmonurchiu,  ettolus 
populus  dominutur  sicut  unus  monarcha.  Inde 
adulatores  invfiiiiintur  et  in  populuri  statu  ulti- 
niu,  et  apud  tyrannos,  et  hoiiorantur  ab  eis.  In 
populari  statu  ipiidem,  populares  ductores  po- 
puli.  Ductor  enim,  adululor  in  populari  statu  est, 
quia  dicit  qiife  placeiit  populo.  Apud  tyrannos 
autem  honorunlur,  qiiia  liumililer  loquunlur. 
Hoc  autem  pertinct  ad  udiilatorcm  :  humiliter 
enim  loquendo  ot  dejicifndo  =e  credunt  placero. 
Propter  hoc  etiam  tyrannus  est  aniicus  malo- 
rum,  qiiia  recipit  adulatores,  et  congaudel  iis- 
dem  :  taies  aulcm  s^cciindiim  .-^e  muli  ?unt.  Std 
niillus  qui  liabet  sensum  liberum,  lioc  est  qui  in- 
clinationem  hubet  ad  virtutem,  hoc  faciet  :  scd 
dilipit  virtuosos,  et  eos  qui  non  adulantur,  qui 
.«ecundum  se  boni  exi>tentfs  o|)poi1unitateni 
quamdam  habent  ad  reprimenduni  malignitatem 
udulutoris,  qui  secundum  quod  Inijusmodi  ma- 
lignus  est;  quoniam,  sicut  in  proverbio  dicitur, 
Clavus  clavo  retunditur.  Diligunt  igitur  bonos 
odientes  adulutores,  ut  per  eos  reprimant  mali- 
tiam  adulatorum. 

Ueinde  cum  dicit  «  et  nullo  » 

Ponit  alium  inodum  in  comparatione  ad  libe- 
rum  et  venerabilein.  Et  dicit  quod  tyrannus  non 
debet  congaudero   libero  et  venerabiii  «ive  vir- 


tuoso,  qiiia  tyrannus  vult  esbti  tulus  duiiiiiiu.s, 
Venerubilis  eniiii  et  liber  contrurii  sunt  illi,  nec 
po:)suiit  siistiiieie  c xce lleiitiaiii  (piuiu  iiabft  pru* 
ler  ratiunein,  iife  tyraiinidf  iii  (pKiui  c  xtri  et  prin- 
cipaiido  doiiiiiKitive.  l'io|)tfr  tpiud  odiiiut  ty  ruu- 
III  libeius  et  venerubileii  tainquuiii  dissolvent««' 
eoruiii  |irinci|)utum. 

UfiiKJi;  ciiiii  dicit  X  et  condiutuiiiari  » 

1'onit  aliuiii  iiKidiiin  iii  >  uiiipuralione  ad  cives 
et  extruneos.  Lt  dicit  quod  tyraniius  niagis  de- 
bet  cuiivivere  et  as8ue.scero  diuturnia  coniessa- 
tiuiiibiis  ciiui  extruiieis  ipiam  cuiii  civibus  taiii- 
t|uaiii  iivfs  siiit  udversarii,  exlraiKji  vcro  non. 
Ista  igitiir  et  similiu  suiit  tyruiiiiica,  et  sulvaiil 
priiiciputuiii.  .Nec  alitpiid  uialigiiitutis  deii(  it  iii 
taliliiis  ;  sed  oniueui  iiialignitatfiu  i;t  iiiiq:iituteiii 
(onliueut,  siciit  mala  sfcuiidum  so  ipsu,  lioiia 
tuiiien  ad  sulvHtioneiii  tyrunnidis.  In  quo  iniiuit 
qiiod  non  suiit  tucieiidu  simpliciter  liuinini,  sed 
fi  qui  voliifiit  sulvare  tyruiiiiidfiii  qiuM  secun- 
duni  se  inala  est. 

Deindecum  dicit  .(  sunt  autem  » 

llfducil  istus  iiiudus  umnes  ad  tres.  Et  primu 
facit  huc.  Secundo  recolligit  illos,  ibi,  «  Ad  quos 
etc.  9  Iii  prima  dicit  quod  omuia  ista  sub  tribus 
s|)Ociebus,  nt  esl  di((!re,  compreiieiiduiiliir  : 
ipii.i  tyiaiiiius  tria  considc rat  ad  salvaudiim  |)iiu- 
cipaliiiu  suuiii.  l'i'imum  est  ut  subdili  sint  iguo- 
runtes,  et  pauca  scientes.  Cujus  ratio  est,  quiu 
nullus  piisillanimis  insidialur  alicui.  El  ideo  ne 
subdili  insidienlur  oi,  considerat  qualiter  subditi 
sint  ignorantfs.  Ignoraiitia  enini  pusillanimes 
facit.  .Magiianiinum  eniin  oporlet  liabere  scien- 
tiam  magiiorum  et  arduorum  :  est  enim  virtus 
qiia  aliquis  inclinatur  ad  magna  ot  ardua  sim- 
j)li(iter  decfulia  ipsuiii.  Socundiim  est  quod 
ignoti  sinl  sibi  invicem  subditi.  Lt  ratio  hujus 
est  qui  tyrannis  non  prius  dissolvitur  quam  cre- 
dant  sibi  invicein.  Lt  pro[)ter  hoc  lyrannus  cou- 
trarius  est  vii  tuosis,  qiiiu  nocivi  siiiil  ud  [irinci- 
palum  tyrannicum,  nun  solum  quia  nolunt  sub- 
jici  tyranno  dominative,  sed  quia  sunt  sibiipsis 
lideles,  et  aliis  concivibus,  nec  manifostanl  ea 
qua;  volunt  facore  vel  ipsi  vel  alii  concives  eo  • 
rum  contra  tyrannos.  Torliiim  est  quod  reddal 
eos  impolentes  faciendo  eos  pauperes.  Et  ratio 
hujiis  est,  quia  nuUusmanum  mittit  ad  illa  quse 
credit  esse  impossibilia;  ot  ideo  manifestum  est 
quod  non  dissolvetur  tyrannis  si  subdili  non  ha- 
beant  polentiam. 

Deinde  cum  dicit  <(  ad  quos  » 

Uecolligit  modos  istos.  Et  dicitquod  isti  sunt 
tres  modi  ad  quos  reducuntur  omnia  quse  pla- 
cent,etvolunt  lyranni.  Sienim  aliquis  consideret, 
reducet  omnia  tyrannica  ad  istas  tres  hypotheses. 
Quarum  una  est,  ut  non  credant  sibi  invicem  ; 
alia  ut  sint  impotentcs  ;  alia  ut  parum  sciant 
subdili.  Unus  igilur  modus  per  quani  salvatur 
tyrannis  est  iste,  qui  est  inlendendo  tyrannideni. 


LECTIO    XII. 

Seciindt<s  modus  consei^vandse  tyrannidis  per  appropinqxiationem  ad  reynum. 


AXTIQUA. 

Alins  autem  ut  ex  contrario  dictis  habet  ciirani. 
Est  autem  accipere  ipsum  excorraptione  regnoriini. 
Sieut  enim  unus  modus  corruptionis  regui  facere 
magis   tyrannicuin   priucipatum,  sic  tyrannidis  sal- 


rece:(3. 


.\lter  autem  rationem  et  cnrani  iis  qute  di.xiiuus 
fere  coutrn.riamhabet,  et  poteslex  iuteritu  regnoruni 
sumi.  Quemadmoduni  enim  regni  evertendi  modus 
unus  est,  si  fiat  imperium  magis  tyranuicuui,  sic  ty- 


MIIKIl   V. 


389 


vdliii  rMirio  ijiMiMi  iiiiigiN  iii^iilcin,  iiiitiiii  Kiirvaiiliiin 
.Hdlinn  |iiitiiiiti/iiii,  iil  |it'iiii-l|ii<liii'  tiiiti  hiiliiiii  viiliuili 
liiiR,  hiMJ  i<t  iiiiloiililiiiH ;  |ini'li<iiili<iii  riiiiii  nt  lnii', 
|ii'a>l(<iiillt  iit  tyriitiiii/iit'11.  Siiil  liirc  i|iiiili<iii  itli-iil  nii|i 
iiii>«iliiiiii<iii  ii|iiirli<l  iiiiiiiiii-ii ;  iiliii  uiiti-in  liii>i'  i|iiiili<iii 
iMrKiii,  liirr  uuIkiii  viilDii  Miiiiiiliiiiti<iil  i|iiiiil  irKiilti 
Im<iio. 

1'i'iinii  i|iii<liitii,  nt  viili<Hliii' riii'iii'i<  riininiiiniii,  iin 

i|in<  i<\| <lat  ^riiliiilii  liilin,  iii  i|iiilini   iniilliliiiliiii<rt 

iniilortlo  ri<i'iiiil,  i|iwiiiilii  iili  ijisiM  11111, Inn  iin'i|iinnt 
ii|ii<i'Miililiits  i<l  liiliiiriiiililitiK  iiHKiiliir,  ilanl  nnlrni 
iiiri'i<ll'irilill.-«  cl   i<\li'iiii(<is  i<t  111'lillriliiis  rii|iiiii«ii, 

ltiitiiiiii<ini|ii«  1'rililiit  a('r(<|itiii'iiiii  i<l  «xiiiiiftiirnin, 
i|n(iil  i|iiiil('in  Jaiii  r(<i'i<i'niit  (|itiilutii  lyiuiiiiiiiiiin  : 
si('  (<itiiii  nlii|it(<  (|iiiiil  ili-<|i(<iisuiis,  (rciiiniiiinn,  i«i<il 
ii«ii  lyrunnns  (<ss(i  vi(l(<liiliir, 

Noii  oiKirtcl  luilctn  liin(<i'(<,  itc  lnrlc  licllcint  iiccn- 
iiiirt,  i'(niiiittis  mistciiH  civilatis;  »oil  p.xtorriiiiiK 
lyrnniiis  n  (Iditio,  (>t  c\|i(<ilil  Imc  iiiu^i!i,  (|iiaiii  rcliii- 
i|iicro  ciiin  cditfjrcfj.ivcril  .Miiitis  (<niiii  iitii|ii()  i|iii 
stirvniit  iiisiliciit  rclnis.  Siitit  unl(>tii  lyrutittiiniiii, 
i|iii  8i<rvnitt  tcrriliilidrcscnrciiiciililitis  u  |id|iiild  i|iiutii 
civilins  :  ii  i|tiiil(>tii  ctiiitt  |ici'ogriiiniiltir,  Iti  uiilcin 
Hulisislntit. 

Dciiiilc  intrditns  d|Hirtct  viilori»  colliffcrc  (lisponsa- 
tionis  grutia,  ot  si  alii|iinii(ld  o|i|H)rtitiiitiii  rncril  iiti 
ail  hollicns  di)|Hirlttnilutos.  Univorsnlitor  autem  c\- 
Itihore  so  i|isntn  cnsloilom  cl  ('unicraritiin,  luiii- 
(lunm  commnniuni,  scil  iion  tamiiuniu  |)ro|»rio- 
riiin. 

Kt  viilori  tidii  sa'vus,  soil  rovorciKlns.  Ailltnc  nti- 
loni  lalom,  nl  iidii  limoatit  occiirroutos,  soil  inufiis 
vorccutiiloiitur  :  iioc  lamoit  aili|iisci  iidii  facilc,  iidii 
existealem  faciio  cdiilomiitiiiiiem.  1'rdiilor  (lUdii 
oportet,  et  si  nou  nlinrum  virtntum  curain  iiaiiont, 
Intnen  jiolilicn;;  et  oiiiuioueiu  eflicere  do  sc  ipso  tn- 
loui. 

Adhiic  nutom  uou  solum  ipsum  videri,  unilutu 
siibilildrutu  iniuriautem,  iicqnc  juvenem,  noqno 
jnvoncnliiiu,  seii  ueqiie  alium  uliumeoruiu  qni  circa 
i|isuni. 

Siniilitor  atitom  et  Itabere  uxores  fnmiliares  ad 
cas  quii»  aliorum,  tnmquam  et  j^ropler  uxorum  in- 
jurias  mulla<  Ivrniiuities  porieninl. 

El  circa  fruttioues  corporulcs  contrarium  facere, 
qnniu  uunc  quiiiam  tyrannornm  fnciunt;  uon  solutu 
oiiiiu  uiox  (iilitculo  iioc  fnciunt,  et  conlinue  multis 
ilielius,  soil  etiam  videri  niiis  volunl  lioc  operantes, 
nt  tnmquatu  felices  ot  beatos  ndmirentur  :  sed  nia- 
■  ime  quidotu  moileratos  esse  talibus;  si  nutem  uon, 
tnmeii  videri  nliis  difTiigere  :  ueque  euiui  fncile  iu- 
vasibilis  ueque  facile  conlemptibilis  qui  sobrius,  sed» 
qni  ebrius;  ueiiue  qui  vigil,  sed  doruiieus. 


Contrariumque  facieudum  olim  dictis  fere  omui- 
lius  :  pr.Tparare  cnim  oportet  et  oruare  civilatem, 
taiuqnam  procuratorem  existeutem,  et  non  tyran- 
uum. 

Adhuc  autem  qu{B  ad  Deos  videri  semper  in  studio 
hnbeulem  differeuter  :  miuus  enim  timent  pati  ali- 
qnid  iuiquuni  a  talibns,  si  deicolaiu  putant  esse 
principem  et  curare  de  diis;  et  macbiuanlur  miuus, 
tnmquam  habeaul  propuguntores  etiam  Deos. 

Oportet  autem  siue  insiiiieutia  videri  talem,  bo- 
iiosque  circa  aliqnid  factos  bouorare,  iia  utputeutur 
nnnquam  honorari  uiagis  a  civibus  suae  legis  exis- 
teulibus. 

Et  tales  quideui  houoros  distribuere  ipsum.  Sup- 
plicia  autem  per  alios  principes,  et  prsetoria. 

Communis  autem  custodia  omuis  monarchice, 
uullum  virum  fncere  magaum ;  sed  siquidem,  pln- 
ros,  servabuut  euim  invicem. 

Si  aliquid  forte  oporleat  facere  maguum,  nequa- 
quam  secuudum  morem  audacem  ;  maxime  eniiu 
iuvasivas  talis  mos  penes  omues  actioues. 

El  si  a  potentatu  aiiquem  videatur  dimittere, 
pradatim  hoc  agere,  et  aon  totam  simul  auferre  po- 
testatem. 

Adhuc  autem  omuem  quideui  injuriam  cohibere, 
praecipue  autem  duas;  eam  scilicet  qua<  in  corpus 
flagellatioueui,  el  eam  quae  in  aelatem.  Maxime  au- 


riiiiiinli  tml  rnlntiin'.  rniii  tnr.Krn  iiiiimI*  rnKiiiiii,  iitio 
iliiiiitiitnl  rolKiilo  :  |idloiilintii  ilicn,  niiii  inoiln  volitn- 
liliiix,  viirtiiii  oliiim  iiivllH  iiiipiTudili  :  i|iiip|)fl  iiim 
uiiiIkiio,  tyriiiiiiin  lp"n  iiiiiillitiir.  Ilii<  iKltiir  iil   rlnlilli 

r'inilnilll>lllii  jlicliiot  (•dllniTVUlii.  ccliTM   pliltllll  fili-iTA 

ilcliol  piiliin  npocicni  dHliMiMiiro,  i-nljnln  ri'(/iniii  nil- 
inliilHlniliiiiicin  HininlniiH  . 

rriiiiiiin  qiiiiloiii,  iil  ri>i|iiilillrii'  ciiiii  linliiTii  viilm' 
liir,  110  HiiiiipliiH  fii(-iut  iii  ciiN  iliiiinlioiinii,  qiiii>  iiinl 
litiiilinotii  dlTotiiltinr,  iluiii  lyniiiiiiiN  u  riviljiiH  otiKll 
III  iiporo  cl  iuliiii-i!  nHNiiliic  vcrNuiitiliiiit  i-l  loiiiiiior 
Mctiliinliliii-i,  Hciitliri  iiiilciii  i'l  |ii'ri>griiii'i  ct  nrlilii  i 
iMiit  olViiHo  lurgilur.  Ilciii  nt  rulioiioH  iic.coptiiniiii  ot 
oxpoiiNiirini  roforiit  :  qiidl  niinniilli  juni  tyrniiiii  ri>- 
coriint.  Sic  oiiiiii  roiiipiililicoin  iiiliniiii-,trniiH,  iiotiii» 
iliipiiiiHutiir  qiiniii  tyrniiniiH  onhq  viilcliitiir.  Noii  onI 
iintoiii  iiiotiiciiiliitii,  iii;  qiiMiiilii  prcitiiiii'  (>iiiii  ilrti- 
1  iuiil,  qiiniii  pcno.-i  (>,iiiii  civilatin  nit  iiotiiiitaH. 

Iiiio  vcro  tyriiiiiiirt,  i|uiiiii  ildiiio  ilicoAi>eriiit,  lioc 
ntiliuii  otit,  i|uniii  congeiitns  rolinqiicro.  Ilu  oiiiin 
itistiiiloK  impcriiim  niiniis  insjiiliint,  qni  tyruniiisuh- 
1'ciilihiis  fiiniiidaMliiiros  siint  qiium  civos.  Nnin  ci- 
vos  cdinitos  p(>rcgritiutioiiiH  rniiit,  ciiHtoiloH  rcinnnont. 
Dciiiilo  tyruiiituiii  vidori  npiirlct  trihiitu  ct  oxactionon 
iln  impiinoro,  tit  prnviilonili  nc  ilispoiisninli  grntia 
nnuimoscdiigorore  viilenltir,  ot  iibi  helliim  itici'leril, 
nd  iisuni  inililnrcm  :  iii  suniiiia  hIc  ijc  compnrnre,  iit 
lutnqiiitm  iiiiliiic.i'  pcciiniii',  nou  privnla'  ctiiitiidom 
et  (nnoslorcm  agnt. 

VI  iion  iliflicilis  et  snperliUR,  sed  grnvis  essc  vi- 
ilontur,  ot  pra^loion  Iniis,  qnom  coiii)(|iientes  noii  for- 
iniilonl,  sed  polins  voncronlur  :  qiioil  tnincn  ei  non 
fai  iie  contingit,  ijui  talis  cst  ut  facile  coiiloiiiiintiir. 
Itaque  ciirarc  dehet,  ut,  si  uou  coteris  virliitihus.  at 
ccrte  civiiilius  sit  prfpditus,  et  taleiu  de  se  opinio- 
iiem  faciat  :  nfiqiie  iion  soluni  ipse,  sed  omues  ejus 
(lomestici  a  subjectorum  contumeliispuerorum  puel- 
Inrtimque  abslinere  videanlnr  :  ac  siias  mnlieres  eo- 
doiii  luodo  in  oflicio  coutiueaut,  nc  sint  in  nlias  con- 
tnmeliostr.  Nam  prjpler  uxorum  contuinelias  multap 
tvrjinniilcs  intorierunt. 


De  voluptatibus  autem  corporis  contrarium  eos 
facere  oporlet  atque  nnnc  quidam  tyrnuni  faciunt  ; 
(lui  nou  soliim  stalim  a  maue  et  contiDeuter  per 
luultos  dies  hoc  aguut,  ut  voluptatibus  perfrttautur 
vertim  etiain  id  notum  celeris  esse  volunt,  ut  se  quasi 
beatos  et  felices  admirentur.  Sed  maxime  iu  his  re- 
bus  se  moderate  gerere  debet,  aut  saltem  de  se  ce- 
leris  facere  op.inionem  temperantiae.  Non  enim  is 
qui  siccus  ac  sobrius  est,  sui  invadendi  aut  coutem- 
itendi  pr.^Bbei  occasionem  ;  sed  qui  ebrius,  nou  vigi- 
lans,  sed  somno  deditus. 

Contrarium  denique  iis  omnibus,  quae  supra  dicta 
sunt,  faciendum  est.  Urbem  enim  exaedificare  atqiie 
exornare  debet,  tamquam  sit  procurator.  non  tyran- 
nus.  Praeterea  curaudnm  est  ut  deos  religiouesque 
semper  egregie  colere  videatur.  Nain  miuus  injuriam 
homiues  a  talibus  houiinibus  metuunt,  quum  priu- 
cipetu  religiosum  esse  ac  deos  vereri  putant ;  et  mi- 
nus  insidianttir  ei  qui  deos  auxiliares  habere  videa- 
tur.  Talis  autem  citra  inepMtudinem  videri  debet. 
Pra'terea  eos  qni  aliqua  virtule  praestant  talibus  Iio- 
iioribus  afficere,  ut  uon  putent  se  uuquam  a  civibns, 
si  liberi  essent,  majores  fuisse  consecuturos  :  et  hos 
qnidem  houores  ipsum  tribuere,  supplicia  vero  per 
alios  magistratus  et  per  judices  irrogare. 

Est  autem  communis  monarchiaeomnis  cautio,  ne- 
miuem  facere  nimis  magnum,  aiit  certe  plus  quam 
uuum  facere  :  ipsi  enim  inter  se,  quisque  agat,  ob- 
scrvabunt.  Quod  si  unum  aliquem  forte  magnnm  fa- 
cere  oporteat,  at  ue  eum,  qui  sitingenio  et  luoribus 
audax  :  nam  tales  mores  in  cunctis  actionibus  ma- 
.i:iinesunt  advim  inferendam  accommodati  et  proni. 
Et  si  cujus  sit  minuenda  potentia,  paulalim  id  facieu- 
dum  est,  non  tota  simul  auferenda. 

Praeterea  quum  ab  omni  contumelia  tyranuus  de 
beat  sibi  temperare,  tum  maxime  a  duabus,  ut  ne 
quem  plagis  caedat,  nec  cujusquam  aetatis  florc  con- 


390 


POI.ITICOUI  .M 


tuiu    tiduc    fiii'i«ii'lii(ii    rcVHreitiuiii,    i'U''-a   uiuttureA 
hoamii  ;  e  1  i  iiiiuo- 

rutioiifiii  Mi  !■  :  fctui 

aii'  i un  Ifiiiurib, 

el  I  ,1  ''-111  iiuii  uti 

u|>orl«l    idlibu»,    itiii  s'  ti'>ii  |ia 

trittj,  et  iiou  pro^iter  pai     ,  i  iiiui|iitis 

iid  ii;t<iteui   coll  jt  iiii  >iiea   |tro|iter   uuidliviig  i-auiiai), 
atsil    uou    |)ro|iler    |toteatateui  ;    tulalittir   euiui    re- 

Eutattt:»  iutiouur<itioue4  reiiiui«r«9  iiMjoritnu  tiouuri- 
u«. 

Iuva.ieuli(iiii  Aiiieui,  i«J  cur|iurti  dilfereutiaiu,  tii 
uiuxiuie  terriliilea,  et  luiiigeiit  itui|ilioii  custudiu, 
iiuicuiiiciiie  uuii  eliKuiil  tnajuirere  vivere  cuui  jiere- 
iiieriul  l'ru[iter  iiuuil  uMXiuie  vereri  ujturlel  |iui.hu- 
te«  iiijuriaiu  |i'iti,  iiut  ipBus,  uut  eua,  <|iiuriiui  cu- 
rduteii  exiatuul ;  uuu  |iurciuit  euiiii  ^itji  i|i»i>i  t|iii 
|(ro[)ter  fururiiui  luvailuiit,  oicut  et  lleriittlitus  ilixil, 
<lic«u^,  dinuile  esse  cuui  furure  iui^uuie;  auiuiii; 
eiiiui  pretiuui  lieri. 

Quouiaui  uuteui  eivitalei>  ex  duutniii  |iartiliiiii 
coustitulii:  iBUiil,  c\  egeuiii  tiuuiiiiibui»  et  ujmleuti:!, 
luaxiuie  ijuitleui  ulruBt{ue  u|)orlet  exidliiiiure  sul- 
vari,  |iru|iter  |iriuci|iHluui  et  uIiud  ali  aliiii  iiijuiituiu 
pati  uiliil.  i^uii:iiiiii|iie  auteui  fueriiit  valeiitiures,  lios 
propriuB  fui  erc  iua.xiiue  [)riuci|iutiiii;  quud  ai  liuc 
extilerit  rebus,  uetiue  servuruiii  liberutiuuein  facere 
tyrauuuiii,  U(.'i|ue  anuuruiu  ublutioueiu  ;  ijiiriicieu^i 
uuiui  alleru  {irirs  apiiusita  ad  iiuteuliiuii  ut  valeutio- 
reii  liiut  iusur^eutibus. 

Superlliiuiii  auleiu  dicere  per  niugula  liiliaui.  lu- 
teulio  euiiii  luauifesta,  iiuiu  oportet  uuu  lyruuiiicuiu, 
ded  (ecuuuuiuui  et  reguleui  videri  esije  bulidilid,  el 
iiou  8UUIU  curaiiteiu,  sed  (irocurulore  et  luediocii- 
tates  vitiK  persei[ui  iiou  e.vcelleulius. 

Adliuc  auleiu  iusi^ues  ijuideui  uflari,  uiullos  au- 
teiu  deiuagogizare.  E.\  liis  eiiiui  uecessariuiu  uou  so- 
luui  priucipatutu  es.se  pulclirioreiu  et  luugis  zelubileui, 
quuiu  qiiod  lueliures  (iriuci|ientur,  et  iiuu  liuiuilem, 
ueque  odio  habituiu,  et  tiiuore  [lerseverare,  sed  et 
[iriucipatuui  esse  durubilioreiu. 

Atihuc  auteiu  i[>suui  disi>uuere  secuudum  morem, 
vel  ad  virtutein,  vel  seuiiboiiuiii  e.xistcnteiu,  et  nou 
maliguum,  sed  semiuiuliguuui. 


Equideui  omnib-js  malis  [tuliliis,  paucioriis  tempu- 
[loris  sunt  ulij;  ircbia,  el  tyraunis. 

Flurimo  euim  lempore  fuit,  qua^  circa  Sicyoueni 
tyrannis,  qua;  Orthagori  puerorum,  et  iiisius  Orthu- 
^ori  ;  peruiansit  eiiim  ijisa  aiiuis  ceutum  :  liujiis 
autem  causa,  quia  subdilis  utebaulur  moderale,  et 
multis  legibus  serviebant,  et  quia  bellicosus  fuit 
Clisthenes,  non  fuit  facile  contemptibilis,  el  quaii- 
tuiu  ad  multa,  curis  demagojiizabat.  Dicitur  igitur 
Clisthenes,  respoudentem  de  victoria,  ipsum  quo- 
luodo  corouavit.  Quidam  autem  aiuiit,  esse  imagi- 
uem  ejus  qui  judicavit  sic,  staluam  quae  iu  foro  se- 
det.  Aiunt  autem  et  Pisistratum  aliquaudo  sustiuuisse 
sentenliam,  cum  esset  vocatus  ad  Ariopagnm. 

Secundo  autem  circa  CoriDlhum  quae  Cypselido- 
rum  ;  eteniin  haec  perseveravit  anuis  septuaginta  tri- 
bus,  et  meusibus  sex.  Cypsellus  quiiJem  tyranniza- 
vit  annis  triginta,  Periander  autem  quadragiutaqua- 
tuor,  Fsaiuniiticus  autem  qui  Gordife  anuis  tribus. 
Causre  autem  eaedem,  et  hujus ;  Cypsellus  quidem  enim 
demagogus  erat,  et  permansit  sine  armorum  custo- 
dia.  Periander  autem  fuit  quidem  tyrannicus,  sed 
bellicosus. 

Tertia  autem  qute  Pisistralicoram  Athenis  ;  non 
fuit  vero  continua  ;  his  enim  fuit  Pisistratus  tyrau- 
nizans,  ita  ut  el  in  annis  triginta  tribus,  deceiii  et 
septem  annis  tyranuizavit,  pueri  autem  deceiu  et 
octo  ;  quare  omues  anni  fueruut  trigiuta  et  quiu- 
que. 

Reliquarum  autem,  quije  circa  Hieronem  et  Gelo- 
uem,  circa  Syracusas  ;  nou  autem  permansit  \i>>n 
multis  annis,  sed  omues  duobus  deficientibus  de  vi- 
gniti.  Gelon  quidemenim  septem  annis  tyrannizavil, 
octavo  vitam  fiuivit,  decem  autem  Hieron.  Thr.t.  y- 


liiiueliodtf  abutatur.  .Muxiiue  uuteiu  \i>fe.  cautiu  enl 
iu  tiuiiiiuiljiii)  auiliiliusis  uilhibeiiilu.  Niiiii  [leciiiiiu- 
t'U{)lili  iujiinaui  Bibi  [it^r  t  oiiteiii|iliiui  tMieiiduiii  illu- 
tuiii  graviter  leriiut,  si  ttetniiieiitu  :  Huiliitiusi  el  [iru- 
lii  liuiiiiiieA,  side.iecuresive  lufuiiiiu  Hllit  iiiiiliir.  Qiiure 
aiil  H  tulibus  fui:tiii  iib.stiiieiiiliiiii  e&t,  unt  bu[)|iliciu 
ijiiiileiii  videri  o[iurtel  uiiiuio  [liilenio  irruf^uie,  iiuii 
[ler  cuuteui|ituui  ;  cuusiietiiiliueiii  uiiteiu  'euereiiiii 
udulesceiiiiuiii  u[i[)etere  pru[iter  uiiiuri-iii,  iiuii  |iru[i- 
ter  iiuteiititt:  liceiitiuui.  Ad  biiuiiiiuiii,  i-i  ijiiid  ile  lio- 
uure  delruxent,  debet  id  luujoribub  liuuorihuti  rcdi- 
luere  utque  burcire. 

Kuriiui  uuteiii,  qiii  i|>.-ium  tvraiiui  vituiii  ct  cu|iut 
[letuiit.  tii  biiiit  iiiuviaie  liorrriiileb,  et  [iliiriiiiaiu  ac- 
ciiruti.sbiiiMiiii|iie  custoliuiii  iii;»iileruiil,  t|iii,  iiiudu 
tsrHUiiiiia  iiiterliciuut,  iiiliil  biiut  de  biiu  buliite  bulli 
citi.  <Juui:ircH  ii  iiiaxiuii;  cuvendi  biiiit,  <{iii  uut  se 
i[iiiOii  aut  bibi  curus  coiitiiiiielia  ulfectun  e.-i^e  [luluiit : 
iiiliil  ciiiiu  bibi  [lurcuiit  qiii  ub  iru  iiii|iuUi  iii  iilte- 
ruiii  irruuut,  i|ueiuailiiiodiiui  ct  llcrui  Iitu8  dixit, 
«  liillicile  est  cuiu  iru  |iiigiiarc  ;  qui{i|)C  quuj  auiniu 
n-  liiiiitiir.  j) 

Oiiuuiuiu  uutcm  civiliH  c.x  iliiitliu>t  pnrliculis  coiis- 
tut,  iicmpe  cx  egeiililiiib  ct  lociijilctibiis,  [iruviderc 
o|)ortel  ut  utriquc  sciajier  iuipci-iiim  cuiiscrvuri  |iu 
tcut,  iicc  allcri  ub  altcns  iiijiinu  ufliciuiitnr  :  [iruximc 
vero,  utri  biut  polcntiures,  hus  iiii{ierio  iiiaxiuic  coii- 
1  iliare.  Naiii  &i  res  tyruuiii  liuc  modo  fueriiit  cuiii- 
[lu-itcu  et  liriuatic,  uequc  scrvos  iiecebse  hubcbit  ty- 
ruiiuiis  ad  libcrtutcui  vocare,  iicquc  civibus  uniia  <fc- 
iiicrc  :  [lurs  ciiiiu  allcra  iiiljuiictu  tyruiiiii  [iuteiitiii> 
salis  erit  valida  ad  couatus  imjietentiuui  sujierun- 
tius. 

Sed  Bujicrvucaueum  cst  talia  siiigulu  [lersequi.  Iii 
[iruiiqitu  cst  cuiia  qiiid  iiiuiiarchia;  |iro|iositiiiii  essc 
debuat.  liuc  ciiiia  uiuiiia  redeuat,  ut  iis  qui  sub  im- 
[leriu  suat,  uua  tyi-auauia,  sc<l  |iittrciafuiailius  aut 
regciu  agere  viileaatur,  el  icta  uua  qiiasi  iJoiiiiau.-, 
seci  qiiiisi  pro<:ur(itur  iiduiiaiotrure  :  tiiai  in  vitu  lao- 
derutioaeai,  iiec  <|uod  aimiuiii  est  conseclari.  Prir- 
lcrca  uubilcs  qui-leiii  consiielMdiiie  et  sermonibns 
sibi  conciJiare,  niultitudineui  vero  {lojiuliiri  oratioae 
demulcere  K.x  liis  enim  necessario  tit  ut  iui[)eriuiii 
non  solum  huuestius  ac  fortunatius  sit,  quia  melio- 
ribiis  imperat,  nec  aniiuo  dejectis,  el  i[)be  uou  eril 
civibus  oiJio  aec  tiaiori,  sed  eliam  diuturnius.  Prif- 
terea  jirobis  luoribus  esse  oportet,  aut  certe  semiho- 
uis,  aec  malis,  sed  semimaJis. 

Verum  ex  omnibus  reliuspublicis  oligarchia  ol  ty- 
rannis  cilissime  delentur  Uiutissime  enim  stelit  cu 
ciua;  Sicyoue  fuit  Orthagorie  liberoruiu  el  i[)siu8  <Jr- 
tliagoree  tyrauuis  :  anuos  enim  ceutuin  [icrmansil. 
Cujus  rei  causa  est,  quod  subjectos  moilerate  tract;i- 
haut,  et  nlurimuui  legibus  serviebant.  Et  Clistheiies7 
quia  bellicosus  erat,  non  fuit  contemptui  hahitus  : 
item  [lopulares  indulgenter  hahehaat,  ipsorum  rebus 
consulendo.  Dicitur  eniin  Clisthenes  eum  qui  victo- 
riam  ab  ipso  abjudicarat,  corona  doaasse  :  nonnulli 
aulem  slatuaia  iJJam  in  foro  sedenteiu,  ejus  qui  ita 
judicavit  simuJacrum  esse  dicunt  Aiunt  etiam  Pisis- 
Iratum,  quum  ei  dies  dictafuisset,  judicium  ad  Are<j- 
pagum  subiisse. 

Proxiine  diuturna  fuit  Cy()seli<Jarum  tyrannis  Co- 
rinlhi  :  hcec  enim  firma  permansit  annos  nonaginta 
tre?  et  sex  menses  :  nam  Cypselus  annos  triginta  re- 
gaavit  :  Periander,  quadraginta  [<iualuor],  Psain- 
melichus  Gordise  filius,  aunos  tres.  Causee  autenihu- 
jus  quoque  suut  eadeia  :  nam  Cypselus  quidem  [lo- 
pulum  induJgeuter  tractabat,  ne  ab  iaitio  prae.sidio 
ad  sui  corporis  custodiam  usus  est ;  Periander  vero 
fuit  ilJe  quidem  tyranuicus,  seJ  tameu  bellicosus. 

Tertia  Pisistratldarum  Athenis,  sed  non  fuit  con- 
linua.  Bis  enim  exultavit  Pisistratus  qnum  tyranni- 
dem  obtineret.  Itaque  ex  annis  tribus  et  triginta, 
decem  et  septem  tyrauuidem  ohtinuit ;  decein  et 
octo  ejus  filii  :  itaque  anui  omues  fuerunt  quiuijue 
et  triginta.  Reliquarum  antem  maxime  diuturaa  fuit 
Hieroniset  Gelonis  tyrannis  Syracusis.  Anuos  auteiii 
ue  haec  quidem  stabiJis  permansit  multos  ;  sed  anni 
sunt  omnino  decem  et  octo  :  nam  Gelo  quuiu  annos 
septem  tyrannidem  oblinuisset.  octavo  excessit  »■ 
vita;  Hiero   decimo,   Thrasyhulus  uudecimo  uieusc 


iiiKi;  y. 


:)Ui 


liiiliiit  iiiiluin  iiiiiltiiiiiiii  iiioiiiio  oxflillt,  Miiltii'  niiliMii 
I vi'iiiiiiili>H,    |iiini'l    tiMniMirU  riiiMiiiil  iiiiiiii'f«  |ii<iiltiii<. 
ljuii>  i|iiiiloiii  if(iliir  rircii  |iii|iliiifi,  ii|    (|iiii>  ririii   iiio- 
iiarrliiim,  i<\  i|iiiiiim  ■'>>!  riiiii|iiiiiliir  i<l   ili<riiiii  Kiilvnn 
liir,  loro  ilirliini  i'mI  iIi<  (•luiiilnis. 


«xnctuii  nil.  I'li<rn'i|iin  niilniii  I  \  rniiiililni  lirPTnaoiiiiii'* 
riixniiit  iiinniiiii. 

Ar  ri<ii|iiililirii' i|iililiiiii  «it  iniinnrrliini  (|iiltiiiii  rfllnia 
inliTfniit,  i'l  i|iiiliii«  riirtiiii  coiitorvmiliir,  iliclniit  fern 
■■••t  ilo  uiniuliii». 


Pii-^liliitini   l'liilosii|i|iiiH    |iiisiiit    iiiiiiiii    iii>>iliiiii 
8.ilv.iliiiiii<i   l\r,itiiu(lis    ijiu  i'sl    |ii<i'  iiili'iisiiiiii<iii, 

Iionit  iiliuiii  iiiiiiliiin.  i|iii  t's|  |ii'i'  iriiussiinioiii. 
it  priiiio  iii  ^oiirraii  ostumlit  i|iioiiioiio  |ht  liii- 
jiisniodi  roinissi(Mn>m  anlvntur.  SiMiimlo  iii  pur- 
ticiilari,  ilii,  »  l'riinnui  niiui  ctc.  »  In  |ii'iui.i  ili- 
cit  i|n(ul  alins  csl  iiiiuliis  salvamti  l\  raiinnlrni 
rorili.iiiiis  luoilis  (iictis  jiriiis  ;  itaiu  iiiodi  (iicli 
priiis  salvaitt  Ivrauiiidriu  iiilciuicmio  ipsaiu,  isli< 
autcin  luoiiiis  pcr  loiuissiouciii.  Islniu  autciit  itio- 
duiit  coitliii^ii  accijicrc  pcr  siinilituiiiiicni  ai! 
corrii|)lioiiciii  rc^iiiii-nitt  :  i|ui.i  siciit  iiiio  iuikIii 
rcf^iiuiit  corriiuii»ilur  pcr  lioc  ijiioii  acccilil  ail 
Ivraniiidctu  dccliiiaitdo  a  rcctiliidiito  ratioiiis, 
sic  salvatiir  tvrauitis  pcr  Itoc  iinod  accodit  ad  re- 
j^iuiitt,  ol  ad  illiid  iiiiod  cst  sccuiiduiu  ralioitcut. 
V.\  sc  ciiiiu  rct:;uiutt  salvaliilc  osl ;  ol  idco  cxpc- 
dit  ad  salvattdniit  tvraiiiiidciu  rciititlore  ipsaiit, 
ot  «ccodoro  ad  rc);iuuu  sorvundo,  ot  retiitoitdo 
priuoipatmn  uiuiis;  scilicot  nl  ipse  solits  priuci- 
notnr  iioit  (iiiidcm  ijisis  volontilius  sod  iioloiili- 
bus,  siciit  plurcs  taciiint,  ct  mm  iirtotondal  vcllo 
priitcii»»ii'i  ipsis  voli  Tttilnts.  Naiu  lioc  pra'toiidoro, 
cst  prtotcndcrc  ipiod  ipso  vclit  tyranuizare  Kt 
islud  qnod  scilicot  solns  sitprinceps  el  tvrauuns, 
ncoipiondiiin  ot  sicnt  suppositio  aliornni.  IIa>c 
qnideiu  racioitda  snnt  socuiidnui  voritalem  ad 
salvanduiu  tyrannideni ;  alia  antoin  sininlauda 
iit  vidoaiitur  salteni  regalia  quainvis  non  siiit. 
Ueindo  cuni  dicit  «  primo  qnidoiu  » 
Ostomiit  iu  particulari  qualitor  salvatur  per 
reuiissiononi.  Kt  primo  facit  iioc.  Socnndo  recol- 
ligit  quftHlam  dicta,  excusando  se  ab  ulteriori 
considcratioue,  ibi,  »  Supertluum  otc.  »  Prima 
in  duas.  In  prima  ostondit  qnaliter  tyrannis  sal- 
vatnr  per  remissiouom,  cuni  civitas  non  est  di- 
visa.jln  secnnda  cuiu  est  divisa,  ibi,  «  Quoniam 
auteni  etc.  »  Prima  in  quatnor.  In  prima  de-  , 
clarat  qualiter  salvatnr  per  remissiouem  etc. 
Prinio  qiio  ad  pecuaias.  Secundo  qualiter  quo  ad 
conversaliones,  ibi,  «  Et  oportet  autem  etc.  » 
Tertio  qualiter  qno  ad  boiioros,  ibi,  «  Verum- 
tamen  etc.  »  Quarto  qnaliter  qno  ad  demissio- 
nem  a  principatu,  ibi,  «  Si  vero  etc.  »  Circa 
pocunias  est  cousidcrare  tria  :  scilicet  consump- 
tionem,  ratiocinationem,  receptionom  :  et  se- 
cundum  lioc  dividilur  in  tres.  In  prima  declarat 
quid  observandnm  est  quo  ad  expensns  rationa- 
biles.  Secundo  quo  ad  ratiocinationom,  cum  di- 
cit,  «  ratiouem  etc.  »  Tertio  estendit  quid  circa 
receptionem,  ibi,  «  Deinde  redditur.  »  In  prima 
dicit  qnod  a<i  salvandum  rempublicam  tyranni- 
cam,  oportet  quod  tyrannus  sic  se  habeat  ut  vi- 
deatur  habere  curam  de  communi,  et  quod  non 
expendat  ea  qua^  accipit  a  subditis  gratis  et  in 
superflnis,  ut  in  talibus  qupn  contristaut  subditos, 
ut  quaudo  accipiunt  a  subditis  laborantibus  et 
operantibus  assidue,  et  postmodum  abundant  de 
meretricibus  et  extraneis,  et  qnos  habent  sibi 
sa^pe  familiares,  artiticibus  et  bistrionibus  : 
quando  euim  sic  facit  tyrannus,  odio  babetur 
a  subditis,  ot  facilius  iusurgunt  contra  ipsitm  : 
ct  ideo  cavendiim  est  quod  non  expendat  bona, 
quee  accipit  a  subditis,  in  illis  qu^-o  molestant 
psos. 


Doindo  cnm  dn  it  «  raliniii'iiii|iic  roddiit  • 

Ostoiiiiit  quid  obscrvaiidiiiii  cst  qnaiitiim  .nl 
ralioi  lualionciii.  I')t  Miiiiio  fai-it  lioc.  Sociiiiilo 
romovci  dnliiiiui,  ibi,  u  iNoc  orit  oi,  elc.  >  lu 
priiitii  dioit  ipiod  ud  lioc  quod  Aalvnl  tyrunnidoin 
ot  vidcaliir  lialicro  oiiraiu  dc  commniii  bono, 
oportcl  ipsiim  rcddcic  raltoncni  do  .icicplis  ol 
o\|iciisis  laclis;  i|iiod  rorcinut  i|niil.iiii  tyianiii  ; 
uitdo  diuturiiioront  locoriint  priiici|iatiim  suum. 
I']t  ralio  .iiijiiH  ost,  quin  illequi  .sic  disponsubit  nt 
ic^'i't  rcmiMililicaiii  videliiliir  osse  (ocouomns 
i|iiidam,  idost  dispcusator  :  vidobitur  oniiit  la- 
lioraro  pnqitor  bonum  cuinmuno  et  nun  vidcbitur 
tyiMitnus. 

Doindo  cum  dicit  «  non  oporlot  " 

Moutovot  litiliium,  sivc  lespoudet  olijectioui. 
Dicorct  ciiim  aliqiiis  qiiod  si  tyrannus  reddatra- 
tionom  do  oxpoiisis,  dolicict  ei  pociinia.  Hemovet 
lioc;  ot  dicit  quod  uon  oportet  tyrauuum  timere, 
ne  pecuniffi  et  divilia*  doliciant;  omnia  enim  qua; 
siint  iit  civitalo,  ad  iisns  utilitatos  communes, 
suiil  ojus,  cuiu  sit  domiiuis  civitatis.  Cujns  ratio 
est,  qnia  bona  oxteriora  sunlproptiir  lioua  animai 
et  corporis,  et  bona  corporis  propter  bona  ani- 
mtp,  ot  ista  omnia  sunl  proplcr  lioitum  coiumime 
civitatis  :  et  idoo  illius  sitnt  qiu)dammodo  bona 
subditorum,  cujus  est  ordinare  omne  in  finom  ci- 
vitatis  :  sed  ejus  qni  domiiUis  est  civitatis  est  ordi- 
uare  bona  exteriora  in  finem  civitatis ;  propler 
quod  ejus  sunt  omnia.  Et  ideo  non  est  timendum 
tyranno.  quod  deficiat  sibi  pecunia;  quia  poterit 
acciperea  subditis,  secuudum  tamen  quod  ordina- 
ri  habot  in  finem  civitatis  :  sed  illi  timendum  est 
magis  qui  accipit  a  domibus  subditorum  pra^ter 
rationem.  Exhoceniiu  odio  habetura  subditis;  et 
idoo  timere  deliet  quod  insurgant  contra  ipsum. 
Unde  magis  expedit  ipsis,  scilicet  dimittere  divi- 
tias  in  domibus  subditorum,  et  uti  eis  ad  bonuin 
commune  necesse  fuerit,  quam  omnino  amittcre 
eas  congregatas  in  domo  proprio  quod  fiet  si  iu- 
suigant  in  eum.  Cum  cnim  apud  cives  fuerit  pe- 
cunia,  et  non  extorserit  eam  lyrannus,  minus 
insilient  contra  ipsum  tunc  :  tyranni  etiam  quia 
accipiunt  a  subditis  et  servant  penes  se,  magis 
timentnr  ab  illis  qui  egrediuntur  cum  eis,  et 
commilitant  eis  quasi  propinqui  eis  quam  civi- 
bus,  quia  primi  comperegrinantur  ei  extra  civi- 
tatem,  cives  autem  magis  resident  in  ea ;  et 
ideo  magis  possunt  insurgere  et  diripere  thesau- 
rum. 

Consequenter  cnm   dicit  «  deinde  introitus  » 

Tangitquid  observaudumestcirca  receptionem 
pecuniarum.  Et  dicit  quod  tyrannus  debet  reddi- 
tus  et  oblationes  gratis  factas  tideliter  colligei-e 
ut  dispenset  illa;  et  si  aliquando  opportunum 
fuerit,  expendere  illa  in  praelia  :  et  universaliter 
debet  se  exhibere  tamqnam  custodem  et  came- 
rarium  civitatis  et  bonorum  communium,  non 
sicut  propriorum  :  sic  enim  minus  odio  liabebi- 
tur,  et  erunt  magis  coutenti. 

Deinde  cum  dicit  «  et  videri  » 

Ostendit  qualiter  tyranuis  salvatur  in  compa- 
ratione.  Et  primo  in  comparatione  ad  cives.  Se- 
cundo  cum  dicit,  «  Contrarium  faciendum,  »  in 
comparatione  ad  totam  rivitatem  et  divina.  Xd 


39i 


i'uUTi(:oKrM. 


huc  cirea  priiimiii  liuo  fiiPit.  I'riiiiu  u^stt-ndit  (|iia- 
littsr  itdlvatur  pfr  cuuipdrdtunH-iii  heiie  se  tialiens 
qi'  I  .  '  SiLUinJii  lUiii  diiit, 

a   l  '  :  ei     iju.iiituiii  dii  de- 

lectdtiuue:».  circd  |miiiiuiu  adhiic  duu  tacit. 
Criiiiu  fd<'it  quud  dn  liiiu  ett  quautum  ad  persu- 
iidui  |ir<i|iridiu.  Seciiiidu  ciiai  dicit,  u  l'!udeiiit|ue 
Uiudu  •  ijiiaiituiii  tiiiii.   Adiiuc    |iriiiiu 

o&teiidit    iiuid   Ki  M    i-it    ad    t^raiiiinlit 

»alvatiuui-iii  i|Udiiiiiiii  ad  f^eitu')  ext»riori*!i.  Si-- 
cuado  cuiii  dii.it,  u  iuiupcr  iiuii  »,  quaulitiii  a  1 
actus  exteriures  iu  quihu»  est  juililia  vel  lujii-^li- 
tid.  lii  |iniiia  |idrle  duu  taii^it.  1'ruiuiiil  e^t  qiiud 
expedil  lyraiinu  ad  Adlvainluiu  t^rdUUidiiu  quod 
uun  aiqidreat  autiditi:»  steviis,   sue  criideiis  :  ct 
ratiu   uujus  est,  quia   ex  huc  quud  a|ii)ar»'t  suh- 
diti-)  sa-vus,  rcddit  se  udiusuin  cis,  ox  nuc  autein 
taciiius  iniur^^uiil  iu  cuin  :  st-d  dehct  m-  rcddfie 
reverendiiiu  |irujitcr  exccllfnliani  alicujus  iHiiiis 
excelleiitis ;   revereutia  eiiiin  dehelur   huut)  ex- 
celleuti :  et  si  uun  liahcat  illud  iiunutn  cxcellens, 
dehet  siiniildie    se  tialiere   illud     Sccunduin    cst 
quud  tdii^it,  et  sequitur  ex   iiiiino  iiuud  iJeht;!  se 
reddere  talent  quud  si   suhditi  uhMcnl  ei  quud 
uuii  timeant  cnm  tiuiure  servili,  st-d  niagis  reve- 
reantur.  Nuii  tinicant  iiuidcin  :  quia  si  liuifrcnt 
f uni    iiaheient   cuin   udiu  :  revereaiilur   aulcui  : 
est  enim  rcvereutid  trislitia  iiioiilei'  a|ipareiilfin 
iiigluratiunem  :  ex  huc  cniin  quud  aliqiiis  uh\i.il 
alicui  el  ille  iiahet  huniini  in  <juu  delicit,   reve- 
retur,  quia  nun  hahet  illud,  aul  uun  illo  mudu. 
Kl  idei)  lyrannus  dchel  .se  reddf  re   laleiii  (juod 
videatur  sulidilis  i|)sus  e.xcfllere  in  aliquo  iiuno 
exceilenti,  in  quo  ipsi  deliciuut,  ex  quo  reverea- 
tur.  Tamcn  talem  sf  sic  reddere,  iiuu  est  taiile, 
quin  sequitur  cuntemptus  ^i  quideni  iion  ifddil 
se  tiinenduin.   De  lacili  enim  contfmnilur  qui 
nou  tiiuetur ;  et  ideo  si  volit  non  terrihilis  vidfri, 
et  cum  hoc  nun  comtcmni,  dehet  laliorare  ad  vir- 
tutes,  et  opera  ijisu  qua»  redduul  homineni  non 
contemptihilem  piojilcr  cscellentium  suani  :  el 
si  non  potest  habere  omnes  virlutes  et  actus  ea- 
rum,  saltem  lahoret  ad  virtutem  civilem  quae  vi- 
dctiir  prijecipua;  et  si  non  haheat  eatn  secundum 
veritatem,  faciat  quod  opinentur  ipsnni  habiMe 
eam  :   quamvis   enim  lioc  non  sit  in  se  bonum, 
ad  hoc   tamen  bonum  est,   ut  non  si  facile  con- 
temptibilis. 

Deinde  cum  dicit  «  adhuc  aulem  » 
Ostendit  quid  observandum  est  quantum  ad 
actus  exteriores  in  quibus  cstjnstitia  et  injusti- 
tia;  et  dicit  quod  lyraunus  sic  se  dcbel  habere 
quod  non  videatnr  aiicui  inferre  injuriam,  nec 
juveni,  nec  juvenculae  ;  et  quod  non  solum  ipse 
in  jiersona  propria,  sed  quod  nullus  quiestcirca 
ipsum,  injurietur  aliis. 

Deinde  cum  dicit  t  similiter  autem  » 
Ostendit  quid  observanduin  est  quanlum  ad 
personam  conjunctam;  et  dicit  quod  tyrannus 
sic  debet  facere  quod  uxor  suasitfamiliaris  uxo- 
ribus  subditorum,  quia  propter  injuriam  illatam 
uxoribus  multae  tyrannides  destructae  sunt;  et 
ideo  debet  procurare  quod  uxor  sua  sit  amica 
familiaris  uxorihus  subditorum  :  sic  enim  habe- 
bit  qua.*i  medietatem  civitatis  ,  quia  inulieres 
cum  pueris  fere  sunt  medietas  ejus,  sicut  dixit 
in  secundo. 
Deinde  cum  dicit  k  et  circa  » 
Ostendit  quid  observandum  est  ei  quantum  ad 
delectationes  corporales;  et  dicit  quod  circa  de- 
lectationes  corporales  dehet  contrarium  facere 
Cfuani  faciant  nunc   quidara  tyranni.  Sunt  enim 


(|iiidaiu  (lui  iiuu   soluiii  vuliiut  iiiu-mmjui  iiuju>- 
tttudi   delfctatiuiies  etiaui  niultis  dielius,  sed  vo- 
liint   videri  aii  aliis  |iiomijui   fasilfiii,  taiiii|uaiii 
•'iiil  lieati  ft  feliceu  lUdjtlfr  ipsis  tl    if jiutfiitiir 
uh  aliis  taies,  et  e x  iiui  hahfaiitiir  iii  adiiiiiatiuui! 
iipud  eu3  :   bud  dfiift  iiiaKis,  aut  iiiuderatus  esse 
( irca  eas,  aiit  si  nuii  sic,  tdiiifii  dehet  se   talein 
fxiiilifib  quud  videatur  fii^fie  fis  ;  ijiiia  ille  (jui 
sulirius  est  iii  pfrhfijiifudo  hujiiMiiodi,    iiuii   de 
Idcili  iuvaditur  uec  cuiitciunilur ;  sed  illf  iiui  est 
cliriosui  iiiva-^iiiilis  cit  di;  facili,  ct  de  hicifi  cuii- 
tfiiinitur.  lllf  f  tiaiii  ijui  \  i}^'ilat  circa  actus  virlu- 
tuiii    iioii  de  lacili  iinailiUir,   iifC  coiitfiiijilihilis 
ot  1  sfd   ille  (jui  duiiiiit,  lioc  est  (jui  noii  ojiera- 
tur  secunduiii   virlutem,  de   facili    iuvaditur  ct 
contoninitui'.  (Jui  fiiiin  ojicratur  secuiiduiu  vir- 
lutcii),  if|iiilatiir  alii|iiiil   iiia^iiuin  |irtijilfr   vir- 
liileui  (juaui   oinni;s   repulant   fl   liuiii   et  niali, 
i|uaiiivis   sicunduiu  ma|U:7  ct  iiiiiius.  (Jui  aiitcm 
ifputatur  iitaguus,  is  noii  invadilur  du  facili  ne<' 
(ontemuitur  :   uullus  eniin  contciuuit  quem   rc - 
jiulat:  (jui  autem  inordinatt;  ojicratur,  e  contra- 
riu  se  liahet. 

Deindi;  cum  dicitt  cuntrariumquc  faciendum» 
Ostendit  (juid  ohservandum  est  in  compara- 
Uoik;  ad  tulain  civitatcm  el  divina.  Kt  jirimu 
ijuid  in  cumiiaratiouc  ad  totam  civitatem.  Se- 
( undo  cuin  dicit,  «  Videri  etiam  ojiortct  etc.  w 
ijiiid  in  compaiatiune  ad  divina.  In  priina  dicit 
(juod  ad  salvaiiduin  tyrannidcm  facicndum  est 
contrarium  c is  qua'  dicla  sunt  jiriiis :  sciiicet  quod 
tyrannus  dchel  prirjiarare  et  oriiare  civitalem, 
scilicet  facicndu  turres  et  muros,  et  trdes,  el  ha- 
hitacula,  et  alia  liujiismodi  communia,  et  ordi- 
iiando  cives  tamqiiain  sit  procurator  civilatis,  el 
iiou  tyrannus;  sic  cnim  henivolus  apparebit  et 
iioii  tyraniius. 

Dcinde  (•iiiu  dicil  «  adhuc  autcm  » 
Ostendit  qiiid  ohservanduni  esl  in  ordine  ad 
Dcum  ;  ct  dicil,  quod  ad  salvationcm  tyrannidis 
lyrdiiiius  iu  hisqua;  ad  religioufin  etcultum  di- 
\inum  jierliufut  studiose  et  reverenter  se  debel 
liahere ;  et  taiito  raagis  difrcreuter  ab  aliis 
quanto  magis  pxcellit.  Cujusratio  estquia  si  sub- 
diti  existiment  juincipantem  religiosiiin  et  dei- 
colam  esse,  non  timebunt  inale  jiali  ab  ipso.  A 
divino  enim  nullus  cxpectat  inaluin  per  se  ;  et 
raiuus  inclinabuniur  insidiantes,  bpinantes,  ij)- 
sum  Deum  essc  sibi  propitium  et  propugnato- 
rem  pro  eo  coutra  machinantcs  iu  etim. 
Dcinde  cuiu  dicit  <(  oportct  autein  » 
Ostendit  qiiid  observandum  est  quantum  ad 
distributionem  honoris  ;  et  dividitur  in  quatuor, 
seciindum  ijuod  quutuor  tangit.  Secunda  ibi, 
((  Et  tales  quidein.  »  Tertia  ibi,  «  Communis  au- 
tem.  »  Quartu  ibi,  «  Si  aliquid.  »  in  prima  dicit 
quod  oportet  tyrannum  esse  sapientem,  ut  sciat 
considerare  finem  et  dignitatem  hominis  ;  vei 
saltem,  ut  videatur  esse  probus  et  sine  impro- 
bitate  :  et  oportet  qiiod  bonos  etviituosos  cive-< 
quantum  ad  actus  aliquarum  virtutum  honorel, 
et  sic  ut  putent  se  magis  honorari  ab  eo  quam  a 
concivibus  propriis  ;  quia  sic  maxirae  erit  beni- 
volus  subdilis. 

Deinde  cum  dicit  «  et  tales  » 
Tangit  secunditm ;  et  dicit  quod  ad  benivolen- 
lentiam  majorcm  honores   debent   distribui  per 
ipsum,  sed  sujiplicia  debent  infligi  per  alios  prin- 
cipes  et  judicia. 

Deinde  cum  dicit  «  communis  autem  » 
Tangit  tertium,  dicens  quod  ad  custodiam  com- 
nmnem  omnis  monarchia;  mulliitu  expedicns  est 


IIIIKII    \ 


:«ft.'< 


iiiilltiiii  Miiim  rafcif  iiiiifj;iiiiiii  valilc  aiil  iii  |mi- 
1.1'iilia  aiil  tiiviliit.  Maf^iiii-*  riinii  i>\isti'ii-<  iii  |m- 
Inilia  aiil.  ituliMliiH  raciliiiH  iii-.ui'kcI.  Si  iiiilcm 
opiirlol  iaccro,  iimK''*  cx|tciiil  fiifcro  pliirdi.  Vix 
ciiitii  cniiil  iin.iiMincH,  ct  iiniis  jtivaliit  cnnlni  al 
lciiitn. 

lli'iii(ic  ciitn  (liiil  «  ^i  ali(|tiiii  » 
ranKil  i|iiailiitii  ;  cl  tiicil  (IikmI  si(i|Mitlcl  lnccrc 
ali(]iicin  niiiKmim  .HCciitKliim  p(i|ciitiain,  imn  lic- 
lict  r.'i('ct-c  iiltiiit  <|tii  iiiKiax  csl  scctiiKliim  iniircm 
ol  iticlitiatiit' <t(l  aiKlact.itn  ;  i|uia  taliscsl  nt.ixiinc 
invasivus  sociittilittti  (imitcs  aclidtics  ;  cl  idcii 
i|iiia  incliiialnr  ail  ma|,'tta,  ciitit  liaiicrcl  |iiilcn- 
liam,  ilc  lacili  insiir^crct. 

Hcimic  ciim  (iicil  ti  ct  si  n  pnlcntatii  •> 
OstciKlil  iiitiii  (iliscrvaniliim  c>t  in  (limissidiic  ;i 
priiicipain  vcl  iiottdrc  ;  t>l  dicil  (ptdd  si  <ipdt't(>,il 
,ili(lticin  (iimitlctc  a  potciitalu,  graii.itim  iicli(>l 
ilcpdiii,  til  iidtt  priiiK»  autcratur  oi  pdtoslas  tota, 
>C(1  |>ars  alKpta,  (lciiulc  alia,  iisipicijtio  totani 
auiiscrit  ;  <itiia  miiiiis  cdiiltislaliit  illitnt,  i'l  pi>i 
coiisc<]uciis  ntiiuis  iiistii't(i>t  cl  |)dt(>tit  iiiiiitis  iii- 
snrpcrc  aut"(>rcns  .sccuiKliim  parvuiii  ;  ipiia  (luiHi 
parvuin  cst  rt>|)ntatur  ut  iiiliil,  Si  autcm  lotiim 
simul  vcUct  aiircrrc,  mullum  cdiilristatcliir  (>l 
jidssct  insurgcr(>. 

Hcitui(>  cttm  dicil  <(  adhiic  autcm  » 
Dstcudil  »|tiid  maxinic  oiiscrvaiidiitn   (piaiitum 
ad  injurias  ;  cl  |)rimd  tpmd  omncs  iititiria>  sunt 
cavcnda>.  Scctindd  cuin  dicil,  •  invaticittium  au- 
tcin  »  (luoruin  sunt   inaxiinc  cavcMda>.  Iii  prinia 
dicit  qtiod  tyramnis  volcus   :;alvart>  tyrnnnidein, 
omnom  injuriam  deiicl  proliilicrc  cl   nullam   t'a- 
ccrc.  lM'a'cipuc  aulcm  dtias  dchet  vitare  iie  faciat 
oas.  Prima    c,->t   llagcUatio   corporis  ;    ct  alia   ost 
injnria  qna^  ost  sccuiidnin  aHatom,  scilicct  iiilio- 
noralio.    Flapcllalioncm    qnidcm   coiporis,  quia 
ista  servilis  est  ;  cives  autem  liberi  volunt  esse  ; 
ct  ideo  si    injuriarctur  eis    llapellando,  posscnt 
iasurgere.  Injuriam  qtt;e   ost  secund'im  tctatcni 
Qon  debet  facerc,  scd   cxhihere  maximam  reve- 
rentiam  senihus  secuudum  virtutem  ct  amalori- 
bus  honoruin,  qnia  unusquique  graviter  lert  in- 
juriam    circa    illud  qiiod    mtillum   diligit :  quia 
amatores  pecuniarum  graviter  ferunt  quod  pccu- 
nia   ipsorum  diminuatur;    et  amatores   honoris* 
graviter  fcrunt  si  inhonorenlur  vel  si  non  red- 
dantur  eis    honores  debili ;    et    virtuosi    eodem 
modo.  Propler  quod  similiter  oportet  quod  ipse 
honoret  virtuosos    et  amatores  houoris  ;  aut  si 
inferat  eis  supplicia   et  iuhonoralioncm,  oporlet 
quod  videatur  hoc  facere  propter  honnm  pacis  et 
non  propter  parvipcnsiouem;  et  corrcptiones  per 
verba   vel  iucrepationes  qua>  solent  tieri  ad  ali- 
quos  facere  acf  virtuosos  et  senes  seonndum  aila- 
lem,  uon   propter  ostensionem  potestatis,    sed 
propter  amorein,  utvideatur  eos  diligere  :    et  si 
alicui  liereut  aliqua;  inhsnorationcs  hnjusmodi, 
debet  postmoduin  ei  exhibere  majores  honores 
ad  mitigationem  ipsorum, 

Deinde  cuin  dicit  «  iuvadentium  auteni  » 
Osteudit  quorum  injuriaj  suut  inaxime  caven- 
dae,  et  dicit  quod  injurise  illorum,  qui  inclinan- 
tur  ad  invadeudum  personam  principis,  masimc 
suut  cavenda' :  nam  isti  suiit  maxime  terrihiles, 
et  coutra  ipsos  oporet  exhibere  majorem  custo- 
diam,  qui  nou  curant  de  vita  sua  si  possiut  priu- 
cipem  interticere.  Et  ideo  maxime  erunt  cavendi 
ne  injuria  iiat  eis,  vel  illis  quoruin  curain  ge- 
runt.  Si  enim  tiat  eis  aliqua  exacerbalio,  non 
parcunt  invadentes  perfurorem.  Sicutenimdixil 
Heraclitus,  Difticile  est  pugnare  contra  fnriosum. 


ipiKi  liiliH  pru  prolid  pnrvii  puriitu  niiimam,    Mv« 

\  il.im. 

DciikI''  itim  (licit  0  riiioniam  niitoin  • 
Oiloiidit  qiiiil  f.icii-iKliini  cU  oi  civitu'»  fiicril  rli- 
\'\Mt.  \'X  (licil  qiiod  ciiiii  civitas  ciUMtitiilii  mI  ••! 
diidliiiH,  ncilicct  ox  punpiTiliiisot  (livilibun.  opor 
lct  i>lo^  ol  illos  sulvaii  iiriiK  ipaliiiii  :  itu  qiiod 
t\ranmis  ncc  itlin  iicc  illts  injni  initi  laiial.  I.i 
ildict  circrciK^  iiiviccni  iiijurictiliir.  Mcliorc 
aiil<'m  (lclict  iiH^iumorc  ad  priiKtpaliim.  Si  miiii 
ita  ticrcl,  iion  opoi'li'1  tyianiiiim  iiianuniitliTc 
scrvds,  ii<'<'  iiiifcrrc  ariiKi  a  «ubdttis.  Si  ciiiiii  1111« 
p.irs  vclit  iiisiirncro  coiitra  ip^nrn,  alia  par^  cutn 
priiicipc  HUlllcicns  orit  ud  ropcllcndiim  ijtsom  ^i 
tit<>tint  (liviAi. 

Diindocnm  dicit  •  siipcrliiitiin  aiitcin  » 
llcidlligit  (piicdam  dicta  cxciisaiis  so  ab  ullc- 
iKiii  considcralidiK'.  \.\  priino  licit  lioc.  ScciiiKhi 
ctiiii  (licit,  ((  I»rtPlcroii  ogregios  viros  pcr  fami 
li.iritatcm  silii  ctc.  »  a<ljiiiigit  (pupdam  In  priina 
<Ik  il  <pKid  <lisciirii'rc  pcr  singiila  (|ua'  fuciunl 
ad  salvationcm  tyiantttdis,  stipcrlltitiin  cst,  .sed 
aliipiis  |)er  ralidncm  potorit  dtsctirrcrc.  I'^st  enim 
manifcstum,  qnod  oportct,  principatum  non  esse 
l\  rannicnm,  scd  tamqiiam  patrcm  familiae.  El 
ijtidd  vidcatiir  rcgalis  subditis,  ot  non  gratia  sui 
ip-.ius  priucipari  civitati,  el  iiotius  ostondere  se 
procuratdrcm  et  tenere  slatntn  mcdKicrium  non 
cxcclientium. 

Dcinde  ctim  <licit«  adluic  autcm  insigncs  » 
Aiijungit  qtucdam.  Et  primo  adjtingit  unum 
<juantum  ad  insigucs.  Sccnudo  cum  dicil  «  Ad- 
huc  autem  ipsuin,  »  quantum  ad  ipsum  lyran- 
num.  In  priina  dicit  quod  debet  lyrannus  essc 
air.iliilis  iusignibus  ct  magnis  viris  in  civitate, 
iiiiilliludiuem  autein  debet  retinere  in  obsequio 
pcr  graliam  :  sic  et  principatus  non  solum  erit 
p.ilchiior  et  magis  amabilis,  scilicet,  si  me- 
lioribus  principetur  et  non  humilibus,  nec  odio 
haliehitur  princeps,  nec  perseverabit  in  timore  : 
imino  piincipatus  crit  durabiiior. 

Deinde  cum  dicit  «  adhuc  autcm  ipsum  » 
Adjungit  aliud  quantum  ad  tyrannum.  Et  dicit 
qtiod  tyrannum  ad  salvatiouem  tyrannidis  seip- 
siiin  debet  disponere  hene  principari  secundum 
mores  et  secundum  virtutem,  et  magis  debct 
seipsum  facere  semi  bonum  quam  malignum,  et 
scraimalignum  quam  malignum,  etsi  noii  secun- 
dum  virtutem,  tamen  secundum  apparentiam. 
Qiiar.to  cniin  erit  miuus  malus  vel  secundtim 
virlutcm  vel  sccundum  appareutiam,  tanto  mi- 
uus  odicnt  ipsum. 

Deinde  cum  dicit  «;  equidem  omnibus  » 
Declarat  qua}  istarum  rerumpuhlicarum  sunt 
lirevis  durationis  per  se,  et  quse  non.  Et  primo 
proponit.  Seeundo  probat,  ihi,  «  Plurimo  enim 
tempore.  »  In  prima  dicit  quod  inter  respublicas 
miuoris  per  se  durationis  sunt  paucorum  status 
secundum  ultimam  speciem,  ettyrannis.  Et  ratio 
liujus  est,  quia  plus  receduut  a  regno  quod  per 
se  dititurnius  est,  et  sunt  praeter  voluntates  suh- 
ditorum.  Tales  autem  respublicee  miuoris  tem- 
poris  sunt  quam  alise.. 

Dcinde  cum  dicit  «  plnrimo  enim  » 
Probat.  Et  primo  ostendit  quod  quaedam  ista- 
rum  sunt  durationis  longoe  propter  dictascausas. 
Secundo  ostendit  propositum,  scilicet  quod  quae- 
dam  sunt  bi'evis  durationis,  ibi,  «  Hcliq-jarum 
autem.  »  Prima  in  tres,  secundum  quod  inducit 
in  tribus  quae  fuerunt  longfe.  duratiouis  propter 
dictas  causas.  Secunda,  ibi, «  Secunda  autem  etc. » 
Tertia  ibi,  «  Tertia  autem  etc.  »  In  prima  dicit 


not 


IMJLITICOIUIM. 


t|uud  tyrduuis  uutif  futlcirca  Su-yuueiu  civitateui 
uiultii  teui|)or<- Murdvit,  utii  tvrjuniziul  (Irllid^n 
IM»  et  tilu  eju<).  buruvil  tiuiui  i  eiitiiui  uiiuis.  Kl 
raliu  liuju^  fuit,  quid  uiudurate  bu  hubuerunt  ad 
8u'  '  '  et  !>i-iuiiduui  dliquds  le^e-i  dl!)|)Oiie|)aut 
t.  ui,    rl    3t-i  viettaiit    suljdiUs.    (!li->lliiMif3 

euiui  i(ui  fuit  tiliu»  Oillid^ttiu-,  t|ui,i  tuit  liellicij- 
i»U:),  iiuu  fuit  L'uuteiu|itiLiili')  et  ducfliat  |itj|)uliiiu 
cuia  fdvure  iii  luulli'».  tt  ideu  quia  iste  luuderatu 
utetiatui'  :<ubditii,  diu  tv  r.iiiiii/avit  ;  et  iu  tdiituiii 
umdiTavit  tyrdiiiiidi  111  iiteiis  li-^iljiii  i|iid>uidaiii 
et  urdlUdtiuue  Ma|iii*iiluiu  t{Uod  tjuaiiiloque  d)5 
pruprii»  iactis  !>ut)iliJl  judiiiiiiii  aeuiuruiii  aicut 
et  dlii,  et  »u-itiuelidt  leiileiitias  ;  et  ideu  dicuul 
adtiuc  iii  ciMldle  illa.  i(ut)Uiudu  (Ilistlifiii-i  curo- 
uavit  jiitliceiii  t|ui  vit-turiu-  cjus  coiitradi.xit  quia 
ciini  n-quirerelur  iii  jiidiciu  de  vii:turia,  iThpuii- 
dit  situt  i|uicuuii|iie  alius  de  siihditin  nou  velut 
tyrauiitii.  Ilixeruut  aiiti-ui  qiiidmu  statuuiu,  i{uu: 
esl  iu  foru,  esse  iina^iiieui  iitius  judii  is,  ijiii  ju- 
dicavit,  qucm  curoiiaiiduui  judicavit.  Dicitur 
etiam  quud  Pisistratus,  cum  tyrauuizaret,  cuui 
vucarctur  ad  Ariu|)agiiiii,  iihi  reddehautur  sen- 
tenlitt!,  seuteiiUaia  susliiiuil,  et  id<!U  tyranniza- 
vit  lougo  ti  uipore. 

DL-iude  cuui  dicit  u  tertia  autcm 

Tangit  seciindam.  Et  dicit  quod  sccunda  tyran- 
uis  qiiti!  niultum  duravit,  fuit  cin^a  (loriuthum 
qua-  fiiit  (^ypscllidanim  sic  dictorum  a  gencre. 
Ista  enim  duravit  septuagiutatrihiis  annis,  et  se.x 
mensihus,  quia  Cypscllus  tyrannizavit  triginta 
annis,  Periander  quadraginta  quatuor,  imperfec- 
tis  tanu-u.  Psanimetius  qui  dicilur  (Jordii  lilius, 
trihus  annis  siniilitcr  inipcrlcclis.  Kt  esl  inlelli- 


geiiduiii  quud  bcx  meuses  pru  unu  anuu  acciiiiu- 
hut  (iausu*  auteiii,  tjiiaie  laiiliiiii  tliiruvit,  ciftjeni 
buiit  cuiii  piu-dictis.  (i^  ji^tllus  eiiiiii  ductur  pu- 
puli  erat,  et  iii  principiu  iiou  fecit  custodium  ar- 
uioniiii.  I'eriaiider  auli-iii  liiit  tvruuuus,  sed  fiiit 
Vdlilc  hcllicosus  ;  ct  ideu  iioii  luit  coiitciuiitiiii- 
lis. 

Deiiide  cuiu  dicit  u  tertia  aiitem  » 

Taugit  tcrliuiu.  Kt  dicit  quod  tertia  tyrannis 
qiiif  iiiiiltiini  duruvit,  fuit  J'isistraliduniiu  Allie- 
iiis.  hla  uiitiiii  iion  fnil  couliiiiia,  qiiiu  Pisi.-tra- 
tiis  his  tvraiiiiizavil  ihideni.  Ex  triginta  trihus 
cuiiii  aiiiiis  ipsc  septeui  et  decem  priiiiu  lyrauni- 
zuvit.  Kilii  vt'i'o  cjus  cuiiseqiientcr  t\  rauuizave- 
luiit  deceiii  cl  oclo  ;  et  sic  siiiit  in  iiiiivciso  i|iiin- 
quc  el  trigiiila  uiiiii,  quihiis  duiavit  illu  tyruii- 
nis. 

ilciude  cum  dicit  «  rcliijuarum  uutem  » 

(Jstcuilit  propusituui  pnucipule  ;  scilic(!l  i|ua- 
ii's|)ul)licu'  lyiaiiuii:fi'  riieniiit  iiuiioris  diiiul ioiiis. 
i-^t  dicit  quod  illu  tyiaiinis  quu  iiicioii  el  (iclou 
tyruiiuizavcruut  in  Syracusis  nun  fuit  multuni 
diiituriia  ;  iion  eniiii  diiraverunt  nisi  iu  octudc- 
cim  aiiiiis  ;  quiu  (icloii  s('[itciii  uiiiiis  t}ianniza- 
vit,  iu  uctavo  iiiorluiis  esl.  ilicron  vero  dcccm 
aiiiiis  soluni.  Thrasyhuliis  noiio  uicnse  inortuus 
cst.  Mulla;  etiam  aliaj  lyraunides  puuci  lernpo- 
ns  fucniut,  quiu  lyianuis  coiitra  iiuluiuiu  cst  ; 
iiuu'  aiitciu  coiitra  iiaturaiu  sunt,  jicr  sc  lirevis 
oiiialiouis  sunl.  \]i  tuuc  recajiilulat  ;  et  dicit 
qiiod  (jua!  siut  piiiicijiia  ct  crasai  quihuscorrum- 
jiuiitiir  respuhlica  el  inonarchiu',  et  itcrum  qua- 
hiiit  iirincijiia  ex  quihus  salvenlur,  fere  dictiini 
csl. 


LECTIO  Xlll. 

Discussio  de  iiiteritu  rerumpublicarum  a  Platone  in  octavo  de  rcpublica  assiynato. 


AMIQUA. 

lu  politia  autem  dicitur  quidem  ue  trausiuutalio- 
nibui  a  Socrate,  non  taaien  dicitur  bene.  Optiinai 
enim  politiae  et  prim£p  existenti?  uon  dicit  trausmu- 
latiouem  proprie  :  aitenim  cau^ain  e.^^se  id  quod  est, 
nou  mauere  aliquid,  ?etl  in  aliqiia  periodo  trausmu- 
tari  ;  priucipium  antem  esse  hoiuui,  quornm  epitri- 
tus  fuudiis  quiuario  conjugatus,  duas  haruiouias 
exhibet;  dicens,  quando  nuuierus  diagrammatis  hu- 
jus  solidus  fuerit. 

Tamquam  uatura  qunndoqne  producente  et  melio- 
res  et  pejores  discijtlina,  hoc  ipsam  dicens  forte  nou 
luale.  (Jonlingit  eniu]  esse  aliqnos,  quos  disciplinari 
et  fieri  studiosos  viros  impossibile  est. 

Sed  haec  quidem  utique  erit  propria  trausmntatio 
eiu3  quse  ab  illo  dicitur  optima  polilia,  magis  quaiu 
aliarum  omnium,  et  eornm  quae  fiuut  omninm.  Et 
per  teiupns,  jier  qnod  dicit  omuia  transmutari,  et 
quae  uon  siuinl  inctpperunt  fieri,  siuiul  transmutan- 
tur;  velut  si  die  priori  aute  tropicum  facta  fuerunt, 
simul  transmutatur. 

Adhuc  autem  propter  quam  causam  ex  fiac  in  eam 
quae  Lacedaemoniorum  fil  transmutatio  "?  saipius  enim 
iu  contrariam  transmutanlur  omnes  politiae  quani 
in  eam  quae  prope.  Eadem  autem  ratio  et  de  aliis 
Iransmutationibus;  ex  Lace(la?nioniensi  enim,  ait, 
transmutantnr  iu  oliearchiam.  Ex  hac  auteui  in  de- 
mocratia,  in  tyranniilem  autem  ex  democratia.  Et 
quidem  etiam  e  contrario  transmntantur:  puta  e.\ 
«lemo  in  oligarchiara,  ef  magis  quam  in  monarchiani. 


RECENS. 

lu  Platonis  autem  libris  l)e  rrpublica  dispntatur 
quidem  a  Socrate  de  mutationibus  rerumpuhlica- 
rum,  sed  uiinus  recte.  Nec  euim  optimae  reipublicae 
et  primae  mutalionem  proprie  exponit,  qui  causam 
esse  tradit,  quod  nihil  perpetuo  maneat,  sed  omnia 
certo  qnodam  temporis  ambitu  spatioque  mutentur. 
Ilornm  autem  esse  |)rinci[)ium  ea,  quoriim  radix  ses- 
qnitertia  numero  ijniuario  juncta,  duas  harmouias 
[conccnlus]  efficit,  id  est,  quando  Iiujus  diagramiua- 
tis  seu  figurae  numerus  solidus  faclns  fuerit.  Natu- 
ram  euim  inlerdum  gignere  homines,  quorum  pra- 
vitas  discipUna  emendari  ac  superari  nei^ueat.  Atqne 
hoc  quidem  ipsuin  ille  forta.«se  uon  male  dixit:  tie- 
ri  enim  potest  ut  exsistant  nonnulli,  qui  nnlla  ins- 
tilutione  erudiri  bonique  viri  fieri  queaut.  Haec  au- 
tem  mutatio  qnid  habet  cur  ejus  reiiiuhlicae,  quae  ah 
illo  dicitur  oi)tiuia,  magis  quam  aliarum*  omniuiu. 
atque  aJeo  rerum  omuium,  quae  oriuutur,  propria 
dici  debeat? 

Tum  quo  temporis  spatio  dicit  omniamutari,  etiam 
eaquae  non  simul  fieri  coeptasunt,  simul  mutantur: 
verbi  gratia,  si  qna  pridie  conversionis  facta  snnt, 
crgo  siiuul  mutauliir.  Pr<eterea  quasnam  causa  est 
qnare  ex  hac  repnblica  in  Laconicam  fiat  mutatio? 
([uum  omnes  respublicae  s.ppins  in  conirarias  qnani 
iu  proximam  inutentur.  Eadem  est  ratio  ceterarum, 
qnas  dicit,  mutationuin.  Nara  ex  Laconica  republica, 
inquit,  in  oligarchiam  fit  conversio;  ex  hac  in  de 
mocratiaiu,  et  democratia  iu  tyrannidem.  Attiui 
etiam  contraria  ratione  mutautur :  verhi  gratia,  tie- 
mocratia  in  oligarcbiam,  atqne  atleo  magis  quam  in 
monarchiam. 


MltMl    \ 


SOII 


Ailluut  uiiUmii  tyrauiii<il«  utui  «licil,  iini|ii«  iii  «rit 
IriiiiKiimliitiii,  uiti|no  i«i  iniu  i<ril,  |ii-ii|ili<r  i|uiiiii  cnu- 

Nlllll,    Ot      111    l|llllll<tll      |lll|llllllll.      llllJIIH      llllll<lll      rilllnii, 

i|iiiii  iioii  riii'il(<  iilii|iii<  IimIicI  ilii'i<i'i> ,  iiii|iiti'i'iiiiiiiiliiiii 

illilll.    Ollllllilllll    l<t      hlTtlllillllll     llllllh    tl|hirll-|,     l-l    111 

|>riiiiiiiii  i<t  ii|iliiiiiiiii  ;  eii'  riiiiii  iiti<|ih<  llrift  rniili- 
iiiiiiiii  ot  i'iri'iiliiH.  .S(iil  IriiiiHiiiiiliiliir  i<i  in  Ivriiiini' 
iltiiii  Ivrniiiiin:  nirnl  i|iiii<  Sicyiiiiin,  t<\  i<ii  i|iiii<  My- 
rniiix  III  i<iiiii  (!liHllit<iii!« :  i<l  iii  tili^iircliiniii,  Hifiil 
■  iiiir  iii  (iliiilciilc,  i|nii<  Anlilciiiiliii ;  (<t  iii  ili<iiiiii'rii- 
liiiiii,  xiciit  i|iiii'  (icldiiis  iii  SyriicnHiH ;  i<l  iii  nriMtncrii- 
liniii,  niciit  i|iiii'  ('.luiliii,  in  Liiicihciniiiuii,  (<t  iii 
('.iiriliciliuiK.  Kl  in  lyi'iiniii>lcui  Iriiusninliilin  111  ox 
(ili^'iircliin;  Kicnt  iii  .Sicilm,  rcrc  plnriiiiiii  nnliiiniiriini 
iii  li(<tiuliiiix  iii  lyrnnniilcni  l>nuii<tii,  ut  in  (iclii,  cnin 
i|iia<  C.ltmiitlri,  oi  iii  lUic^ii)  iii  «niii  i|ua)  Aunxilni,  ul 
iii  aliis  civilnliliiiii  uinlti»  tiiiuililiT. 

liit'oiiv(>ui«ii!i  niitciii  (it  pnlnre  iii  tiliKnrcliiniii 
l>rti|>lcr  liiic  trnnsimilnri,  ipiin  niiintorc»  pi>i'uiiinriiiu, 
cl  pccnniosi,  i[iii  iii  priiicipnliluis,  seil  noii  ipiin 
ipioil  iiiiiltniu  CMCilnnt  iu  sntislniilii.s,  iion  jiislniii 
|iiilniit  irn^nnlt<iu  pnrlicipiiro  pcr  civilatciu  ooti  iiiii 
iiiliil  ptissulciit  ciiiii  liis  ipii  posHiiloiit. 

Iii  uinHisiiiio  oligiiicliiis  iion  licol  pocunio«uni  fieri, 
stul  logos  siiiit  proliilionlcs.  In  Cnrclioiloiio  niilom 
tloiuocrnli/.uutos  pociiuiosi  siiiil,  ol  sic  Irausiuululu) 
fueruiil. 

lucouvouioiis  oiiiiu  osl  ilicorc,  linns  civilalos  csse 
cniu  tiuii'  olifj.ircliin  iliviluiu  et  pniiiioriiiii.  Qiiiil 
eiiiiu  liii'c  uiniris  ipiuiu  Lncoilanuonica  pnssu  ost  vol 
quapciiuitiuo  nliu,  iilii  iiou  omues  |iossi(leiit  ioipinlin, 
vel  nou  ouiues  similitor  ornnt  lioui  viri,  iiiillo  nulem 
pnuporiori  faclo  qnuui  priiis,  niliil  uiiiiiis  truusmu- 
tuuliir  iu  tlomiiiii  ex  oli^nrcliin,  si  tiuut  ]iliircs  (]ui 
Ofjeui,  cl  ex  tlonio  in  olijjnrcliiuiu,  si  vnleiilins  fuit 
quoii  opnleutiiiii  iiiiam  imillitinlo,  et  ii  quiileui  uoii 
curciit,  ii  nulem  nilliihoaiit  iulelleclum. 

Miiltisque  oxislonlilius  cnnsis  por  ipuB  fuinttrnns- 
mutntiones,  nou  ilicit,  soii  iiuam,  qui.i  proiligi  facti 
usurnrii  tiuut  panpores,  ut  a  principio  divilibus 
existcnlibns  oiuiiibus  anl  plurimis:  hoc  autem  est 
falsuiu.  Sed  quauilo  quitlam  pra<si(iam  perdideruut 
snbstaulius,  iuuovuut ;  (luuiuio  aiitem  alionim.  niliil 
lil  dirum,  et  trausmulaulur  iiihil  uiagis  nunquhm 
iu  demum  quaiii  iu  nliam  politiam.  Adhuc  autem, 
et  si  honoribus  uou  jiarlioipant,  et  si  injiista  patiau- 
tur,  vel  injurias,  sedilioiics  fuciunt,  ut  transmutaut 
politias,  etsi  nou  cousumpseriut  substautiam.  prop- 
ter  hcere  sibi  quodcnuuine  voluerunt  facere  ;  cujus 
causam,  eam  qus!  valde  libera,  csse  dicit. 

Pluribus  antem  existeulihus  oligarchiis  et  demo- 
cratiis,  tamquam  uua  cxisteule  utraque,  dicit  trans- 
luutatioues  Socrates. 


Pniiliirnu  varii  iinijii)*  «i  rntiira  u«t  lyrnuuKlia  mu' 
Inliii,  iiflc  iii  ipiniii  riiriiiniii  iiiiilnliu  riitiirn  ail  ai|tu- 
iiil  ;  iioiiiin  *i  fiiliirn  iuiii  «ixl,  liiijni  n-i  cntuiniii  ri- 
liliinl.  iditio  Dnl,  qilin  linll  ornt  oi  ritc.ilin  clplio.nllii 
lloc  i<tiiiii  tiitniii  iiicorlniii  miniiiinqiiu  ilclliiitiiin  «il. 
.Nniii  illiiiA  qiihlciii  HKiitoiilin,  ojiin  ('oiiiiiuitntlii  ln 
priiiiniii  i<t  tipliuiiim  ll)<ri  ilnlifn^t :  itn  oiiiiii  coiih- 
iiiiiiiii  i|niililaiu  i<t  t  irciiliiN  tli<n<t.  Vi)riiiii  iiffpniiu- 
iiii<rii  nintnliir  iii  tyrniiiiiiloiii  (yrniiuin,  iil  .Sicyoiii;  n 
.Myroiiii  ml  CliHtlioiioiii  IruiiHlnln  i-nt :  ol  iii  iili^itr- 
cliiniii  III  iii  Clinlciilo,  qiiniii  Aiililon  iibtiniiil:  et  iii 
tioiiiiicrntiiim,  iil  SyrnciiHniin  iici.iiiiH:  ol  iii  nria- 
locrntintii,    iit   Clinriini   Liicuilioiuoiiin,    et  Ciirtimffi- 

lliollHlil. 

I'iliniii  iii  tyrniiiiideui  oiiKnrcliin  vcrtilur,  ut  in  Si- 
liiin  propoiiiodiim  niiliqnu!  plorii<quo,  voliit  npiid 
l.i<ouliuoH  iii  i'niiii'lii  tyrniiiiuloiii,  liKln*  iii  CieniHlri, 
iliio^ii  111  Aiin\iini  ot  iii  nliiH  mnlliii  iloiii  civitntiliiia. 
Absiirdiim  olinni  iilihi  ent,  )!\iHtiiiinro  idcircii  tyrnn- 
iiid(<iu  iii  oliKnrcliiniii  iiiiitnri,  qniu,  qiii  iiiiporiii  uh- 
linoiit,  poiiiiiiii'  ('1  qiiirstiH  t  npidi  tuiiit;  ct  iiou  po- 
liiii)  qiioil  ii  ipii  HUiit  opibiiH  iinilto  sn|>oriun;is,  iiou 
|>iilnut  OHHo  jnstniii,  iit  ofjciii  |inrin  ti|iiiii'iitis  linlienDt 
lu  civilnto.  Atqiio  iii  innllis  oii);ari'liiis  iiou  iicet 
ipin>stiiiii  0  mn;{islriilibiiH  fncere,  ned  leKcs  Hiiiit  (|iia' 
votniil.  Cnrtliii^iiio  vero.  qnio  civituiii  |iopiiiuriter  atl- 
ministrntiir,  ipiiosliiiu  fuciniit;  uecduiii  taiueu  rei- 
pnblicio  st.itnm  luntuvernnt, 

Jam  vcro  etinm  lioc  nbsnrdnui  ost,  tliccre  civita- 
lem,  in  qiia  puiici  imperiuni  olitiiiont,  cx  diiabus  ci- 
vitntoiu,  iii  qiin  pnnci  iui|icriiiui  obtincut,  ex  dua- 
iiiis  civilntibiis  coustnre;  nltera  divitum,  nilern  pau- 
poruiii.  Nnm  cur  ha;c  uiagis,  quam  I.,aconica  vel 
qiio^vis  niia,  ubi  uou  omucs  linbeut  fiuria  patrimo- 
iiia,  vei  uon  omiies  similiter  siiut  viri  probi?  At, 
licet  uenio  fucrit  [laupcrior  factiis,  taiiicu,  si  creveril 
ej^enorum  mnltitiido,  in  democraliam  luutatnr  oli- 
jjarciiia;  et  vicissim  in  oligarchiaiu  deuiocratia,  si 
iocupieles  fuerintplebe  poteutiores,  et  alteri  quidein 
nogligeutes,  altcri  vero  vigilautiores  sint.  Et  quuui 
siut  uuillae  mntandarnm  rerumpublicarum  causai, 
iiuam  dumtaxat  commemorat,  qiiod  per  sumptus 
immoderat03  et  usuras  in  egestatem  redigantur  : 
quasi  verc  omaes  aut  plerique  ab  initio  divites 
fuerint. 

Quod  falsum  esl.  Verum  quum  aliqui  eo  principi- 
hus  bona  dissiparunt,  ii  res  novas  moliuntur  ;  quum 
vero  alius,  nihil  est  quod  sit  magnopere  inde  me- 
tuendum  :  neque  tunc  magis  commutalio  fit  oUgar- 
chi;e  iu  democratiam,  quam  in  aliam  reipublicae 
foriuam.  PriBterea  sive  honoribus  excludanlur,  sive 
Mhjuriam  accipiaut,  sive  afficiantur  contumelia.  sedi- 
liones  movent  et  reipublicse  statum  mutaut,  etiamsi 
patrimonia  uon  absumpserint,  quia  licet  eis  fa- 
cere  quod  volunt :  cujus  rei  causam  dicit  es?e  ni- 
uiiam  libertatem.  Denique  quum  sint  plura  oligar- 
chiiE  et  deiuocraticB  geuera,  Socrates  tameu  ita  de 
mutalionibus  disserit,  quasi  unum  dumtaxat  cujus- 
tjue  genus  habeatur. 


Postquani  Phiiosophus  dcterminavit  de  salva- 
lione  et  corruptione  rerurapubiicarum  secuudum 
intententionem  propriam,  liic  intendit  reprobare 
opinionem  Platouis  de  corruptione  eariimdem. 
Et  orca  hoc  primo  prsemiltens  intentiouem  suam 
innuitopinionem  ejus.  Secundo  cura  dicit  «  Tam- 
quam  natura  »  approbat  eam  iu  quodam  bene 
dicto.  Tertio  cum  dicit,  u  Sed  haec  quidem  etc.  » 
improbat  in  male  dictis.  Circa  primum  est  intel- 
iigendum,  quod  opinio  Platouis  de  corruptione 
rerumpublicarum  non  est  bene  cognita  a  nobis. 
Tum  quia  nou  venit  ad  nos  per  libros  ejiisdem 
nec  expositorum  ejus.  Tum  qiiia  dicta  Aristote- 
lishic  de  ea  obscura  sunt  valde  propter  brevila- 
tem  ipsorum.  Lnde  magis  videtur  eam  suppone- 
re  quasi  manifestam  tempore  suo  quam  expresse 
ponere;  exceptis  quibustiam  paucis.  Sed  ex  sup- 
positionibus  quibusdain  Platonis  in  aliis,  et  ex 


illis  brevibus,  quiTC  hic  ponit  Aristotejes  et  obs- 
curis.  et  ex  ipsa  reprobatione  poterit  aliqualiter 
videri  opinio  praedicta  ipsius.  Posuit  autem  Pla- 
to,  siciit  ex  aliis  apparet,  quod  ipsum  unum  sit 
substantia  eorum  qu<E  dicuntur;  non  distinguens 
iuteruuumquod  estprincipiumnumeri,  et  unum 
quod  est  substantiale.  Et  quia  replicatione  unius 
quod  est  principium  numeri  causatur  numerus. 
concessitquod  ex  replicatione  unius  substantialis 
causetur  numerus.  Ex  replicatione  autem  subs- 
tantiic  non  generantur  uisi  substantia  ;  et  ideo 
concessit  substantiam  eorum  qiiae  ex  pluribus 
sunt,  esse  numerum  queradam,  et  formas  eorum 
substanliales  esse  numeros  quosdam;  sicut  for- 
mam  hominis,  leonis,  coeii  et  etiam  animaj.  lu 
numeris  autem  primo  invenitur  proportio  qua' 
est  certa  habitudo  unius  quantitatis  ad  aliam. 
Proportionum  autem  numeralium  queedam  sunt 


306 


PoLITICOIUf.M. 


ifm^itnttde  ina^is,  iii  (|uibu»  filruiiid  iiidKis  acce- 

, i         ,  ;  ,  ,  ■  , ,         '         ,  = .  ■  II 

I      ■   ■  -        '     ■     .  ■■  i  ■  ■'<* 

eal  uuauisflxtiiii^ettd^el^st^xquisciiUiiM,  seluipla; 

et  iafij  huti->t'iiitiu-s  fuliuiu  riiiii|iu^itoruiii  |Hiiuit 

roii^iitere  wi  i|u<itiiiui  |>ri)|iurliuut:  iiuiiHT.iii  pi  iii- 

II    )'i   i|Uil)U-<  >uiit ;    MiJ    i|u  )i  uiiiil.iiii  iii 

I     :  ,       ilit  iiidgi-i,  ([uuruiiiiiaiii  aulfiii    iii  iiitfiii- 

perala,    quurunidaiii   autfiii   iii  iiiediis.  fcit  quiu 

reiiiiihliia  es  pluritiu:!  i  uuijiuiiilur,  sicut  e.\  iiiii- 

tena,  est  fiiiiii  iMilu    iiitiiliilaiilinui  civitateui  ad 

per  sa  suftirieutiaiit  vittf-  ;  uleu    jiu-^uit  rdtiiiiiciii 

ejuii  cuuaiali-ru  III  |(iu|iuiliuue  alujua  :  cuju>>daui 

auideui  in  ea  <|uttt  uiaxiuiu  ten)|u-rdta  est,  quaia 
iiit  e^-if  u|itiiudui  el  uidsiuii*  uuani  ut  u|ipHniit 
ex  secuiidu  liiijus  :  alteiiui  autfiii  iii  inti-uijierata 
valde  quani  dixit  e>>.e  |iessiiuain  :  iu»'diaruiu  au- 
tem  iu  iiiediis  :  quaiuui  quu;  inugis  acceduut  ad 
lemperdlani    priniam    ineliores    sunt;   qiitt;  au- 
teiii  ad    iiiteuipei.itaiii,  pi-Jures.    Scciiudu    uliud 
priucipiiiui    posuit,    quod    in    entiljus  coiiipusi- 
tis  ex  plunbus,  illud   quud    luu^is    uiiuui    fst, 
minus  ex  se  est  curru[itibili-;   tuin   qiiiu  migis 
accedit  ad  secundum  se  uiiuui  separutiiui,   ipiud 
pst  ex    stipsu,  et  iiicorruplibilc ;  tum  qiiiu  etium 
quod  uiagis  est  uuuin,  niagi->  cst  eiis  in  aclu  se- 
cundum  quud  tiujiisuiodi,  quiu  uuuin  el  ciis  con- 
vertuntur;  et  quud  luugis  e.->t  eus  iu  uctu,  miiius 
est  eiis  in  putenliu  ex  se;    et  quod  niiiius    est  in 
poteulid  ex  se,  minus  est  corniplibile  :   juopler 
quod  rempublicam   primam    et    optimam    qiiu' 
maxime  uua  est,    posuit  minime   corruiitibilcm 
ex  seipsa.  Terlio    posuit  qiiod  oinnia  qiiy  liuiit 
hic  secunduiii  iiaturaui  reducunlur  in  sujicrioii- 
bus  in  aliquam  liguiam  ca^lestcm;  ita  ijuod  ciirn 
incipit  sensibilis  gencratio   liguric    in    cuilo  per 
motum  stellarum,  incipit  transmutatio  ad   sutis- 
tanliam  generandam  hic;  et  cum  geuerata  »-st  li- 
gura  pr*dicta,  gencratum    est  ens    naluralc   ab 
illa  ;et  cumincipit  recessus  stalhrum  a  prafidicta 
Dgura,  simililer  incipit   hic  declinatio  sequentis 
figuram  illam  disponilione  naturali    Et  cum  cor- 
rupta  est  tigura.  corruptum  est    et  illud  ;  ita  ut 
prolectus   et  defectus  rei   naturalis   mensuratur 
secundum  quantitatem  accessus  stellarum  ad  ti- 
guram  detcrminatam  et   recessus  ab  eadem.  Et 
quantitas  islius  motus  ccKlestis  in  ordine  ad  rein 
naturalem  dicitur  periodus  ejus  naluralis.  Et  quia 
tempus  accessus  et  reccssus  stellarum  secundum 
iiaturam  sunt  sequalia,  quia  uniformiter  moven- 
lur;  ideo  tempus  profectus    seu  geneialionis  rei 
cst   tpquale    tcnqiori    dcfcctus  seu   cornijitionis 
cjusdeui,    quainvis    multolics  in   majori  accidit 
corrumpi  qiiaui  gcnerari,  vel  e  contrario,  prop- 
ter  ina»qualitatem  materia',sicut  Aristoteles  dicit 
secundo  De   Qeneralione.    Corruptio    aulem    rci 
quae  accidit  secunduin  decjinationem  a  pra?dicta 
iigura  ccelesti  dicitur  corruptio  secundum   tem- 
pus  a  Philosopho.  Quia  igilur  respublica  est  ali- 
quid  causatum,  hic  dixit  cam  causari  ab  aliqua 
tigura  ccelesli,  et  corrumpi  pcr  recessum    ab  ca 
in  quodam  peiiudo  tcmporis  determinalo.  Et  sic 
posuit  optimara  rempublicam    corrumjii  in  eam 
quse  Lacedtemoniorum,  qua?  luitqua^dam  species 
status   optimatum,  non  in    aliam.    De  lyrannide 
autem  iion  dixit   si  corrumpitur  an  non ;  nec  si 
corrumpitur,  quomodo  coriumpatiir  ;  nec  potuit 
rationatiiliter  dicere.  Posuit  etiam  quod  in  statu 
paucorum  iiebat  transmulatio  ex  oplimatum  statu 
seu  populaii  vel.aliis  hujusmodi,  quia  principan- 
tes  erant  amatores  pecuniarum.    Et    pecuniosi 
acti  principantur  aliis  propter  pecuniam,  cogen- 


tes  eosservire  ad  iililitatem  propriam.  Htec  igitur, 
iit  vidctur,  e^t  opiiiiu  Platuuis  iii  siinimu,  quam 
rciildt  et  reproltut  IMiilosoplius  dicens,  quod    de 
trun^mututioiiibus  reruiiiputilicarum   dictum  est 
a  Socrutc,    ide-,t  Platoiic    iutioduceiite  Socratem 
loqiieiiteiii  in  linntljUcn   sua,  iioii  tameii    secuii- 
duiii  ratiiiiicm    et  bMie.    Dixit   ciiiiii    quod   ciim 
niullu'  respublicu!  esseiit   ct  dltera  euriim    esset 
uptiina,  illiu!)  oplimiB   el   primui  simpiiciter  so- 
ciindum  iidturam  iion  esse  transmiitutioncm  pro- 
prie,  idcsl  cx  sc  iniiiiiiie  csse  coi  luplibilciu,  qiiia 
|iriiiia  ct  optinia    rcspiiblicd  iiiuxime  est  una  se- 
cundum  ipsum;  illudaiitem  quod  niuximc  uiium 
est,  miiiiine  ex  su  est  curruptibile,    sicut  dictuin 
est  jiriiis.    Uixit   tumcn    corriiplioncm  ejiis  esse 
per  uciidens  et  at)  a!io  :  cujus  caiis.iin  dicit  esse, 
qiiia  niliil  eorum  qiiie  sunt  liii' coinposila  ex  plii- 
ritius  ex  sc  natuni  est  minere  cijiitiiiiie,  sed  ne- 
cesse  est  trunsmuturi  iii  aliquu  jteriodo  determi- 
iiutii,  hoc  cst  in  uliqua  qiiaiililute  niotus  cuilestis 
iiiciisur.iiitis  duratioiicni  ipsiiis,  siciit  dictuin  est 
prius.  Priiicipiiim  esse  et   jtermaucntiai   illurum 
rerumpublicarum  (jiiarum  lunitiis,  idest  subslHU- 
ti;i  siipcr  (jiiuiii  lundanlur  oiniiia   accideiilia,  est 
ejiitriliis,  idest  niimenis  conlincns  juoportioMem 
sesqiiitertiam  quu'iiivcnitur  jiriiiio  iiitcr  quiituor 
ct  trid  quac  aggregatu  faciunt  seplem,  conjunc- 
tus  i|uinario  qui  coiitinct    projiortionem  sesqui- 
altcruiii  qiia'  rcjieritiir  iiitcr  tria  ct  duo;   ex  (jui- 
bus  aggrcgatuni,  puta  ex  scjdein  clquinijuc,  sci- 
licet  duodecim,  coiilinet  duas  pra'diclas  harmo 
nias,  sesquialtcram  et  sesquitcrtiara,  dixit  esse 
causain  |iersc,quia  numerusliujusinodi  diagram- 
malis,  iijesl  iigiirationis,  soliduscst.  Constal  eiiim 
ex  ductu  iiuius  sesijiiialleris  iiiallerum,  jiuta  tiia 
in  qiialuor.  Enlia  autcm  illa  (jiiorum  substanlia 
est  numcrus  aliquis  solidus,  sunt  raajoris   dura- 
tionis.  Et  non  vul  aliiid  diccre,   ut  videtur:  nisi 
qiiod  rcspublica  illa  cujus  subslanlia  est  diiodc- 
narius  niimerus  continens  jiroportionem  scsqui- 
alteram  et  sesquiterliam  quaj  magisad  unitiitcm 
sidenlur  accedere,  solidus   existens,   est  majoris 
diirationis,  quia  numeius  iste  solidusest. 
Deinde  cum  dicit  «  tamquam  natura  » 
Approljatipsam  in  quodam  bene  dicto;  dicens 
quod  Plato  dixit  quasdam  resjiublicas  esse  nia- 
joris  durationis  proptcr  causam  pra^dictam  ;  ac 
si  natuia  producens  cas  in  esse  prodiicerct  quas- 
dam  jiravas  et  quasdam  meliorcs  sccundum  dis- 
ciplinam,  hoc  ijisum  dicens  forte  non  male.  Con- 
tingit  enim    esse   aliquos  gubernantes  quos  ex 
nativitate  et  ligura  co^lesli  in  hora  uavilatis  iin- 
possibilc,   hoc  cst  diflicile,   cst  ticri  studiosos  ct 
bonos.  Siint  enim  aliqui  ex  dispositione  nalurali 
quam   acquirunt  ex  ligura  cojlesti  in  principio 
inclinantur  ad  lurpia,  et  ea  quaj  prajter  ratio- 
ncm  sunt.  Alii  autem  qui  ex  (iispositione  natu- 
rali  inclinantur  ad  honesta,  et  ea  quse  secundum 
rationcm.  Talem  enini  inclinationem  ad  lionesta 
vel  tiirpia  causari  ex  ligura  coelesti  necesse  esl 
dicere,  quamvis  neccssitatem  nonimponat  inhis 
quse  operanlur  secuadum  intellectum. 
Deinde  cum  dicit  «  sed  haec  » 
Repiobat  eam  in  male  dictis.  Et  primo  quau- 
tum    ad  ea  quae   dixit  de    corruptione    optima* 
reipublica'.  Secundo  quantum  ad  ea  quae  de  cor- 
ruptione  quorumdani  aliarum,  cum  dicit,  a  Ad- 
hucaiitem  tyrannidis  elc.  »  Circa  primum  iirinio 
reprobat  eam  quantum  ad  hoc,  qu(>d  dixit  ipsiiis 
non   esse  transmutationcm    propi'ie.    Secundo 
cum  dicit,    «  Adhuc  autem  etc.  »  quantum   iid 
lerminum  transmutationis.  In  prima  parte  dicit 


MIIKK    \. 


:m 


illKiil     null    llClllt  (lixil.  Illill    l'Jlt:1    f-f-^l'     liailMlllllll 

tiniioiu  |ii'(ipiio,  !ti>il  |i(M*  li'iiii'iiiiilali(iiii'iii  llmtirii' 
('u'l(V'li'i  \n  |H>riiiil()  (li>l(>i'iiiiiiiita,  lla'r  i-iiini 
tninsiniilalii)  caiisuta  <<il  a  iiKilii  cirli  i|ii:i'  ctl 
(ininitiin  c(ii'tiiii  i|iiti'  liiinl  iiiiliira  cl  pcr  lcin|iii-< 
^iillcMi  scciiikIiiiii  acciilcns,  iiKiiianliiin  Ii'iii|iiih 
csl  iiiviistint  iiKitii^,  iitii  lacil  (li^tarc  (|iiiii|  v^\, 
nl  ilicilni'  i|iiarlii  l'liiisiiiiiiini.  I'i'i)|ilci'  i|iiii(l  diiil 
uninia  i|ini'  rniiil  liic  nalnialilci'  Iran^iinilai  i ;  ct 
illa  i|iiii'  siiiuil  incic|icniiil  traiisiiitilai  i,  cl  illa 
(|tta<  iKni,  siiiinl  cotrninpi.  Siciit  si  alnpia  raclii 
riicrttiit  in  (li(<  p!a>ccil(Milc  lr(i|iictiiii,  lioc  cstcoii- 
vcrsionciii  solis  a  siKiiis  lucriiliun.ililins  ail  M>p- 
tcntionulia  \cl  c  cunlrario,  ■^iiniil  tci  nuiiantnr  ct 
liniiintnr,  ina^is  ost  propria  oplinui'  rcipiililicic 
(Itiattt  aliariuu.  Isttid  cniiu  (|niiil  sinipiicilcr  ^i>- 
iicratttr,  siniplicitcr  corrnmpilnr  ct  i|no(l  sectiii- 
(Iniu  (piid  ^cncratnr,  scctuiilniu  i|tiiil  cornini- 
pitiir.  siiiil  apparct  c\  priino  /)('  iiiiwrtttimti'. 
liido  sulislanlia>,  ciijns  cst  fjcii(M'ati()  siiuplicilcr, 
ost  corrtiptio  siinplicitcr.  Kt  accidciitis,  ctijiis 
osl  gciicralio  sccniiihiiu  (iiiid,  psl  corrtiplio  s(>- 
tMinditiu  nnid.  Ucipnlilica*  antcm  opliniii'  prima' 
cst  simpluitcr  i-ciicratio  :  (|iiia  cnm  gcucralio 
sit  una  in  oss(\  (>jns  uiaj^is  crit  pencratio  niia> 
niagis  est  cns,  iu  pcncraliililms  dico.  Oplima 
anloiii  ct  prima  iit  gcncrc  rcninipttlilicaniiu 
niaxime  ost  ons.  Krgo  ipsins  oril  corriiptio  ol 
manis  ([itaiu  aliarnm.  Scd  istiid  qnod  conclitdil 
ralio  isla,  stat  cuin  dicto  Plutonis,  (pii  dixit  (|nod 
rcspiililica  oplima  ct  prima  ox  so,  minimo  osl 
corniptiliilis  :  (jiiia  maximc  una  ct  aolti  incor- 
rnptiliilis  ost,  ct  cornimpitnr  ali  alio;  tt  ilia 
corrnptio  ojiis  cst  coiruiilio  siiu|ili(itor,  (^nia 
ontis  simplicitor  (iiiod  oonchidil  ratio  Aristotolis. 
Et  idoo  socnndum  rom  non  roprohat  ipsuin,  sod 
ad  illos  (]ui  intolligorcnt,  Platonom  dixisse  rci- 
puhlino  prinKc  non  csse  corruplionoui.  simpli- 
citor  decipi  por  aH{iiivooationciu  iuijus  tcrmini. 
Proprio  :  (|uod  nno  niodo  si^nittcat  illud  qiiod 
simplicitor  est,  alio  anlciu  modo  illud  ([uod  esl 
ox  so,  in  (]ua  sigiiilicationo  liic  utohatur  ipsc. 
Ocindo  cum  dicit  «  adluic  autoiu  proptor  '• 
Reprohat  oam  i^uanlum  ad  torminnm  trans- 
mutationis;  dicons  t[uod  adhuc  t|uaM'enduni  est 
a  Platono,  proptor  qnam  causam  ex  optima  ro- 
|)tihlica  tit  transnnitatio  soctindnm  eum  in  eanr 
quaj  Laceda^mouiorum,  qiia;  fuit  quicdam  spe- 
cics  status  optimalnm,  sicut  apj^aruit  ex  quarto, 
propinqua  optima?.  Nos  onim  vidcmus  ad  sonsum 
quod  sa'piiis  transmutatio  tit  in  contrariain  rem- 
puhlicani  qiiam  iu  proiiiuquam,  sicnl  a  regno  in 
l\-rannidom.  Kadem  autom  ratio  est  de  Iransmu- 
tationihus  aliarum  consequcnlinm  secundum 
ipsum.  Disit  enim  quod  ex  repuhlica  Lacedsemo- 
niorum  lit  transmutatio  in  paucorum  potentiam, 
sicut  in  propinquiorem  oi,  ct  ex  dicta  in  popula- 
rom,  ox  qua  in  t^rannidem,  sicut  in  pessimam 
etultiniam;  et  tamen  nos  videmus  e  coutrario 
fieri  sa>pius  transmutationem  ex  statu  populari 
in  paucorum  quam  in  tyrannidcm.  Et  est  iutelli- 
gondum,  quod  si  Plato"^  iutellexit  optimam  rem- 
puhlicam  corrumpi  in  eam  qufo  piopinqua  est 
oi  natura,  et  similiter  consequentes  in  propin- 
qtiiores  eis  solum,  falsum  intellexit,  et  procedit 
dictum  Aristotelis  contra  eum.  Si  autem  non  in- 
lellexit  solum,  sed  quod  facilius,  vcrum  dixit, 
nec  Aristoteles  hoc  improhat,  immo  dicit  in  so- 
cundo  De  generadone,  (juod  in  hahenlihus  sym- 
holum  facilius  est  transitus. 

Ueinde  cum  dicit  <(  adhuc  autem  tyrannidis  « 
Reprohat  quanlum  ad  alias.  Et  primo,   quia 


iKiii  diMl  iicc  poluit  liinc  ilicorii  dit  loriupllHiia 
t>  nitiiiidii.  Soriiriilii  nim  ilirit,  •  Umniwuifu* 
aittciii  II  (Jiii  t  iioii  liixil  ilii  traiiiiiiiiliiliiiin-  pini- 
('orniii  piilciilMc  III  aliat  mI  aliariiiii  iii  ipMwii.  Iii 
|ii  iiiM  piiilc  ilii  it  ijtiiiil  aillinc  SMCia(i'<i  m-ii  I'l<it<> 
iKiii  (li>loriiiiiia\il  si  lyraitiiiiliH  ('tl  iilii|tiii  IniiM 
iiiiilaliii  v«l  noii  (^nt.  Kl  )«i  <»)!,  proptcr  ijii.ini  raii 
siim  ot  ini|niiii  n  iiipnlilicini  i->>l.  Kt  caii-ti  Iiiijim 
i>»l,  i|iiia  iiiiii  lnili'  piiS'1'l  illinl  ilncrc  ^  cniiiliuii 
riiliiiiiciii  i|iii.i  iKiii  osl  ili>ti>i  iiiiniitiiiii,  imm!  d(>li;i 
iniiiiiliir  ali  oo  liono,  siip|iosiliH  dictin  ip>iiiio  ; 
i|itoiii.tiu  scciiiidiim  ipHiini  si  corriimpalur  tvraii- 
iiii,  1)1  iirli>l  o.im  i!oi'i'iim|ii  n.itiir.ilitcr  iii  pri- 
inam  ct  iiplimani.  (Jiti.i  --^ic  cnl  iir<ulus  ijtii- 
iliiii  iii  corriiplioiiiliiis  ipsiiriim;  |iiilii  si  o|)tiiii  i 
corriimpiiliir  iii  statniii  optim.ilnin  ;  cl  lia-c  iii 
r(>mpnliliciim  (|iiii>  iii  statii  piiuiiiniiii  ;  (tt  itla  in 
-«tiitiini  popiiliircin.  qna'  in  lyraiinidciii,  ct  lyraii- 
iiis  in  iipliniam  pcr  ('oii^oipiciis.  Scd  niis  vidcniii" 
ijnod  noii  sic  Iransmntatur  lyraiinis  iii  uplimain 
M-mpcr,  scil  trati>niiil.itur  i|ii<uidoi|ti(:  tyr<tnui-i 
iit  tyriiniiidcm,  sicnl  ill.i  qiiii'  csl  apinl  SicyonioH 
c\  Miiniiis  in  cani  qn;t!  <>>l  (llistliciiis.  Traiismi;- 
t.iliir  cli.iiii  qii  iiidnqnc  iii  |iiuic()ritm  polontiiini. 
siciit  in  (".lialcid(>  tyi.iiinis  qtui'  Aulileontis  troi. 
luiitata  ftiit  in  o.iin.  llcm  in  statiiin  pu|)iilnroiii, 
siciil  illa  ([iKo  fnil  (iclonisiii  Svrin  iisis.  El  in  o|)- 
liui.itnm,  sicttl  illa  ([iiio  fiiil  Cliiirilii  a|iud  Lacc- 
(licmiinios.  Kt  o  conliiiiii)  ox  piiucoruni  poli  iilia 
transmulatio  facta  iu  lyraunidom,  siciit  in  Sicilia 
piurinuo  antiqiui^  paucorum  giihernationes  tran^- 
mtilala^  suut,  sictit  in  Looiitinis  iu  tyraiinidem 
Paiuotii.  Kt  iu  civilalo  qiuT  dicitiir  (icia,  iii  illam 
quio  (.'.leandri.  El  iu  Rliogio,  ([tuo  cst  civilas  V.a.- 
lahrioe,  in  eam  qua?  Anaxilai.  Simililer  autem  se 
hahot  in  aliis  civitatihus  multis 

noiudo  ciim  dicit  «  iuconvoniens  aiiteni  » 

Rcprohal  opinionom  ojus'  quantum  ad  boc 
quod  de  transmutatione  [laucorum  potontia>,  ia 
paucortira  potenti;im.  Kt  primo  reprohat  causam 
ifisam  transmutationis  (luamposuil.  Secundo  ctini 
dicit,  «  In  mtiltisquo  oligarcliiis  etc.  »  propter  iii- 
suflicienliam.  Causani  autcm  improbat  per  tros 
ralionos :  quarum  secundam  ponit  cum  dii.it. 
«  In  multisque.  »  Tertiam  cumdicit,  <  Inconvo- 
niens  onim  est  dicore  etc.  »  In  prima  parte  dicil 
quod  inconveniens  est  credere  et  dicere  quod 
transmutatio  liat  in  paucorum  potentiam  exaliis, 
puta  ex  slatu  populari,  vol  optimatum,  vel  bii- 
jusmodi,  principanlessuntamatores  pecuniariim, 
et  ideo  acqnirontos  undocnmqne  et  qualiteictun- 
que  pecuniosi  tinnt,  pocuiiiosi  autern  facli,  ae.<li- 
mautes  quasi  se  liahere  omnia,  et  pra?cellore  om- 
nes,  faciuut  se  dominos  por  potentiam  pocunia- 
rum  :  et  non  magis  proter  hoc,  quia  excedentes 
in  suhstantiis,  puta  (iivites,  existimant  non  jus- 
tum  esse  seipsos  et  pauperes  qui  nihil  possident 
habere  a?quale  de  honoribus  et  honis  communi- 
biis ;  sed  ipsos  dehere  plus  babere  secundum  pra^- 
eminentiam  divitiarum  propriarum  ad  eas  quse 
pauperum.  Etest  intelligendum  quod  causa  quam 
assignat  Aristoteles  bujus  transmutationis,  puta 
non  cestimare  eos  et  pauperes  non  habere  aequa- 
le,  est  caiisa  proxima  ipsius.  Causa  autem  quam 
assignavit  Socrates,  est  magis  causa  remota  el 
prima.  Ex  ahundantia  enim  divitiarum  concipiunt 
wstimationem  prsedictam,  ad  quam  sequitm-  vo- 
luntas  transmutationis  reipuhlicae. 

Deinde  cum  dicit  «  in  multisque  » 

Ponit  secundam  rationem  ;  dicens  quod  adbuc 
mult«  sunt  potentiai  paucorum,  in  quibus  uon 
licet  superexcedentem  acquirere  pecuniam,  sed 


JUK 


l»OLITICOUr.M. 


suitl  l«9K*)>  dliqutts  pititiibeutu'*  etcuiieru  (juuiiliU- 
tt"       '  Mii,  et  tjiueii  trdiisiiiutatio  ad  eus 

tu        .  .'iii  |itr  >ii  qdiiitioneiii  |)i-t:uiiiu' : 

et  liuc  eat  iiiiflli^eiiduiii  cuui  traii^sinutatur  uiiu-> 
|iauL-ururii  9latu->  iii  aliuiii  lleiii  iii  (iai tlia^nu! 
ret<uaiilei  ili  |>u|iularl  statu,  efliciuiilur  luiilti 
|ir  !,    t;t  taiiieii   iioii  traiiMiiiitaiiliir  ili  pau- 

ci>i   .  ituiii,  ii-d  III  aliaiii  iviii|iiililii  .1111   iiia^ii ; 

er({u  abuiidauliit  |iecuuiiti  iiuu  tuit  |iruxiiua  causu 
et  per  se  traiisiiiutalioiiiit  lu  |idiu:uruiu  stutuiu. 
Deiiide  1  uiii  diiil  •  incoiiseiiii-iis  iMiiiu  " 
Huiut  tertiiui  laliiiiieiii ;  iliceiis  iiiii»d  ii  ratioiia- 
luie  i'->l  civitalfiii  ilUif  ii-nitur  sei  uiidiiiu  pauco- 
run»  potfiitiain  habere  dua.s  civilates,  hoe  esl 
diias  coiiuiiiiiiicultoiiei  civiuni,  uiiaiu  videlicet 
divituiii,  et  aliaui  paiipciuiii  quu;  sitiiiiisiceui 
cuutrariaiitur ;  iioii  eiiiiu  esl  ratio,  ijuari!  iioc 
oiagis  mveiuutur  iii  i-ita  quaiii  iii  l.aifdii-iuoiiia, 
i(uu^  fuit  uptiiiiatuiu  poteutia  quu-dain,  vel  iu 
quacuuniUK  ulia  rcpublica,  uhi  non  oinncs  haberit 
ipquulfs  posscs-,ioiii'S  seu  divitias,  vcl  ubi  oiiiiie» 
Oou  suut  a-([uaiiter  boiii  viri  ;  tt  ideu  si  iu  uua 
uou  esl  principiuni  corriiptioiiis,  iicc  iu  uliis.  Vi- 
deinus  uiitein  qiiod  uiillo  lacto  [laiipcriore,  (|uain 
nriiis  esnel,  e.x  paui:oruiii  statu  lil  traiisinut.ilio 
III  staluni  populureni,  si  paiipercs  siiil  plurcs  ct 
potenliores.  Et  e  coiitrario  nullo  fucto  ditiori  lit 
transiuutatio  e\  poptilari  repiiblica  in  |iuucoruiii, 
si  opuli,'nli  sint.  notiMiliores  qtiain  mullitudo  cKc- 
noruiii,  ct  adiiibcaiit  curaiii  ad  traiisniutaiidiiiii 
reiiipublicain,  alii  uuteiii  ncgligant.  (Juare  pro.xi- 
mu  Iraiisinut  itiouis  in  paucurum  stutum  ex  po- 
pulari,  iion  est  ob  lioc  ipsum  quod  principuntes 
sint  fucti  iiiaf^is  poctiniosi. 

Dcindc  cuiii  dicit  •  niiillisque  existentibus  » 
Keproiial  ipsuin  proplcr  iiisiifticieiiliam  causa*. 
Et  priino  ex  hoc  quod  cum  sint  multu;  cuus!i! 
praediclae  transmntationis,  unam  tuntiiin  asififna- 
vit.  Secundo  cnm  dicit,  «  Pluribus  autem  etc.  » 
(Juia  cum  piuies  sint  paucorum  slatus  et  pojiu- 
lares,  tuntum  assignavil  unam  causam  oniniuin. 
In  prima  parte  dicit  quod  adhuc  cum  muilai 
causa^    et    priiicijiju     traiismutationis    popularis 


atatuii  iu  |iaucoruin  poteiitiuui,  et  o  coutrario, 
iiou  dixit  nisi  uuain  tuntuin;  ijiiiu  videlicet  usu- 
lurii,  boc  est  divites  |(ra'tcr  ralionciii  secuiidiiiii 
jirodi^alilateiii  exjteiidfiitcs  juojtriu,  elli(  iiinliir 
jiaiijteies,  et  deiiide  vuleutes  dilari,  corruiii|)Uiil 
rcinputilicaiii.  lloc  uuteni  dicit  ac  si  uiiuies  vet 
jiluies  essent  leqnaliter  divilcs  a  jtrincijtio.  Hoc 
aiiieiu  falsiiiii  est ;  scd  iiia^is  videtiir  ess»  causa 
uiia  quod  qiiando  aliqiii  iiiagni  et  jtru;sideutes  iu 
civitale  jtcidiiut  siittstaiitias,  et  voluiit  eas  iuiio- 
vare,  traliiiul  ad  se  reiiijiiiblicaiii  traiisiiiutaiiles, 
ut  ex  iioc  diteiitui.  I!t  tunc  lit  traiisiniitatio  iion 
iiiagiii  in  j)oj)ularcni  ninjtiiijiicaiu  (|uain  iii 
(jiiaiiK  uiiKjue  aliaiii.  (juaiido  aiilein  aiiijiii  coni- 
inunitim  ci  jtujtiiiariniii  dilaiitiir,  iiiliil  lil  duriiin 
jter  (juod  resj^ublna  tran^iiiiitctiir,  iit  freijiicn- 
tius,  ijiiia  iioii  siint  ila  inu^;naiiiiiii.  Ailliiic  aii- 
tfiii,  ct  si  rejtuteut  se  (iigiios  iionoriltus,  et  iioii 
participeut  iitsis,  et  si  injustum  rejiutent  se  pati 
III  reltus,  vel  irijurias  in  personis,  scditioiK^s  mo- 
vcut  iii  civilate,  et  trunsmutant  remjinitlicaiii, 
siciit  dictuin  est  jtiiiis.  Ileiii  quauivis  non  coii- 
suiiijtseriiit  subsluntiam,  scti  divilius,  uliijuaiido 
transmutant  ijtsam  jtropter  hoc  qiiod  reputaiil 
siiti  liceri!  lucere  quodcunique  voliierint.  Ciijus 
causam  dixit  IMato|ess(!  caiii,  (|iia'  liberu  csl,  lioc 
est  ipsam  iilterlatem.  Insullicienler  eiiiin  assi- 
^'iiavit  causani  transmutationis  pru-diclarum  re- 
rumpnbiicarum. 

Deinde  cuiii  dicit  «  iiiiiribus  aiitem  » 
Hcprobat  ex  co  (juo(J  ciini  sint  miiltai  assij^na- 
vit  cuusain  sicul  unius  tantum,  dicens  quod  iii- 
sufticienter  dixil  Socrates.  (juia  piuribus  exislon 
tibus  spociebus  statiis  pojtnlaris  et  paiicorum, 
sicut  (iicliiin  cst  prius  in  (jiiaito,  a?sif^navit causas 
earuiii  tanKjiiam  ulra(|iie  earuin  esset  una  so- 
cundiim  speciem,  et  sj)ecies  carnm  ad  invicem 
non  dilferrent  :  hoc  autem  falsum  est.  Ha^cenim 
diversa'  sunt  species  diversas  tiabent,  quare  et 
causas  diversas.  Diversorum  enim  oportet  esse 
diversas  causas  proprias  aliqiio  modo.  Et  in  iioc 
terminatur  inlentio  Aristotolis  in  hoc  quinto. 


LTllER    SEXTIIS 


Wl  Mll  %  I.IIKIII.  —  01'IIUIS  OHSKIlVATIDMmiS  POPIH.AUI  STATIIS  CONSKHVAHI  OIJKAT  ET 
PAIICOUHM  (;iJm:ilNATIO  TIIACTAUI,  NK  AI)  AMUI)  (iblNIISTUANStiAT,  AC  PoSTUKMO  DK 
MA(;iSTUATimiS  IN  l!UUK  UKCKMIA  NKCKSSAUIIS. 


LECTIO  1. 

Populaiis  stattts   virirfas  non   so/afu  pcndrt    a   diversitatn  oprratininni, 
sed  etiani  ah  institatis  in  canideni  jincni  fninus  tendentihus. 


ANTIQUA. 

(^iiittniiitlcm  if^itiir  (iilTiMeiiliiU,  el  (iiui>  cjus  (|iioil 
coiisilialivnm,  el  ilomimius  polilia',  el  ejus  ([ui  circa 
princi|>alus  oniinis,  el  lie  pra>toiiis,  el  (|unli(i  ad 
(|ualein  politiam  coordiualu  sunt ;  udhuc  nulem  de 
corniiilione  et  snivalione  i>olitiarum,  ex  (lualibus 
sit,  et  propter  (pias  cnusas,  dictum  esl  prius. 

(juouiam  autcm  fueruul  species  plures  democra- 
ti;f  existenles,  et  aliaruni  similiter  poliliarum,  si- 
muhiue  de  iilis,  si^piid  residuuni,  uou  deteriiis  con- 
siderare,  et  modum  con^ruum  et  confereulem  assi- 
guare  ad  unauuiuniuiiue.  Adliue  aulein  et  collec- 
tiones  ipsorum  dictorum  omnimodoruiu  conside- 
randum. 

Haec  enim  combinala  facinnt  politias  vnriari,  ut 
aristo^ratiic  sint  oligarchia',  et  politiiu  sint  ma{<is 
deinocratiiK.  Dico  autemcoinbinntiones  quns  oportet 
quidein  considerure  ,  uoii  sunt  autem  cousideratse 
iiuuc  :  pula  si  ([uod  (luidem  consilinns  et  (piod  cir;a 
electiouem  priiiciiiatum  oligarchice  fuerit  institn- 
tum  ;  quiE  aulem  circa  prijetorin,  aristocratice,  aut 
hoc  quidem,  et  quod  cirea  consiiians  olignrchice, 
aristocratice  autem  quod  circa  electioues  priucipa- 
tuum,  aut  secuudum  aliquem  alium  moJuiu  nou 
oiuuia  couiponautur  quffi  polilia'  couveuieutia. 


Qualis  quideiu  igitur  deinocratia  ad  qunlem  con- 
gruit  civilntem,  similiter  auteiu,  et  qualis  oligar- 
chiarum,  quali  multiludnii,  et  reliquarum  autem 
politiarum  quid  quibus  expediat,    dictum  est  prius. 

Attameu  oportet  tieri  palam,  uon  solum  qualis 
hnruiu  pol  tiarum  sit  optiiua  civitatibus,  sed  et  qua- 
liter  oportet  iuslituere,  et  has  et  alias,  pertractemus 
breviter. 

Et  priino  de  democratia  dicamus  :  simul  euim,  et 
de  opposita  polilia  manifestum  :  hiiec  autem  est, 
(piam  quidnm  vocant  oligarchiam. 

Sumendum  autem  ad  hauc  methodnm,  (piia  qu;v 
demoticaet  (puc  videutur  democraliis  asse^jui. 

Ex  his  enim  couiposilis  deiuocratiae  species  fieri 
accidit,  et  democratias  plures  una  esse,  et  dilTe- 
rentes.  Dua;  enim  sunt  causse,  propter  quas  demo- 
cratise  sunt  plures  :  primo  qui(Jem,  quaj  dicta  est 
prius,  quia  diversi  populi  :  sit  eniiu  heec  quidem 
agricola  mullitudo,  hac  autem  bauausum  et  merce- 
uarium,  quoruin  primo  assumpto  cum  secundo,  et 
tertio  rursum  cum  ambobus,  non  solum  differt  iu 
fieri  meliorem  et  deieriorem  democraliaiu,  sed  ex 
eo  quod  non  eamdem,  Secuuda  autem  de  qua  uuuc 
dicimus.  QufE  euim  democratiis  assequnutur,  et 
videutur    esse    propria    politiiB  hujus,  simul  posita, 


nECENS. 

(Juot  igitur  et  (puc  sint  (liirerciitia'  ejiis  civiUilia 
ixirlis,  (iu;e  cousullandi  inunere  fungitur,  (|ii;c.|iie 
suminam  habet  reipuiilicjo  poteslatem,  el  iiiiigis- 
Iratniim  descriplioiiis  abpie  ordiuis,  de(|ue  Iribu- 
nalibus  et  (piaj  cui^pie  reipiiblicie  couveuiaut,  su- 
pra  disseruimus  :  pra^terea  de  interilu  et  couser- 
valioue  rerniupublicarum,  ex  (inibus  et  proptcr  (luns 
causas  tiaut,  disiiutavimus.  (Juoni;iin  autem  pliira 
suut  democratiiB  el  ceternniin  reruinpubliciiriim 
geuera,  non  fiierit  ab  re  siiiiul  de  ipsis,  si  (piid 
superest,  disserere,  ac  propriuiu  et  cuique  accom- 
modntum  inodum  expouere. 

Item  conjugatioues  et  copulationes  omnium  dic- 
torum  mo>;orum  explicare.  Nam  quot  modis  ha-c 
intcr  se  bina  copulaiitur,  tot  pariuut  rerumpubli- 
carum  varietates,  ita  ut  aristocraliiB  ad  olignrchias, 
et  politia;  nd  democraiias  magis  decliiieut.  Gopula- 
tiones  autein  sen  coujugationes  dico  de  qnibus  dis- 
serere  oportet,  nec  est  hactenus  disputntum  :  si 
cousiliuni  et  item  magistratuum  creandorum  ralio 
oligarcbi;c  conveiiienler  sit  descripta  atque  orJiuata; 
.tribunalia  vero  aristocratiee  :  aut  haec  quideni  et 
cousilium,  olignrchise  convenieuter ;  ratio  vero 
creaudorum  mngistratuuiu  aristocratiae  ;  aut  alio 
aliqno  niodo  nou  cuncta  qus  reipublicae  propria 
sunt,  plane  conspirent. 

(^ualis  igilur  democratia  qunli  civitati  conveuiat, 
alque  eodem  modo  qua;  oligarchia  cui  mullitudini 
sil  accommodata,  et  e  ceteris  rebuspublicis  quiE  qui- 
bus  conducat,  supra  est  dictuiu.  ^^erumtaiuen  opor- 
tet  non  solum  ex  his  rebuspublicis  quiE  sit  opti- 
lua  civitalibus,  sed  etiamquomodo  sit  coustituenda, 
declarare.  De  his  igitur  ac  ceteris  rebuspublicis 
pauca  disputemus,  ac  primum  de  democratia.  Nam 
siiuul  et  ea  quae  huic  coutraria  est,  quam  uonaulli 
oligarchiam  appeliant ,  cognoscetnr. 

Ad  hauc  autem  disserendi  rationem  sumenda 
sunt  popnlaria  omnia,  et  qnaj  popularibus  statibus 
videntur  esse  adjuncta.  Ex  his  enim  copnlatis  spe- 
cies  democratiae  exislunt,  efficiturqne  nt  plures 
quam  uua  sint  et  variae  democratiae.  Duae  enim 
causae  sunt,  propter  quas  sunt  plures  democratiae. 
Priiua  qui(iem,  quam  supra  memoravimus,  quo- 
niam  populi  diversi  suut.  Est  enim  uua  multitudo 
agricolarum,  altera  opificnm,  alia  mercenariorum  ; 
quarum  si  prima  addatur  secundae,  et  terlia  rursum 
ulrique,  non  solum  in  eo  discrimen  erit  quod  demo- 
cratia  melior  et  deterior  fiet,  sed  etiam  in  eo  quod 
nou  erit  eadem. 

Secunda   autem  causa  est  ea,  qnam   in   prwsenti 


tuo 


i»()iJTi(;(mi'M. 


f»ciuul  iltsuiucruliA*  aliai) :    iiuic  quitluiu  euiui  ijuu 
^iutn    hutc  ttutdui   dijtiquuutur  {ilura,    hui<;  uuteui 
uuiiuia  tid.'c. 

O^|iortiiuuiu  auleiii  uiiiiiiii|uu>l>|iie  ipiioMiiii  cu- 
guu«iere  <iil  iiisliliiKiiciuui,  >iiiaiiicuuiiiue  i|j.->ttruiii 
(tiiquii  e.iliterit  vxli^io,  et  ttil  iliiectiuue^.  t^uiisruul 
>|ui>leiij  eiiiui  <|iii  [MiliM'i<«  lii-lituuiit,  uiiiuitt  cuiivi-- 
uieutitt  tt>l  liyi  >i'e  :    |jeccaiit   ttuteui 

flKC  fttcieutea,    ,  a   ii*  qiitt}    circtt   cul- 

ruptiuuea  et  aa:  |Mjliiidruuiilictuui  est  |iiiu-i. 

Nuuc  ttuteui    e\  •    et  uures,  et  quas    uiiieliiiit 

ilicauiiu» 


trttctanius.  Naiu  quui  Jeuiocratiiii  ailjuucltt  el  cou 
•eiitaueii  edite  viileiitur,  eu  bi  aliu  utijiiu  ulii)  iiiodu 
cuiiiiiijiimitiir,  ilirtBiiiiilei  (u;  ilivcr.ius  ilciuuirHtiii» 
fttciuut.  Itttui;  eiiiiu  (luiiciuitt  coiiiil^iliuiitur,  illiuii 
|>liii'tt,  ttlittiii  tiu;c  uiiiiiiit  ;  (|uoruiii  siii(^ul(iriiiii  co 
Kiiitio  i|uuiii  uil  cou^titiieiKluiu,  i|iihiii  ex  ii^  iiuIh 
velit,  reiii|iu|jlicuiu,  luiii  eiiuui  ud  euieudttuiluiii 
liruiledt.  Nuiii  i|iii  red|iul>licu6  cuubtitiiiiiil,  ii  ciiiu^tu 
i|Uiu  ijrupritt  nuiit  cujusijiie,  u>l  |iro|iosiliiiii  liiiciu 
cullecltt  cuiiferre  iiiluutur :  ijiiu  iii  re  velieiDeutcr 
erriiiit,  iit  niijiru  iii  i|iiii;.stiuiie  ile  iuteritii  et  liiiliiti! 
iiTiiiii|iiiljlicuruiii  ilei  Ittruviiiiiu.  Niiuc  uuteiii  [jo;*- 
tuhilu,  et  iiiurn.-i,  it  i|iiii'  ei[j('tiiut,  ex|)oiiuuni(i. 


Posti|iiain  Pliilusoptius  determinavit  ile  priiii  i- 
pii»  et  cau->is  cornmipenlitiiis  et  halvantilius  res- 
pnblici-»  ct  iii  uiiivi'r-..ili  ct  in  parlicnlari,  iiiten- 
illt  uunc  uileiidere  ex  i|iiitjni  et  i|uoniodo  sunl 
in9titue:idu*.  Et  ptiniu  dectarat  ex  iiuilius  et  qnu 
modu  inititiii-nda»  sunt  respiiljlicu!  transgress». 
Et  iii  secundii  pdile  e.x  iinilius  ct  (jnoniodu  res- 
pnbtica  optiina  et  recta  in  j)riiici|)io  si-jitiini  , 
ibi,  «  be  potiliu  uptinia.  «  Hu^^publicu;  aiitein 
Irangre-isa;  eraut  tres.  Haucoruin,  popularis  et 
tyrannis  :  inter  quas  tyraiinis  pessima  est,  nec 
ttlicui  expedit  sinijiliciu-r,  qiii.i  nilul  iiiJili(^nitutii 
ei  deticit,  sicut  dic-^balur  in  .jiiinto.  Kt  iclco  de 
ipsa  uun  delcrininat  ex  quibus  ct  (jiiumudo  sil 
iostitucnda.  Lnde  tantum  in  isto  scxto  intimdit 
determinarc,' qualiter  aliui  duu;  sint  iii4itiicnd;j': 
et  dividitur  in  duas;  quoniain  in  |irinia  jiaili; 
pru;mittit  intentioneni  suam,  ct  oidincm  consi- 
derandi.  In  secunda  cum  dicit,  «  llypotliesis  qui- 
quidem  igitur,  »  prosequitur.  Ciic.i  jiiinium  (iuo 
tacil:  quoniam  primo  dat  intciilioncm  siiam.  Se- 
cundo  dat  ordincm  considcrandi  ciim  dicit,  «  Kt 
primo  de  democratia.  »  Circa  piimiim  dno  facit. 
Primo  enim  conlinuans  se  qua-dam  dicta  recolli- 
gendo,  dat  intentionem  suain  in  univcrsali.  Se- 
cundo  cum  dicit,  ><  Qualis  quidcm  igitiir  dcmo- 
cratia,  »  in  jiarticulari.  Circa  primum  duo  lacit. 
Primo  recolligit  qnaedam  determinata  prius.  Se- 
cundo  cum  dicit,  »  Quoniam  aulem  fucrunt,  » 
tangit  quui  restant  consideranda  in  universali. 
[n  prima  dicit  :  iu  prfficedenlibus,  puta  in  line 
quinti  liujus,  determinalum,  qua;  et  quotspecies 
dilferentia;  sunt  ejus  quod  conciliatur  in  repu- 
blica,  et  etiam  cjiis  quod  dominatur  simplicitcr, 
et  etiani  ipsorum  principantium  univcrsaiitcr, 
et  eliam  judiciorum,  quai  rcddunt  sentcntias 
disceplantibus.  Itcrum  etiam  dictum  est,  qu«  is- 
tarum  cui  reijiublica;  conveniunt  principaiitcr, 
quia  non  omnia  omnibus  coinpctunt.  Itcrum 
etiam  dictum  est  ex  quibus  ct  qualibus  causiset 
principiis,  et  quoraoiio  sc  habenlibus  contingit 
salvari  et  corrumpi  respublicas  et  in  universali 
et  in  particulari. 

Deinde  cum  dicit  «  quoniam  autem  » 
Tangil  in  universali  quiedam  quae  restantcon- 
sideranda ;  et  dividitur  in  duas.  In  prima  tangit 
illa.  In  secunda  reddit  causam  cujusdam  dicli, 
cum  dicit.  «  Hsec  enim  combinata.  »  In  prima 
dicit  quod  quia  plures  sunt  species  reipublica; 
sicut  dictum  est  piius,  puta  popularis,  et  pauco- 
rum,  et  sic  de  aliis  :  adliuc  eliara  pliires  sunt 
species  popularis,  et  plures  etiam  aiiarum  rerura- 
publicarum  de  quibus  aliqua  considerata  sunt 
prius,  si  aliquid  remanserit  de  illis  non  con.=ide- 
ratum  et  non  declaratum,  et  quod  minus  expe- 
diens  est  cognoscere,  considerandura  est  nunc 
illo,  puta  de  institutione  secundum  unamquara- 
que  speciem.   Item  considerandus    est    modus, 


qui   congruit   unicui^jiii;  illarum,  ct  confert   ad 
coiiseijuutioncin  tiiiis  iiiiiusciijusijue  ;   adliuc  au 
tciu   et  coiMmixtioues   modorum  rerumpublica- 
riim. 

Deinde  cuin  dicit  «  hu!c  eniin  » 

Hcddit  causam  ciijusdam  dicti  iinmcdiate.  Ad 
ciijus  iiit(;ll(!cluin  scicnduiii  (jiiod  suut  (jiia' 
dam  jiarlcs  inatcriales  in  liabcnlibus  iiiateriiiiii, 
(jua;  iion  jjerlinent  ad  spcciem :  sicut  aurum  vci 
ciiprum  non  jiertinent  ad  snecicm  circuli.  Aiia 
autem  sunt  (jua;  j)(;rtincnt  ad  ijisam,  sicutcarnifs 
et  ossa  ad  sjicciem  aniinalis  vcl  hoiniiiis.  Et  qiiia 
talcs  partes  ad  spccicm  peitinciit,  id(;o  secundiiin 
diversitatem  istarum  accidit  diversilicari  speciem. 
In  republica  sunt  qua'dam  jiartcs  sic  non  perli- 
ncnlcs  ad  rcmjmblicam,  siciit  istc  homo  vcl  ille, 
vel  lioc  oiliciiim  vcl  illud  :  qiiydam  autem  fc- 
ciindum  sjicciem,  sicut  princijians  et  consiliali- 
\um  ct  judiciiim,  et  sic  dc  aliis;  el  ideo  secun- 
dum  distinclioncm  istorum  diversiticantur  sjic- 
cics  rcipubiicii!.  Contingit  autem  commixtioncs 
vcl  comiiinalioncs  islariim  lic:'i,  puta  quod  acci- 
jiiatur  consiliativum  unius  et  juiiicium  alterins, 
et  sic  de  aliis;  et  secundum  hoc  contingit  divcr- 
simode  misceri  respubliciis.  Kt  hoc  cst  qiiod  ipso 
dicit  (juod  considcrandif;  sunl  combinalioncs 
jiartium  perlinentium  ad  speciem  divcrsarum 
rerumjiiiblicarum.  Istai  eiiim  partcs  div(!rsimode 
combinatai  faciunt  diversitalein  rcrumpublica- 
rnin,  it;i  quod  ista;  qufc  sunt  optiinatum  secun- 
diim  iiliquid  vidcntur  esse  paucorum  secundum 
aliquid  quidcm;  et  illffi  qua>  sunt  rcspublica?  sc- 
cundum  aliquid,  videantur  populares  secundum 
aliud.  Dico  autem  exjionendo  pra;dictas  combi- 
natione.s  (ju;c  restant  considerand.i?,  ct  ab  aliis 
siintomissa;  ;  ut  si  aliqua  republica  velin  aliijua 
civitate  consilium  et  ea  quaj  pertinent  ad  ehic- 
tionem  principum  accipiantur  ex  paucorum  statu 
id  aulein  qiioci  perlinet  ad  judicia  ex  optimatum 
statu,  aut  ea  qua>  sunt  circa  consilium  ex  pauco- 
rum  statu,  ea  vero  quaj  ad  eleclionem  pertinent 
cx  optimatum,  aut  secimrjum  aliquem  aliiim 
modum  talem  qiio  nunc  accipiiintur  omnia  qua; 
conveniunt  uni  rcipublicai  non  ex  propriis  ejus, 
sed  ex  his  quaj  conveniunt  aliis  vel  aliis.  Secun- 
dum  enim  diversitatem  istorum  contingit  diver- 
simode  misceri  respublicas. 

Dcinde  ciim  dicit  «  qualis  quidem  » 

In  speciaii  magis  dat  intenlionem.  Et  priino 
recolligit  iterum  quffidam  determinata  prius.  Se- 
cundo  cum  dicit,  «  Attamen  oportet,  »  declarat 
quai  restant  determinanda  nunc  in  spcciali.  Pri- 
mo  igitur  dicit  quod  in  prsecedentibus,  puta  in 
quarto,  dictum  est  qualis  specics  status  popula- 
ris,  quali  multitudini  conveniat;  et  qualis  spe- 
cics  paucorum,  quali  mullitudini  insignium  con- 
veniat;  et  similiter  de  veliquis  rebuspublicisdic- 
tiim  est  quac  cui  vel  qualibus  conveniat ;  non  e- 


MIIKU  M 


401 


niiii  ipnililiiM  niililirt  cxiMdit,  ^n-iit  in-t    i|iitM|- 
lllirl    ^riillt    ll><tulli'     l'Ullllii'l   iUllllaliil  i,  '<i'<l    ili' 
ti-riiiiiiiitiiin  (Irln-iiiiiiatii. 

Ufiiiili' i-iini  iliiit  •  altiiiiii'11  i>|iiirlrt  •> 
Taii^il  i|iui'  Miiit  riiM  iili'i;iiiil.t  niiiic  ;  iiiri'ii)4 
(llitiil  t|iiaiii\i!i  islu  t-iiiiMili'iatii  rtiiil,  taiiirii  DpiM' 
til  iiiaiiirotun  ntni  !«iiliiiii  i|iiali>  ii"<|iiililii-a  ctu 
iiuillitiitlini  t-tiiiviMiiat,  m-iI  i'tiiiiii  i|iialilci'  cl  cx 
(uiiliiis  i'l  t|ii(iiii(i(lii  iiiiai|iiii-  |tii-  ill.iriiiii  >it  iiiH- 
liliiciida ;  cl  idcd  t\i'  liac  pcrtrai  taiidiiiii  c.st  iiiiin' 
brcvilci'. 

('.on^ciiiiciilcr  ( itin  dicit  ■  cl  iiriino  > 
I)at  (inliiicin  coiisidcrandi ;  ot  dividitiir  in  iliin. 
Oiioniaiii  |ii'iiii()  tanKil  i|iiiid  d>'  |iiipiiiari  slatii 
priiiid  ot  ('oiisidcraiidiini.  Sctiiiido  ('iiiii  di(  il, 
«  Snincndiiin  iintcin,  <>  ostciidit  inio  ordiiic  '-il 
consiilcraiidiiin  dc  ca.  In  prinia  ilit-il  t|iiod  priiiio 
con-idorandiim  csl  cx  (|iiil)iis  cl  inioiiiodo  insli- 
tticiidiis  sit  |i(ipiilaiis  staliis.  Siniiil  cniiii  (|iiaii- 
ttiiii  ad  nnilalcni  Iraclaliis  (dnvc(|iicntcr  niaiii- 
lestiiin  oritdc  rc|iiitdica  (|iia'oppoiiitiir  illi,(piain 
vocaiit  |iau('i)iiini  ))otciiliam.  1'ost  lucc  aiilciii  in 
sciiticiili  liaclalii  dicciiiiis  dc  opliiiia. 
nciiidc  cuin  (licil  «  siimciidimi  aiilcni  » 
Tun^it  ordiiuiu  considciaiuli  dc  popiilari  sta- 
lu  ;  quod  facit  priino.  Socniuio  cum  dicit,  •  E.v 
his  onini  »  assii;nal  rationom  ordiiiis.  In  prima 
dicit  (|nod  csl  considci-andiiiii  cx  (inilms  ol  (pia- 
libtis  in>litiicnda  siint  illa  tjiia'  siint  siciil  iiriiici- 
pia  et  liypollicscs,  et  oiniiia  fjiia»  assot]uuntiir 
sicut  propriotates  vel  accidontia  ipsi;  deindc  do- 
tornuiuindum  ost,  ox  qiiihiisct  qualihus  inslitua- 
tiir. 

noiiulo  ciim  tlicil  tt  ox  liiscnim  » 
Assifinat  rationom  piopositi  ordinis;  et  dividi- 
tur  in  diias,  socundum  quod  duas  rationes  assi- 
jj;nat,ot  incipit  socundaihi, «  Opporlnnumautom.» 
lu  prima  dicit  quod  heno  dittum  ost  quod  prius 
considorandum  ost  proprietatos  ot  accidcntia  pn- 
pularis  status,  quouiam  ox  diversa  conipositioiie 
istorum  continpil  tiori  plurcs  modos  populaiis 
roipublica'  ditrcrontor  a  ?e  invicom.  et  etiam  spo- 
cies  phires:  proplor  onim  duas  causas  contingit 
esse  plures  species  ipsius.  Qnarum  una  dicta  est 
prius,  scilicet  diversitas  multitudinis:  rospnblicap. 


ciuiii  diNcioillciinliii  M-i  iiiidiini  ii 
i|iioil  |iiiiiciit,itur  iii  <  i",  iiiiillilii  , 

|iiilari  rppulilicii  priuci|witur;   (*t  idfu  »triirii]uiii 
ili\crHitatciii  iiiiiltiliidinis  (ontiiiKil  catn  diviTM 
lliiiii.  K'<tcniiii  (|iiii'd.iiii  iiMillitinlo  aKi  K  idaMirii 
ali.i  auli-iii  iipilii  iiiii,    cl  lcitiit  iiiini^troriiiii  i|iiii 
iiiciccdciii  uc(  ipit  |ir()  lalioio;  iii  i|Uihii^  -^iu^wi 
rolaiuiii  Miiiltitiido  accipiutiir  cuiii  Kccunda,  putu 
ctini  opilicihiis  <icor<iiiii;  ct  itcriim  tortia  miilti 
tiido,  piila  miniAtrortini   cuin  dii.ihtiH  aliin   hcoi  • 
Hum,    luciiMit    |iopiiluros  Hlutiis  diircrontos,   non 
taiitiini  «cciiiuluni  nicliiis  ot  dotcnUH,  sril  cti.-iin 
scctinduiii  spocicni ;  i|uoiiiaiii  ista  cumhinatio  ol 
illa  discisiim  ordiiicm  miillitudiiiis  ad  liiu  iii  fu- 
(  iiint,  cldixcrsilas  intiltiltiiliiii'^  inordiiic  ad  liiiciii 
(li\crsitutciii  indiicit  iiccundum  s|)C(  ii  iii  popiil.iri-^ 
icipuldicii'.  .Miu  uiitciii  i-.iiisa  ost,  du  i|uu  dixiiiiu 
iiiiiic,    i|iioiiiam    iii  iinpiilariiiuH   potonliis    <-niit 
(|ti'i-(lamliy|)(illi(-M's  ol  accidcntia  propriu  divor-ia, 
(|iia'  (livorMmodf  couiposila  divor>as  rospuhlicu.- 
|Mi|iiilarosindiiciint ;  piita  si  in  aliqiinarciiiiaritiir 
pliira,  iii    alia   autoin    omnia  nauciura,    in    alia 
auli-m  omnia;  i-it.icnim  divcrsilicunt  eas,  siculap- 
parcbit  conscqtiontor. 

Doiudo  cum  dicit  ((  opportunum  autem  » 
Assifi^nat  secundam  rationcm ;  dicens  qiiod 
expodiensost  considoraro  prinripia  et  propricta- 
tcs  popnlaris  statusad  in>titucndam  uiiamqiiam- 
qiii'  spccicmipsius  .id  votum,  otad  hocutaliquid 
diripalur  iu  oa :  copiio-^corc  enim  principia  et 
pi-opriotatosalicujusoperaliilis  principium  est  ad 
oporaudiim  illud  ot  diricrmdum  in  eo.  Illiautem 
qui  rcspublicas  (iiufriint  instituorc  volcntes  con- 
prcpare  omnia  convcnientia  reipuhlica!  ad  insti- 
tuondum  unamquamque,  peccant,  sirut  dictum 
est  in  quinto  hnjus.  ubi  dictum  est  quae  suntsal- 
vantia  et  corrumpentia  respublicas.  Qufedam 
onim  rospublica^  congrogant  omnia  convenientia 
ad  supposilionos,  qua^dam  autom  vel  plura,  qua;- 
dam  pauciora,  sicut  jam  dictum  est  prius.  Nunc 
autoni  conscquenter  dicamus  exigentias  vel  pro- 
priotp.tosconvonienteset  consueludines,et  eaquae 
appotuut  sicut  lines  vel  ea  quoe  sunt  ad  Qnes  po- 
pularis  status. 


LFXTIO  II. 


De  fme  popularis  stahis,  Pt  alm  quihisdan)  in  ipsiim  tpndentihioi. 


ASTIQU.V. 

Uvpothesis  quidem  igitur  ileuiocraticfP  [lulitire  li- 
bertas:  hoc  euim  dicere  consueverunt,  tamquam  iu 
sola  hac  politia  participaiites  libertate ;  hoc  enini 
eoDJeclare  aiunt  oniuem  democratiam. 

Libertatis  autem  unum  quidemin  parte  subjici.  et 
principari.  Etenim  jiistum  democraticum  est,  habere 
sequale  secundum  numerum,  sed  uon  secundum  di- 
gnitatem.  Hujus  autem  existentis  justimullitudinem 
uecessarium  esse  dominans,  et  quodcumque  videa- 
tur  pluribus,  hunc  esse  fiuem,  et  hoc  est  quod  jus- 
tum.  Aiuut  enim  oportere  aequale  habere  unum- 
quemquc  civiuni.  Quare  in  democratiis  accidil  maizis 
esse  doiuinos  egeuos  divilibus,  pluresenim  sunt.  Do- 
minans  autem   quod  pluribus  visum. 

Unum  quidem  igitur  libertatis  signum,  hoc  quod 
terminum  politi8eponuntomnes,qui  demotici.  Uuum 
autem  vivere  ut  vult  quis.  Ho3  enim  opus  libertatis 
esse  aiuQt,  siquidem  servientis  ipsum  vivere  non  ut 

XXVF. 


RECENS. 

Fundameutum  igitur  reipublicae  popularis  est  li- 
bertas;  sic  enim  dicisolet,  in  sola  populari  homines 
libertate  frui.  Huic  euim  spectare  status  omnis  popu- 
laris  dicitur.  Jam  vero  unum  libertatis  argumen- 
tum  est,  si  sit  imperandi  et  parendi  vicissitudo.Etenim 
jus  populare  est  ut  aequalia  quisque  habeat  numero, 
non  dignitate.Hoc  autem  jure  posito  ac  recepto.necesse 
est,  mullitudiuem  esse  dominum,  et  quicquid  pluri- 
hus  visum  fuerit,  hoc  esse  finem,  et  boc  esse  jus. 
Nam  civis  quisque  ut  sequum  habeat,  oportere  aiunt. 
Quo  fit  ut  in  democratiis  plus  auctoritatis  ac  potes- 
tatis  babeant  egentes,  quam  locupletes,  quoniam  nu- 
mero  plures  sunt.  Ratum  autem  est  quod  pUiribus 
visum  est. 

Hoc  igitur  est  unum  libertatis  signum:  quam  qui- 
dem  omnes  popularis  reipublicae  definitionem  po- 
nuut.  Alterum  signuni  est,  vivere  ut  quisque  vult. 
Hunc  enim  Ubertatis  effectum  esse  dicunt,  quum  ser- 

26 


402 


I»OUTI(:OHIJW. 


vult.  F.t  lieiuucritliiii  qutileiu  igitur  tnriuiuu^  intti  it- 

ciiifliu 

uiiixi- 

iiii  (ittr- 
teiu;  L  iiioue  liiii:  itU  liberuitiiu  ttttiu,  i|iiit:  bc- 

cuu>lu. 
Tiili'  ;ilu,  et  titli   exi.^tteutu  (iriuci- 

(mtu,    I. .......w  .1      sciliiKt    Aiiinrts    |iriiK'ijjuia4 

uiuuee  es  uiuuiliUa,  (iriuuipaii  oiuueb  iiuiiiuiu  iiU|)er 
uuuiuitiieiu<|iie,  iiuiiiui|ueiu<|ue  aiileiu  iii  piirte  Bii(M!r 

UlUUea  ;  eiirUiliea  Ksjr.  (iMUCIpiltUa,  vel  Ullllieb,  vel 
quicuunjiie  uuu  iu>ii(<eut  experieutia  et  urle ;  uuii 
db  huuuiiiliililiile  iili<(iid  es^e  (iruici((atus,   uiit  i|uuui 

|,.M 

iiin'leui|iriuci(iari,itut  raru,  autpaiiciti,  ei- 

cc,  iielluui,  (lituci  teui(iuriaeBiie(iriiiei- 

ji.i.  vel  iituueti,  vei  i{uuai:uiui(ue  cuii- 

tiUi^il  Ju<li<  .iieMuiues,  vel|e\uiiiiiibu!t,el  ile  uuiuibud 
vei  lie  (iluriiiiii  ei  lie  luuxiuii^  ct  ile  (ihuci^jaliiisiuiid, 
(lutii  lie  curre<:tiuuibud,  et  ile  (julitiu,  et  de  prupriiii 
cuiuiuulatiuuitiU!!. 

Cuu({re^iiiiuueiu  eae  duuiiuaiu  oiuuium,  (princi[ia- 
tuiu  ituteiu  uulluiiiuulliu!),  uutiiUitiu  (juucistiiiuuruui,) 
tiut  luitxiiuuruiii  Juiuiuuiu. 

Priuciputiiiiui  uuteiu,  iiia.tiine  demoticuai  cuuiii- 
liuiu,  uhi  uuti  luercedeii  ile  factiii  uuiiiihuii  :  ii  eiiiui 
auferuut  et  hiijus  j)riuci[mtu8  (luteutiiiiu :  aii  riei()- 
:iuiii  euiui  re<liicit  jii<liciii  (iiiiuia  |io|iiiliis  ahuudiius 
uretiu,  sicut  dictuui  fuitpriui  iu  luethuilu,  liuiu  uute 
riunc. 

Oeiuile  (iri£uii)ii'e  oiaxiiue  quideiu  uiuues,  cun^re- 
gatiuueiu  [iraituria,  et  (>riuci[iatii.-< ;  »i  auteiii  iiuu, 
priuci()alu!i,  et  jjiujturia,  et  cuiisilia,  et  cuugrega- 
tioiies  pruecipuaij ;  aut  priucipatuuiu  necesse  cuu\i- 
vari  ciiiu  iuviceiu. 

Adhuc  autein,  quoniani  oli^archia,  et  geiiere,  et 
divitii<9,  et  discipliua  deteruiiuatur;  miiju  lieiiiulica, 
videtur  <'Oiitraria  iiurum  une,  i^uohilitale,  pauper- 
tate,  hunausia. 

In  princi|)atihus  autem,  nullum  perpetuum  es.^e; 
ei  auteiu  aliquii  Jeticiat  ex  aiili<(iia  Iransiinitatiuue, 
tunc  circuuitullere  puteutiamipsius  et  ex  eliKihilihus 
gortiales  facere. 

Coiuiuuuia  <iuideiii  deniocratise  hsec  giiiit.  Accidit 
autem  ex  justocuufesso  esse  demucralicu,  (hoc  aatem 
esse  iciiuale  hahere  umnes  secuuihiui  uuuieruni)  huuj 
ma.xiuie  viJetur  esse  liemocratia,  eldemus.  yEqiiale 
euim  uihil  magis  priucipari  egenos  quam  d.vites ; 
neque  dominos  essesolos,  sed  omnes  e.x  rBquo  secun- 
dum  numerum.  Sic  eniiu  utique  putahunt  exislere 
a;qualitalem  civitati,  et  lihertateiu. 


vitiitis  argiiiiieiitiiiii  >it,  et  uliuiKi  iiiliitrii)  vivcre, 
uuii  e\  iiuu.  Deiiii.ci.tiia:  igiliir  teiuiiiiatiu  liatc  tit 
alteia.  liiiic  auteiu  uatuiu  e.^t  illiul,  iiulliua  iiiqierio 
(lurere  velle;  siii  uiiiiiia  tiuc  liccat,  ut  viiiai^iiii  pa- 
rere.  At<|ue  luic  raliuiie  u<l  litiertateiu  cuufert  euiii, 
quiK  iii  u;<(Ualilute  (lucita  est. 

liia  ixitiir  Biip[jusitis  et  tali  |)iiuci[)iu  jacto,  Ikbc 
pu[iularia  suut,  ut  utuueH  tiiuj^ialrutiiii  e\  uiiiuitjuii 
cuiistituaiitur;  ut  omues  iui(ieriuiii  iii  tiiuKuluii  el 
Biu({iili  viii.-iaiiu  iu  uiiiues  teiic  tiit ;  ut  luaKistralui 
surie  luHiideulur  vel  uiuues,  vd  certe  i{uii:uiiique 
usuui  vel  urteiti  uuii  rei|uiruut;  ut  iiiagii>lratiia  ex 
ceu.^u  aut  uiiltu  aut  iiiiiiiuio  iiiauiteiilur;  ut  iiulliiiii 
uii(<iBtraluiii  idinu  hiii  geriit,  vil  litiu  vil  pau- 
cuB,  ijelliiia  exceplis;  ut  hrevis  teuqiuris  siiit  luaKis- 
truliis  vel  umtteti,  vel  certe  ii  quuntiii  rafiu  id  [lalilur : 
ut  uiiiues  juilicia  exerceaiit,  et  ex  uuiiiiluis,  el  de  re- 
hus  uiuuihiiii,  ttiit  ile  (iluriiuia  et  ma\iuiis,  et  iii  (|ui- 
hua  vertitur  nuuiuia  reiuiii,  verhi  causa,  de  liitiuiii- 
hus  refeieinliii,  de  statii  reipuhlicit),  et  de  cuiitracti- 
buii  priviilis  :  ut  et  cuuveulus  |iu()ulariB  suiutiiaui  re- 
ruiu  uuiuiuiii  (juleHtalem,  uut  rerte  tiia.ximarum  ha- 
heat,  uulliui  aiileui  tuagistratus  arhitriu  quicquam 
vei  quatu  (laucissiuia  [^eriuittautur. 

Ex  magistrutihusauleiu  luaxiiiie  popiilare  est  con- 
ciliuiii  et  seuatui4,  iihi  iioii  su|i|ietit  uuiiiilius  merce- 
i!is  cu[)ia :  liic  eiiiiii  hiijus  eliaiii  uia^iblriitub  (lutes- 
taiem  luiiiuuiit:  quuuiiiiii  i)u(iulusiiiercede  sup[teteu- 
te  ail  se  cuucta  jiidicia  traliit,  quciiiailiiiudutii  iii  dis- 
putatiune  oiqieriure  dictuiu  est.  Pi'ii;terea  ut  iiierceH 
ouiiiilius  triliiialur,  coticiuiii,  triljiiiialiljus  et  iiiagis- 
tratibiis  :  siti  liuc  uiiuus  licel:,  at  s:  lieiii  iiiagi.strati- 
Ijiis,  triljiiuitlihus,  cuiiciliu,  et  cuuciuuibus  [iriuci^ia- 
tibiis,  aut  iis  iiia;/istratihus,  qui  uiia  cibiiiii  ciqiere 
uecesse  haheut.  I»iu;terea  quum  olij^archia  geiiere, 
divitiis  et  doctrina  deliuiatur,  quie  hisu[)|iusilii  ?uiit, 
ea  [lupularia  videutur  esse,  iguubilitas,  puu[jerta«,  et 
burdida  upiticia. 

Est  etiam  [lopulare,  nullum  esse  magistratum  per- 
(jetuuiii:  aut  si  qiiis  e.\  autiqua  reipuijlica;  uiulatii! 
iuriua  relictus  sil,  ut  ejus  |)uteiilia  circiimcidatur, 
utque  ex  sullragiis  ad  sortes  revocelur.  Ha;c  igitur 
siint  democratiarum  comnjiiiiiii.  Jam  veru  ex  eu 
jure,  qiiod  deiiiucralia;  pro(jriiiin  esse  couvenit  in- 
ter  oiuues  (hoc  auteiu  est,  ut  omues  iequale  hu- 
heant  secuuJum  nutnerurn),  status  is,  qut  maxime 
()0p  ilaris  dicilur  et  esse  vi.Jetur,  et  populiis  exsistit. 
/Equale  euim  est,  ul  im[)eria  nihilo  magis  iocuple- 
tes  teueant  quam  egeui,  nec  soli  summain  potesta- 
tem,  sed  omues  ex  iequo  secundum  numerum  (non 
pro  digaitate)  teneaul.  Sic  eniin  demuiu  reipublicie 
aequalitatem  et  lihert.item  adesse  pulant. 


Postquam  Philosophus  praemisit  intentionem 
suam,  prosequitur  intentum.  Et  circa  hoc  duo 
facit.  Quoniaiii  primo  o5'.endit  e.^  quibus  etquo- 
modo  instituuntur  popularis  slatus  et  [luucoruni. 
In  secundd  cuni  dicit,  «  Consequens  autera  etc.» 
determinat  de  principatibus  pertinentibus  ad  liu- 
jusmodi  respublicas.  Circa  primum  duo  facit. 
Priino  ostendit  ex  quibus  et  quomodo  instituan- 
tur  status  popularis.  Secundo  cum  dicit,  «  Fere 
autem  etc.  »  ex  quibus  paucorum  status  sibi  op- 
positus.  Circaprimum  duo  facit.  Primo  pra?mittit 
suppositioues  et  conditioues  popiilans  stalus, 
Secundo  cum  dicit,  «  Democratiis  autem  elc.  » 
determinat  ex  quibus  et  quomodo  est  instituenda, 
Circa  primum,  primo  facit  quod  dictuin  est.  Se- 
cundo  cum  dicit,  «  Quod  maxime  videtur  etc.  » 
movet  dubitatiunem.  Circa  primum  duo  facit. 
Quoniam  in  prima  prtpmittit  quasdam  su[)positio- 
nes  status  popularis.  Secundo  cum  dicit,  «  Tali- 
bus  autem  prfesuppositis  etc,  »  concludit  multas 
conditiones  ipsius.  Circa  primumduo  facit.  Quo 
niam  primo  praemittit  unam  suppositionem  pri- 


mam  et  principalera.  Secundo  cum  dicit,  «  Li- 
bertatis  autem  etc,  »  suhdividit  eam  in  duas.  In 
prim;i  igitur  dicit  quod  una  et  principalis  sup- 
positio  staJus  popularis  est  iibertas;  quod  probat 
ex  communi  dictu  aliorum;  quia  sicut  omues 
consueverunt  dicere,  ac  si  solum  in  ista  repu- 
blica  cives  participarent  libertate.  Uicunt  euim 
quod  omnes  in  statu  popuiari  intendunt  liberta- 
tem  aliqualiter.  Si  igitur  dictum  commune  veri- 
tatem  habet,  oportct  liberlalem  esse  suppositio- 
nem  in  ipsa.  Et  est  intelligendum  quod  libertas 
dicitur  qua  aliquid  potest  ex  propria  voluntate 
movere  se  et  ad  tinem  sibi  positum:  quod  appa- 
ret,  quia  liber  est,  secundum  Pliilosophiim,  qui 
est  suiipsius  causa,  vel  iu  ratione  moventis,  in- 
quantum  ex  propria  voluntate  movetur  et  ex 
propria  ratione,  vel  etiam  inquantiim  niovetur  vel 
agit  gratia  iinis  proprii  non  ad  liuem  alterius. 
.\ccipitur  etiam  libertas  pro  ipsa  operatione  vel 
actu  quo  aliquis  dicitur  a  se  moveri  vel  agit  ad 
linem  proprium.  Hoc  autem,  sive  illo,  sive  hoc 
modo  sumatur,  aliqui  habeut  ex  naturali  dispo- 


IJIIKK   VI. 


4(i:i 


hilunir,  il  tiil(*!t  >iiiiMili<'ii  iiatiii.i,  >-iv\\l  dlrcliii- 
tur  in  |it-iiii()  lnOiH.  .Vlii[iii  aiiliMii  lialwiit  Iiik;  «x 
oriiiiii'  ii'i|iiililii-ii>  (iiioil  iiitii  af<iiiiliii'  iili  alii), 
(iiiaiii  a  -«(■,  nci'  ail  lliiiiii  .illrtiii-*,  Hnl  cx  so  clad 
iliicin  i-i'i|iiililii  tc.  Kl  Hii'  a|i|ii'ii|ii  latil  iiln  |)ii|i(i- 
lariH  HtaliiH  rauliu-OH  lilicrlalciii. 

(a>iisc(|iiciiH  (11111  (licil  u  lilicrlaliH  iiiilcin  t 
Siiliili\  iilil ;  cl  |iiiih(  (|iiiiscliiiM  rHVcliis  i|iHiuH. 
Kl  (liviilitiir  III  iliiaH,  MMiiiuliitii  iliius  c||i'('|usi|ii()s 
noiiil,  vcl  sccuiKtiiiii  (liio  niciiilir.i  tn  i|iiic  (lividil. 
^ci-unila  ilii,  •  riiiitn  i|iiiilctn  i^iliir  ctc.  u  jn 
|n-iii)a  ilicil  i|iiii(l  iina  pars  lilicrlatis  vcl  iitiiis  cl- 
lcctiis  iii  |iiiiiiilari  slalii  csl  nnlliiin  simiilicilcr 
siibjici  vcl  |iriti('Hiari,  scd  ntiitics  sccuiiiluin  par- 
lcin;  ita  (|iiod  (|iiilil)cl  sccuiidiini  alii|U()il  tcni|)iis 
subjiciatnr,  sccntidiiin  alitid  |irini'i|i('liir,  aiit 
|irinci|icliir  iiiiu  |)rini'i|ialii  ]iarliciilai  i  ct  siiliji- 
ciatur  alii.  Italio  aiilitn  liiiiuscsl  i[ii(iniaiii  |iisliiiii 
pnpularc  cstomiics  li.ilicrc dc  iKiiKirilins  vcl  li/niis 
coniniiinihMs  sccnndiiin  a<([iialilHtcm  ([iiantitalis, 
non  sccundtitn  di^ftiitatcni  iicrsona'  vcl  ic^iiiali- 
lalcin  |)ro|ii)rlioiiis  ;  scd  laiilutn  |iaii|icr  iinaiiluiii 
divcs,  tatilniu  idiola  i[iiauliitn  sli.dtosiis.  ('.titii 
autcin  cnjtislilictjiisli  (i|iorlcal  csse  ali(|iictn  itis- 
titutorcin  ct  coiiscrvalotcin,  ct  lioo  sit  illiid  ([iiod 
priuci|)alo  pstm  mulliludinccivili.cum  mulliltido 
|i(i|Uil,iiis  sil  priiKi|ialifi  iu  |)opularistalu,  ncccssc 
pst  ia  ea  mullilndincm  csso  dominam  linjiis  justi 
po|)ularis.  l'l  ([ma  liiiis  iii  multilndiuc  civili  est 
dlud,  (]nod  intcndil  princi[)ans,  ct  justuin  ([uod 
1'onsidcrat  in  orditie  a.l  liiicm,  manircslum  cst 
(luod  nccessc  pst  illtid  cssc  liiicm  i^ojuilari  slatn, 
ct  justum,  (|nod  vidcltir  multiludini.  Dicliim  au- 
tein  ostprins,  omncs  dcbcre  liabere  aMiuale  sc- 
cundnm  qiiantilatcm  :  et  qnia  muilitudo  est 
doinina  Justi  ct  simplicitcr  princiiialiir  in  ea,  et 
ips;i  est  major  cgenornm  ([uam  divitum,  accidil 
egcnos  mapis  principari  in  tdi  republica  qiiam 
divites,  qnia  dominansestquod  videtnr  plnribus. 
Egeni  autein  snnt  pliircs  (luatn  diviles:  quia  igi- 
ttir  neccssc  est  aliqiios  principari,  non  possunt 
autcm  omnessimnl  principari,  ncccssee.>tomnes 
in  parlc  principari  ct  snbjici.  Inus  igitur  etlectus 
vel  signum  libertatis  cst  quod  dictnin  est,  quem 
omnes  in  populari  stat\i  ponnnt  sicnt  terminum 
et  lincm  in  ea. 
Deinde  cnm  dicit  <.<  nnum  qnidcm  » 
Ponit  secundum  eHcclum  vel  signum.  Et 
primo  ponit  ipsum.  Secundo  cum  ditit,  ((  Hinc 
antem  venit  etc.  «  intcrt  primum  ex  isto.  In 
prima  dicit  quod  alind  signum  vel  elfcctns 
libeitatis  est  vivere  secundnm  voluntatcm,  ita 
qnod  nmisquisqne  operetur  secundum  motum 
proprife.  volnntatis  non  coactus  ab  aliquo,  nec 
determinatus  ad  alind  determinate  operandum. 
Hoc  enim  est  secnndum,  quod  dicnnt,  opus 
libertatis  :  quod  apparet  quia  opus  scrvitutis 
est  vivere,  vel  operari,  non  secundum  voluntatem 
propriam  sed  secnminm  alterius  libitum  vel 
votum,  non  ad  tinem  proprium,  sed  ad  tinem 
alterius  :  ergo  per  oppositum  opus  libertalis  est 
operari  secundum  voluntatem  ,  et  ad  tinem 
proprium.  Iste  igitur  est  secundns  terminns, 
quem  ponnnt  populares  in  sua  republica. 
Deinde  cnm  dicit  «  hinc  autem  » 
Inferl  primum  ex  secundo;  dicens  quod  ex 
isto  etTectn,  qni  est  operari  ut  vnlt  aliquis,  se- 
quitur  primus  eft'ectus,  scilicet  non  velle  subjici, 
aut  simpliciler  sub  nullo  esse,  si  possibile  esset. 
Sed  quia  hoc  non  est  possibile,  subjici  scilicet,  et 
principari  omnes  simpliciter,  expedit  subjici  et 
principari  sccundnm  partcm,  et  subjici  et  prin- 


cipiiri  riicjt  ad  lilii-il  iti  III,  qiiu*  itllriiditiir  iii  jiuri 
vrl  (|iiaiitiiiii  iid  lioi-,  i|iioil  uiiinc*  niint  ir(|Uttlini' 

Dciiidc  1  uni  dicit  u  talilitiH  aiitrni  • 

(Intirliidit  v\  iira'dirliH  miillaH  prii|)ri(>(nteii 
|)(i[)iil.ii  in  ntatiiH.  Kt  dividitnr  iii  iliiaH  ln  pnmn 
piiiiit  cas.  In  Hi>(  iiiida  rcciil|i((it  ciim  dn  il  , 
<  ('.ommiiiiia  i|iii(loin  otc.  n  (^irrn  primiiiii  tria 
facit.  (Jiioiiiiim  [iriniD  [niiiit  conditioiir!»,  \o|  pro- 
|)i'ictati'H  i|iiii-  altctidiiiitiir  i  iica  asHiim|ilii)iH>in 
|)riii(-i|iatiiH,  i't  ooriim  ([iii  |)riiici[)aiitiir,  r(  rx 
([iiibiiH  ot  qiiando.  Sociindo  ciini  dirit,  •  Deindft 
|ii'a'iiiiiir(>  clc.  »  illiiH  i|Uit>  attcndunliir  ([tiuntiim 
ad  rciiiutici  aliiiticm  [u  iiici[iaMliiiiii  Tcrlio  ciim 
dicit,  ••  Pra-tcrcii  ctc.  •>  qiia'  altciidiiiittir  ([ii.intiim 
nd  conditionos  rnruin  qiii  siint  iii  liac  r<-|iiil)lica. 
C.trc.i  iirimiim  lacit  diio.  (Juoniam  [irimo  lan^it 
(•<inditKiiics  [icrlincnl<'s  ad  assuiii|iliiincni  [irin- 
ci[)atiis,  sciliccl  lcnqnis  it  [lotcstati  ni.  Sccnndo 
ciim  dicit,  <  Pritn  i|)aliiiim  autcin  olc.  •>  taiigit 
qui  dobot  rsso  maximns  principatiis  in  liac  re- 
piiblica.  Circa  pritiiiim  [irimo  tangit  eas  qua*. 
|ii'rliiK'Mt  ad  a^^siimiitiotictii  |irinci|i;itus.  Socundii 
cuiii  dicit,  ((  .Non  bis  cuindcm  clc.  »  eas  qiiu» 
[lertinont  ;i(i  duratioiicin  [irinci|)atu».  Torlio 
cum  dicit,  «  CongroK;itiononi  essR  duminam 
etc.  ))  cam  qiia'  [icrlinct  ad  potcntiain  cju». 
C.irca  prinium  tiiti;j;it  qiiiiliior  condilioiics.  Diccnn 
[irimo  qiiod  |)r;i'(liclis  supposilis  in  [xqiulari 
statu,  et  multitndine  [irinc  i|);inte  in  codcni,  ne- 
cesse  esl  has  condiliones,  qtia' seqniintiir,  obser- 
viui  in  ca.  Primo  quidcin,  omncs  principatus 
tam  majores  ([uam  minorcs  cli;;crc,  idcst  acci- 
|)('re  px  omnibus  indillcrenler,  non  considerando 
ad  dignitiitcm  aliquam  :  sic  enim  omnes  magi» 
habebnnt  quoddam  «"quale  quod  est  justum  in 
oo.  Sccundo  omnes  principari  super  unum- 
qucmque,  hoc  est  omnes  conjunctim,  super 
unumi[uemque  divisim  ;etitcrum  unumquemque 
divisim,  cum  acccptus  fucrit  in  alio  et  alio  prin- 
cipatu,  divisim  supcr  omnes.  Sic  enim  omnes 
princi[)abuntiir  el  siihjicicntnr"  «ecundnm  par- 
tcm ;  id  autem  ost  elfcclus  libertatis  primns. 
Tertio  princiiiatns  eligi  pcr  sortcm,  vel  univer- 
saliter  omnes,  vel  saltem  illos,  in  quibus  non  in- 
digetur  multa  sapicntia  et  prtidcntia,  puta  du- 
catnm  cxcrcilus,  vcl  consilium.  Tales  enim  non 
*expcdit  oligi  sorte.  Contingeret  enim  ad  tales 
principatns  assnmi  idiotam  quemcumque,  quod 
essetpericnlosnmreipublicip.  Onsrto  principatus 
assumi,  non  ab  aliqiia  excellenlia  vel  dignitate 
virtutis  vel  divitiiirum,  aut  salutem  a  minima  : 
quod  dicit  propter  primam  specicm  popularis 
status,  in  qua  assnniuntur  ad  principatum  ab 
aliqua  dignitatedivitiarum,  vel  virtntis,  sicut  ap- 
paruit  inqnarto  :  sic  enim  magis  aequak^s  erunt, 
et  minus  subjicientur. 

Deinde  cum  dicit  ((  non  bis  •> 

Pouit  conditionos  duas  pertinentes  ad  ratio- 
nem  principatus  ;  dicens  primo  quod  in  repu- 
blica  liac  expcdiens  est,  enmdem  l)is  non  prin- 
cipari  in  aliqno  principatn,  vel  raro  et  paucis 
piincipari  ;  sic  enim  plures  poterunt  attingere 
ad  principatum,  praeterquam  in  ducatu  exerci- 
tus,  in  quo  periculosa  est  mutatio  freqnens,  prop- 
ter  experientiam  longam,  quae  exigitnr  in  illo. 
Secundo  expedit  statuere  in  eamdem,  et  brevis 
durationis  esse  principalus,  vel  simpliciter  om- 
nes,  vel  illos  saltem,  qui  habent  jndicare  de  om- 
nibus  casibus,  quantum  ad  omnes  cives,  vel  sal- 
tem  de  pluribus,  vel  de  maximis  et  principalis- 
simis,  sicutdecorrectione  principatuum  aliorum, 
et  de  ordine  reipublicoe  el  commutationibus  re- 


m 


iMiLlilCoaiM. 


KuUii.i  '■■■■'■  ' •!!  '■•'?»'.  Kipedit  au- 

teiit   iM  ,"'ii->,  »»  |)<>S'.i- 

biie  lill,  Ul  liiuro  nUtiif^elu  |it<.ialllt  dil  «1)3,  (^t 
|jriuci|)ai-|  secutKluiii  parteiu.  Mdxiine  uuteiu  liuc 
eipetiit  iii  uidKiii^,  ne  uiuiu  ditali  iusurKuiit  cun- 
tru  '  '      '  ■   ■>• 

I)  itioneui  ettse  » 

laiiKit  cuudilioiir-iu  pcrliiKMileiu ad  potfutiuin. 
biceu.-)  quuil  ••)ipeiJifU*  t-it  iii  hujiiiuiodi  repu- 
bliciiconKreKatiuiieiii  uiultituduiis  e'^!)e  duiuiiiiiui 
siiii  iiiuiu  111  (idc  rcpuliliia.   fnucipii- 

lu-,    >  dit  li'ilieiv    Uulliu->  duiuiiiiuiu    ^i 

puisibile  6it,  dut  italteiii  paucuruiu,  et  iiullo 
Qiudu  luaxiuiuruui.  Sic  euim  uia^i*  salvaljitur 
iequahtas  iiuiltitiidinis  :  si  eiiim  priucipalus  du- 
miuareuliir  ^iuipliciter,  aut  iu  luaguis,  excede- 
reut  dliu^  pra-ter  prupurtiuueiu  et  iiMjiialitateui, 
quie  in  ipsa  iiiteuditur. 

Dfiude  cuiii  dicit  «  priuci[)atuuui  aiiteui  » 
MaiiifeTtat  t[uis  [»riuci[iatus  uiiif^is  iiecessarius 
est  in  i[isa.  Diceus  ijuud  |)riiici|)atus  inaxiiue  ue- 
cessarius  in  [lupulari  statu  est  illud  quud  vuca- 
tur  cuusilium  quud  liabet  [)ule.stdtem  deliberandi 
de  magnis  et  arduis.  Cujus  ratiu  est,  ([uia  mul- 
titudu  pupularis,  qua!  iii  i[)sa  doiuiiiatur,  ut  iu 
phirilius,  imprudensest  etsiiie  virtutt,';  et  ideo  se- 
quitur  im[)etum  vuluntatis  in  u[)erationibus 
suis  :  qiiare  si  debeat  recte  afjere,  opurlet  liabero 
diri^ens  et  re^ulaiis  :  liuc  auleui  esl  consilium  : 
et  ideo  consilium  maxime  necessariuin  est  in 
statu  populari,  juuiterquam  in  illa,  in  qua  labw- 
rantes  in  communibus,  pra;mium  accipiunt  ma- 
gniim.  Hu^c  enim  multitudo  removet  jiotenliam 
hujus  [)rinci|)atu<,  et  reducit  ad  se  omniajudicia 
et  deliberatiunes  propter  [iretium,  sicut  dictum 
fuit  in  proecedentibus  in  quarto  hujus. 
Deinde  cum  dicit  «  deinde  pra^miare  » 
Ponit  conditionem  qufe  portinet  ad  relributio- 
nem  ;  dicens  quud  post  ea  quat  dictasunt,  expe- 
diens  est  remunerari  omues  venieutes  ad  con- 
gregrationes,  ut  libentius  veniant,  et  ad  judicia 
ut  [)lures  judiccnt,  et  tirraior  sit  sententia,  et 
principatus,  ut  tidelius  et  magis  laborent  :  et 
noc  dicunt  si  [)ossibile  est  civitati.  Si  autem  iion 
est  possibile  omnes  remunerari,  saltem  oportet 
pramiare  principatus  et  judicia,  et  consilia,  et 
congregationes  raaximas  et  pra'ci[)uas  et  princi- 
patus  cum  quibus  necesse  est  alios  plures  civi- 
tatis  convivere.  Tales  enim  principatus  nuUus  ac- 
ciperet  propter  magnitudinem  expensarum,  nisi 
bene  praemiaretur,  sicut  est  dux  exercitus. 
Deinde  cum  dicit  «  adhuc  autem  » 
Ponit  propriotatem,  quae  pertinet  ad  conditio- 
nem  gubernantium.  Et  primo  facit  hoc.  Secundo 


cum  dicit,  •  lii  |il  iiii:i|i.iLinm  au'i-lll  etc.  »  rCbU- 
mtt  <(uaiuddiii  cuiiditioneiii  dictaiii  [iiius  de  prin- 
cipatu,  iit  aliquid  addat.  Iii  [iiiiiia  dicil  ;  quu- 
iiiaiu  ^latus  paucuruiii,  et  [i()|iiilaris  sttnt  re.spii- 
blicu;  ad  inviceni  contraria-  t[uudaiiiinodu,  etcun- 
truriuriiiu  suut  coulraiia'  [iiiijirietates,  u|iurtet 
eas  |)iiijiiietalt's  liabcrt^  tiiutr.inas  Ciim  igilur 
in  paucurum  statu'guberiiaiites  determinentur 
jier  utiliilitatent  generis,  ct  [ler  divitius  et  jier 
virtutem,  necesse  est  quud  guberiiaiilos  in  popu- 
lari  stalu  tleteriiiiiieiitiir  pcr  cuntiaria  ;  [iiita  per 
igiiiibilitaleiii  gciieris,  |iau|iertat<Mu  et  ignoran- 
tiaiii,  seit  [ler  sordiilum  o[iiliciuin,  ita  i[uod  si- 
cut  iu  [laucorum  statu  sunt  [iriiici^iantes  nobiles 
et  divites  et  virtuosi,  sic  iii  slatit  [io[)ulari  viles 
et  pau[)t'ies  et  iiiorilinati. 

Dciudt;  cuin  dicit  «  iii  [irincipatiiius  » 
Hesuniit  qiiaradam  |)ru|irietatem  dictarn  prius 
de  priiici|)atu,  et  ad|uiigil  alias  ;  dicens  primo 
quud  ex|)t;dit  iu  [)o|)ulari  slalu  iiulluiu  esse  [iriii- 
ci[)atum  duralioms  [lei^ietua;.  Si  eium  esset  ali- 
ijuis  j>er[)eluus,  [lauciores  [lossent  attingere  ad 
i[isum,  et  liabere  u^quale  et  populare,  et  iteriim 
possent  ditari  inqirDportionabiliter,  et  per  divi- 
tias  et  [iDtenliaiii  1}  raiuii/are.  Adjuiigit  aulem 
quod  si  aiiquis  [uiiicipatus  de\iet  vel  declinet 
ab  eo  t[uod  ordinatum  est  in  antiqua  lege  i[)- 
sorum,  amoveatur  ab  eo  potontia  vel  principa- 
tus  secuiidum  logis  ordiuationom  :  itoruui  si 
fuorint  aliqui  principatus  eligibiles,  expedit  mii- 
tare  inodiira  assiimiitionis  eorum,  et  facere  quod 
accipiantur  sorte  :  sic  onim  magis  assumentur 
ex  quibuscumque.  Sed  hoc  est  intelligendura  de 
illis  principalibus  in  ([uibiis  non  indigetur  pru- 
deiilia  inagna  et  exjiericutia,  sicut  est  consiliuni 
et  ducatus  exorcitus  ;  tales  enira  oportet  eligere 
considerando  ad  dignitatcs  pra'dictas,  sicut  prius 
diiit  lMiiiosu|)lius. 

Deindo  cum  dicit  «  coramunia  quidom  » 
itocolligit  dicta  addendo  causani;  dicens  quod 
ea  qua*-  dicta  sunt,  sunt  quuidam  coinmunes 
proprictates  [)opularis  status.  Omnos  autem  hu- 
jusmudi  proprietates  qui  vidontur  esse  popularis 
status,  et  ordinalio  populi  in  ipso,  sequuntur  ex 
dehnitione  justi  popularis  prius  posita,  qua;  esl 
omnes  habere  aequale  secundum  quantitatem, 
nun  secundum  digiiitateraaliquam,  a^quale  enira 
secuiidum  quantitatem  est  non  magis  principari 
divites,  quara  pauperes,  nec  virtuosos,  quam 
idiotas,  nec  aliquos  solitarios  esse  dominos,  sed 
omnes  a^qualiter  secundura  numerum;  si  enim 
hoc  modo  se  habeant,  existimabunt  se  habere 
secundum  sequalitatein  et  etiain  libertatem. 


LECTIO  ill. 

Quomodo  m  pojjidari  statu  quippiam  juste  decematur 


ARTIQUA. 

Quod  autem  post  boc  dubitalur,  quoiuoJo  habe- 
bunt  quod  aequale  :  utrum  oporlet  honorabihtates 
dividere  ipsis  mille,  eas  quae  quingentorum  et  ipsos 
mille  aequale  posse  quingentis?  aut  non  sic  oportet 
poni  iis  sequalitatem  :  sed  dividere  quidem  sic  : 
tleinde  ex  quingentis  aequales  accipientem,  et  ex 
mille,  hos  dominos  esse  divisionum  et  praetoriorum. 
Utrum  igitur  haec  quae  secundum  multitudinem 
honorabilitatum    poUtia,   justissinia  secunduni    de- 


RBCEK3. 

Ouffirilur  uuue  qua  ratioue  futurum  sit  ut  aequa- 
htatem  hanc  obtiueat  :  utrum  quingentorum  civiuni 
census  oiiorteat  mille  hominibus  partiri,  ufque  ipsi 
mille  tautum  quantum  quingenti  valeant?  an  non 
sit  hac  ratione  aequalitas  ex  numero  constituenda, 
sed  facta  sic  partitione,  totidem  ex  quiugentis  quot 
ex  mille  homiuibus  sumere  conveuiat,  et  his  suin- 
mani  creandorum  magistratuuni  et  judicandi  po- 
testatem   tradere.    Utrum  igitur  hcec  respnblica  jus- 


IIIKII    VI, 


4n.i 


moliniiii  jiiittiini,  anl  iiiiifji»  <(iiii<  rKi-iiiKliiiii  iiiiillihi- 

llllllMll  ? 

Aiiiiit   iMiiiii    ili<iii(ilii'i,    lioc   jiiHliiiii    i|iuiiliiiiiii|iiii 
viiloMtiir   iiiiinliim;  iiliKnnliiii  iiiitKiii   i|iiiMlriiiiii|iii< 
viitt<iiliir    iiiii|iliiiri   HiiliMtiiiiliii<  ;    hmiiiiliiiii    iiiiiltllii 
liiiioiii  i<iiiiii  rtiiliKliiii(iii<  itiiiiit  ii|iiirli<r<<  Jiiilii-nri. 

lliilioMt  iiiilnii  niiiiiii  iiiii<i|iiitlilitli<iii  i<l  iiijiiDlitiiiiii. 
81  i|iiiil(<iii  «iiiiii  i|iii>il('iiiiiiiiii<  i|iii  |iiiiiri,  IvriiiiiiiK  : 
(<ti<iiiiit  hI  iiiiiih  iinlii<nl  |iltiru  iiliiH  iliviti)itiH,  ho- 
riiiiiiiiiii  (>li|.{nr('lii('tiiit  JiiHtiiiit,  |>riii('i|iiiri  hiiIiiiii  Jiih- 
tiiiit. 

Si  niili<itt  i|iioil('iiiiti|iii<  (|iii  iiiiircM  ncciiiiiliiiii  iiii- 
iticriiiii,  iilJiislM  n^citt  iIi>|>ii|iiiIiiiiIi<h  i|iiir  (liviliiiii  rl 
|iniii'(>ntiti,  tiiciit  iliitiiiii  (>hI  iniiiH. 

(,>iiH>  i^itiir  iitii|ii(<  ciil  injtinlilns.  i|iiiiiii  ('oiilllcii- 
liir  iilriiiiKi,  C(iii!*iil('rniiilitiii  c\  (|iiiIiiih  JimliH  dclcr 
iiiiiiniil.  Dictiiit  (<itiiit  i|ii(>il  i|iii>(lciiiiii|iic  \iilcliiliir 
|iliiril)iiH  civiitiii,  lioc  oporlct  chsc  (loiiiiitniiH.  Sil 
itni|ii(<  liirc,  iioiiciuisn  Iniiicii  oiiiiiiito  :  Hod  i|iioiiiaiii 
iliin»  imrlOH  cxisliiiit,  c\  (|uilniH  civilns,  iiivil(>rt  cl 
paiiiicro!»,  iniodcitiiiijiic  itlriH(|tu>  vidcnliir,  vcl  |>liii'i- 
liiiH.  lioc  sil  (|ii(>d  (loiiiiiiniis  :  si  niil(<iii  coiilrana  vi- 
dcaitlnr.  (iiiodciiiiKjiio  niii  pliircs,  ct  (|iioriiiii  iioito- 
rnbilitns  niii|>lior.  IMila  si  ii  (inidciii  dccciii,  ii  niitcin 
viginli;  vidclinliir  aiitcni  divitnin  (inidcni  iiisi.'*  sox, 
pnniicrionim  antcm  ijisis  (iiiindcciin,  adjniifjiintiir 
ntitcni  panpcrilins  (inulcin  divitiini  (jnntnor,  divili- 
bus  niitcni  i>niipcrnin  (|iiin(iiu!  :  (|noriim(nni(|iift 
ijfilnr  lionoriiliilitiis  cxccdit,  simnl  nnnicrntis  iitri.-*- 
iinc,  lioc  domiiiaus  iitrisiiiic.  Si  anlcm  a-iiiialcs  cve- 
ncriiil,  coiniunii(>m  liaiic  pntaiidiim  cssc  diihitnlio- 
iicni,  sicnt  miuc  si  divisn  iii  diio  conijicjialio  lint, 
vel  pra'loriuui  :  anl  cniiu  sorlicndnin,  aul  ali(juid 
alitul  lalc  fnciondnm. 

S(id  de  a>(iuali  (inidiMU,  ct  Jiisto.  (|unmvis  sit  vnUle 
diflioile  inveuiro  voritatom,  do  ipsis  taiucn  facilius 
forliori,  quain  ponnillero  iiotontos  snper^redi  : 
seuiper  enim  (^uaTunt  qnod  Jnsluui  el  (|nod  iv 
(]UHle  qui  uiinores,  pioiouiinentes  nutem  uihil  cu- 
rant. 


linHlnin  (ihI  jiirn  |i<i|iiilnrl,  nii  <<n  |i<itiii«  <|ii>i-  iniillltii- 
iliii<>iii  Hp<<i  Int  '  l'ii|iiilnr««  <!iiiiii  niiiiit  lun  p*m! 
jiirtiiiii  i|iiiii|  pliii  iliiiH  vimiiii  :  iit  li  ijiil  iilninii  hhr 
Htiiih-iil,    lil    i|iiiiil    niiiiiliiira    |inlriiiiiiiiin    hiihciitihiiii 

^ilncii<<rit  :  «x  ninplitiiiliiiuciiiiii  (i|iiiiii  judtciiiiii  «w 
ni'i<<iiiliiin. 

S<<il  linlM<l  iilrnqiiii  n**  itin<(|iinlilnlrni  ntqiir  iiiJiM 
tltinni.  Niini  hI  iiro  Jiirc  hnliciidiiiii  «hI,  i|iii('i|iiid 
pniici  cdiiHlitiioriiit,  tyrniiuiH  crlt.  Nniii  nl  <|iilii  iiiiiih 
plnrn  iiiinin  cctcri  divilcH  poHHiilent,  In  iiliijuo  Jiirc 
olif(Mroiiiii<  dchct  Holiin  iiiip<;rnrc.  .Sin  niiti?in  iiiioil 
|i|iirihiiH  iiiiiiicro,  iiijiirinin  iiir<-r<'ii(,  hoiiiH  ilivilnni 
ct  piiiii  (iriiiii  |iiih!ii'nuiliH,  iit  Hiiprn  dirliiiii  <!hI.  {J\ia>- 
iiniii  i^itiir  Hit  M<i|iinlilnH,  di<  (|iin  iitrii|ii<i  coiihiui- 
tiiiiil,  (>x  iin  jiirihiiH,  i|ttii'  ntriijiK!  (I<;lliiiiiiit,  vidcii- 
diiiii.  Diciini  )>iiiin  i|iiici|iiiil  iiinjori  pnrli  c.iviiini 
viHiiiu  nit.  id  rntnin  (>hho  oporliire. 

DciiiiiH  iln  CHHc,  noii  tniiieii  onini  rntionc  :  rmi 
ijiiiiiii  diini  nint  pnrt(!H,  <;x  i|i:ihiiH  coiiHlnt  rivitnn, 
ilivilcH  cl  pniipcrcH,  id  rMluiu  sit,  i|uod  iitriHqne  niit 
ninjori  pnrli  viiuiin  fiKTit  :  Hii^contrnrin  plncii<;riiit. 
iil  qiioil  |ilurihiiH  viHiint  riiorit,  et  iis  (|ni  ninjorciii 
('eiiHiiiii  linhoul  :  cxiMiipli  cniiHn,  niut  lii  i|iii(loiu  ile- 
(•ciii,  illi  vero  vi>;iiiti  :  et  ex  (livilnm  iiiimcro  oex 
nlii|iiiil  plncnit,  nliiul  qniiidcciin  ex  pniip<!riim  iniil- 
titiidiiie.  AccoHseruut  if{itiir  nd  pnnperes  (]ui(Jem 
(liiiii(i(<cim,  divitcs  (luiitnor  :  nil  divites  vcro  «nx 
panporcs  qniiiiino  :  ntr.irnniciimiiui;  if^itiir  reiiHiis 
suporavoril  altorum,  utrisqiio  ('oiinumernlis,  horiiiu 
seiitentiM  viiicnt. 

ynod  si  forle  pnrea  fuerinl,  coramunis  et  simili!> 
cxistimMiidn  lucc  dnhilnlio  est,  ntqiie  uiinc.  si  concio 
nut  Jndices  iii  diias  a>i|iins  pnrles  scindiintur  :  niit 
eniiu  sorti  res  permiltendn  est,  niit  nlin  rntio  simili» 
incuuda.  Ceterum  de  a'(|no  et  jnre  (|unnivis  veniDi 
inveuirc  diflicilliinnni  sit,  facilius  tamen  id  contin- 
fiol,  qiiam  iis  (ini  superiores  esse  possunt,  idein 
persuadere.  Sempcr  euiin  aequuni  el  Jnstum  quse- 
runt  inlirmiores;  potentiores  vero  minime  id  cu- 
raut. 


Postquam  Philosoplius  prrpmisit  suppositiones 
et  conditiones  popularis  status,  in  parte  ista  mo- 
vet  quamiiain  dubitationcm.  Et  circa  hoe  triafacit. 
Primo  enim  niovet  eam.  Socundo,circa  ejus  dis- 
solutionem  tangit  opinioncm  quorumdam,  et 
reprobat,  ibi,  «  Aiunl  onim  demolici  etc.  »  In 
tertia  cum  dicit,  «  Oca'  igilur  utique,  »  solvit 
eam  secundum  intentionem  suam.  In  prima  igi- •• 
tur  movetdnbitationem,  qua^  oritur  ex  pra^ceden- 
tibus.  Dixerat  enim  quod  si  omnes  ivqualitcr 
principentur,  non  magis  dives  quam  pauper  iu 
populari  slatu  Uabebunt  secundum  a^qualitatem 
et  libertatem.  Dicit  igitur  quod  illud  quod  dubi- 
tationom  habet  ex  pra?cedentibus  est  hoc,  quo- 
modo  scilicet,  cum  in  qualibet  civitate  vel  repu- 
blica,  etiam  populari  slatu,  sint  divites  et  pa\i- 
peres,  habebunt  tam  hi  quam  illi  ilkid  qr.od  ost 
a^quale  et  justum  :  iitrum  scilicet  in  distrihuen- 
dis  honoribus  tantum  oporteat  distribuere  vcl 
dare  mille  pauperibus,  quautum  quiiigemis  divi- 
tibus  ;  et  ipsos  mille  tantam  habere  potestatem 
in  tractatibus  communibus,  quantam  habent 
quingenti  divites  :  aut  non  secundum  hunc  mo- 
(lum;  sed  accipiendo  mille  pauperes  ex  una 
parteet  quingentos  ex  alia,  dividendo  secundum 
modum  privdictum,  ulterius  ex  quingentisdivi- 
libus  accipere  per  aliquos  paucos  per  electionem 
deinde  ex  mille  pauperibus  aliquos  similiter 
paucos  qui  in  eadem  proportione  se  habeant  ad 
ipsos  mille  de  quibus  eliguntur,  sicut  illi  pauci 
qui  accipiuntur  ex  istis  quingentis  ad  illos  quin- 
gentos  ;  et  isti  simul  congregati  sunt  domini  in 
dividendo  bona  communia,  in  judicando  et  eli- 
gendo.  Est  igitur  dubitatio,  utruai  aliquod  isto- 


rum  justum  et  sequale  in  republica  populari,  aut 
nulla  i.storum  ;   sed  magis  omnia  attribuerejma 
jori   multitudini,    ita  quod  mullitudo  major  sit 
omnium  domina. 

Deindecum  dicit «  aiunt  enim» 

Tangit  quoiumdam  opinionem  primo.  Secundo 
cum  dicit,  «  Habent  autem  ambo  etc.  »  Repro- 
bat  utramque.  In  prima  dicit  quod  de  ista  du- 
bitatione  aliter  videtur  popularibus,  aliter  domi- 
nantibus  in  paucis.  Populares  enim  dicunt  illud 
esse  justum  et  a'quale  simpliciter  quod  videtur 
pluribus  :  multitudo  enim  principatur  in  tali 
republica  ;  et  ideo  justum  attenditur  per  com- 
parationem  ad  ipsam,  sicut  dicebatur  prius  ; 
in  paucorum  potentia  autem  illud  dicunt  esse 
Justum  .simpliciter  quod  videtur  habentibus  am- 
pliores  divitias.  Dicunt  enim  debere  omnia  de- 
terminari  sccundum  habitudinem  ad  divitias 
qute  sunt  principale  in  ea, 

Deinde  cum  dicit  «  habent  autem  » 

Reprobat  utramque.  Et  primo  secundum.  Se- 
cundo  cum  dicit,  »  Si  autem  quodcumque  etc.  » 
Primum.  In  prima  dicit  quod  utraque  istorum 
qua'  dicta  sunt  ina^qualitatem  quamdam  habent 
in  re  et  injustitiam  in  comparatione  ad  iinem.  Si 
enim  illud  est  justum  tieri  in  civitate  quod  vide- 
tur  divitibus  paucis  existentibus,  tuuc  sequitur 
rempublicam  converti  in  tvrannidem.  Cujus  ra- 
tio  est,  quoniam  si  illud  quod  e=t  justum  vide- 
tur  ditioribus,  et  oportet  omnia  secundum  quan- 
titatem  divitiarum  determinari.  tunc  si  unus  ha- 
beat  ampliorem  substantiam  quam  alii,  justum 
erit  quod  videtur  huic  soli,  et  omnia  oportet  de- 
terminari  secundum  voluntatem  ejus,  et  per  con- 


iUti 


IMJLITICUUI  M. 


sequeiu  ipauiit  auluui  |>i'iuci(»ari  «ecuuduuj  vu- 
luuUteui  e|us.  Huc  <tuleui  eat  tyiiiuai»  :  61  iKitur 
ouinij  i>|)i>i '  iiiiiluni  judiiiuui 

diviluiii,    K  .1   lu  tyrdiiuiilt-iii. 

Deiiidt)  cuui  dicit  •  ai  iiutf  ui  n 

lui[iiutt<it  |uuuuiii  :  dueui  quud  i>i  iilud  ta- 
»el)ii->tuiu  t|uud  videtur  |.luritiUs,  et  ojiurtel  se- 
luiiuui ;  cuiu  plures  liaheaiit  |iu- 
I  III,    el  etiuui  sci|uaiitur  iiii|ietiiiu 

vuliiiitalis  III  judicaudu,  cuuverteiilu.r  ad  o|)«ra 
iiijustittd^  diii|)ieiites  ea  i[ndi  suut  diviluiii  |iau- 
curuui  esisteuliuiu,  aicut  dictuiu  eat  iii  quartu 
|Jl'iU'>. 

lleiude  cuiu  dtcil  «  quu-  igitur  » 

Ui^iiulvit  ediii  kecuiiduui  iuteutiuiieiii  biiaiii 
|>riiuo.  Secuiidu  cuiii  dicit,  •  Sed  de  u-quali  etc» 
reuiuvet  ul>j«-cliijiieui  qtiu'  |>u->->el  iieii.  Iii  |)rinia 
dicit  resuuieiiili)  diibitaliuiiciu  et  daiidu  iiiteiituiii 
iii  deteruiiuaiidu  eaiu,  diceus  quod  exdeliuitiuiie 
vel  deteruiiudliune  justi  sive  U'qualis  qiiaiu  }>u- 
uuut  utrique  accipienduui  cst  quu;  sit  u'(|ualita!S 
sive  ju^tilia  quaiii  iutciidufit,  hecuuduui  quain 
opurtet  distribuere  siiigula.  t^uuveniunl  ciiiiii  iii 
huc  ulrique  ,  quud  jitsluni  er>t  nsso  illttd  di)iiit- 
Dau->  et  priiici|)a[ts  iu  re|iublicu  quod  videtur 
pluribits  partibus  reipublicu*.  Uuc  eniiii  sujipu- 
uatur,  nuii  tainen  siuipliciter,  sed  cuiii  deleruii- 
natiuueni  quadam.  Duu' eniiiisttnt  partes  ex  qui- 
bus  civitas  de  necessitate  cunipoiiitur  ;  scilicct 
divites  et  pauperes.  (Juud  igilitr  vtdebilur  istis 
et  illis  siiitul  consentientibus  ut  pluiibits,  nou 
dicu  tutitts  niullititdinis,  sed  pluiilius  de  diwli- 
bus  et  pluribus  de  pauperibus.  hoc  sit  princi- 
pans  et  tiat  iu  tola  republica.  Si  auteni  cunlin- 
gat  uuod  contrarientiir  ad  invicem,  iis  qitod  noii 
omnibus  divitibus  ideiu  vidcatur,  sed  (|uibusdam 
unum,  quibusdam  aliud,  simililer  nou  omnibus 
piUfieribus,  sed  quibitsdam  unum,  quibttsdant 
aiiud  :  verbi  gratia,  si  ponamus  quod  sinl  derem 
divitesetvigiiittpauperes,unum  autcmvideaturla- 
ciendum  sex  dtvitibus,  et  quinquc  pauperibus 
adjunctis  eis,  oppositum  autem  videatur  quinde- 


ciui  pauperibus  et  iiuatuurdivitibus,  tuitc  juhtutit 
deterutinauduin  erit   iiuu  secunduiu  piu-dictuin 
uiuduiii,    sed   becuiuluut     aliqu.iui    excelleiiliam 
aliaiii,  vel  virtutis,  \el   deiidfiii  uil  boiiuui  coiu- 
liiuite.  \i\.  tuiic  illud    ijiiod  vidcbitui'  parli,  quu* 
excellit  secuuduiii  tllud,  coll<itioiie  taciu,  jitstuui 
erit.  Si  auteiii  u;quaies  iiivei.iaiilur,  puta  iu  vir- 
tute,  tiiuc  1'tMuanet  dubitatio  e.ideiii  si  debeiites 
judicare  iiijiidiiio  sint  divi>)i  iii  d  lus  |)artes,  ita 
qiiud   nou    iuveniatur  excellciitia,  quoriiiti  sen- 
teiiliu',  standuiii  erit  ?  et  tunc  iu  uti'o(|ue  istoruiu 
aut  deteriiiinanduni  est  sortecui  illorum  sit,  aut 
aliqiiu  aliu  accidtMite  siniili  surti. 
lieiude  cum  dtcit  •  sed  de  lequali  » 
Hemovtit  objfCtiontMii  (|uu!  possttt  lieri.  Diceret 
eiiini  aliquis  (|iiod   e|i;ctiu   principatus  et  distri- 
bi.liu  l>uiiuruiii  cuiiiiiiiiiiiuiii  iiiaxiiiia  suiit  in  ci- 
vitate  :  uiaxiina    autem  coiumittere  sorli  et  via; 
per  quaiu  coultiiKit  accijii   dcteriorein,   inconve- 
iiiens  est  :  ergo  inconvenieus  videtur  quod  dic- 
tum  est,  qiiud  itbi  nun  iiivenitur  pru;eniiuentia 
sit   sortitMiduin.    Hoc     inltMidtMis    reiiiovere,  di- 
cit  quod  ciini  diflicillimuni  ^it  invenire  u-qualita- 
tcm  quid  sit  justuin  et   uiquale  iu  casibus  prai- 
dictis  ;  et  determinare  secundum  rationem  rec- 
tam,  tamen  nielius  est  per  sorleni  dirimerc  con- 
trover^ias,    (piaut    jicrmittere  quod  soli   divites 
[irincipentur  :    senipcr   eiiitn    tJe  duobiis  malis 
minus  maliiin    pt'u;eligendum   est :  malum    est 
autein  sorti  coinmittere  et  solos  divites  princi- 
jiari  :  miniis  autctn  malum  cst  sorli  committcre, 
quam  divites  jirincijiari  :    quia   |)au[)ei'es,  quos 
quandoque  contingit  per  sortem  principari,  ma- 
gis  volunt  cominuniter  justiliaitt  ct  aiqualitatcm 
quam   divites.  Diviles  enirn  i[>sa  abitndantia  di- 
viliaruni  inclinanlui  ad  contiiniclia  ct  elationcm, 
et  ad  alia  injuriosa  ;  ct  ideo  nibil  ciiianl  dc  jiis- 
titia  :  propler  quod  si  oiiorteat  alterum  ipsoi  itni 
eligt,  magis  est   eli^endum    cominittere    .sorti, 
quam  [icrmittere  divttes  solos  iu'inci[)ati  in  statu 
po[)ulari. 


LECTIO  IV. 

Quibns  institiitis  optimus  popularis  status  consei'vetur . 


ANTIQfA. 

Democratiis  autem  existentilms  quatuor,  optima 
quidem  quae  prima  ordine,  queuinduiodum  dictuui 
est  in  sermonibus  qui  aute  bos.  Est  autem  et  anti- 
quissima  oiuniuiu  liaec.  Dico  autem  i.rlmam,  sicut 
siquis  distiugual  popuios;  oplimus  euim  populus, 
qui  terraj  cultivus  est. 

Quare  et  facere  contiugit  democratiam,  ubi  vivil 
multitudo  ab  agricultura,  vel  pascuis. 

l'ropter  quidem  euim  quod  iiou  multam  substan- 
tiam  babet,  neque  vacans,  ut  nou  sa;pe  congrega- 
tiones  faciat.  Propterea  autem  ijuod  uon  habeut  iie- 
cessaria,  circa  opera  immorantur,  et  aliena  nou 
concupiscuut,  sed  delectaliiiius  est  ipsis  laborare 
quam  politizare  et  principari  ubicumque  non  fueriut 
acceptiones  magnae  a  principantibus.  Qui  multi  eniin 
magis  appetunt  lucrum  quam  honorem.  Signum 
autem  etenim  antiquas  tyraunides  suslinuerunt,  et 
oligarchias  sustinent,  siquis  ipsos  operari  non  pro- 
hibeat,  neque  auferat  aliquis.  Celeriter  enim  ii  qui- 
dem  ditantur  ipsorum,  ii  aatem  non  egeut. 

Adhuc  autem,  quod  domini  suut  eligendi  et  corri- 
gendi,   supplet  iudigeutiam   si   ([uid  ambitiouio  ba- 


RECENS. 


Quum  siut  autem  democratiae  quatuor,  optima 
quidem  est  ea  quai  est  ordiue  prima,  ut  superiori- 
bus  libris  expositumest.  Et  vero  hcEC  eadeiu  omniiim 
est  etiam  autiquissima.  Priniam  autem  appello,  velut 
si  quis  populorum  divisioueui  faciat.  OiUimus  euim 
populus  est  agricolarum.  Itaque  democratia  consti- 
tui  potest,  ubi  mulLiludo  ex  agricultura  aut  pecore 
pascendo  vivit.  Natu  propter  rei  familiaris  teuuilatem 
semper  in  opere  occupata  conciones  frequeutare  ne- 
quit.  Quod  vero  carel  rebus  ad  victum  necessariis, 
in  opere  faciendo  assidue  versatur,  ueque  alieua  ap- 
petit  :  sed  mygis  opere  rustico  faciendo,  quam  rem- 
publicam  vel  magistratum  gereudo,  quum  magistra- 
tus  non  sunt  admodum  quaistuofi,  delectatur.  Nam 
vulgus  quaestui  studet  niagis  quam  houori. 

Argumeuto  est,  quod  et  olim  tyrannidas  ferebant, 
et  ferunt  etiam  nunc  oligarchias,  si  nec  ab  opere 
facieudo  protiibeantur,  uec  spolientur  re  familiari. 
Sic  enim  fit  ut  quidam  eorum  celeriter  ditescaut, 
alii  nun  opprimantur  egestate.  Praeterea  si  deligendi 
magistratus  et  ratiouum  a  magistratibus  repetenda- 
rum  potestatem  habeant,  hac  ratione  quod  deest,  si 


MltKil     VI. 


i07 


ImmiI  ;  i|iii)iiiiiiii  M|>iiil  i|ni>Hil(ini  (Iimihik,  i|niiinvlit  iioii 
|iiirlii'i|ii<iit  i<li<il'inii'  |>i'iiM'i|iiiliiiiii  ,  ninl  i|iiitlntn  oli 
Kil>il<>H  iti<(-itnilnin  |)iirli<iii  i<x  oiiiiiiliiiK,  nicnl  t<l  iii 
Miiiilimni,  i<jii»  iinii<iii  i|ii<>il  «itt  i-iiiiillnri  ilninini 
niiit,  Hnniiiiinlfi'  liiic  iiinlliit  ;  i<l  i)|ii)rli'l  iintiirr, 
oliiini  liiic  iicliciiiM  (iitHti  i|niiiiiliini  (liiiiiiicriiliir,  niciil 
li)  Miiiitiiioii  iilli|nnnilii  i<nit. 

I'ri)|iti>r  i|ii(iil  ntii|n('  i<t  i<x|inilloiii  rntt  |iriuN  illctni 
ili'iniicriiliii>,  i't  ('\i-«li'ri'  (•iiiiHiii'vit  oliKcrc  i|niili'iii 
l'i'inci|iiiln^,  ct  cinrincri',  ct  jinliciiro  (iniiic'*,  iiriiici 
jxtri  iiiilnni  inaxiinis  cicclo.-t,  cl  nli  liiiiiDraliililMlil)!!» 
iiiiijiirilinit,  II  inajiiriliii.-t  iint(<ni  mIi  liiiiKiraliillliililiiiiA 
i|iiiil(<iii    niillnin.  scil  coit  i|ni  |ios>tniit. 

Ni'(;i'ss(<  aiilcni  iuiliti/niiti'(t  cic  |i(ililiznrp  Immip  : 
|)riiicij>atns  (<niin  si<ni|icr  in(<liiin<s  nrnnt  impnli) 
(■iiiittiiicntc,  cl  ciiiiclicis  iiiin  iiiviili>nlc,  (<t  i>|iiiclicis 
01  iiitti^Miihiis  siiHiccro  liniic  (ir<liiii'in  :  siilijicii<iiliir 
«Miiiii  iion  siili  aliis  (l(<tcriiiriliiis,  ol  iiriucipahniitiir 
jiislo,  prDptiT  i|n(vl  corrcclioniini  siiit  alii  (loiiiini  : 
snspcndoro  oiiini  pl  noii  oiiiiio  liccro  f.'ic(>ro  (iiiod- 
riMni|iic  viiicMtiir,  (^xpcilipiis  :  potcslns  eiiiiii  npcinli 
i|iioil('miii|nc  voliicril  nliiinis  noii  potcslservuro  (|uo(l 
iii  iiiiiii|noi|iic  liominmii  trilnialc. 

Oiinrc  iicccssnrinm  nccidcrc,  (piod  qiiiilcii)  pst  iiin- 
ximi  pr(>fcclns  iii  politiis,  priiicipari  cpiiclics  iiiipcc- 
cnliilcs  oxistcnlcs  iiiliil  iiiiiiorata  innllitmline. 

Quoil  ipiidiMii  igilnr  liicc  ilemocrnliarmu  sit  o\i- 
timn,  imuiircstnm,  ct  proptcr  i|nam  causnm,  quiii 
propler  (inaleiu  (luomdnm  c.sse  popiihuu. 


Ad  institnoiuliim  antom  popiilmu  agricolam,  nli- 
qnn'  lcfinm  apud  aiitiqnos  positariim  niiti(|iiitiis,  iili- 
les  omuo.s.  nut  totiililer  noii  liccre  possidore  nmplio- 
roai  terram  meusnra  qnadaui,  aut  ab  aliquo  loco 
ad  nuuiicipium  el  civilatem. 

Ernt  nutcm  aiiliquilu?  iu  iiuiltis  civitatibus  lege 
stnlutum  ueque  licero  vendero  nrimas  sorles. 

Est  nuteui,  et  qnnm  dicuiit  Oxyli  lepeui  esse  tale 
nliquid  jioloiis  iion  luutnare  adaliquam  partem  lerrse 
existoiilis  uuiciiiqnc. 

Nunc  anlem  oportet  dirigere,  et  lege  Aphytnlornm; 
«d  id  ouiin  quod  dicimus,  ost  utile.  Illi  euim  (luideiu 
existeutes  unilti.  possidoutos  nulein  terram  paticam, 
tnnieu  omiies  torram  coluiit;  npprelianttir  eniui  nou 
tolas  posscssiones.  sed  spomuluiii  tautas  parles  divi- 
dentes,  ut  hal)eant  e.xcedere  pretio  eliam  pauperes. 

Post  agricolarum  auteni  niultiludiueni  oiitimus  po- 

Iiuliis  est,  ubi  pastores  suut,  et  vivnnt  ex  peooribus. 
lulta  euim  habet  consimiliter  agricultura},  et  actio»- 
nibus  ad  bellica  maxime  isti  exeroitati  snnt  secnn- 
dum  habitus,  et  utiles  secundum  corpora,  et  polen- 
tes  venari. 

Aliae  autem  omnes  niultitudines  fere  ex  (^uibus  re- 
liqusc  democratifB  consistuut,  mullo  detenores  iis ; 
vita  enim  prava  et  nnllnm  opus  cuni  virtnte  eornm 
quae  tractat  multitudo  el  quee  banausorum,  et  quae 
forensium  hominuui,  et  quae  mercenaria. 

Adhuc  autem,  propterea  quod  circa  lorum  et  circa 
mnnicipium  conversaulur,  omue  tale  genus.  ut  est 
dicere,  facile  cougregationes  facit.  Qui  autem  terrae 
cullores,  propterea  quod  dispersi  sunt  per  rogionem, 
ueque  concurrunt,  ueque  similiter  iudigent  synodo 
hac. 

Ubi  autem  et  accidit  regionem  positionem  babere 
talem,  ut  regio  multum  a  civilate  semota  sit,  facile, 
et  democratiam  facere  bonam,  et  poliliam.  Cogitur 
enim  multitudo  in  agris  facere  habitacula. 

Quare  oportet,  et  si  hsec  turba  forensis  sit,  non 
facere  in  democra^icis  congregationibus  sic  multitu- 
dine  quae  per  regionem. 


(|nlil  niiiliiliotic  diicnntiir,  rcmircirtiir  V.nn  iii.iul 
iiiiMiinlliiii  piipiiloii  iMiiimiil  iKiti  li/ilti'iiiit  II  ■• 

iiiMiKliiiiitiirntii  III  if(iiitrntiiititi,  *<'il  nlli|iii  ,-i  ...nt 
lccll,  iit  Mnitiini'11'  :  i«i  tiiodii  poiioit  i'niii  oiiiinillniiill 
i>il  |iiiti'i<tn«,  liiic  niio  v*l  cotitiMitn  ttinltltinlo.  At(|it(t 
liiiiic  llgnrniii  ijiinindnin  <'ii'«i  iloinncrntiii'  (ipnrlnt 
oxiKtiinnri',  i|niili«  crnt  nlitii  ,Mutilliii'ii-. 

(jiiMpriiplor  ot  iitilo  ont  oi  ilctiioi-nillii'  i|nn^  nntrn 
oxiiiiHitn  oit,  ol  nolol  lnic.  iii  on  iiiTvnri,  itt  oiiiiicn 
i|iiiili>iii  civoit  ct  ttiMgiitlrntiiit  oliKmit,  ol  riitioiioii  n 
itiMgi^^triiltliiiM  ro|i(iHcnnt,  ot  oM-rconiit  jinlicin  :  ttin- 
\itiiii  taiticti  iinporin  ot  iiiMKittriitiiit  n  iiinjoro  >-i;niiii, 
proiit  iiiMJDr  orili|iiisiiiii' iiiMifi^ilrMtiiH,  di-lccii  f(iTnnl, 
iinl  niilla  con-iis  liiiliitM  rMliinto  i^orMiit,  qni  gcriMKli 
ractillMtcm  liiilioitt.  iliic  Mnlciii  rMliono  rocto  roiiipn- 
lilicam  MilministrMri  nocosso  osl  :  tiMm  soinpiT  iini 
gistrMtiis  nl)  oplimis  i|iiilins(ino  volonto  |iopnlo,  iiec 
viriit  nroliis  iiiviiloiito,  f(orontiir ;  ot  lioo  onliiio  pro- 
lios  ot  tiobilos  viros  ciiiitoiiloR  cssc  iiccessn  ost,  (ino- 
iiiMiii  1100  snliorniit  detorioriim  itiiporio,  et  ipsi  jiihIo 
fngcntnr  iiiMgistrn'M,  (|nin  nliis  ^esti  itingietrntn» 
rntionos  rodiliTo  cognntiir. 

Pondoro  onim  ox  nlioriim  jndioio  utipie  niirtfnitAte, 
ol  (|iiici|tiiil  voliitt  fiicoro  lis  iion  licoro,  ntile  ent. 
Nnm  quidliliot  ngoitili  licontin  noii  ]iiitcst  id  i|iioil 
iii  niioquoijiio  liomino  tiiali  inost,  ciivero.  Ila(|ue  nc- 
cossnrio  id  i|noil  robiispnblicis  ntilissiiiiuiti,  tit,  ut 
viri  boni  citrn  poccntmn  mngislrntus  gcranl,  et  sine 
nllo  inultitiidiiiis  dolrimoiito.  liniic  igitnr  dRino(Tn- 
tiarnm  osse  optimnm,  ot  propliT  qnnm  cnnsnin, 
perspicitnm  est  :  iiempe  (piia  pnpulus  certo  (piodam 
niodo  nlVoctiis  atijiie  auimatiis  est. 

rt  nntom  popiiliis  ad  agriciiltiirfp  stiidiiim  imln- 
calnr,  nliles  omniiio  sniit  legcs  qna»dam,  quibu» 
innUi  autiqiiitus  utebnntnr,  tit  firorsus  non  licent 
cuiquam  agri  plus  certa  mcnsura  possidere.  aut  ne 
liceat  a  certo  loco  ad  iirbem  ot  arceiu.  Antiquitu» 
etiani  in  inultis  civitatilms  prima'  sortcs  lege  vendi 
vetabantur.  Est  ctiam  lex.  qnam  ab  Oxylo  latam  esse 
dicuut,  agrum  foenori  ad  partem  ceftam  addicere 
vetans. 

Ntinc  autem  etiam  Aphyttcorum  lege  uti  et  prava 
institu'a  corrigere  oportet  :  est  eniin  ad  id  quod  agi- 
mus  utile.  Nam  quuin  illi  angiistos  fines  pro  multitu- 
diue  homiuum  possideant,  omiies  tanien  suut  agri- 
colo'  :  uon  euim  ceusentnr  totas  possessiones,  sed 
per  tantas  uartes,  ut  possint  eliam  pauperes  censibus 
superare,  dividentes. 

Post  agricolas  optimus  est  pastorum  populus  et  qui 
e  pecore  vivunt.  .Multa  enim  habet  agriculturfe  si- 
luilia  res  pecuaria,  et  hi  maximos  per  excitalionem 
haliitus  uacti  snnt  bellicis  muneribtis  accommodatos, 
et  habont  durata  corpora,  ut  facile  sub  dio  manere 
possint.  CeleraB  mullittiilines,  ex  quibus  aliae  demo- 
cratiae  constant,  hismultosunt  deteriores.  Vita  enim 
est  ignava,  uec  cum  virlute  fif,  opns  ullum  ex  his 
quae  opificnm  et  forensium  et  mercenariorum  homi- 
nuui  multitudo  tractat.  Praeterea  quia  hoc  fere  ^e- 
nus  honiinnm  in  foro  atque  in  urbe  volutatur.  facile 
conciones  frequentat.  Agricolae  vero,  quia  sunt  per 
agros  dispersi,  neque  ad  tempus  conciouibus  occnr- 
rere  possunt,  nec  iis  perinde  hujusmodi  conventus 
est  cordi. 


Verumtameu  ubi  talis  est  regionis  situs,  ut  agri 
procul  ab  urbe  distent,  hic  facile  est  optimam  demo- 
cratiam  et  poliliam  constituere  :  necesse  enim  hahet 
multitudo  in  agris  procul  habitare.  Itaque  in  demo- 
cratiis  etiamsi  turba  forensis  adsit,  tamen  sine  agresti 
concionem  cogere  non  oportet. 


Postquam  Philosophus  prsemisit  hypotheses  et 
proprietates  status  popularis  ;  intencfit  hic  deter- 
minare  ex  quibus  et  (juomodo  species  ipsius  ins- 
tituantur.  Etdividitur  in  duas;  quoniam  in  pri- 
ma  parte  osiendit  ex   quibus  et  quomodo  insti- 


tuituv  optima  respublica  popularis.  In  secunda 
cum  dicit,  «  Quomodo  ergo  etc.  »  Es  quibus  et 
quomodo  alise.  Prima  in  duas.  Quoniam  primo 
facit  quod  dictnm  est.  Secundo  cum  dicit,  «  Ubi 
autem  et  accidit   etc.    »   Ostendit  ubi  facile  est 


4UH 


POMTICOHIIM. 


edia  lUilituerH.  Friiiid  diviililur  la  parteii  tiea. 
ijuofiuia  ia  |)riiiM  lurte  dait  ex  ({uibus  fii  o\>- 
tiaid  resputjlii  d  |)o|iul<ii  is.  lu  »et  uacia  ruia  dicit, 
u  Ad  iutlitutiiidiiai  duteia  etc.  »  Ili-cliirat  quihus 
le^ibu-»  I)  '  i  et   iintilueuil'!.    la  tertia  cuiii 

dicit,  «  I'  icolatuia  autfiii  •■(<■    »  l)i'clardt 

qualitur  aliae  luullitudiae:^  |)o|)ii  liuhfiit 

ad  ilUai,  ex  qua  ia-ttituitiir  optiin.i  i>  ,  uhlica  po- 
pularis.  la  |iriiiid  duo  facit.  (Juoaiaai  ia  priaia 
|.  i|uil)U->  eit   optiiaa   rfs|»ul)lica 

(,   ,       1         i  uada  cuiii  dicit,  u    iMopler  qiii- 

deui  eaiai  etc.  »  Prubat  quoddaia  supposituin. 
lu  priaia  piimo  facit  quod  dictuai  t-><t.  Iii->ecunda 
cuai  dnit,  "  tjujie  et  facere  etc.  »  Ooacludit  cu- 
rulldriuui  lu  |iiiaia  dicit,  cuia  siat  ({uutuor  sptr- 
cies  stalus  pupularis.  uptiaia  est  quu-  cst  priaia 
»ecunduui  urdiiiein  niter  illa<«,  »icut  dietiini  est 
priUs.  Optima  eiiini  respuMica  sinipliciter  re- 
^Miuai  ••st  ia  qua  uuus  priacipatur  ;  deinde  slu- 
tus  uptiiualuai  iii  quo  pauci  virtuu')!  I)eiiiile  au- 
teia  re^puhlica  in  qua  udhuc  pluiea  hellicosi. 
Deinde  auteni  lia'C  species  popularis  status  in 
qua  plure^  it^'riculturani  coleiites  principaiitur. 
Deiiide  autiiii  alia'  specics  ijisius  jilus  et  j^lus 
deticientes  ah  ea,  sicut  dictuni  est  in  quarto  hu- 
ju^.  htaautein  est  antitjuissimaoiuuiuia  slatuuin 
[>upulariuni,  et  antii{uior  inultituduet  inaKis  na- 
turalis  est  apricultiva.  Di.xit  auteiii  ipsaiii  pri- 
main  esse,  quiii  est  e.\  prinni  muitiludine  <.'t  o|)- 
liniu  p<q)ulo,  cuiusmudi  est  terr*  oiiltivus,  si- 
ijuis  suiipunat  distinctiunem  multitudiiiis  pupu- 
l.uis  in  terra'  cultivain  et  non  terry  cultivam. 
tl  cuusistit  virlu>  ralionis  suu'  iu  lioc.  Oplima  ct 
prima  respuhlica  popiilaris  cst  e.\  uptiina  el 
prima  mtillitudine  populari  :  uptinia  aiiteni  et 
|)rima  multiludu  est  terra'  culliva  ;  ergu  prima 
ct  uptima  est  respuhlica  pupularis  ex  iiiultitudiae 
agricultiva. 

Deinde  cum  dicit  «  quare  et  facere  » 
Cuncludil  curullarium;  dicens  quud  quia  upti- 
mus  populus  est  agricultivns;  ideo  de  facili  con- 
tiugit  tieri  optim  im  rempuhlicam  |)opularem, 
ubi  est  talis  pupuli  multitudo  :  ex  uplima  enim 
materia  bene  di>posita  cuntingit  fieri  u|)timum 
cumposilum,  et  in  his  quae  liunl  natiira,  et  in 
his  qu*  tiunt  arte. 

Deinde  cum  dicit  «  propter  quidem  » 
Probat  quod  supposuit;  scilicetquod  multitudo 
agricuUiva  sit  optimus  populus.  tt  primo  facit 
hoc.  Secundo  cum  dicit,  «  Quod  quidem  igitur 
etc.  »  Concludit  couclusionem  principaliter  in- 
tentam.  Primum  probat  ex  trihus  :  et  secundum 
huc  potest  dividi  in  tres  partes.  Primum  enim 
prohat  quod  agricultiva  multitudo  est  optima, 
quia  non  est  machinativa.  Secundo  cum  dicit, 
•  Propterea  autem  etc.  »  Quia  non  est  concupis- 
citiva.  Tertio  cum  dicit,  «  Adhuc  autem  quod 
domini  sunt  etc.  »  Quia  non  est  ambitiosa.  In 
prima  parte  dicit  quod  multitudo  agricultiva, 
quia  non  habet  divitias  raultas,  non  mnltum  po- 
test  vacare  ab  operationibus  exterioribus;  sed 
necesse  est  intendere  ad  culturam  terrae  ex  qua 
sustentatur,  et  ad  alia  necessaria;  et  quia  non 
potest  vacare  ab  exterioribus,  non  appetit  facere 
congregationes ;  et  ideo  miuus  machinari  potest. 
Soleul  enim  in  congregationibus  propter  mu- 
tuam  collocutionem  et  ad  invicem  contidentiam 
machinari  inveniendo  via  et  modos  insurgendi 
contra  divites  aut  principantes.  Et  quia  miuus 
machinativa  est,  melior  est  ad  politizandum.  Se- 
cuudo  cumdicit, »  Cumenim  laborandum  sit  illis 
circa  necessaria  etc.  »   Probat  quod    est  optima. 


i|uia  iiuii  est  cuucupisciliva;  dicens  ({uud  hujus- 
aiodi  aiultitiido,  |)ri)|itiT  iioc  i{uud  noii  hahet 
iiicessuria  ud  hene  viveiidiim,  iiccesse  liiihet  in- 
ti-adere  tirca  exteriura  o|)era  etteriu»  iii  rcgiu- 
III' ;  et  quia  o|ieratioiiil)iis  exteriorii)i|s  inteiidiiat, 
iiiiaus  coiicupi-<cuiit  alieiia.  Ilahilaiites  cnim  ex- 
terius  ia  legioae,  iateadeates  j)ru|)riis  uj^crihiis, 
iioii  ()erci{)iuiit  divitias  et  huiia  iiriiici^iaiitiuin  ; 
i;t  (|uia  iioii  advertuiit,  ininus  coiicu|)isi  uiit.  Imo 
iiiagis  dcleclahile  cst  eis  inleailen;  iicgotiationi 
circa  {iro^^ria,  quum  iiitroiiiiltere  sc  dc  rc|»uhlic;i 
aut  {)rinci|iutu,  ctiaiii  uhi  tunc  aun  cuntingit 
iniiltiim  liicruii  iii  [iniici[)utu  vel  re[)uhlicu;  miil 
tiludu  eniiii  [)u[)ul;iris  iiiugis  intendit  (;t  u|)[)ctil 
liiciiiiii  pio|)riiiiii  ({uuiii  honuritm.  Iloc  ciiiiii  csl 
cis  magis  uecessuiium.  Kt  sigiium  cjiis  ([iiod  dic- 
tiiiii  est,  cst  miuaiuin  iiiiilti  tulef  uiitii{uitus  ty- 
lunnides  criKlclcs  siistinueruiit  ct  stutiis  {luiiiu- 
iiim  [lutcntaliis,  irt  udliuc  ctiuin  iiiulti  sii^tiiiiMit, 
I  iiiii  111)11  [iioliihentur  uh  o[)eril)us  |)io{)riis,  iiec 
iiiiiltum  uulertiir  de  suhstuiitia  eoruiii  :  sic  enim 
iiitendentes  prupriis  u[)erihus,  quidum  curiiiii 
hiiilitcr  lliiiit  divites,  alii  vcro  iiuii  cgeiites  :  et 
ijiiia  sic  iilieiiu  iioii  coiicu[)iscuiit,  nicliores  siinl 
ud  guhcriiundum,  ({iiiu  miiiiis  iusuigiiiit  et  mi- 
iiiis  ra{)iiiiit  uut  furantur  :  huc  eniin  crut  iinu 
cuiisa  rurriqitionisrerumpuhlicurum  detcrminata 
iii  qiiinto  hiijus. 

Dciiide  ciiiii  dicit  •<  adliuc  aiilein  » 
Piohut  idein  pnqiter  huc  quod  iion  esl  amhi- 
tiu-..i.  Kt  [uimo  fucit  hoc.  Secundo  cuncludit 
corollai  iiiiii  ciiin  dicit,  «  Qua|)rupter  utile  osl.  w 
In  [irimu  [larte  dicit  ([iiod  si  hiijuhiiiudi  miillilu- 
t!o  liuhcat  aliquem  appctitum  hoiiuris  quud  ne- 
cesse  est,  quia  homines  naturaliter  honurem 
ai)[)etunt,  ut  a^iparet  secundn  lihrtorkx,  appe- 
titui  eorum  salis  lit  [»er  huc  quud  in  ({uiliusdam 
rehu^^I^iihlicis  populaiihus  domiiiiuin  liuliet  in 
eli^endo  et  corrigcndo  principatusqiiod  est  inaxi- 
mum.  In  aliisautem  popularihus  statilius,  quam- 
vis  non  attingant  ad  electionem  [irincipatuuni, 
ciini  {)rinci[)atiis  [)er  partes  eligihiles  sunt  e.\ 
omnibus  indilferenter,  sicut  in  Mantinea,  ubi 
hoc  serva])atur,  in  aliis  autem  potestatem  hahet 
hujusmudi  multitudo  suiier  consilium  reipublico' 
quod  ordinat  de  omnibus,  et  hoc  ipsuni  (jiiod 
duminium  hubet  super  ipsum  cunsiliiim  miiltis 
est  sufficiens  ad  su[)plen(lum  ap[)etitum  praidic- 
tum.  Et  est  opinandum  quod  ista  quiE  dicta  sunt, 
scilicet  multitudinem  hahere  potestatem  in  eli- 
gendo  et  corrigcndo  principatus,  et  ipsos  attin- 
gere  ad  aliquos  principatus  minores  :  et  habere 
dominium  super  consilium,  est  sicut  quidam 
ornatus  et  bona  dispositio  status  popularis,  sicut 
fuit  in  civitate  Mantinea  prsedicta. 
Deinde  cum  dicit  «  pro[)tcr  quod  » 
Concludit  ad  manifestationem  ejus  quod  dic- 
tum  est.  cjuoddam  corollarium  primo.  Secundo 
cum  dicit,  «  Necesse  autem  politizantes  etc.  v 
Assignat  rationem  ejus.  Primo  ergo  dicit,  quud 
quia  ea  quae  dicta  sunt  ornatus  quidam  stutu^ 
popularis,  etbonadispositio,  dispositio  expedien.s 
est  in  praedicta  specie  slatus  popularis,  et  cou- 
suevit  observari  in  ea,agricultivammultitudinem 
habere  pote.statem  super  electione  principatus  et 
correctione,  et  judicare  cum  erraverint,  et  prin- 
cipatus  majores  eligi  ab  ea  ex  eis,  qui  habent 
honorabilitates  majores,  vel  virtutmn  vel  divi- 
tiarum,  vel  ex  majoribussecundum  nobilitatem  ; 
aut  non  eligi  per  eos  qui  hahent  tales  honorahili- 
tates  magnas,  sed  eos  quipossunt  intendere,  n  mi 
coactipropterindigentiamcircanecessariavacare. 


l.lltKll  VI. 


40fi 


llniuli'  (11111  iIkiI  *  iin  i-->'^n  aiilnii  u 
AsHiKiial  i'ati(iiii'iii  iiiijiM  dicli  |iriiii(),  Snciiniiit 
riiiii  iliiil.  <<  llai|iii<  iiiM-rsiii  titt.  II  inriTt  ritiiillii' 
I  Miiii  i'\  i|i-<.i  lii  |>i'iiiia  parti'  dicil  i|iiiiil  ti  Ikm' 
<i|i?«(<i'V(Uiir,  i|il<iil  (lirllllil  vM,  nrcr^Md  (•iit  iii  lall 
I  ('|iiilili('.i  opiiiiii' ^iilM'riiar(< ;  cx  liiic  (Miiiii  iiiiilla< 
iitilitalcs  cdiiliii^ctit  iii  i'c|iiililicii.  PriiiU)  i|iiii|i'iii 
i'X  parlc  iniin  ipi-* ;  ^<ic  ciiiiii  iiiafj;i>>li'atiis  |icr 
iiii'lii)i'cs  rcgciitiir,  ciiiii  asMiiiiiiiitiir  ali  aliipni 
liiiiiDraliililatc  :  itciiiiii  cx  parlc  pii|iiili  coiiliii^it 
popiililiii  C()iisistcr(<,  (<t  lioii  iiisiirKcrc,  iicc  ctutiii 
iiiviilcit<  cxccllciitiliiis  viris  i<t  iiisi^'iiil)iis  siiHi- 
clcl  lia'c  oriliiialiii.  Si  ciiiiii  |)i'iiici|)aliis  asMimnii- 
liirali  lioiiiir.iliililiiis,  miui  snlijiciciiliir  (lclcjiori- 
liiis  ipsi^i,  si  ((iiiilciii  t<t)s  iion  (-ontiiiijrat  jirinci- 
pari ;  itcruin  itriiicipanl(<s  inagis  Jiistc  principa- 
iiiiiiliir,  coii>iiicraiitcs  i|iioil  siint  aliiiii  rcpiililici 
iliii  possMiit  coci  ii;i'r(>  coriiiii  (iclicla  si  injnsli' 
circiiiil.  llix  cniiii  t<.\pcilicMs  cst  iii  lali  slalii  |)o 
piil  iri  C()rri(;on<  cl  siispciidi^ri^  liciicliiin  princi- 
pantiiiin,  ila  (jnod  iion  liccal  cis  faccrc  (jnod- 
iiiiM(]iic  \  idcliiliir  ijisis.  ilaltciis  ciiiin  itolcslatcin 
.igciuli  iiiiodcuiiKjiic  viil(<tiii' ci,  iiiiii  lialict  |ti)tcii- 
tiaiii  i)|)scivandi  scciiiuluni  lalioucni  oxcessus 
ijui  siint  in  unoijuoquc  lioininuin. 

Dcindc  cuin  dicit  »  ijiiarc  iiccossarium  » 
l'A  islis  coiicliidil  corollaiiiim  ;  diccii^  (jiiod  ox 
liis,  (jua<  dicta  siint,  si  ohscrvciitur,  noccs>arinm 
ost  ac.cidcro  m  lojiulilica  maxiiuo  iioiloctum,  sci- 
licet  bonos  ol  justos  princijiari.  ot  non  doiin- 
ijuoro,  limontcs  piinitionom  ot  corroctioncin  ;  cl 
multitudiiioiii  niiui  niiiiiis  lialicrc  ijuam  doliot, 
ost  oiiiiii  domiiia  iiiajoium. 

Doiiido  cuin  dicit  u  (juod  ijuidom  » 
Conchuiil  eonclusionom  iirincij^alilor  iiiten- 
tatn ;  dicons  i]uod  luaniioslum  ost  o\  dictis  (jund 
hcTC  sjiocios  siatus  jiojtuiaris  qniv  duta  ost,  oj)- 
tiiua  osl  ;  ot  pioptor  (]uain  causam ;  (juoniam 
proptor  lioc,  (juod  populus  ox  ijuo  coustiluitur, 
i)j)timus  est. 

Deindo  cum  dicit  «  ad  instiluonduin  » 
Dcdarat  (]uil)us  lcsibus  utondum  ost  ad  con- 
sistontiam  ij^sius  ;  et  dividitur  in  jiartos  quatuor, 
secundum  qualuor  legos,  quas  dicil  oxpodire  ad 
consistonliamij^sius.  Secunda  ibi,  «  Kratetqueni 
dicuiil  antiquitus  otc.  »  Tertia  cum  dicil,  «  Est* 
autem  eto.  »  Quait-i,  ibi,  «  Hunc  autoin  oportet 
etc.  »  In  prima  dicit  quod  ad  inslituendum  po- 
puluiu  agricultiviim  iu  jiopulari  statn  prredicto, 
sunt  utiles  quiodam  loges  apud  antiquos  quos- 
dam  posita^  Priina  quidoin  est,  uou  licere  pos- 
sidere  aliquem  in  civitate  quantamcumque 
quantitatem  terrae,  sed  secundum  mensuram  do- 
tenninatam  :  nam  si  licoret  possidere  quantuin- 
cnmque  possent  acquirere,  et  ditarentur  nimis, 
et  non  remaneret  populus  agricola.  Aut  si  per- 
mittatur  habere  (piantamcumque  mensuram 
terra<,  non  tamen  in  loco  propinquo  municipio 
civitatis,  sod  in  remoto  magis;  hoc  eniin  modo 
necesse  baberet  magis  habitare  in  kico  remoto 
a  civitatc  quam  in  ipsa,  et  minus  posset  maclii- 
nari  el  nocere. 

Deinde  cum  dicit  «  erat  autem  » 
Ponit  secundam  iegem.  Et  dicit  quod  auliqui- 
tus  stalutum  luit  in  multis  civitatibus,  et  lege 
ordinatum  quod  aliquid  (^uod  adpropositum  ox- 
pedit,  scilicet,  non  licere  vendere  vei  alienaro 
primas  sortes  quas  acceperunt  a  progenitoribus, 
sicut  liliis  Israol  non  iicebat  secundum  legem 
alienare  simpliciter  ha^reditates,  sed  tantum  (jbli- 
pare  ad  tempus;  sic  enim  per  alienationem  pos- 
sessionum  aliqui  non  efticiebantur  pauperes  nec 


alii  |)<'i  aci|iii.<itiiiiiciii  ititiurcii  |irii<l(M  |iri>|i(>rliu- 

liclll  . 

Dciiidc  iiini  ilnit  '>  c^t  nutom  i> 

Piiiiil  lciliam;  dicciii  ijiiiid  c<^l  (|iiii<(iiiiii  uliii 
lc\  111111111  (liciint  liii-i^M'  llwli  lcf^i^^l.itoii-^,  <|iiii- 
ciiiiiilciii  jiolciiliam  liiilicl  (-11111  |ini'i't'ilciili ;  «cili 
t'cl  iioii  iiiuliiarc  alitjiiiii  itupcr  |iui'ti(iiiciii  lcrni* 
qiiaiii  aiiijiiiH  lialicl,  iicc  cli.iiii  ip«.iiii  \u»%i>  obli 
f,Mi't<  :  ct  cst  cailcin  latio  i-^liii-.  Ic^^is  ci  pncrcdiMi- 
ti<>,  iii^i  ijiioii  i<>ta  iiiaKi!!  rcxlriiiKil  1111.1111  illa.  illii 
iiiim  jiroliilict  ali(<natioiii'iii  lcrrii'  si:iijili>'itcr  iii 
ijua  tratislcrliir  doiiiiniiiiii,  isUi  uuttMii  obii^iitiu- 
iicin  i't<|cMtii  domiiiio  cli.iiii. 

iliiiidc  cuiii  dicit  «  iiiini- aulciii  n 

l'itiiit  tjirirtam;  tlicciM  tjiiod  adiinc  iiiiortct  po- 
jiiiliim  af<rii'olani  tliri^i^ri»  st<ciiii(iiim  ic^cni  d 
staliita  .\|ilivtalorum,  itlcsl  illiiii  f^ciiti-^  ;  ipsa 
ciMii  iililis  cst  ad  lioc  ;  illi  cnim  qu.iiiivis  miilti 
i'\istci'(Mil,  ot  ii.ilicrcnl  ji.iuiaiii  tcrr.itii,  omiicH 
craiit  a^riciiltoros  :  illi  Piiini  si  liah(>rcnt  terra.s 
vol  p.tsscssionos  iiilra  dctcrminatam  nicnstir.im 
iii  lcgc,  daliaiit  nd  jtrctiuni  vci  ad  cciisnm  piu- 
|iciiliiis  vcl  ininus  li  ilioiitiliiis,  non  totain,  sod 
di\idcnlos  oas  sci  iiiiduin  aliquas  jiarlos;  ct  rcti- 
nt<bant  silii  qii.iiitiim  dotcrmiiialiim  crat  a  lege, 
rosiduum  tradontos  secundiim  dictum  modum, 
iit  >ic  cti.iin  itaiijtoros  jicr  tcrraiii  acccitt.ira  ad 
1  onsiim  .iliqiialiler  vemrcnt  ad  aiiquciuoxcessiim 
divitiarum 

Deinde  cuin  dicit  o  post  agricoiaruni  i» 

Doclarat  (lualilor  mnllitudincs  jiopiilarcs  alia- 
sc  haliout  ad  ist.im;  ot  dividiliir  in  diia>.  Iii  pri- 
ma  doclaralquod  muititMdo  jiastiualis  niciior  csl 
jtost  istam.  In  socunda  cum  dicil,  «  .\lise  autem 
oinnes  etc.  »  Declarat  quod  omiies  aii.e  deterio- 
los  sunt  ipsa.  In  prima  |>ai'tc  dicit  qiiod  optima 
iuultitudo  jKijiularis  post  agricuitivam  est  illa, 
qua'  ost  ox  j>aslorihus  viventibus  ex  pecoribus. 
In  muitis  eniin  consimiiiter  se  habet  ad  agricui- 
livam;  sicut  onim  ilia  necesse  habot  immorari 
cxtra  civitatem  circa  agricuitivam,  sic  ista  circa 
custodiam  et  procurationem  aiiimalium.  Item 
ista  multitudo  est  magis  exercitata  in  actionibus 
bellicis  socundum  habitus;  sunt  enim  exercitati 
in  custodiendo  a  lupis  et  iatronibns.  Item  cor- 
jtora  liabent  bene  disposita,  et  sunt  fortes  secun- 
dum  corpus,  assnefacti  frigoribus,  et  exercitati 
circa  venationes  :  tales  autem  bene  dispositi  sunt 
ad  actus  bellicos  :  unde  Vegelius,  in  iibro  De  rr 
militari,  dicit  melioros  milites  eligendos  esse  ex 
venatoribus  et  carniticibus  et  fabris  maileatori- 

blis. 

Deinde  cum  dicit  «  alisp  autem  » 
Declarat    quod    alitB   multitudines    deteriores 
sunt  inuito.  Ista  autcm  dividilur  iu  duas,  secun- 
dnm  quod  hoc  probat  per  duas  rationes.  Quariim 
secundam  ponit  cum  dicit,  «  Adlnic  autem.  »  In 
prima  dicit  quod  omnes  aliae  multitudines  popu- 
laris  status,  puta  mercenariorum  in  suis  opera- 
tionibus,  et  forensis  quic  negotiatur  circa  forum 
venalium  et  vilium  personarum,  qua-  locat  opera 
sua  mercede,  simt  multo  deteriores  his  quse  dic- 
tae  sunt ;  parum  enim  participant  de  vita,  quse 
est  secundum  rationem  ;  et  nullae   operationes 
oorum  secundum  quod  hujusmodi,  sunt  exorci- 
tantes  ad  virtutoin.  Contrarium  autem  invenitnr 
iu  praedictis    multitudinibus;    quare  istse    sunt 
inuito  deteriores  illis. 
Deinde  cum  dicit  «  adhuc  autem  » 
Ponit  secnndam  rationem  ;  dicens  quod  prseter 
illud  quod  dictum  est,  multitudo  forensis  et  mer- 
cenaria,  quce  circa  mancipium  civitatis  moratur. 


410 


l'l)lJII(;uKI  M. 


ut  III  iiluriLiis  vulurit  taceie  Lon^regatioiics,  iii 
(liilbus  culligdtiiiue»  et  conb|iiriitiuiie!>  faciunt 
contrd  [trwicipem,  ft  etiam  jierveisn  heiitHutiant, 
I»ro(il.fr  liDC  ijuod  db  ij»-)!-)  (011^1  e^,Mliuiiibiis  lu- 
cruiii  reci|iiuiit  isla  autt-m  ^iint  coirii]itiva  rei- 
pitblica! ;  et  ideu  pejttre^  !>unt  ad  Kubfrnandum. 
Terrae  cultore>5  autem  <|ui  babitaciila  habent  dis- 
persa  |tei  re^Mone-v  juAta  lei  1  ai  <|uu  ejcolunt,  iion 
cuQveniuiit  libenter  ad  bujutmodi  con^regatio- 
lies,  quia  per  boc  retaiddreiitur  ab  ojitribu!)  ne- 
cessariis,  iiec  indi^eut  siiuiliter  hac  conKiega- 
tione,  propter  boc  quud  iiiagi>>  babent  ad  vitatn 
necessaria  curare. 

Deinde  cum  dicit  «  ubi  autem  u 

Coucluditex  pru'cedentibin,  ubi  contingit  lieri 
bunam  reiiiitublicum  popularem.  tt  prinio  tacit 
hoc  Secundo  conclndit  docuinentuni  cuin  dicit, 
«  Quare  oportet.  »  Dicit  igitiir  prinio  ijtiod  ^i  in 
aliquo  loco  regio  sic  sit  dispo>«ita,  aut  terra  cul- 
tiva  inultum  remota  .sit  a  niunicipio  ci\italis,  fa- 
cile  est  in  illa  civilate  bonuni  .slaliim  popuJarem 
facere  et  instituere.  Cujui  ralio  est,  qiiia  miilti- 
tudo  agricolarum  cogitat  a-dilicare  in  locis  magis 
remotis  a  civitate  et  habitare   in  illis,  propter 


quod  raro  venient  ad  congiegationes;  et  ideo 
conlra  principantes  non  niachiiiiibiinliir,  et  ipsi 
piiiicip.iiite-,  III  nace  priiicipnbuiitiii . 
|)iiii(lt'  ciini  (licil  •  tpi.iii'  (jportct  t) 
Concliidit  docuinentuiii,  qiiasi  ad  reinotioneni 
objectiunis  quoi  |iosset  heri.  Diccict  eniiii  ali(|uis 
quttd  qudiiiu-.  agiicolur  iioii  niiiUum  ciirciit  \e- 
iiirc,  ud  <  (Jiigiegalioiies  pKtplci  causani  pru^dic- 
taiii,  torensis  lanien  miilliludo  ct  mercenaria  vo- 
lent  frcqiieiiter  laccie  coiigio^alioncs;  et  incidet 
inconveniens  contra  pru'di(la.  0"*«"»  aJ  bujus 
reniotioncin  dicit  (juod  si  linlia  lorciisis  ct  mer- 
cenaria  sa']te  velit  congicgaii,  cxpcdit  ordinari 
per  lcgein  vel  tcnere  per  consuctudincm  non  fa- 
cere  congrcgatioiies  aliipias  in  qiiibiis  habcaiil 
iiotestutcm  dc  niugnis,  noii  vocutis  illis,  (|ui  ha- 
bituiit  c.xtr.i  civitufcin  iii  rcgionc  :  ex  boc  eiiim 
scquuntur  duo  conimoda.  Primuni  ijuod  paiicio- 
res  eriinl  congreg,itioiieb  :  illi  cniiii  non  s.iipe 
convcnirc  possnnt  ]iropter  rciiioliitncni  ct  ii.^ces- 
saria.  Sccundu,  (|iiiu  isli  niinus  niulitiosi  sunt  el 
meliores,  ut  frcijiicntius  rcjtrinruiit  aliqualiler 
nialiliain  et  astutiaiii  rorensis  inullitudiiiis. 


LECTIO  V 


(Juo  itiicto  sit  ailmhnstrcuidus  popuUiris  status  tjui  07nncs  indifjcrcnter  admittit. 


AHTIQtA. 

Quoojodo  quidem  igitur  uportet  instituere  opti- 
oiaiu  et  priuiaui  deuiocraliuiii,  dictuui  est.  Mauifes- 
tum  auleui,  et  ciuomodo  alias.  Conseqiienter  enini 
oportet  trausgreJi  et  deteriorem  semper  multitudi- 
uem  peparare. 

Ultiujam  autem,  propterea  quod  omnes  coiumu- 
uicant,  neque  ferre  est  ouiuis  civitatis,  neque  facile 
permanere  non  beue  compositam  legibus  et  con? ue- 
tudiuibus.  Qua;  autem  accidit  corrunipere,  et  hanc 
et  alias  poliliari,  dicta  sunt  prius  pluriuia  fere. 

Ad  firmandum  autem  hauc  democraliam,  et  fa- 
ciendum  jtopulum  jtoleutem,  consueverunt  jiraesides 
assumere  quam  plurimos,  et  facere  cives  non  soluni 
legitimos,  sed  spurios,  et  eos  qui  ex  ulrocumque 
cive.  Dico  autem  puta  e.x  patre  vel  matre.  Omue  e- 
nim  couveuiens  magis  tah  jiopulo. 


Consuerunt  quidem  igitur  demagogi  instituere 
sic  :  oportet  tamen  assuuiere  donec  utique  excedat 
multitudo  insiguiorum  ct  mediorum,  et  non  ullra 
hoc  jirocedere.  Excedentes  euim  iuordiualiorem  fa- 
ciuut  jjolitiam,  et  iusigues  exacerbant  magis  ad 
graviler  sulferre  democratiam.  Ouod  quidem  evenit 
neri  causam  sediliouis  circa  Cyrenem.  Paucum  qui- 
dem  enim  malum  negligitur,  multum  autem  faclum 
magis  in  oculis  est. 

Adhuc  autem,  et  talia  instituta  sunt  ojiportuna 
ad  deniocratiam  talem,  velut  Clistbenes  Atheuis  usus 
fuit  volens  augere  democratiam,  et  circa  Cyrenem, 
(jui  demum  iustiluebant.  Tribus  enim  aliie  facien- 
(Jee  plures,  et  fraternitates,  el  in  projtriis  sacris  col- 
ligeudum  in  pauca  et  conimunia,  et  omnia  sophisti- 
caudum,  ut  utique  quam  maxime  perinisceantur 
omnes  invicem.  Consuetudines  autem  disjungantur 
quae  priores. 

Adhuc  autem,  et  tyrannica  instituta,  demotica 
videntur  omnia  ;  dico  autem,  puta  anarchia  servo- 
rum.  Haec  autem  ulique  erit  usque  ad  aliquid  expe- 
dienset  mulierum  et  puerorum. 

Et    vivere,    ut   quis   vult,   dissimulare.     Multum 


RECEMB. 

Quomodo  igitur  sit  optima  et  prima  democratia 
coustitueuda,  dictum  esl.  Non  (Jst  autem  obBcuruiii 
quoniodo  Biutceleia;  constituenda;.  Nam  rntione  con- 
sentauea  discedere  ojjorlet  a  jiriuiaj  norma,  et  sem- 
jter  deteriorem  mulliludiuem  scjjarare. 

Postremam  auteni  deuKicralian<,  in  qua  cives 
omues  reijtublica;  admiuistrationis  sunt  participes, 
neque  cujusvis  civitatis  est  ferre ;  neque  ea  facile 
conservari  potest,  nisi  legibus  et  institutis  bene  sit 
constituta.  Celerum  qua;  res  hanc  et  ceteras  respu- 
blicas  jterdere  atque  evertere  soleant,  magnu  ex  parte 
supra  suut  expositu;.  Ad  consLilueudam  autem  hanc 
democratiam,  jtopulum  validum  efficere  soleut  po- 
puli  duces,  quauujlurimos  adsciscendo  non  solum  le- 
gitimos  cives,  secl  etiam  nothos  et  ex  alterutro  pa- 
rente  cive  procreatos,  hoc  est,  ex  patre  aut  matre. 
Omne  euim  genus  hoc  hominum  ad  talem  demo- 
cratiam  magis  accommodatum  est. 

Soleut  igitur  demagogi  haec  excogitarc  et  machi- 
nari  :  sed  ojiortet  assuinere  usque  eo,  dum  muUi- 
tudo  nobiles  et  medius  superel,  nec  taiueu  ultrn 
jirocedere  convenit.  Nam  si  moduui  snjjerent,  sta- 
tuni  reipublicie  magis  jjerturbant,  magisque  uobiles 
ira  incendunt,  (juouiinus  statum  jiojiularem  ferant  : 
quod  Cyrenis  causa  fuit  sedilionis.  Nam  exiguum 
iiialum  non  animadvertitur :  idem  si  fiat  majus,  ma- 
gis  in  oculos  incurrit. 

Praeterea  ad  talem  democratiam  utilia  sunt  talia 
commenta  atque  inveuta,  quibus  Clisthenes  Athenis 
usus  est,  quum  democratiam  amjilificare  atque  au- 
gere  vellet,  et  ii  qui  Cyrenis  deniocratiam  consti- 
tuerunt.  Nam  et  alia;  pluresque  tribus  et  curia;  fa- 
cieudse  sunt,  et  sacra  privata  in  jjauca  et  communia 
contrahenda  sunt :  omnia  deuique  artificia  adhi- 
denda  sunt,  ut  ciuaiumaxime  omnes  iuter  se  per- 
misceantur,  pristinu;  autem  consueludiues  et  so- 
cietates  disjungantur. 

Pra;lerea  vero  et  commenta  tyrannica  jtopularia 
videntur  oinnia:  ul  servorum  liceutia  (  lucc  autem 
quadamtenus  fuerit  utilis  )  et  mulieriim  el  jiuero- 
rum ;  et  sinere  uuumquemque  ut  veUt,  vivere.  Ila 
enim   magna  erit  tali   reipublicie  faventium   multi- 


MliKii    \l. 


411 


«'iiitn  cril   |i<ililiii>  liili  uiiNiliniiit  :  ilrlciliiltiliiiN  «'iiiiii 
iiiiilliit  viMini  liioriliiiiitn,  i|iiiun  li(iii|ii<ral<t 

l'M  niilcin  (i|inM  If^iilaliirix,  nl  vuli-iiliiiiii  roiiKln- 
li<ro  lalcin  i|uiiin>litin  |iii|iliiini,  iioii  iiiHlitiii>ri<  innxi- 
iiiiini  (iiiiiit,  iii>>|nu  Holniii  nnniii,  m'iI  iil  Hiilvi>tnr 
iniiuix.  riio  i>iiiin  niit  iIiiiiIiiih  niiL  tiilinx  ilicliin*  noii 
ilillliilc  iniiiicni  |i(ilili/.itiili-H  i|iiiilili>r('iiini|ni*  l'r(i|i- 
li<r  (|no(l  (i|iiirli>l  ili'  i|iiiIiim  ('iinHi.li-riitiiin  cnt  |irinH, 
i|uii>  HMlvnli>iiii<«  cl  i'iirri>i'liiiMi>s  piililinrnin,  cx  iiM 
lciilnrc  fii('i>i'c  lirniilnlciii  \crciilcs  (|iii>li>iii  ('iuriini- 
|i(>iilin,  iiinK^iilcs  niilcni  ImIch  li>^'i>r(,  d  iion  kciiiiIhh, 
i|iui>  coin|>i'cii(>nil(>iil  innMinc  nnlvniili'1  |iolilinit  ;  i>l 
iinn  |intnr(>  lioc  csitc  (lciiiiiticiiiu,  iici|in<  oli^arclii- 
cuin  (|no(l  fncict  civilntcin  (junni  iiiniinu!  (l(>iiio 
crnliznri  iic^ino  oli^uniiizuri;  Hcd  (jiiixl  |iluriaio 
tciii|iori>. 


ijiii  nulcni  ilcninf;ogi  ^rntiusi  |io|iiilis  iiiiilln  du- 
iiiiicrati/nnl  |ii>r  iincUirin,  |iro|ili>r  i|iiiiil  (nii>i'l(>l,  nil 
liiiH'.  coiitrnnK'(>rc  cos  (|iii  corili  linli(>ut  |iolilinni,  l(>f{c 
slntiii^iite;'  iiiliil  css(>  |inlilii'uiii,  (<ornni  (|un>  condcni- 
iiniitiir,  (>l  t'(>runtur  nd  coniinunc,  scd  sncruni.  (^iiii 
(jiiidoiu  eniiu  iiiinsln  n^'uiit,  iiiliil  iniiius  vcrciitcst 
cniut,  dniniiiricnliuntur  cnini  ^iinililcr :  tiirtin  nii- 
tcin  iniiiusi  corruni|ict  scnlciilius  de  ii»  qiii  jiidicuu- 
lur,  ciiiii  iiiliil  dclicnt  ncci|icrc. 

Adliuc  uutcin  cns,  (|iui'  ii^iiit,  iiuhlicns  viudiclns, 
(lunui  iinucissinias  sciniicr  r..ccrc,  iiin^nis  dniuiiis 
jiroliiliciilcs  cos,  ([ni  vuiic  scriliniit  ;  iioii  ciiiiii  po- 
|iulni'cs,  scd  iiisij^iies  cousucv(iriiiit  iudiiccrc.  0|ior- 
lcl  nutciii  politia',  oniucs  civcs  iiinxinic  iiuidcin  lie- 
uivolos  essc  ;  si  anlciu  uou,  iiuiiuiuaiii  ut  advcr^n- 
rios  iiiitare  doiuiuus. 


yuouiaiu  nuleui  ultiuuv  deiuocratiiL'  uui!toruui 
liouiiuuiu  suut,  et  diflicile  couj{re{;nri  siue  uiercede, 
lioc  autem  iibi  redditus  non  exisluut  eutes,  ndversa- 
riuiu  iusifjnibus.  nb  illntioue  euiui  et  depopulatioue 
uecessariuui  lieri,  el  iinetoria  lualoruiu.  qua'  uiul- 
tas  jam  democrntias  everteruut :  ubi  (|uidem  isilur 
redditus  uon  existuut  eutes,  oportet  facere  conjire- 
jjiationes  paucas  et  pra>toria,  multorum  quidem 
paucis  auteiu  diebus  :  lioc  euim  fncit,  et  ad  uou 
limere  divites  expensas,  si  diviles  quidciu  uou  acci- 
piant  pra?toriale.  pauperes  autem.  Facit  nutem,  et 
ad  judicare  seutentias  luulto  melius.  Divites  enim 
muilis  quidem  diebus  nou  volunt  a  propriis  abesse, 
brevi  aulem  tempore  voluut. 

Ubi  autem  sunt  redditus,  uon  facere  quod  nunc; 
deuiagogi  faciuul:  obvenientia  enim  distribuunt, 
accipiunt  autem  simul  et  rursum  iudigent  eisdem  ; 
perforata  enim  lagena  est  tale  auxilium  pauperibus. 

Sed  oportel  vere  demoticum  providere,  qualiter 
niultitudo  nou  valde  egens  sit:  hsec  enim  causa  ejus, 
quod  est  pravam  esse   democratiam. 

ArtJficiandum  igitur,  qualiter  abundantia  fiat  diu- 
turna.  Quoniam  aulem  expedit  hoc  etiam  divitibus, 
quae  quidem  a  redditibus  liuut  congregantes  simul 
tota  oportet  distribuere  jiauperibus, 

Maxime  autem  siquis  potest  tantum  congregans 
quautum  ad  fundiculi  acquisitiouem;  si  auteui  non, 
ad  occasionem  negatiationis,    et  agriculturae. 

Et  si  nou  omuibus  possibile.  salteui  secundum  tri- 
bus,  vel  secundum  partem  aliquam  alteram  in  parte 
distribuere.  In  hoc  autem  ad  necessarios  synodos 
divites  iuferre  mercedem,  respuentes  vanas  obla- 
tiones. 

Tali  autem  quodam  modo  Carchedouii  politizautes, 
amicuui  acquisiverunt  populum.  Semper  enim  ali- 
quos  de  populo  emitteutesad  negotia  domus,  faciuut 
divites.  Gratiosorum  autem  et  iutcllectum  habeu- 
tium  insiguium  est,  et  assumentes  pauperes,  occa- 
siones  quidem  dautes,  provocare  ad  operationes. 

Bene  habet  autem  imitari  et  Tarentiuorum  prin- 
cipatuin :  illi  enim  couimuuia  factentes  possessa 
pauperibus  ad  usum,  beuivolam  iustituunt  multitu- 
dinem.  Adhuc  autem  principatus  omnes  duplices 
fecerunt;  hos  quidem  eligibiles.  hos  autem  sortia- 
le»  :  sortiales   quidem   ut   populus  ipsis  parlieipet. 


luild.  Nniii  viil)(o  (liMdlula  t^rnUttr  cil  <|uain  tcni|i*- 
rnln  lit  innduMl'!  viln. 

Kxt  nntcin  lcgiiinlnloilR  rl  ndriiiii  i|iii  inlcin  i|iiaiii< 
dniu  niiii|iiildi(  niii  CKiiHlilnciKlniii  niini  i'|ii'riiii,  iii«|iia 
p<>riiin(xiiiiiii  ii<>i|n)!  iiiiniii  ujtu»  cniii  cnnntiliii.itc, 
iii>i|  iKiliiiH  nl  coiiiiiTvcliir,  \iilcrn.  Nnin  iiiiiiiu  nnt 
iill<'riiiu  IroHvn  <ii<<*  i|iinlcini:niiiiinn  r<'i|iiiiilirn'  rn- 
liiiiiciii  ('nn^iTvuri,  intu  uxl  ilirtlcilc.  ^nn|ir(i|il<<r 
<'\  liit  |irii'('<'|ilin,  i|iiii'  nuprn  nd  Knliitcin  \ici»i<iiii- 
i|nc  rciiinipulilKnruiii  |i<rriiii  iciii  p<'rtiiiciitin  <l<'di- 
iiiiiK,  ilili^<'iilcr  (iporlcl  |in<-«i(liiiiii,  iit  tiitior  ni 
rcHpiildicn,  ( iini|inrnri',  vilaiuiin,  11«  i|iiii-  Inlicfnc- 
tarc  Milciil  ;  ct  lcgiliiiii  (|uiini  ik  riptin  lniii  iinti 
Hcripli'*  fcrciKlii»,  (|uir  ri!i»  iiinxiiiK!  rcliiiHiiniilicii. 
fnliilnrcM  loiiliiifuiil  :  ni'c  id  |iii|iiilari!  0««!  ni4  nli 
giiriiiiii'  c(iiivi'iiiciiH  i!.\iHtiiiinre  ijikkI  iiin.\ini(!  fm  iiit 
iit  civiinH  |Ki|iiili  niit  |iniicoruiu  iiiiperiu  parcal,  «ed 
(|U(iil  iil  diiiliHitiiiK!  |iur<'ul. 

At  dcuingoiti  (|iii  iiiiuc  Hiiiit,  iil  n  po|iiilii  f:rutiniii 
iucniit,  luiiltiiniin  iKiuiiniiii  pnldicntionein  triluiiin- 
liiini  (icciihioiic  triliiiiinliiiiii  uccutduiie  iiioliuiitiir. 
Uiinproplcr  oporlct  co*  (iiiibiis  cordi  rcs|.iililicu  e->l, 
liis  (ilivinin  ire,  et  Ickc  Hnucire  nt  dniunntoriiin  qiin; 
pnlilicunlur  li(iiin.  iioii  populo  n-i\  Hucrih  n'jiKli- 
cciitiir.  Ncc  cuiiii  iniiiiis  lioinincs  ult  iiijnria  et  pec- 
ciilii  dctcrrcliuiitnr.  (|uiiiii  pcrinde  iiiiilctciilur,  el 
tiirliu  popul.iris  iinllo  quicstu  iiroposilo  iiiinus  cu- 
piilc  rcus  dniiiiinliit.  i'riividi'iii)uiii  csl  etinui  ntju- 
dicin  ({lui!  tiiiiit  publicn  i|iiniii  pniicissiinu  siut,  uia- 
xiiiiis  poeiiis  iii  eus  i|ui  fnlsu  alterniii  ni:cii«nve- 
riut,  coii^litiitis  :  iicc  ciiiin  liniiiiles  et  populnre.s 
iioiuiucs,  sed  nobilcs  et  illuslres  viros  i  riuiiunri 
nlquc  iii  judiciiiiii  vocnre  solcnt.  Oportel  nulcm  iil 
civcs  oiiiiies  rcipuliliia'  ^iiit  nuiici,  niit  ccrte  ne  eos, 
lieues  quos  suuiiiia  est  potestas,  hostili  odio  prose- 
(lunutur. 

Sed  quouiam  postremaj  democratia?  homiuiim 
frequeutin  ac  multitudiue  celebrautur.  et  siue  mer- 
cede  coucioues  obire  diflicile  est:  quod  ijuidem,  ulii 
uon  suppetunt  victigalia,  noiiilibus  est  pernicio 
suiii  quum  hoc  ex  collatioue  tributorum  et  publi- 
calione  liouorum  et  judiciis  falsis  lieri  sit  necesse  : 
qu.i'  res  iiiull;is  jaiu  deuiocratias  everlit  :  ubi  igitur 
vectigal'a  nou  suppetuut,  raras  conciones  cogere, 
et  judicia  iiiullis  quideiu  de  rebus.  sed  paucis  die- 
liiis  exerceri  couvenit.  Hoc  enim  prodest,  ul  ne  di- 
viles  suiuptus  extiiuescant.  si  luerces  non  diviti- 
bus,  sed  egeuis  Iriluintur.  Valet  etiam  eo,  ut  cau- 
s.v  uielius  judicentur:  quoniam  divitibus  diutius 
abesse  a  re  sua  familiari  molestum  est  quod  iidem 
paucis  diebus  non  aegre  ferunt. 

Ubi  vero  vectigalia  suppetunt,  vitari  id  debet, 
quod  nunc  demagogi  faciunt,  qui  quod  superest, 
dividuut  populo:  ille  autcm  accipit,  et  rursus  eget 
iisdem.  Est  euim  dolium  pertusum  talis  ad  auxilium 
egentibus  ferendum  comparata  largitio.  Sed  oportet 
euiu  qui  vere  popularis  est,  ne  multitudo  nimium 
egestate  laboret.  providere :  haec  enim  causa  est, 
qiiare  prava  fit  democratia.  Excogitaudum  igiturali- 
quid,  ut  iis  diutius  copia  suppetat.  Qnod  quum  sit 
etiam  locupletibus  ulile.  ea  qua;  ex  vectigalibus 
supersunt.  congerere  et  cougesta  pauperibus  distri- 
buere  conveuit  univcrsa,  pra>sertiui  si  tautum  cogi 
possit,  ut  emendo  agello  sufticial  :  sin  miuus,  quod 
ad  mercatura^agriculturaeve  iustrumentum  et  praesi- 
dium :  et  si  cunctis  nou  liceat.  ut  certe  per  tribus 
aut  alias  civitatis  partes  per  vices  fiat  distributio. 
Atque  interea  locupletes  ad  necessarias  conciones 
habendas  mercedem  conferre  debent,  sumptu  et 
cura  munerum  inauium  liberati.  Hujusmodi  quadam 
ratione  Gathaginienses  rempublicam  administrantes 
populi  benevolentiam  colligunt.  Super  enim  aliquos 
de  plebe  ad  urbes  circumjectas  iregendas)  mittentes 
locupletant. 

Est  autem  hoc  quoque  intelligentium  et  pruden- 
tium  nobilium,  egentibus  iuter  se  distributis.  suppe- 
ditato  instrumento  atque  adjumento  pecuniae.  eos  ad 
opus  et  quaestum  aliquem  excitare.  Est  etiam  ho- 
uestum  Tarentinos  imitari,  qui  possessionum  usu 
cum  egentibus  communicato  multitudinis  beuevo- 
lentiam"  sibi  comparant.  Prffiterea  luasislratuum 
omnium  duo  genera  feceruut,  ut   alii  suffrnaio.   nln 


113 


im)LIT1(:oiu:m. 


sut«m,  ut   politizareut    oieliut.   Eat  autoui 

'I'  ■    ra.  .-!■      *     '  '  ,iii,    |iartieulfB,  lio« 

ttiileui    .  cui    igiliir  uportet 

tl«IUUcrttU4A  lU^lilueie,  cllclum  cet. 


Hurtitiuue  niaadareutur:  sortitione,  ut  plebs  earam 
tiBitl  imrlirepB:  bullittK''':  ']»"  iiieliuB  reitiililica  ad- 
iiiiiiioti  «reliir.  Liret  aulfiii  Ikjc  facere  <;ti«iii  iii  tiodeni 
uiaKi=triilii,  partitioue  ita  fiicla,  ut  alii  ciiiii  torto, 
blii  euUrcigio  olitiiieaut.  (Jiiouiodo  igilur  deiiiocra- 
tiiii  cuuutitueudiii  biut,  expubiluiu  e»t. 


Postquam  Philu!io|ihu4  declaravit  ex  auihus  et 
quoniucio  luilitiieiid.i  eil  o{itiiiia  respufdica  po- 
|iiiljris,  declaiiit  f\  ipiibu»  et  qiioniodo  sunt 
inititueiid»'  alitt*  spi'cies  ip>.ius  deteriores  vt;l 
inor«liiiatiorfS  ;  et  tirca  hoc  duo  facit.  1'iiiiio  e- 
nim  hreviter  tangit  ex  quihiis  et  qiiomodo  ins- 
liluantiir  pra'dictw  species.  Iii  -ft  iiiida  ciiin  di- 
cit,  .<  l  lliiiiuiii  uiitem  etc.  «  limilit  iiica  iilti- 
inain  et  inordinatishinuini.  Iii  piinia  puite  dicit 
quod  ex  pra'dictis  inunitVstuni  ••st,  tjiioiiiodo  ins- 
tituenda  sit  ojitima  ies[iul)iica  popularis,  quan- 
tum  ad  hoiiaiii  ordinatioiitin,  t-t  priniani  seciin- 
dum  iialuraiii.  I^x  iiuo  potest  es>e  nianilVsliim 
quumodo  aliu!  species  ipsius  sint  inslituendu'. 
Si  enim  optima  respnhli.a  popiilaris  ex  rpuititu- 
dine  oplinia  iiislilufnda  est,  et  «^fcuiidiini  orili- 
nalionem  optiniam  sihi  coiivi-nifiilem,  ciiiu  alia- 
deliciant  ah  ipsa,  qua-dum  iiiinus  et  qua-dam 
plus,  manilestum  est  quod  oportet  tiansgre- 
diendo  et  a  hoiia  nuilliliidine  deteriorc m  acci- 
pifndo  multitudinfni  ft  a  recta  ordinatione  jier- 
iiiillendo    niajorem    inordiiiationem     sfcundum 

tilus  et  miniis,  ita  quod  minus  inordinata  respu- 
ilica  popiilaris  post  priiiiam  sit  fx  niullitiidine 
minus  inordinata  et  mafris  iiiordinata,  fx  magis 
inordinata  ;  et  maxime  inordinata,  |iiita  ultinia, 
ex  maxime  iuurdinata  :  sic  enim  ditlerunt  spe- 
cies  status  popularissecundum  quod  appaiuit  in 
quarto  hujus. 

Deinde  curn  dicit »  ultimaiu  autem  » 
Insistit  circa  ultimam.  Et  priiiio  tangit  qnod 
non  est  bene  mansiva  de  se.  Secundo  cum  di- 
cit,  n  Ad  lirmandum  autcm  etc.  »  Declaiat  ex 
qitibus  maxime  conlingit  cam  tirmare.  In  prima 
dicit  qitod  ultima  species  popnlaris  status  non 
potest  benesuslineri  a  tota  civitale,  puta  a  di- 
vilihus  et  pauperibus  nobilibus  et  ignobilibus, 
nisi  sit  bene  ordinata  legibus  et  consueludinibus 
convenienfibus  ei.  Et  ratio  hujus  est,  quia  in 
liac  republica  popuiari  tota  multitudo,  qua^cum- 
que  sit,  in  civitale  princijiatiir,  siciit  aliquis  u- 
nus.  et  secundurn  quod  ei  %idetur.  Nunc  aiitem 
liujusmodi  multitudo  quantum  ad  majorem  sui 
partein  imprudens  esl  et  inordinata  et  in  operi- 
bus  suis  sequilur  impetum  magis  quam  ratio- 
nem  :  propter  quod  opprimunt  majores  et  cor- 
riimpunt  judicia,  ex  quo  contingit  corruptio  rei- 
publicae.  Qua'  autem  sunt  qua?  possunt  corrum- 
I»ere  hanc  rempublicam  et  etiam  alias  respubli- 
cas  in  universali  etin  particulari  dicta  suntprius 
pro  majori  parte  fere.  Dicit  antem  «  fere,  »  quia 
possunt  essejaliqua,  quee  juius  non  tangeban- 
tur. 

Deinde  cum  dicit  «  ad  firmandum  « 
Ostendit  per  quae  contingit  tirmare  hujusmodi 
rempublicam.  Et  dividitur  in  partes  duas.  Quo- 
niam  primo  docet  jier  qucp  contingit  eam  tirma- 
re  intendendo  ipsam.  Socundo  cum  dicit,  «  Est 
autem  opus.  »  Por  quse  contingit  eam  tirmaiu 
remittendo.  Circa  primum  ponit  quatuor  obser- 
vanda  per  qua?  contingit  eam  tirmare  intenden- 
do.  Et  secundum  ponit  cum  dicit,  «  Adhuc  au- 
tem  et  talia.  »  Tertium  cum  dicit,  «  Adhuc  au- 
tem  tvrannica.  »  Quartum  cnm  dicit,  »  Et  vivere 


ut  quis  vult  etc.  »  Circa  prinium  nonit  primo 
docunifiituni  iliiid.  Secundo  ciiin  ilicit,  «  Con- 
suf vf luiit  qiiidfin  igitiir  etc  »  tiocfl  ijisuin  ino- 
derari.  In  juinia  dicit  ijuod  jirincipfs  in  hac  re- 
(luhlica  jiojiiilati  ad  facifinluin  lain  lirinioifm 
et  ud  facienduiii  iniillitudiiifm  jiojiiilarfin  valdo 
Iiotfiitfiii,  i Diisufvfiunt  adjuiigfrt?  iiliitinios  ex- 
traueos,  et  alitjuuiido  aliiiuos  tiui  noii  .'-unt  legi- 
tinii  cives,  sed  sjutrii  qui  sunt  ex  alterutro  cive 
jiatre  vel  matre  :  hoc  eniin  conveniens  est  Luic 
ffiliuhlica*  ;  phtribits  eniiti  adjunctis  ifijMiblica! 
foi  lior  est  inultitiido,  foitior  uuteiii  fxisteii'^  ina- 
gis  jiotfst  rfjirimere  excessus  divitunt  et  volen- 
tium  tyrannizare. 

Dfinde  cum  dicit«  consueveritnt  quidem  » 
Dt!clarat  tjualiler  modfrandiini  fsl  islttd  do- 
cumentuin,  (juia  non  quociiiiiqiif  modo  ohscr- 
vatum  cxjifdit  :  dicens  qiiod  ductores  poiiiili 
consueverunt  facere  sicut  dictum  est  :  hoc  ta- 
nifn  aliqualiler  exjiedit,  aliqiialiter  autem  non  ; 
qiiamdiii  t^nirn  potestas  divitiiin  et  nohiliuni  ft 
iiifdiontm  inter  divites  et  jiauperes  excedit  po- 
testalein  ijisius  multiludinis,  exjiedit  adjungere 
extraneos  usqueijito  potentia  multitiidinis  fxce- 
dat  ;  st;d  ultra  hoc  nolahiiiter  adjungere  tiiiam- 
liliitimos,  non  simpliciter  exjiedit,  luojiter  dno. 
Primo,  quia  si  nntnerus  advenarumexcedatmul- 
tum,  accidit  renipuhlicam  magis  inordinatam 
esse,  quia  extraufi  adjttncti,  aut  imjtrndentes 
sunt  et  sine  virtute,  ut  in  pluribtts,  aut  non  as- 
.suefacti  in  ordine  reipublica;  ;  et  ideo  ijisis  habi- 
tis  additur  quidem  ad  potentiam  et  ad  indiscre- 
tionem.  Excessus  autem  potentia;  sine  discre- 
tione  renipuhlicain  corrunipit.  Secundo,  qitia 
cum  multi  extranei  adjunguntur,  turbantur  no- 
biles,  et  insignes,  et  magis  graviler  sustinenl 
rempublicam,  propter  hoc  quod  deteriores  ipsis 
assumuntur  ad  dominium  reipublicaj.  Et  heec 
fuit  causa  seditionis  factai  in  republica  Cyre- 
nensium,  scilicet  notabilis  multitudo  assumpto- 
rum  ad  rempublicam  :  si  enim  pauci  adjuncti 
fuissent,  non  essent  ita  notabiles,  nec  ita  cura- 
rent.  Parvum  enim  malum  nfgligitur,  quia  il- 
lud  quod  est  parvum  rcpiitatur  quasi  nihil.  quia 
proprium  inest  ei,  aut  quiaomnino  non  cognos- 
citur  ;  magnum  autem  magis  est  manifestiun, 
propter  quod  raagis  curatur. 

Deinde  cum  dicit  «  adhuc  autem  » 
Ponit  secundum  documentum  ;  dicens  quod 
pra'ter  haec  instituta  vel  statuta,  quee  Clisthenes 
instituit  Atheniensibus  ad  agendum  vel  fortiti- 
candum  slatum  populareni  iji>orum,  sunt  con- 
venientia  ad  firmandum  pra^dictam  rempubli- 
cam  similiter  et  illa  quae  instituerunt  popularis 
reipnblicae  conditores  circa  Cyrenem.  Unum 
quidem  eorum  cst  quod  aliqua^  tribus  de  novo 
facienda;  sunl  in  civitate  jier  aliquorum  ejusdem 
generis  leceptionem,  et  inexistentes  augmen- 
tandse  sunt  per  conjugia.  Secundum  vero  quod 
fraternitates  et  societates  circa  aliqua  particula- 
lia  et  propria  plures  existentes  rcducenda^  sunt 
in  paucas  et  communes  magis,  ita  ut  sinl  pau- 
ciores  secundum  numerum  societates,  plurium 
autem  hominum  :  et  sic  omnia  sunt  excogitanda, 


I.IIIKU     V 


4<:i 


ill  iitiiiir'>  ad  iiivii'i'iii  III  <  ivil,il>'  iiit  |ntriiiiH(i 
\(<i  sfciniiliiiii  liiliU's  iiiiihI   lil  \u[-  n(ii|iiKi  I,  vi'l 

por  >»ll(l.lllllllf!*,  l|llliil   lll,   \«"l   |n  T  (•(lincrn.llKillCt, 

vol  (■()iif{rcKati(iU(*'i  (iMiuiuiuc-^  :  ^ic  ciiiiii  iiia^iH 
utl  iiivicciii  criiiil  iiiiili  |ii'r  ililcclidiiciii,  ol  |icr 
c<iii->c(iiii'iM  riiiiiiiroA  i|iiiii  oiiiiiis  virliii  coiijiiik'- 
lil  lorlKir  c-^l  NCipMl  (livi  ;i.  r;iiiii'ii  liix'  I.icicikIo 
oliscrvaiultiiii  c-.l  (|U(iil  cinlciii  lc^^c-i  ct  c(iii^iii'lii- 
(liiics  oliscrvciiliir  uiiiic  cl  |ii  iiis.  Si  ciiiiii  iiiiilii- 
tis  Iriluiluis  ot  Hod.ilitaliluis  iiiiitarciitiir  lc^cs 
«H  C(iiiMK'tii<liucs  iii  rc|iulili('a  iii^tiliiciiilic  siinl 
sccuikIiiiii  (irdiiiciii  nd  i  i'iu|iiililii'iiiii,  mciiI  dicc- 
li.ilur  priiH  iii  tortio  liliro. 

Dciiidc  niiu  dicit  •  adliiic  aulciii  » 

Poiiil  tcrtiiiiii ;  dicciis  ({iiod  ctiiii  liis  stattiln 
Ivrauuoriiiu  vidciilui'  cssc  iitilia  ad  slatiiiii  jio- 
|iiil.irciu  luijiisiiiodi;  (iiii.i  istc  stattis  csl  siciil 
(|tiicdam  lyiaiiiiis,  sicul  liccnlia  sKrvonmi,  lioc 
csl  priiicipalus  siipcr  scrvos,  siinililcr  priiicipa- 
Itis  supcr  miiliorcs  ol  stipcr  piioros,  corain  (pii- 
biis  compctal  actio,  sorvis  coutr.i  doiuiuos  cl 
uiulierihus  conlra  viros  ol  ptioris  coulr.i  p.ircii- 
t03  :  ista  enim  instittitint  tyranni,  ut  pcr  lioc 
mapis  hahoanl  hcucvolciitiain  pticrorum,  inulio- 
rtiin  ct  scrvoium  (itiu>  siinl  m.i|^iia  pars  civila- 
lis  :  el  por  oamilcm  ralioncin  hoc  oxpodions  o^l 
in  proMlicla  poptilari  rc[itiLilica.  Sod  inlcllij^^oii- 
dum,  quod  lioc  utile  est  usquo  ad  uliquid,  non 
atitom  qtiantum  ad  omuia  :  institucro  oiiim 
l^rincipatits  pricdictos  coram  quihus  compot.it. 
nclio  muliorihus,  sorvis  ol  ptioris,  quantum  ad 
oiimia  quic  possouL  proponoro  conlra  viros,  do- 
ininos  et  parcntos  iiicoavouieus  est,  et  dividorc 
civilatom.  Tamon  instituore  aliquos  principatus 
coram  qtiihtis  compotat  actio  conlra  pra>dictos, 
tainoii  (|iiantti»u  ad  pauca  ot  mai;;na,  nou  ost  in- 
couvonions  in  ista  ropuhlica,  qtiumvis  simplicitor 
iuconveniens  sit  et  malum. 

Doindo  cum  dicit  ><   et  vivcre  » 

Ponit  quartum;  dicens  qnod  adluic  ad  tir- 
mandum  statum  popularom  t.ilem  utile  est,  quod 
principanles  in  oa  dissimnlont  vivere  subdito- 
rum,  ut  volunt,  non  puuiondo  inalas  actiones 
omnes  voluntarias  :  hoc  euim  multuin  auxilia- 
tur  tali  reipuhiicie  :  (|uia  inultis  dolectabilius 
est  inordinate  vivere  quam  tomperate  et  secun- 
dum  virtutem.  Uomines  enim  ut  in  pluribus  a 
raiione  recta  deticiunt.  Ad  defectionem  autom 
ralionis  seiiuitur  vivere  praHer  rationem  et  ordi- 
noin.  Pauci  autom  sequuntur  rationom  rectam ; 
et  ideo  pauci  temperate  assuescunt  vivere,  mnlti 
aulem  inordiuate;  et  ideo  deloctahilius  est  plu- 
ribus  inordinale  vivere,  quia  mas;is  assuescunt ; 
et  ideo  mapis  diligunt  rompuhlicam  in  qua  per- 
mittuntur  in  delectationibus  vivere.  Et  est  no- 
tandum  quod  non  dicit  Philosophus  qtiod  proe- 
cipiendum  sit  in  ista  repuhlica,  quantumcumque 
sit  male  ordinata,  vivere  nt  quis  voluerit,  nec 
etiam  permittendum  cum  scitum  fuerit;  sed  dis- 
simulandum  quod  miiius  est.  In  nuUa  enim  so- 
cietate  hominuai  si  debet  manere,prti?cipieadum 
est  hoc,  nec  permittendum  usqnequaque  et  pas- 
sim,  sed  dissimulandum  quandoque  propter 
qualitatem  personaj  vel  alicujus  altorius  cir- 
cumstantiarum;  et  ideo  rationabiliter  dixit  Coiu- 
mentator  super  sexto  Ethicorum,  illuni  non  esse 
verum  legislatorem,  sed  corruptorem  magis,  qui 
talos  deloctationes  sequendas  lege  statuit  vel 
permisit  passim,  sicut  fecit  Machometus  :  prop- 
iter  quod  in  hrevi  tempore  adhaeserunt  legi 
ipsius  multi,  quia  delectabilius  fuit  eis  vivere 
inordinate  quani  secundum  ordinem. 


nciudi*  ciitii  dirit  u  cnt  iiulciii  • 

hocctcx  i|iiiliiis  lli  iiiiiiidii  cHt  pnr  r(*ini«»ioii«iii 
iiiaKi!«;  ol  circii  lioi'  priiiio  t.iiiKit  prifi-tiiiiicii 
ti.iiii  tiujllit  VIII'  iid  |irii-ci'dciilciii.  Sccutiilo  cuiii 
ilicit,  t  (Jiii  nutoin  (lciii,i),(o^i  »  poiiit  ducuuicii 
tii.  Iii  |irima  dii  it  (|iio<l  iui  lcKidatoroiii,  ct  .nl 
coH  ipii  voluiil  pciiii.iii('r(!  rciiipiihlicaiii  i  t.iiu 
tiilciii  ipi.ilcm,  pirliiicl  iioii  iiiiilliiiii  Ijilioriiri' 
in-titiicii<lo  m.iKiiiiiii  ii|iiiH,  iii<i|iin  Holiiii),  idi*rt 
iiuiltiiiii  iiitciidoiKlo  caiii,  Hi!(l  iiiii^i!!  pi!r(itiot  a  I 
cos  lahor.irc,  iil  Niilvctur  pluiiiiio  ti<iiipiu'o 
iion  ciiiiii  iliillcili!  (<sl  rctiipuhlicatn  i|ualilci 
ciiin^pic  ordinulaui  pcrmaticre  piiiiiit  tcinport', 
uno  vcl  paiicis  diclius;  scd  diUii-illitiuiiii  ('st 
ip-«iim  miitior»  iiuillu  tctnpuru;  et  idco  oporlcl 
rcdiK-crc  iid  mcmoriaiii,  i|iiii'  siitit  sdlviinliii  ct 
coriiimpi-ntui  rcspulili<-as,  de  qiiihiis  coii-^idcra- 
tiiiii  i!sl  iii  ({uinto,  ot  por  ca  tciitan;  qiiomodo 
sahcliir  rcspublica,  fiij,'icntcs  na  qua'  corruni- 
|uint  i|)Hatn,  cl  instruculcs  lcgcs,  ct  consuctudi- 
iics  iKiii  scriplas,  in  i|uihiis  comprcliciidiiiitiir 
illa,  ipi.c  salvoiit  camdcui.  Kl  tioii  <lci,cl  alii|tii-> 
crcdcro,  ([uod  illtid  statutiim  sit  iiiugis  pupii 
laro,  vcl  paucortiin  potcntiii',  (|uud  iiiuKis  fucil 
civitatcm  poiml.irilcr  vivcrc,  vel  sccundum  st.i- 
tiiiu  piiicorum;  sod  illa  ([u«'  f.inuiit  eam  pcr- 
mancro  pliirimo  lcui|ioro ;  sicut  Pliilosophus 
scripsit  priusin  ((uiiito;  ubi  dixit  :  multaeoruni, 
qtia>  vidontur  popularia,  .solvtint  poptilares  sta- 
tus.  ot  pauconim.  Si  if;itur  illa  expoditiora  sunt 
por  qiiai  magis  contingit  salvari  statum  popula- 
rein  ;  talia  aulem  sunl  remitlentia  vel  quiii  at- 
teadtintur  secundum  romissioneni. 

Deinde  cum  dicit  i  qui  autem  • 

Ponit  documenta  qua^  attendtintur  peaes  re- 
missionem  ipsius.  Lt  circa  hoc  primo  ponit 
documentum  siimptum  ex  distributione  commu- 
nitim  acccptorum  ex  condemnatione.  Secundo 
cum  dicit,  «  Adluic  autem  oas  »  ponit  docu- 
mentuiM  aiiud  sumptum  cx  his  qua^  sunt  atten- 
denda  circa  publicas  vindictas.  Tertio  cum  dicil, 
«  Quoniam  auleui  ultimae  etc.  »  ponit  alia,  quic 
accipiuntur  ex  his,  quaj  circa  congregationes  et 
judicia  suut  servauda.  In  prima  dicit  quod  illi 
suut  diictores  populi  qui  intenduntur  habere 
gratiam  ipsius,  multa  instituunt  in  statu  popu- 
lari,  facieudo  in  judiciis  ad  utilitatem  paupernm 
apparenlem,  et  damuum  divitum  :  puta  quod  illu 
qtia?.  obveniunt  ex  condcmnatione  aliquoruin 
distribuanlur  multitudini  pauperum  :  propter 
quod  contiugit  multitudinem  male  quaudoque 
.sententiare  propter  dilectionein  pecunia?;  et  iiieo 
oportet  illum,qui  habet  cordi  salvationem  popu- 
laris  status,  ohviando  contrarium  intendere,  et 
ordinare  lege  vel  statuto,  quod  nihil  eorum  quaj 
contiscantur  ex  bonis  condemnatorum,  distri- 
buatur  multitudini,  sed  dedicetur  Deo,  et  tiat 
sacrum.  Ex  hoc  euim  continget  quodinjusta  vo- 
lentes  agere,  non  minus  dubitahunt,  quam  si 
deherunt  distrihui  multitudini  :  «qualia  enim 
amittent  modo  utroque  ;  et  iterum  multitudu 
minus  corrumpet  judicia  et  sententias  circa  eu 
circa  quse  judicatura  est,  non  sperans  inde  lu- 
crum  aliquod  accipere. 

Deinde  cum  dicit  «  adhuc  autem  » 

Ponit  documentum  quod  sumitur  ex  his  qua? 
observanda  suut  circa  publicas  vindictas.  Cii-ca 
quod  est  intelligendum  qtiod  cum  poenae  quan- 
titas  debeat  respond^re  quantitati  delicti  secuu- 
dum  legem  justitise,  delictorum  autem  qua?- 
dam  sunt  occulta,  quaedam  autem  manifesta  et 
publica,  oportet  pcenam  aliquando  esse  occul- 


iii 


roLmcomM 


laiu,  aiii|u<tiulo  auteiit  uianifestaiu;  luTulturuiii 
Kcilicrt  uceultaiii,  fi  iiutjlicii  iiiii  |iiililic.iiii.  ilu- 
Oiiiiei  auti  (11  ii  iliiiitlltei'  iiiii^i-^  vciciiliir  pii- 
bhcain.    I  l  itutein    i|uaitdui|ue,   i|uud    iii 

stdtu  ()u|iiiiiii  iiiultituiJu  |)rij  uiuiuri  et  uecultu 
delu  tu  iinliii  il  |iul)licaiii  pii-iiaiii,  c  Y  i|iiu  euiitin^it 
iniiiiicilid^)  tifii  luter  eiset,  et  ([Uud  [iri)littict 
Flillu:iuL)liui>  111  ttuc  ducuiiicittu,  dicfiiii  i|uud  ex- 
pedlt  ad  Kdivdliuiieiii  i'ei|)ul)licif  viiidields  edveiv, 
|iut<i   tusti^iilitiiieiii  ct   c  III   a  reputiliiii; 

vcl    ad  uiiiiii'>  v.iMe    pai.  ic,    {iriiliiiiciiilu 

e<H  i|iii  tdles  faciuut  vel  !>eril)Uiit  liiiiuru  iiia;;iii 
daiiiiii  :  talcs  ciuiu  viiidictas  |)ut)lieas  iiiaKi'> 
disueveruiit  iiuitiilare^i  iudicere  contra  iiisi^iies 
tiiiaiii  ciiiitia  pojiiiiares  ;  iiiupti-r  i|iiud  pciiriili)- 
siures  siiiit.  l  iidi^  dicit  IMiilu-tuiiliui  )|iiia  siiiit 
priiici|iia  iiia(;iiie  dis^eiisiuuis  :  quia  sceiiiiduiii 
Pltilusupliiiiii  in  qiiintuliujus,  tutaliter  iii>i^iiiuiii 
dii^ensiunes  cuiisumere  iaeiunt  ct  tulaiii  civi- 
tateiii  :  et  priiis,  dixeiat  dc  dissHiisione  dnnii- 
noriiin  luijuen-',  quud  opurtet  suhditu'>  vcrcri,  et 
diii^ulvcre  [irifsidiu,  et  putentum  disscnsiones; 
espedit  eiiiiii  iii  reputiliea  civcs  umnes,  si  possi- 
bile  e<>t,  hcniVDlus  essc ;  si  aiitcni  iioii  cst  [lussi- 
bilc,  ad  iiiiiius  c  iM-rc  i|iiiiil  iiiiiniiiani  sint  advcr- 
sarii  illis  ([iii  dcbcnt  dununari  subditis.  {•'accre 
autem  talcs  pubiicas  vindietas  niultasiirincipiunt 
est  malivolentitf,  et  idco  vitanila'  siint. 

Deindc  cuni  dicit  a  ^u miani  aud-in  » 

l^uiiit  di  ciinienta  sunipla  ex  liis  quu!  accidnnt 
circa  cunmegaliuncs  et  judici.n.  Kt  circa  liuc 
priino  faeit  quud  dictum  est.  Secundo  cum  dicit, 
«  Tali  autcin  quodam  mudo  etc  •  Inducit 
exempla  ad  manifestalioncm  qiionimdarn  dic- 
toruni.  Circa  priiiium  dcclarat  primo  qualiter  se 
habendum  est  quantum  ad  congref^ationem  et 
judicia,  ubi  non  existiint  redditus.  Sccundo  cum 
dicit,  «  L'bi  autcm  siint  rcdditus,  nonfacere  etc.  » 
Qualitcr  se  habcndum  cst  ubiexistunt.  In  prim.i 
partc  ipse  dieit  quod  ullima  species  popularis 
status,  dequa  nuncest  sermo,  cst  iniiltorum  ho- 
miniim,  quoniam  ipsi  omncs  conini  ;nicaiit,  ct 
difticile  est  onines  con^icgari  sinc  incrccde  : 
miiltos  enim  ct  pauperes  congrcgari  sine  mcrccde 
difticile  est  :  mercedem  aulem  dare  omnibus, 
ubi  rcdditiis  non  sunt,  non  potcst  csse  sine  prse- 
judicio  divitum.  Necesse  est  cnim  mcrcedem  tri- 
buere  ex  his  quic  inferuntur  ab  illis,  vel  qu.T  ac- 
cipiuntur  al)  cis  depauperando  eos,  ct  cx  lioc 
fuint  malajudicia  malorum  :  propter  quae  des- 
tructae  sunt  multae  respublic£E  popularcs  :  unde 
oportet  in  populari  statu,  in  quo  non  sunt  rcd- 
ditus  communes,  quam  paucissimas,  et  tantum 
necessarias  faccre  congregationcs,  ctjudicia  ficri 
quidem  ex  inultis,  sed  paucis  dicbus  Et  istiid 
quidem  expedil  propter  duo  :  si  euim  liunt 
paucse  congregationes,  pauciora  expendentur  in 
ipsis,  et  divites  non  timebunt  paucas  expensas, 
quamvis  ipsi  non  accipiant,  sed  pauperes  tantum. 
Secundo  quia  multo  meiius  si  conveniant  mulli 
et  insignes  et  paui^eres,  jurlicabunt  secundum 
legem  justiliae.  Plurcs  autem  poterunt  convenire 
si  paucee  liant  congregationes  et  pauca  judicia  : 
divites  enim  ubi  non  lucrentur,  nec  honorem 
reportant,  noliint  dimittere  proprias  multis  die- 
bus  vel  saepe ;  pauco  autem  tempore  magis  sus- 
tinent. 

Deinde  cum  dicit  «  ubi  autem  » 

Declarat  quomodo  se  habendum  est,  ubi  red- 
ditus  existunt:  Et  primo  quid  cavendum  est.  Se- 
cundo  cum  dicit,  «  Sed  oportet  eum,  »  qiiid  sit 
observanduma    In   prima    dicit  quod    in   statu 


(lopulari,  ubi  redditusHunt,  cavcndum  est  ne  iiat 
illud  ({uudduetures  pupuli  vcl  prociiratorcs  iit  ea 
euiisucveruiit  faeeie.  Illa  eiiiiii  (juu^  ui)Veiiiunt 
divcritiii  tcm[ioribus,  eum  uiivcnennt,  dislribuunt 
lliultitudiiii  pcr  pailcs;  cl  ipsi  sic  acei[ticiitcs  dc 
(acili  cuii->umuiit,  ct  stdtiiii  iiidigcnt  :  iiuc  ciiim 
talc  auxiliuiit  cht  iatij,  sieiit  la^eita  [icrfuratu 
paiipcribus  :  qiiiiliiiiid  eniiit  paulatim  iiiiiiiiltilur 
ex  uiid  [idrtc,  clliiiiilitiir  ex  aliii,  nuiic  uiii[uam 
iioe  moilu  euiiliiigit  ediit  rc|ilcii. 

ItciiiilH  ciiiii  iliiit  «  scd  o|iorlct  « 

TaiiKil  (|iiiil  est  obscrvaiiduin  magi».  Kt  [iriiiio 
facit  boc.  Sceiiudo  taiiKit  vias  peripias  contiiigit 
dcvenire  ad  illud,  ciiiii  duit,  u  .Vrliliciandiiin 
igilur  ctc.  ')  lii  pi  iiiia  dicit  (luod  it.i  (licluni  est 
(|iiod  iiDii  Diiortct  fuccre  sicut  duclorcs  populi 
faciunt;  »cd  oportet,  ciim  quis  hiibct  curam  po- 
piilaris  st.ilus,  providcre  ouaiitcr  multitiido  po- 
pularis  paiipciuiii  aliiinilct,  vel  noii  cgeat  : 
cgcslas  cniiii  ipsius  f.icit  caiii  essc  piiivam  :  dif- 
lieile  cst  ciiiiii  iitdigcntcm  cxistentcm  opcrari 
iiene,  sicut  dicitur  [iriiiio  Etliicorum;  id  idco  la- 
borandum  cst  miillum,  iiuaiiter  siiit  abundantcs 
ci.ntiiiuc. 

Dciiiiie  cum  dicit  «  artiliciandum  igitur  » 

Tangit  vias  aliiiuas  pcr  (luas  coiiliiigit  cos 
lieri  divites  :  et  divitur  secundum  trcs  vias  quiis 
t.iiigit  :  ct  incipit  scciinda  p.iis,  ibi,  «  .Maxime 
aiilciii  ctc.  »  Tcrtia,  ibi,  «  Kl  si  non  omiiibus  » 
ct  cetera  In  prima  dicit  qiiod  expcdiens  est  ad 
vitanuum  indigcntiam  in  statii  populari,  congre- 
gare  in  aliipia  (luanlitatc  nolabili  ea  qiia;  oiive- 
niiint  cx  rcdditibus  commiinibiis  ;  ct  tiinc  simul 
paupcribusdistribucrescciindum  aliquas  magnas 
piirtcs  simul,  ut  unusquisque  de  multitudine,  si 
potcst  lieri,  tantum  accipiat  simul,  quod  possit 
sibi  acquirerc  fundiculum  aliquem,  lioc  est  par- 
vam  mensuram  terru.'  cx  qiia  iiltcrius  lucrari 
possit  :  boc  enim  ex[)cdit  divitibus,  qiiia  non 
gravantnr  per  iioc;  et  etiam  paupcribus  magis 
qiiam  si  secundiim  parvas  partcs  et  sirpe  recipe- 
rcnt  :  quod  nunc  observant  ductorcs  populi  sc- 
cundiim  quod  dictum  est  prius. 

Deinde  cum  dicit  «  m.ixime  autcm  » 

Ponit  secundam;  dicens  qiiod  si  hoc  non  po- 
test  iieri  commode,  saltem  dandfc  sunt  eis  o(ca- 
siones  induccntes  eos  ad  nef'oliationes  el  agri- 
culturam,  ut  sic  ex  utroquc  ditentur. 

Deinde  cum  dicit  «  el  si  non  » 

Ponit  tcrtiam;  dicens  quod  si  non  est  possi- 
bile  singulis  divitibus  aliqnid  inferre  ad  distri- 
buenduni  pauperibus,  siillcm  cxpedit  ipsos  im- 
miltcre  aliqiiam  qiiantitatem  pccunia^,  vel  se- 
cundum  tribus  vel  secundum  fraternitates,  vel 
secundum  aliquam  aliani  talem  collcctionem, 
ad  distribuendum  paupcribus  in  congregatio- 
nibus  necessariis.  Et  ut  liberius  ha;c  faciant, 
toUenda?  sunt  expensae  supervacuai,  quas  solent 
facere  divites;  puta  expensee  conviviorum,  et 
oblationum  vanarura. 

Deinde  cum  dii  it  «  tali  autem  » 

Manifestat  per  excmplum  praedicta.  Et  primo 
per  exemplum  Carthagincnsium.  Secundo  cum 
dicit,  «  Benc  autem  habet  etc.  d  per  exemplum 
Tarentinorum.  In  prima  parte  dicit  quod  Car- 
thaginenses  bene  politizantes  acquisiveriint  ami- 
citiam  populi  sccundum  modum  praedictum  : 
seraper  enim  insignes  et  divitcs  accipiebant  ali- 
quos  de  p;mperibu5  destinantes  eos  ad  negotia 
domuum  siianim  procuranda,  et  mercedem  dan- 
tes  facicbant  eos  divites.  Iteriim  insignes  magis 
gratiosi,  et  magis  secundum  intellectum  agentcs, 


I.lltl.ll   VI. 


n.. 


iM  iiiiifli.uil  |iiiii|ion'<,  tlaiiti'4  i'ii  111  iMiiiiiii'i  iili 
(|li:H,  |)i'i'  i|ili|H  |i|'iiviii'altillitlll' inl  (i|n>i'.(tiiilli"<,  ('\ 
(iniliiis  ilil.iliaiitiii'. 

Dciiiilc  (Uiii  ili''il  <t  lii*iii>  lialicl  '• 

Pdiiil  '^i-ciiiiiliiin  i'xciii|>liiiu ',  (lic(MM  (|iiiiil  ad- 
luii'  i'X|)cilil  ail  salvaiiiliiiii  hIkIihii  |iii|iuI.ii'i'IU 
iiiiil.iii  r.iiciiliiiiis.  Piiiii  i|i.iiil<' >  ciiiiii  iiilcr  ciM 
(li\  itiv'*  oiislciilcH  jiiiiiiiita  (<t  riiu  tiiiu  jKiHHCH^^io- 
ntiiii  Huaruiu  faiicliaiil  coiiiiiiiiuciu  iiiullitudiiii 
(liiiiiiiiiiiu  ictiticiilcs  |i(M' iicliiiii  liltcialilaliH ;  il 
sciiiiuliiiii  liiii'  1'ci'criiiil  tiiiilliliiiliiiciii  [1  iii|ii'riiiu 
Itciiivdiaiii  !<ilii.   Ilcruiii    (iiiiiics   |ii'iU('i|ialu->    (tii 


|ili(  flii  illstitiicli.inl  ,  ultciif»  m-M^M.ili)'*  |i<r  clci'- 
iiitiiiiA,  allcrnH  aulciii  |ii<r  MU'tiMii.  l'<-r  lorlciii 
i|iiiili'iii  alii|iiii'<,  iit  |iiiii|ii<n'«  |iai'(i('i|)ariMil  ,  |i«'r 
i)li'i  lnuKMU  .iiitciu  ill  iihIkiici  (kmhciiI  arri|MTi! 
i|ui  tucliiM  ri'Kitriiiil  rciii|iiililiniiii.  Cuiitin^ct 
iiiilciii  Ikh!  faccru  ct  ili;  ilivcr^iH  |iriiii'i|iatitiiM 
iiiiiiiu  a('i'i|tci'c  <turln  ,  rclii|iiiiiii  )|ccIk>iii>  ;  pt 
cliaiM  iii  cii  l(<iii,  iiiiuiii  |ii  i(i('i|tatiiiu  ^^ic,  iiliiitii 
aiilciii  illu  iiiit>lit.  I']ttiiiii'.  i'C('a|iitiil.il  (licciiH  i|iioi| 
i|ii(iiii(>(l(i  ii|iiirli<l  iiiHtituorc  ntntuiii  piipularfiii, 
ct  cx  (|iiiliiiH  ct  qii.ilitcr  llriiiarc  luatiino  iii- 
tiriuiiiii  iin  .1  illa'4,  iliiluiii  c^-t. 


\m:\'U)  VI. 

l*(iHcurHni  stdtits  inhnini/iislraliotiPin  conlinrl. 


ANTHJI'A. 

Koro  (lutcin  ct  circn  olignrchin!»,  (iiioiiuxlo  oiHtrlcl 
iiiniiifcsliiin  cx  iis  :  c.\  (onlniriis  cniiii  iiiinni(|iiaiii- 
(ino  oli>{;u'i'liinin  oporlel  colligerc,  uil  coutrnriniu  dc- 
niocrnliain. 

llciMitnnlcin  hciu^  lcinpcralnin  iinidcin  innximc  oli- 
jfnrcliinrnni,  cl  priinnin,  lucc  niilcin  c.sl  i|na'  iiropin- 
(pia  vocnta'  polilia',  (ina  oportcl,  lionornl>ililnUv-i  di- 
videro,  lins  iiniileni  niinores,  lias  niileni  innjores  fa- 
cieules.  Minorcs  iiniileiii  n  iiiiilms  pnrliciiintnint  ne- 
eessnriis  priiicii>ntilin^.  Mnjores  niileni  n  iniilnis 
liriiicipnliiirilin;;,  lialtcntiiine  luMioral>ilitntein  licere 
pnrtieipnre  polilin.  laniain  popnli  innltitiuliiieni  in- 
Iroilneentes  per  honoralnlilntcin  ciiiii  iinn  vnlentiores 
ernnt  iis  (pii  uoii  pnrticipnnt.  Seinper  auletu  oportet 
nssimiere  ex  ineliori  populo  conuiniiiicniiles. 

Siiuiliter  autoiu  et  couseiinentem  oligarchiam  iu- 
leudeutes  oportel  {tannn  inslituere. 

Oppositui  nltiniiB  deuiocratia^  ei  (^na?  maxinie  po- 
testntiva  et  maxime  tyraunica  oligarchianiui,  qnnudo 
(|uidein  pessiina,  lanlo  uni|)liori  canlela  opns  esl. 

Siciit  euim  corpora,  (pue  bene  disponnulnr  nd  sa- 
nit;\tem  et  uaves  ipnv  beue  se  habeut  nautis  ad  na- 
vigntioueui,  snstinent  phira  peccata  ut  uon  corrum- 
pautnr  propler  ipsa,  quie  aulem  a'grotautia  se  hahent 
corpornm  el  uavinm  resolutte  et  uantas  pravos  sor- 
tiUv,  ueque  prava  possuut  ferre  peccata ;  ita  et  poli- 
tiarnm  pessim;»  plnriina  iudigeut  cantela. 

Democratias  tinideiu  igilur  totaliler  uuiltitndo  ho- 
miuum  snlvat;  h;vc  euim  oppouitur  ad  justnm  id, 
quod  secuudum  iliguitatem ;  oligarehinm  anlem  pa- 
tam  quod  e  coutrnrio  a  boua  ordiuatioue  oportet 
sortiri  salvatiouem. 

Quoniam  autem  quatuor  quidem  suut  maxiuie  par- 
tes  mnUitudiuis,  agricuUiva,  bauausa,  forensis,  mer- 
ceuaria,  qnatuor  antem  qiia)  opportuua  ad  belluin, 
eqiiestre,  armativum,  uuiiniu,  uanticum  :  ubi  enim 
accidit  regionem  eqnitahilem  esse,  hic  quidem  beue 
Hpte  habet  institueie  oligarchiam  fortem,  salus  euim 
hahitaulihus  per  hanc  poteuliam  est,  nulriturae  au- 
tem  equorum  magnas  substaulias  possideutinm  sunt ; 
ubi  autem  armativam,  cousequeutem  oligarehiam ; 
quod  euim  armalivum  est,  divitum  magis  quam  ege- 
norum. 

Nuda  autem  potentia  et  nautica  popularis  omnino 
ha>c  quidem.  Nuuc  quidem  igitur  ubi  est  talis  magna 
multitndocum  disseuserint  agonizant  deterius.  Opor- 
tel  autem  ad  hoc  remedium  aceipere  a  ducibus  exer- 
citus  bellicis,  qui  combiueut  ad  equestrem  potentiam 
et  armativam  eam  quse  congruit  nudorum.  Hac  au- 
tem  prsevaleul  iu  disseusiouibus  divitibus  populares; 
nudi  euim  existeules  et  ad  equestrem  et  armatam 
agouizaut  facile.  Ex  iis  quidem  igilnr  coustituere 
hauc  poteuliam,  sibi  ipsis  est  coustituere. 

Oporlet  autem  divisa  aetate,  et  iis  quidem  existen- 
tibns  seuioriuus,  iis  autem  juveuibus,  adhuc  existeu- 
tes  juveues  ipsorum  tilios  doceri  leves  et  nndas  ope- 
ratioues,  sequeslratos  autem  ex  pueris  athletas  esse 
ipsos  operum. 


nr.('i'.NH. 

Qu.iniodu  nutom  (di^arcliiir  coiistiliiendn!  Hiiit,  ex 
hi»  fcrc  iiitelli«ore  licet.  Kx  (tppooili.'*  euiiu  qiutqiii! 
olignrcliia  couliciendn  esl,  nd  ciiiitrnriniii  deinDcrii- 
tiiiiii  spcctniitilins;  iincsertiiii  (iii;i'  iiiulie  t(Miipeni"i 
et  priinn  e>t  oligarchianiin.  Iln>c  aiileiii  e.nt,  (piui 
prope  ad  politiniii  vocatiuii  acceilil  :  iii  (|ua  ceiisiui 
|inrliri,  et  nlios  luiiuires  nlios  majnres  facere  opoitet ; 
iiiinores,  a  qiiihiis  uecessnrii  niagislrnlus,  mnjore..»  a 
(liiihiis  suiuuii  iiiaiidciitur  :  et  ut  quiciim(|ne  <  eii-iuiii 
luielus  fiierit,  liiiic  aditus  ait  gerendam  reiupuhlicnui 
pntciit;  el  eo  uiiinero  popiilares  p(T  ceusniii  adscis- 
eniitnr,  iit  qiii  gcniiit  rcuipuldicnm,  rcliqiiis  siiit  sti- 
periores  ei  polenliores.  Seiiipcr  iuitem  ex  lueliore  po- 
pnlo  rei[iubli('K  nilmiuislraudii'  socii  assnmeudi  suiit. 

Atque  olignrehiam  huic  proximaiu  simili  rnlione 
o[iorlet  coustiluere,  paruiu  scilicet  iutendeudo.  Ea 
iuitcin  qiuc  demoeratiaj  postreiiiffi  coulraria  est  oli- 
garchia,  qiuTqne  dominio  et  tyraDiiidi  simillima  est, 
iit  e.-l  omninui  pessima,  ita  maxima  caiitioue  indi- 
get.  Oueuiadmodum  enim  corpora  tirinae  valetndinis, 
et  n;ivigia  recte  naulis  ad  navigaudiim  instructn, 
plura  errata  citra  iuteritum  paliuutnr;  corpora  vero 
morbosa  et  navigia  faliscentia,  et  praviis  iustrucla 
nautis,  ne  parva  qnideui  errata  ferre  possunt  :  sic 
pessima  quiEqne  respuhlica  phirimam  caiitiouera  de- 
siderat. 

Ouiuino  igitur  democratias  magna  hominum  copia 

couservat  :  hoc  euim  oppositum  est  ei  quod  est  pro 

diguitate  justum  :  olignrchiiE  contra  in  recti  ordiuis 

*  descriptioueatqueobservatiouesalutemesse  positam, 

perspicuum  est. 

Quoniam  autem  quatuor  sunt  in  primis  multitu- 
diuis  geuera,  agricoUc,  opifices,  foreuses  ac  merce- 
narii,  et  ilem  ipiatuor  bellis  gerendis  ulilia,  ei^uites, 
pedites  gravioris  ariuatune,  ferentarii,  et  classici  mi- 
liles  :  ubi  quidem  ager  campestris  est  equitatui  ac- 
commodatus,  situs  uatura  est  ad  validam  oligar- 
chiam  constituendam  idoueus,  quoniam  salus  iuco- 
larum  in  equestri  mauu  cousistit.  Equos  autem  alere, 
uisi  qui  magua  patrimouia  possideut,  uon  possuut. 
Lbi  vero  ager  est  peditibus  gravioris  armaturai  ac- 
commodatus,  hic  locus  proximiB  oligarchiaj  couve- 
niensest;  quoniam  gravis  armatura  locupletium  po- 
tius  quiim  egeuorum  est.  Expeditorum  autem  et  das- 
sicorum  militum  manus  prorsus  est  democratiae  con- 
veniens. 

Nuuc  igitur  ubi  talium  hominum  multitudo  magna 
est,  exorta  seditioue  soepius  deterius  pugnant.  fiunc 
iucommodo  remedinm  a  bellicis  ducibus  atferre  con- 
veuit,  qui  cniu  eqnitatu  et  gravioris  armaturae  pedi- 
tibus  convenieutem  fereuiariorum  numerum  conjun- 
giint  :  qua  ratione  in  seditionibus  populares  locu- 
pletes  viucunt.  Nam  qnia  suut  expediti,  cum  equitatu 
et  peditalu  gravioris  armaturae  facile  depugnant. 

Has  igitur  copias  ex  his  comparare,  est  contra  se 
comparare.  Sed  quum  duple.x  sit  aetas,  sintque  alii 
seniores,  alii  adolescentes,  lilios  suos  in  aetate  pue- 


tlli 


I'(MJTI(:01U  M. 


il  pollteliuiiill;!, 

II •  H iii  hiiiiitrft- 


lltci.iiii'iii\    ci.    L-<iiiiiii^   'iiii   i:  \  Li '.i  i:i  V  1  uitciii . 


l  111 

III  i|ui  iu  i>o- 


Ailhne   ittiti^rii.   ft    [«rineipalibuit    |ir(i!ci|iui8,   quott 

1,   ubtiiiere,  upUii  eal  U|)|io- 

ititiiii^  iiu|iulutf  iiiiu  |>ai'tiei- 

|)«t,  et  '  'i<l  |iriiici(ieii  taiiii|uaui 

priuci(i'i,  ,         iiii  ilaiitei4  priiM'i|iiitui). 

Cuugruil  iiiilelil  -"iirnllclil  IUiUlitteliteji  rucere  uiu- 
Kuitica,  et  iiru-|iai'iii°e  alii|uliJ  cuuiiiiuuiuui  ul  ii^,  quiK 
circfi  cuuvivatiuiies,  |iurtici|tet  iiu|iuiuii,  et  i^ivitaiuui 
viileUA  oruutaui,  tiii;c  quideiu  «uiiiuui  !iU6|teu:ii.s,  hu^c 
auteiii  it!i.lilicii:i,  ^iiudeu»  viJeal  uiaueuteiii  (luliiiaiii. 
Aiciilet  uuteui,  et  iudiguibud  etiiie  uieuiurialiu  ex|ieu- 
auriiiu. 

Seij  boe  uiiuc,  i[ui  cirea  oli^iirctiiuii,  uou  fuciuiit, 
ted  euiitniriuui  :  acee|itioiie0  euiiii  quaTuut  iion  lui- 
uu«  iiuuiii  hoiiureui  :  iiru|itcr  qiiuil  qiiiiii-iii  beuc  ha- 
bet  ilieere  ha»  e:!8e  cleuiucrutiuii  parva».  Quuuiuilo 
quiileui  i;jitur  uportet  tiriunre  deaiucratias  et  oligur- 
chiaii,  deteruiiuatuui  bit  huc  uioilo. 


rili  ad  leved  et  exiteilitua  pugii.i^  eriulire  cuuveuii 
pu«tea  vero  quuiii  e  pueris  exeesBeriiil,  eurare  ul 
siiit  iiiilituriuui  uperiiiu  htlili-tu;.  Cluuiuiiiiiii-uri  uiiteui 
cuiu  uuiltitiidiiie  rei|tultlicit!  uiliiiiuiMliutiu  ilebet,  uiit, 
ut  aiiteu  dictuiu  etit,  cuiu  iiii  qiii  ceiisuui  justuui 
uacti  Fiiil,  uiit  iiiure  Tliebaiiuruiu  ciiiu  ii.s  ijui  cerlu 
teiupure  ub  upitiiiib  abBtiiiiiiriiit;  aiit  ritii  .Mutibilieu- 
Biiiiu,  jiiiliiio  ili^iKiniiii  fui  to,  tiiiii  euniiii  qiii  reiu 
putilieuiii  ailiiiiiiislniiit,  tuui  curuui  qiii  u  icipubiicu- 
iiiiiiifribii.T  i'M  lii>i  siiiit. 

iMiftcieu  iiiUKi.-!trutibu8  ii»,  (leueii  quo»  uiuxium 
ruui  rfruiii  e»t  (lolei^tus,  quusque  {^crere  debeut  ii 
qui  iu  repiililicu  versuulur,  ailjuiif^eiiilui  liiiul  Buuip- 
tuo.soruiii  uiuueruui  fuiii-.tioiien,  ut  populiiti  iJtieiitcr 
biijii.-muili  uiii^istrutu  careut,  uec  iia  iiiviilcut,  qiii- 
buK  tuiii  iiiu^^iiu  uieiiede  coutiuf^it  Couveuit  aulcin 
ut  iucuiitcs  iiiu({i»lrutuB  nucritiiiu  luiit^uilica  faciaiil, 
et  iii  o|iiii>  alii|iiod  iiublicuui  ii-<liliiciit,  ut  populii» 
epuluruiu  |iurticepK  liicliiti,  et  uibeiii  i^tutuis,  teiiiplis 
et  piiblii-is  u*dilicii~  uriiutuiu  cerueuii,  reiiipublicuiu 
salvuiii  eiiiie  velit.  Iliie  uccedit  qiiod  liu-c  iiotiilibus 
fai-ti  siiiuptiit)  ex)<tubiiiit  iiioiiuuiculu.  Qiiod  iiiiik: 
tuiii  luiif^e  abcst  utt  curuiii  i|iii  uliKiircbias  lcupiil  con- 
Hiictuiliiie,  ut  fuciuiit  etiuiii  cuiitrariiiiii  :  ipiippe  ijiii 
iioii  iiiiuus  i|Uii;stui  btiidciit  ipiaui  liuiioribu»;  ul 
recte  lius  possis  purvuii  ileiuocratius  ui>uiiiiure.  Quo 
iiiudo  igitiir  ilciiiocraliix;  et  oligari.hiu!  coHslitiiendiL- 
liiiit,    n   noliis   luiuc   iu   inoiliiiu  iltdiuituui  eiilo. 


Postquaui  Philosophus  ostendit  ex  qiiibus  et 
quomudu  institueiida  est  respublica  popularis, 
niinc  ostfndit  cx  qiiilnis  et  quomodo  iiistitucndii 
est  respublicu  [laucorum;  et  inimo  ciica  hoc  daiis 
intiMiliouem,  dicitquod  ostenso  ex  ((uibiis  et  qiio- 
modo  instiluenda  est  resputilica  popularis,  ma- 
nifeslum  est  fere  qiiomodo  instituemJa!  siint  res- 
publica;  paucorum.  «  Keri!  »  autcm  dicit  propter 
aliqua  qua?  sunt  propria  reipuiilicu'  paiicorum. 
Cum  enim  species  status  paucorum  qiiodammodo 
contrarietur  speciebiis  status  popiilaris  ;  et  con- 
traria  ex  contrariis  instituiintur  el  contrario  nio- 
do,  oixirtet  unaniqiKimque  specicm  sl;itiis  pau- 
corum  ex  liis  institui  qute  contrariantur  illis  ex 
quibus  componitur  contraria  respublica  popuia- 
ris  et  modo  cotitrario  illi. 

Deinde  cum  dicit  «'  reputantem  liene  » 
Proscquitiir;  et  piimo  declarat  ex  quihus  et 
quomodi)  optima  respubiica  paucorum  est  insti- 
tuenda.  Deinde  cum  dicit,  «  Simililer  autem  etc.  » 
Ex  (luibiis  el  quomodo  species  conseqiientes. 
In  prima  parte  dicit  iiuod  spccies  status  pauco- 
rum  qiiie  reputatur  maxime  temperata,  inslituen- 
da  est  uiodo  conseiiuenter,  hccc  autem  species 
status  paucorum  esl  propinfiua  ei  qua.-  vocatur 
respublica  nomine  communi,iiiqua  principantur 
habentes  arma  et  dignitiitem  aliquam  divitiarum, 
sicut  dictum  est  in  quarto  etiam  et  in  qua  hono- 
rabilitates  quae  attenduntur  penes  divitias  distin- 
guunlur  in  majores  et  minores :  sunt  cnim  qui- 
dam  h.ibentes  majores  divitias,  quidam  minores. 
Similiter  principatum  sunt  quidam  magis  neces- 
sarii  et  minores,  quidiim  autem  principaiiores  et 
niajores;  et  minores  autem  habentes  divitias  in- 
ter  ipsos  pnrticipant  principatibus  magis  neces- 
sariis  et  majores  principalioribus;  et  licitum  cst 
in  ipsa  omnes  habentes  aliquam  dignitatem  divi- 
tiarum  attingere  ad  rempublicam.  Ad  iustituen- 
dum  igitur  i*tam  oportet  inducere  tantam  mul- 
titudinem  halientiiim  honorabilitatem  divitiarum 
determinatam,  ut  cum  ipsa  sint  potentiores  his 
qui  non  participant  republica;  et  universaliter 
oportet  istam  multitudinem  assumi  ex  meliori 
populo  habente  divitias  instituitur,  sicut  in  om- 
nibus  alii?  ex  melioribus  fit  melius. 


Deinde  cum  dicit  «  similiter  autem  » 
Declarat  et  qualiter  et  quomodo  instituuntur 
aliic;  et  primo  taiigit  modiim  instiluendi  omnes 
in  universali.  Secundo  cum  dicil, «  Oppositffi  ul- 
tima;  etc.  »  Insistit  circa  ullim.im  et  pessime  or- 
dinatam.  In  prima  parte  est  inlelligendum  quod 
species  staliis  paucoium  quatiior  consequenter  se 
habent  secundum  ordim-m.  Prima  enimest  ex  am- 
pliori  multitudine  el  niinori  iioiiorabilitate  divi- 
tiariim  et  magis  secundum  rationem  et  legem 
oriiinatam,  scquens  aiitcm  ex  pauciori  miillitu- 
dine  et  niajori  iibundantia  diviti.irum  et  minus 
uleris  legilius.  Terlia  autcm  adhuc  ex  minori  et 
ampliori  mullitudine  divitiariim.  Lltima  autem 
et  pcssima  ex  quam  paucissima  niuititudine  et 
maxima  honorahilitate;  et  ideo  non  recta  legi- 
hus,  scd  voliintate  principantium;  ideo  conse- 
qiiens  sempcr  attenditur  respectu  antecedentis. 
Dicit  igitur  quod  similiter  speciem  reipublic* 
paucorum  consequentem  post  iuimam  et  conse- 
quentem  post  illam  nsque  ad  uitimam  oportet 
sustinere  per  intensionem  ejus  qiioil  obscrvatur 
in  institutione  pra^cedentis  :  ut  verbi  gratia  si 
prima  ex  multitiidine  magna  et  parva  honorabi- 
iitate  divitiarum  instituitiir,  sequent  ex  minori 
multiludineet  m;ijori  honorabiiilate;et  sic  usque 
ad  ultimam  inclusive,  qua;  instituitur  ex  quam 
paucissima  miiltitudine  paucorum  etmaximaho- 
norabilitate  divitiarum. 

Deinde  cum  dicit  «  cipposita;  ultimae  » 
Insistit  circa  ultimam  et  pessimam;  et  circa 
hoc  primo  ostendit  quod  indiget  multa  cautela. 
Secundo  cum  dicit,  «  Democratias  quidem  igi- 
tur  etc.  »  Ostcndit  quomodo  contingit  ipsam  fir- 
mari  melius.  Circa  primum  primo  proponit.  Se- 
cundo  cum  dicit,  «  Sicut  enirn  curpora  etc.  » 
probat.  In  prima  parte  dicit  quod  illa  speciessta- 
tus  paucorum  opponitur  ultima'.  speciei  status 
popularis,  qua;  maxirne  est  potestativa  et  etiam 
tyrannica;  quia  in  ipsa,  totus  popuhis,  tota  mul- 
titudo  velut  unus  tyrannus  principatur ;  tanto  in- 
diget  ampliori  cautela  quanto  ipsa  est  pessima 
omnium. 

Consequenter  cum  dicit  «  sicut  enim  » 
Declai'at  hoc  per   simile,  et  in  his  quai  fiimt 


I.IHKIl    VI. 


417 


tirto,  «il  iii  IiIn  t|iiu'  lliiiit  iialinu,  i|iiii-  tiiiit  iiitlni 
iiia^iH  iiolii  :  (limii  ((ikkI  miiiI  r(ii-|iiii-ii  iiiiiiiiiiliiiiii 
(|titi'  Itciii*  (li>tii()><itii  ^iiiit  lul  Kaniliilciii  |irii|itiM 
Ikiiiiiiii  iiil  iiivirciii  itriiiioriiiii  ('(iiii|iiiHiti(iiii'iii  vcl 
|ii'op(ii  tiiiiiciii,  ct  iiavi-«  (|Uii'  liciii'  ( oiii|MiKiiialti' 
siiiii  iii  oriliiic  (iil  niivi^atioiKMii  |io^siint  Miiliiicrii 
pliiro»  ci'i'(iro!i,  iit  |tiilii  iotiis  vcl  iia-ctioiics  ali  ox" 
lriMsiH*is,  ita  iit  noii  ih*  lacili  ciirriiin|);intiir 
proplcr  illii;  iliii  aiitcni  corpora  aiiiiiialiiiin  ipiui 
111, ilc  (lisposila  Miiil  pioplcr  ni.ilani  iliHpoHitiiincni 
liiinioriiiii,  ct  n.ivcs  noii  licnc  cotnpaniiiatic,  mciI 
qilusi  ri>solutu'  lialtniitt^s  pravus  iiaiitas,  iioii  pos- 
siint  ctiain  siistiiicro  nioilicos  crrorcs  :  iiiiino 
(>()r|)ora  aiiiinaliiiiii  taliniii  a  niodicis  pas!sionii)iis 
corniiiipiiiitiir,  iiavcs  vcro  liiijiisinoili  ail  nioiliciiin 
impiilsiiin  voiiti,  vol  undic,  vol  icluiii  riipis  Iraii- 
Kuntur,  ilii  est  el  d«  n^hu-^puhlicis.  Illui  (luin  op- 
liino  ordiniitn^  sunt  sooiinduin  rationoiii  inultos 
iin|)nUns  ct  inajjjnos  sustiiicro  possunt.  Mal(!  aii- 
toiii  ordiiiatto  a  inodicis  corruiiipiintur  ;  ot  idoo 
inajori  indigcnt  caiilcla.  C.ivitatoiii  oiiiin  oportot 
intolligorc  conipositani  (>x  pliirihus  ad  invicom 
ordinalis,  sicut  aiiiinal  o\  pluribus  niombris  ot 
navoiii  ox  plurihus  li^iiis. 

Doindo  cuin  dicit  ((  dcmoiratias  nuidoin  » 
Docot  ox  (]uil)us  contingit  cain  tiiinari  inelius; 
et  prinu)  in  {^onorali.  S(H>u'ido  cuin  dicit,  u  Ouo- 
niain  aulom  otc.  »  In  spoViali.  Iii  prima  parto 
dicit  (]uod  rospiililicii'  popiilaros  tyninnico  ct 
pessimo  ordinatiosalvaiiUir  proptor  inulliludincm 
hominnm  ^iihcrnantiuin  iii  ois;  talis  oniin  mul- 
titndo  potontiam  (]uaindain  liahet;  propter  enim 
inultitudinem  istain  o|)itointur  justo  socundiim 
dignitatom,  ita  ut  pcr  iiolcntiain  ojus  suppedit(v 
tur  hujusmodi  justumsecnndum  ralionom  in  ipsa. 
Statns  autem  paucorum  oi  opposili  qui  poteuta- 
tus  dicuntur  ot  sunt  tyrannicto,  non  salvanlur  pcr 
potentiam  inultitudinis,  (juia  taloni  non  hahent; 
et  ideooportetquodc  contrario  salvenlur  propter 
bonam  ordinalionem  secundum  rationeni  et  justi 
salvationem. 

Deinde  cnm  dicit  ((  qnouiam  autem  » 
Docet  in  speciali  ex  (|uihus  lirmalur;  et  primo 
declarat  ex  quibus  contingit  iieri  fortem  pauco- 
rum  statum  et  minus  fortem.  Secundo  cum  di- 
cit,  «  Appositionom  autem  lieri  elc.  »  ponit  ele- 
menta  ad  lirmanduin  ipsam.  Adhuc  circa  pri- 
muju  duo  fdcit.  Quouiam  primo  declarat  ex  qui- 
bns  conlingit  constituere  magis  fortem  statum 
paucoruni  ot  cons5quentem.  Secundo  cum  dicit, 
«  Nuda  autem  potentia  etc.  »  ponit  ex  quihns 
minus  fortein  et  magis  inordinatain.  In  prima 
ftarte  ad  declarandum  intentum  pra-mittit  dis- 
tinctionem  multitudinis  in  civitate  ;  etdiciiquod 
quamvis  sint  plures  partes  multitudinis,  sicut 
tactum  est  prius  maxime  inveniuntur  quatuor 
ad  quas  aliae  reducimtur ;  puta  agricultiva  ad 
(juam  reducitur  pascualis  ;  navalis,  et  illa  qasc  ' 
circa  forum  negotiatur,  et  mercenaria  ad  quam 
reducuntur  viles  artitices.  Iterum  quatuor  sunt 
modi  hominum  qui  hene  disposiSi  sunt  ad  bel- 
lum;  puta  equites  qui  pugnant  in  equis;  et  pe- 
dites  qui  bene  armati  pugnant;  et  nautae  qni  iu 
navibus  pugnant;  et  expediti  leves  armatnras 
habentes.  Ubi  igitur  accidit  esse  regionem  in  qua 
suut  multi  bellantes  in  equis  secundum  artem, 
contingit  fortem  statum  paucorum  facere,  maxi- 
me  si  fuerint  unanimes  inter  se.  Cujus  ratio  est, 
quia  statui  paucorum  insidiatur  potentia  multi- 
tudinis;  ab  ipsa  autem  potest  salvaii  per  poteu- 
tiam  equestrem  quse  praevalet  in  armis.  Et  ite- 
rnin  nutriturae  equorum  sunt  factivte  divitiarum  ; 


ot  idcii  portiiioiit   nil  1101  «jiii    liuli<(iit  •»iili«lAiiltaa 
iiiaKUiiA  :  citJiM  iiioili  Aiiiit    III    tlalii    |iaiicortini. 
riii  autiuii  u»t   iiMillilitdo  ulciitium  ariiiii  ml  ^u» 
iloH  «'l    ad   dcr«-iiiiloiioiii    ul   iid    iliipiiKiiatiotiniii, 
ciinliii>^it  faccr^*    roitciii  Hlatniii    paiinii utn    ^„mi 
pnni.iin  i|nii'    dn  la    i"<t  :  hiihcro    «'111111    iniillilu- 
dincin    taiiuiii   arnioriiiii  «'l  iisiim  «iiruiii   Uiit^ir> 
porlinol  iid  divitos  i|iMin  iul  «^^imion,  (|iiia  diviUis 
dominaiiliir  iii  statii  paiicoruiii. 
Dciiidc  (  iiiii  dicit  n  iiiida  iilltciii    > 
Dci  liirat   i|iuo  osl   miiltiliidi)  oa  i(ita  noiicoii- 
tiiiKil  llori   lortiuii    Htalniii  p.iiiroruiii.  Kl   primu 
facit  lioc.  S«M'iindo  taii^it  rciiiodia  pcr  ((iiih  con 
tiiigit    illain    iiioliiis  onlinan  ad    lorlciii    vtatum 
paucoriiiii  ciiin  dii  it,  "  Opnrtol    .'iiiloiii   otc.  •  lii 
priina  dnit  ((iind  potcntia  iniiltiliidinis,  ((uu;  uuii 
utitur  armis,  Hod  ordinutur  ud  luvos  uporutiottcs, 
puta  ad  cursiim,  ad  ii.iccnsiim  muroriim;  ot  na 
vaiis,  1(1110  iii  a((iia    piigiial.oinninii    siint   pi)|iu- 
larcs  iioii    paiicorum  :  talus   autoni    (iroittfrr  de- 
fuctuin  virtutis  ot  ratioiiis  soqiiuntiir  impetum  ; 
ol  idou  uhi  estniiilta  miiltitudu  taliiim,  si  disscn- 
sioiicm  liahoant  ad  siiporiorns,  pugnant,  conton- 
dcntcs  dctcriiis  contra  (•osdoin  ;  et  ideu  nun  he- 
no     urdtiialiii(>s     siint    ad     statuiii    paucurum. 
Secundo  cum  dicit,  («  Oportct  autcni  etc.  d  tangit 
romedia.    Primo    unum.    Secundu     cuin     dicit, 
((  Oportet  autem  otc.  »  aiiini.  In  primadicil  (luod 
coiilra     iiiordinatioiicm    ot    inaiitiam    prtedicta* 
mnilitudinis  opurtet   ducos  exercitus   adducere 
remedium    vidolicet   adjuugendu  ad  equestrem 
muititudinem  et    etiam  ad  pedestrom,   utentem 
tamcn  ariuis,  tantnm  de   multitudine  expedito- 
rum  quantuin  eis  cungruit,  ct  nun  plus;  ut  vi- 
delicet  ad  tautam  muititudinem  equestrium  ap- 
puuatur  tanta  multitudo  expeditorura  quanta  est 
eis   nocessaria    ad   linem,  sic  tamon  quod  non 
l^ranaleat  in  potentia,  et  non  sit  major.  Siraili- 
tor  autem  et  ad  arraativam.  Ilatio  autem  quare 
expedit  talem   multitudinem   urdinari   bene    in 
exercitu  est,  quia  nos  videmns  quod  popularis 
nuiltitudo  quandu  dissentit  a  divitihus  praivalet 
contra  eos  propter  virtutem  expeditorum,  quia 
expedili    faciies   existentes,    faciliter    iusurgunt 
contra  equestres,  et  etiam  contra  pedestres  ar- 
matos,  quia  ipsi  divites  sunt  et  oppressivi  suiip- 
sius ;  et  ideo  expedit  paucorum  potentiae  divitibus 
retinere  sibiipsis  hanc   potentiam  expeditorum 
contra  populares,  et  eos  constituere  et  ordinare 
sic,  ut  per  benivolentiam  et  bonam  urdinationem 
cum  eisdera  expeditis  praevaleant  contra  eos, 
Deinde  cum  (iicit  «  oportet  autem  » 
Ponit  secundura  remedium  quud  etiam  est  ad 
declaralionera  dicti;  dicens  quod  adhuc  expedit 
paucoruin  stalui  ad  honam  ordinationera  expe- 
ditorura  distinguere  secundum  aetates,  videlicet 
in  Juniures  et  seniores  ipsurum,  et  Junioresfilios 
ipsorum  exercere  ad  cursum,  saltura,  ascensum  ; 
ulterius  autem  raagis  provectos  etfortiores  cuns- 
lituere  athletas  ad  opera  facienda,  puta  vel  ad 
unera  portanda,  vel  ad  duellum,  vel  ad  aiiquod 
aiiud  tale.  Et  ex  hoc  sequunturduo.  Primo  quod 
benivolentiam  expeditorum  habehnut,  quasi  ha- 
bentes  curam  et  soilicitudinem  de  bona  ordina- 
tione  ipsorum  :  aliud  autem,  quia  ipsi  juvenes 
magis  exercitati  erunt  in  eis,  quae  expediunt  sta- 
tui  paucorum. 

Deinde  cura  dicit  «  appositionem  autem  » 

Punil  elementa  ad  salvandum  potentatum  pau- 

corum.  Et  primo  punit  hujusmudi  elementa,  Se- 

cundo  cum  dicit,  ((  Sed  hoc  etc.    »   tangit  dicta 

non  ubservari   nunc  in  paucurum  statibus.  In 

27 


41K 


iM)i,iTir(Hu;M. 


prima  poait  unum  eleuteatiirii  ^t^ciin>lo  ciim  tii- 
cit,  0  AilUui    auti  III  etr .    /.  i  iiiu.   Tei'- 

liu  Lum  tlicit,  a  (luuyiuit  au -  ..  icid  eti'.  >> 

puuit  aliuiJ.   In  |»iium  dicit  quod  dd   ^alvuaduiii 

)  ■     •  '        .llilJUDS  i\l'    |Hl|ll|- 

1  .  ita  (]•■  liH  i|Ui  ali- 

4Uani  ii>iniii'itiililatHiu  h.ilM-nl  divitiaiuiu,  vt;l  m- 

cut  lleti.it  Ihi-tiis,  puta  quinl  iiulliii  acripiehatur 

ad  reiiipuhlicdiu  ipiuruiii  i|ui  auii  ahstiiiuisiiet  a 

furu    vnrialiuin  i,   liiut    '       '       ir 

priui  111  quaito,  alMiit  ii>    >  i 

i|tiail  1111  alia  rivitati-,  «pii  di^tia^uehuitt  iriler  ili- 

({Uilat»^iii   eiiruiii  ipii  attiii^eharit   ad   reiii|iuhlt- 

cam,  et  fiiruni  4UI  MDrt  p.uticipaharit ,  et  :)i  iitve- 

iiieliaiit  alii|uu<4  iiuii  partnipiintes   ili^iiiiufs   vel 

«•1(111*  i.li^iiin  i[iiihu-il.irii  ijiii  [luiluiiiah  iiil,  ussii- 

riiehuiit  iiiHis,  vi-l  aliquus  ex  eis  :  per  taleai  euim 

appusitioneiii  i)ii[)ulariiirn  ifisi  reqtuhlicij'  inaKis 

dilit;uiit  ip-juiii,  it  uli'u  111  igis  aituiitiw  euin  >ul- 

vari'.  Huc  tuiiiirii  est  ohservanduiii,  sicut  ilicchu- 

tiir  [irius  quod  iion  assumulur  niugnu  luultttudu 

tulium  ;  [(ossimt  emm  iiiurilinatiorent  facere  puu- 

coriim  jioleiitiain;  ^ed  tarita,  iit  cum  i|»sa  valen- 

tiures  sint  rt'lii[ua  inultitiidiiii!  re^ioais. 

Detiide  cunt  dicit  «  adhtic  aiitein  » 

Punit  secundiim  elemfintiini;  diceas  quod  e.v- 

[lediens  est  eos  i[ui  assnniunlur  ad  pra-cipuos  et 

fiunoruhilioics  piiiici[)atus  iri   tuli   re()ul)licu   l'a- 

lere  ohlationes  iloiiartorum   niagiiornni  vel  dco, 

vei  cummMnituti.  l^x  hoc  enini   seiiunntur  duu- 

iitilitates  ;  nna  quod  ])0[)ulares  aun   allectahunt 

principalus  [)ro[»ter  ntu^nitudinein  donaiiorum, 

et  ideo  iiiaf,'is  quieti  eruiit   :    alia   qiiia  nuiltiiiii 

eorn[)atifnlur  principantihus  videntes  eos  miilta 

pxpendere  in  eis  :  pauperes  enirn  diviti;is  m.nxi- 


iiium  huniim  reputant,  ex   t[iiu   sequitur   niajur 
i|Uietatiu  i()uniiii . 

l)einde  cuiu  dicit  «  congruil  autL-m  * 
Puiiil  tertium  ;  diceas  quod  adliuc  expedit  as- 
suiiiendos  ad  [iriiici(iuliiiii  ^.ucrilii  ia  niu(<ni(icu 
facere,  et  iiiufiniludiiiciii  e\()fii->aritiii,  et  lacero 
uliquud  cuiiviviuui  nia^iiuni  luti  civilati,  tit  sie 
j)u[>ulus  [)artici(iaaa  coitvnio,  et  videiis  civitalem 
heae  ilispuaitam  et  uriialuiii,  et  secundiiin  a'dili- 
cia  cuutiiiuiiiu  cl  [)ru()i'iu,  el  itiuiii  inulta  seor- 
1UI11  [)0->ita,  et  dcdicutauil  honoiein  dei,  fj;au(luat, 
et  [»i'r  consequens  velil  manere  ri'in|)uhlicuin  ;  et 
ileriim  magnitudu  i;x()eiisaruni  ex()i'dieas  est  iii- 
'«igaihiis  biciit  ini-inoriuli!,  et  ud  diiriHioncni  t'a- 
iiiu'  :  siciit  eiiiin  dicil  Artstuleles  iii  qiiuilu  Ethi- 
rorum,  amantitr  niuxiine  liherales  oniiiium  alio- 
rum  qiii  aliis  pra.'stant  virlutihus ;  utilcs  enim 
siint  et  (iiusunt  duiido;  [)i'o()ter  qiiud  iiia^is  dil- 
tuiiilitur  tuniu  huininis  (irr  uctiiiii  dulionis  lihe- 
lalis. 

(.lonsequeutiu'  cuiii  dicil  a  sed  liuc  niinc  i> 
Tan^it  conlrarium  esse  in  cousueludinc  mo- 
dernoruin  ;  ilicens  qiiod  ea  quip,  dicta  sunt  11011 
ohsirvunt  niodcini,  qiii  reguiit  iii  [luucotunt  ic- 
(uthlica  vel  iusif^nes;  non  enim  quuunnt  bonum 
tamam  mugis,  uiit  etiam  Itonores,  sed  ntagis  ex- 
torsiones  i»ecuiiiarum  culiininiose,  seii  qualilcr- 
<um([iio  :  ()i'0()ter  hoc  modernu;  res()ul)licu:  [laii- 
'oruin  sunt  [)ravu'  rospuhlicie  po()iilures,  in  ({iii- 
hus  quwritiir  magis  extorsio  [lecuniiX',  quaiii  lio- 
iior.  Kl  tuiic  recupitnlat  dicons  qiiod  ex  quihus 
el  quuniodo  conlingil  heiie  liiiiiure  stalus  [lopu- 
lures  et  puucoritnt  mule  ordinatos  inluntiim  est 
del(!rmiiialuiii. 


LECTio  vn. 


De  mngutrntihns  a  fpiihis  civitalen  ndmitiislrandx  sunl. 


ANTIQUA. 

Consequens  autem  dictum  est,  ilividere  hene  qu<X' 
circa  princi[)atus  quot,  et  qui,  et  quorum,  sicut  dic- 
tum  est  et  (irius. 

Sine  nei'es?ariis  qiiidem  enim  principntibus  impos- 
sibile  est  esse  civilatem  ;  siue  iis  autein  ijui  ad  ho- 
num  ordinem  et  ornatum,  iaiijossihile  hahitari  heue. 

Adhuc  autem  necessarium  ia  parvis  quidem  pau- 
'ciores  esse  iirimifmtiis,  iii  magiiis  autem  pliires,  si- 
cut  extitit  prius  dictum.   Quale»  igitur  [coiigruit  si- 
mul  ducere,  et  qu.ile  .^epnrare,  oportct  non  latere. 

Primo  quideui  igitur  cura  necessarioruin,  quaj 
circa  fornm,  cui  opovtet  quemdaui  priucipalum  pra;- 
esse  aspicieutem  circa  contractus,  et  honuai  orna- 
tum  :  fere  euim  necessarium  ouinibus  civitatibus, 
hunc  quidem  emere,  hunc  autem  vendere,  ad  eam 
qucE  ad  invicem  necessariam  utilitatem  ;  et  hoc  est 
accommodatissimuni  ad  autarchiam,  propter  quam 
vilentur  in  unam  politiam  convenisse. 

Allera  autem  cura  huic  hahita,  et  propinqua,  qua; 
eorum  qua;  circa  municipium  publicorum  et  pro- 
priorum,  qualiter  bouus  ornatus  sit  et  cadentium 
aedificiorum  et  viarum  salvatio  et  directio,  et  confi- 
nium  ad  iuvicem,  qnaliter  sine  querela  se  habeant, 
et  curte  aliae  qutecumque  iis  simili-!  modi.  Vocant 
autem  plurimi  astimoniam  talem  priucipatnm  ;  ha- 
bet  autem  plures  niimero,  quarum  ad  alias  alios  ins- 
tituunt  civitatibus  ma.gis  populosis,  velut  murorum 
factores  ;  et  fontium  curatores,  et  portus  custodes. 

Alia  autem  necessaria  et  consimilis  htiic.  De  eis- 
dem  quidern  enim,  sed  circa  regionem  est,  et  de  eo 


RECENB. 

Sequitur  ut  recte  de  inagistratihus,  quot  et  qui  sint, 
et  quanim  lerum,  ut  et  supra  dictum  est,  disseru- 
nius.  Nam  ut  sine  magistrulib-is  necessariis  civitas 
con?tare  iiequit,  ita  siiie  iis  qui  ad  recti  ordinis  des- 
criptionem  atque  observationem  pertiuent,  civitas 
non  potest  administrari.  Necesse  autem  est,  in  parvis 
quidem  civitatibus  pauciores,  in  maguis  autem  plu- 
res,  esse  magislratus,  queinadmodum  antea  dictum 
est.  Quales  igitur  magistratus  in  unum  conferre,  et 
quales  sejungere  couveuiat,  iguorare  non  decet. 

Primum  igitur  ex  necessariis  procuratio  est,  qua; 
in  foro  versatur  :  cuinumeri  magistratum,  qiii  com- 
mercia  et  decenliam  dispiciat,  prujficere  oporlet.  Naui 
fere  omnibus  civitatibus  qu<edara  emere,  alia  ven- 
dere,  ad  mutuos  rerum  necessariorum  usus  necesse 
est.  Atque  hoc  in  primis  pertinet  ad  copiam  bouis 
omnibus  cmiiulatam  atijue  inslructam,  cujus  gratia 
in  uuam  civitatem  homines  convenisse  videutur. 

Altera  auteni  huic  pro.xima  procuratio  est  reruiii 
urbanarum  quum  publicarum  tuiu  privatarum,  ul 
cum  deceate  orn.-itu  tedilicia  et  vife  tutie  conserven- 
tur,  et  coUapsa  reficinntur,  et  limites  communessine 
querimonia  teneantur,  et  cetera  quae  similem  curam 
attingnnt.  Appell^mt  autem  plerique  talem  magistra- 
tum  apud  Grtecos  astynomiam  (apud  Romanos  a;di- 
litatem),  qute  plures  uuniero  parteshabet  :  atque  ha- 
rum  aliis  aliosin  urbibus  magnis  pra;ficiuut  ut  quos- 
dam  curandis  mcenibus,  alios  fontihus  et  ductibus 
aquarum,  noonuUos  portubus  tuendis. 

Alia   est  necessaria,  et  huic  consimilis  :   easdem 
eniin  res  procurat,  pcr  agrnm  tamen  et  exfra  urbeui ; 


.lltKll    \ 


M'J 


({Uiiil  i<\lra  ii|)|iiiliitii.  Viii-iiiil  iiiilriii  |iniirl|ii'it  lni". 
II  iiiiiiliMii  axiiiiiiiiiiii»,  ii  iiiiliMii  liyliint*.  lliM  i|iililiMii 
iKiliir  riiiii<  liiiriiin  lonil  tri'^. 

AllllX     lllllMII    |i|'illl'l|>MlllH  llil  l|l|l-l||  ll'ilcl|tllH  riillllllll 

iiiiiiii  riiliiniiiliii',  II  i|iiiliiiH  riitliiilii'iililiiiit  |iiiliiiiiliir 
ml  iiiiiiiiii|iiiiiiii|ii)i  ilH|'iMi'MiliiiiiiMii.  Viifniit  iiiitfliii  rii 
iU'|iliin>M  lioK  t'l  i'iiiiii<niriii*i. 

Aliiii*  iuili>iii  iiiiiiriiwiliM  iiil  ijiifiii  roKcrilti  u|i<>rli'l 
|irii|iriiii<  riiiilnicliH  ct  jiiilifia  i'\  |iriiiliiriii«  :  niiii<l 
0(uuti>iii  iiiitriii  ii«tiM,  <'t  rt(-ri|^iliirii<«  Hi<iitiMiliiiriiiii  llt<rl 
ii|iiirli<l,  i<t  iii<liii'liiiiii>4.  .Miciihi  i|iii'li>iii  iftitnr  ^uir- 
tiiiiitiii'  iit  liiiiii'  iii  |>liiri'rt  :  i>Ht  aiiii'111  iiiiiih  |ii'iiii'i|ia- 
lii<  liiiriiiii  iiiiiiiiiiiii  :  vdciiiitiir  iiiilcin  lliiTiiiiiiiiiiui 
iiort  tit  |ini"4iili'.'«,  cl  iiliii*  ii.'*  iiiiniiiiiliiM  |irii|iiiii|iii<4. 

Piist  liiiiic  aiiti'111  i'iiiini<i|iii<n'<  ijiiiilcin,  iiccc  i«:iriii«- 
Hiiiiiis  aiilciii  rcrc,  ct  iiia\iiiic  ililHcilin  |ii'iii('i|iiitiMiin 
(<Ht,  ijiii  circa  iii'li>iiii<'<  ciiiiilciniiiiliiniiii  ct  |ii'a<|ii)!«i- 
liiniiii  scri|iliiiiiiliiis  d  circa  ciisliiiliiiM  i'iii'|i<iriiiii. 

liravis  i|iiiilciii  i^itiir  csl,  |irii|ili<r  niiiltain  liiilicrn 
iiiimicitiam  ;  ita  nl  iilii  iinn  c-t  iiuiKiia  liii'nin,  iic- 
i|iio  |irinci|i<iri  .-«iisliiiciit  ipHn,  iicijiic  i|iii  Hiintincnl 
vdliint  njjcro  scciiiulniii  U'K«'s. 

Ncccssarius  aiilciii  i'^l,  i)nia  niilliis  iiriircclns  csil 
tlori  miiilcin  sciiti'ulias  ilo  jiislis,  lias  uiitcni  inin  ac- 
cij)(<ri'  liiicni.  Oi"ii«'  >*'  faclis  iioii  coiuniiinicaro  iii- 
viccm  imi'i>.-'-il)ilc,  cl  cNcciitiiiniliii^  iioii  f.ictis. 

lMvi)tcri|ii(^il,  mcliiis  noii  iiiinin  ossc  hnuc  princi- 
lialuiu  scil  iilins  c\  aliis  iira'torii~,  ct  circa  |ira'|iii>i- 
lionos  coniiii  iiiia'  rcscriiita  siiiit  ooilcin  iiioilii  lc.i- 
taro  iliviilcrc.  Ailliiu'  aiitiMii  (jiuoilani  nn«ro,  cl  i|)Sii-i 
lirinciiiiitiis,  aliosiiiic  ot  iuivoniin  miif.'is  iiovos,  cl 
oos  nui  iiislanliiim,  ciiiii  aUcr  coiiilcmiiaverit,  alto- 
runi  osso  oxoiiiionloiii,  vcliil  nslyiioinus  eos  qiii  njio- 
roiioiiion  ;  oos  aiiliMii  nui  ali  ii.-;,  nlios. 

Qiiaulooiiiiu  utiiiuo  miiior  iiiimicitia  iii  fueril  oxe- 
inieiitihus,  lauto  majiis  acciiuciit  lincni  oxoculione.-. 
Kosdom  iiuiilom  i^iliir  esso  coiulcmuautes  et  exc- 
(lueulos  iuimicitiani  haliel  (luiiliceni  :  de  omiiihns  au- 
teiu  eosdeni,  adversarios  oiiinibus. 


lu  uiullis  aulom  loois  divisi  siint  qui  custodit,  ad 
euui  iiuioxciniitiir;  vcliit  Atlieuisvoeatoriimundocim  ; 
proiHcr  qiioii  mcliiis  ol  hiiuc  separare,  ot  soiihijiua 
(luiiMvro  oliaiu  circa  liuuc  :  uecessarius  quideui  enini 
uon  uiiiuis  (licto. 

Accidit  autom  eiiiichos  quideni  fu;j;cre  maximc 
hunc  principatum,  piavos  autem  uon  securum  fa- 
cero  domiuos.  Ipsi  ouim  iudigent  cuslodia  aliorum, 
niai;is  qu.im  possiut  alios  custodire. 

Propler  quod  oporlet,  uon  uuiim  repositum  priu- 
eipatuiu  osse  apud  ipsos,  uequc  contiiuie  eodem, 
sed  juvenum,  uhi  nliqiiis  ephoboruni  vel  custoin.v 
rnni  est  ordo.  Et  priucipaluuui  oportet  secundum 
parles  facere  ciiram  alios.  Hos  quiilom  i^ilur  prin- 
cipatiis,  taniquain  necessariissinios  poneudum  esse 
primos. 

Post  hos  autem  necessarios  quideni  nihil  minus, 
in  mnjori  autein  sphemate  ordinalos.  Etcnim  expe- 
rientia  ct  tide  iudigent  niulta;  tales  autein  eruul 
ntique  qui  circa  custodiam  civitatis.  et  quicumque 
ordinantur  ad  bellicas  opportuniLates.  Oportet 
autem  el  iu  pace  et  in  hello,  portarum  et  uuirorum 
custodiiE  similiter  curatores  esse,  exquisitionis  et 
coordinationis  civiuni. 

Hic  quidem  igitur  in  omuibus  iis  principatus  iihi- 
res  sunt,  hic  autem  pauciores,  velut  in  parvis  civi- 
talibus  unus  in  omnibus.  Vocant  auteni  (luces  exer- 
citus  et  principes  belli  tales.  Adhuc  autem  et  si  siut 
equites,  aut  nndi,  aut  sngiltarii,  aut  nantici,  et  snper 
horum  unumquemque  aliqunndo  constitunutur  priu- 
cipatus  vocati  navarchise,  et  equiarchiii^.  et  ordinum 
archifP,  et  particulariter  autem  quod  sub  iis  hierar- 
chise,  insiiliarnm  dispositioues,  et  i>hylarchi;t>,  et 
quiecumque  partes  horum :  quod  nutem  omne  una 
(luaedam  horum  est  species  cura^  bellicorum.  Circa 
hunc  quidem  igitur  priucipatum  habet  hoc  modo. 

Qiioniaui  nutem   principaiuum   quidam  et^i    nou 


ciil  qiii  piiioiiiil  aKrtiriiiii  |irii«r<ti-il,  *•(  nU  nUi*  »llva« 

nilll  lli  ilii  ll     II. r    I  ri|. 

iiiratiii '  iiii    Aliiiit  I'  I  .  III 

lilllillca  iilllir,  •{•  ,.i|- 

IdlCIIIII    '      '  -'lllil  .   ICI|>    1  I  ,|. 

III it ;  liiii*  mitiMii  rci-t'ptiiri-4  <it  •li«|ii<iiiiiiii>ri'  ■:,{, 

Alliiit  iipnil  i|iiiMii  (-(iiitriiclii»  |iiiviili  i-i  ,:  ..iiio 
Jiiiln  inli'.4  prriicrilil  ilohonl  :  n|iiiil  «•omiIoiii  liliiiiu  in- 
loiitioiHM  ali|iio  iiitriiiliictiiiiicH  iiiiriicrihi  iipiiitfl.  Iii 
iiiiiiiinllit  iMitiir  civitnlihiii*  liic  innKiitlintiiK  in  iilnruH 
(iiviililiir  ;  iiuiiii  imI  taiii '  t  i''  uiiiiiilniii  |ii'ii-rortiiii, 
qill    Mcrillil'    ol    tnlicllini:  n    liioroiiiiiriiiniiot, 

i'pi.>lntii>,  innoiiiiiiic:«  ol  nii  iiiiililniit  viicnhiilU  np- 
pclliinliir. 

Iliiiic  ilciiicopn  iti'i|nitiir  qiii  iilciii  ot  iiin«iiiio  oni- 
iliiiiii  ninxi^ttrntiiiiiii  iiccfiiinnH  i->L  cl  i|iri|ci||iiiiii«  ; 
oiiJiiHi'.*t  pioiiiH  n  ihiiiiiiiili    '  ',  i'l  iiiiilctiiH  nli 

iin  qiii  iii  111111111.«  rcliili  .'•iiiil  ,  ciirpiini  ii<i\iii- 

riiiii  cii^tlnilia  im^ervnri'.  Uiiqiif  jiiuplcr  iiiliuiii  ijikhI 
11111^111111)  iiicnrrit,  nioloHliiH  i;sl.  iJiiniiiohriMii  iihi  iioii 
ost  nicrco'*  iiiaf{iin  |iriipiisita,  liiiiic  iiin^ji^^lrntuiii  Iid- 
iniiiOH  rociiHniil  ;  iioci|iii  MiiHco|ioninl,  fttiiKi  iniincrc 
p\  lofjiH  proHoriplo  viiliint  :  o.«t  lonicii  niM-e.-tiinriiiii. 
KriiHlra  onini  uMtrcenliir  Jiidicin,  iiiii  ml  liiieni  |mr- 
dncnntnr.  llnqiin  ti  jiidiciuruiu  miu  iiulilntii  HOiiiflui 
hiimiiiiiin  coustnri!  non  pol»'«l  :  ergo  iioqne  i^i  iioino 
iiuiid  judicitiim  fiierit,  cxni!i|iuitiir. 

Qu.iro  prioslnt  liiiiic  iiia^'i>tr.iliiiii  noii  imhc  uiiiiin, 
sed  nlio>«  ex  nliis  trihiiiinlihiis.  Ko<lcmi|ui>  uioilo 
proiuiilgntiouos  oiirnin  qui  itd  ii-rnriniii  di-l  iti  sniit, 
dividcro  conveiiil.  Pr.oter  <'n  qiiiiMlaiii  divor^i  iiin;<i!«- 
tratiis  oxsequ.iiitur,  el  cniisns  pmioriim  jiiiiiore.-*  po- 
tiiis  uiagistrnliis  :  cniisn.s  vero  coiisisteiiliuin,  qiiu.'» 
iiiius  iiiagistriitus  coiidcmiiavorit,  aliiiij  e.xseqnntiir  : 
oxcmpli  griitia  ea^  qua'  ngorniioiiii  seii  aunoii<x>  pr.'u- 
fpcti  vol  iPililes  jndicnvcriiit,  nstyuomi  s(mi  lodilei 
mnjores  exequnntnr,  et  nlii  quue  nh  nlii.Ji  fiieriiit  jn- 
dicata.  Nam  qiio  uiiiins  odii  exsocntori;s  ('iiiitra.vo- 
riiit,  Iioc  uingis  exsecutiones  nd  lineni  pcrilucentiir. 
Igitnr  si  condemnantes  iidem  sint  ct  e\-eqiioule.'*, 
duplex  odium  contr;iliilur  ;  si  iidem  dc  cuuctis  [le- 
hus  Judicin  exsequauturj,  omnium  hustileodium  iii- 
currant. 

.Multis  autem  iu  civitatibus  custoiliarum  prfpfectus 
diversiis  est  ah  exsecutorc,  iit  .\lhenis  magistr;ilin 
eorum  qui  1'ndeciiuviri  diinintiir.  Quocina  pr;i'-tnt 
etiam  Iiunc  magistriilum  separare.  et  comuieii'uiii 
nliquod  callidum  eti;uii  iii  lioc  excogitare.  Nihiln 
euim  niinus  Iiic  nece^sarius  est  quaiu  (ini  priixiiiie 
commemoralus  est.  Fieri  autom  solet  nt  viri  boiii 
hiinc  uiagist,raluiii  maxime  fiigiant  :  improbis  vpro 
uon  recte  coininiltilur,  qui  cnstodiri  luagis  ip.-i  (lo- 
bent  qiiam  alios  eustodire.  Quapropter  uon  op<'ir!et 
unum  separatuin  hnic  neaotio  iir.Tpositum  esse  :iia- 
gislratuui,  i)e.|ue  perpetuo  euuiiem  gcri  :  se<J  et  ex 
juvenibns,  ubi  aliqnis  est  epheborum  seu  pr;esi'iia- 
riornm  militum  ordo,  et  ex  mngi^tralibus  i.Iios  at- 
que  alios  sumi,  qui  vicissim  hanc  provinciam  ge- 
rant. 

Hi  igitnr  magistratus,  ut  maxime  omuium  neces- 
sarii,  primi  statuemli  suut:  se<[uuntiir  doinceps  non 
ininus  illi  quideni  necessarii,  sed  iu  m;tjore  splen- 
dore  collocati,  quoniam  peritiam  et  ililem  mngiiam 
requirunt;  cujusmodi  sunt  qui  custodiam  r.rtis  et 
usns  bellicos  attingunt.  Nam  qnum  in  pace  tnm  iu 
bello  prcufectos  esse  oportet,  qiii  portarum  atqc.e  inu- 
rorum  custodiiB  simili  modo  prfEsint,  et  civium  de- 
lectus  habeaut  ipsorumque  ordiues  constiluant. 

.Vd  hacc  omnia  mnnera  administranda  alibi  plures 
crcautur  msgistratus,  alibi  pauciores:  ut  in  parvis 
civitatibus  niagistratus  unus,  omuibus  bis  nei^riiliis 
goreudis  pr;L>ponitur.  Tales  autem  appelant  Gr^?ci 
strategos  et  polemarchos  (iinperatores,  et  belli  prin- 
cipesl.  Proeterea  vero  si  sint  eqnites  aut  pedites  ex- 
pediti,  aut  sagittarii,  ant  classiarii  milites,  liarum 
cujusquc  mannum  prsefectus  interdum  constituitur, 
qui  novarchi,  hipparchi  et  taxiarchi  nominautur,  ot 
per  partes  qui  his  subjecti  silnt  trierarchi,  lochagi, 
pliylachi  et  qufECumque  horum  magistratimm  par- 
tessnnt.  UDiversum  antem  harum  rerum  unum  quod- 
dnm  gcnns  est,  rerum  bellicarum  procuratio. 

.\lque    h;EC  quidem  est   hujus   magistrntns   ratio 


420 


poi.iricDUiiM. 


uiiiiieri    Iratldiii    u.mIl.i    .  ..iiiiiiuulutii,    uecud^aiiuui 
ili  1111   eaea    :  >diu,    ei    eiueuiiuntuut 

'■■'  1.     Vucaut  iiuteui    liu«, 

.11  mtiuijuuluretf,  ii  aii- 

lelli  II    vir.i    syiii^ured. 

C,  ,  luteui   liuA  |iiiucipiitu>i  i|ui  maxiiiitt 

.1  ,     cjL     .  Ideui    euuii     tii-\i»i    hdhet 

|iru-elJKl     uiultiluilllil,   ulii 

.       ..iiKre- 

.iioiliaii;    ulti 

1'ullliti    i|ui 

iJeiri  lifitur  pniiciputuuiii  lul  i|uIiIbui  nuiit. 


Ii  :.     «iiliul 

duuiiuuii  - 


Aliii  ttuteiii   «paciHA   curw  quiu    circa  Dtiu*,   velut 

n.i.  I  iiluteii  et  curatuiej  eurum  <|ute  circa  eiicra,  iil 
-.  .i-uliir  e.\i-<teulia,  et  eri;<iiiitur  ileciJeiitiu  aiiiili- 
ciuium,  et  iiliuniiu  i|Ud!cuiuque  urdiuatii  duiil  ud 
Ueuii. 

Aciiilit  ttuleiii,  curam  hanc  ulii  iil>i  i|uiileiii  nAAe 
uuum,  velut  111  purvia  eivitiilibUii,  nliculii  uuleiii  luul- 
tau  et  aepiirala!*  rtiiurtitutiii,  putu  sacruruni  fiictures 
el  tem|)lufuiu  cuatudes,  el  ciitnerarius  bucrurum  |)«- 
cuuittrum.  Ilaliituii  ttuteiu  liuic  qui  deleruiiuatus  iid 
imiuulatiuues  cuiumtiiies  omiied  i|uai><'Uiiii{ue  uoa 
a^Bigiiiit  le.Y  sacerdotihtiii,  ded  a  cuiumuiii  iiieuiiu 
habeut  honorem.  Vocaat  aiitenfquideiii  iirinci|)ea 
hu-t  ii  auleiu  vv^ea  ii  vero  pryluue:». 

Necessuri^  quidem  igitur  curie  sint  de  iis,  ut  est 
dicere  suiuuialuni,  circa  di^^moiiia  el  bellica,  et  <irca 
reddituB,  et  ea  iiuai  e.xpeaduutur,  et  <;irca  foruin, 
circa  municipiuni,  etportua,  el  ref{iouem.  Atlhuc 
qua.'  circa  prajloria,  el  cuinaiiilatiuiie.s,  scripluraa 
et  e.xecutiouei  el  cuitodiud,  et  circa  raliocinatioues  ; 
rt  exquiaitioaco,  ut  corre<:liuaerf  |iriacipaluuiii,  et 
linaliter  i^uuj  circa  consilians  suat  comaiuaimii. 
Hroprii  aatem  civitalibud,  quae  magis  vacaut  et  laa- 
gis  gaudcat. 

.\ilhuc  autem  solliciti  de  bono  ornatu,  de  pyneco- 
uomitt,  de  custodia  ief?um,  de  lege  pueroruin,  lie 
priacipatu  e.\eri;itiortiui.  Adhtic  auleia  cura  circa 
agoues  gymaaalicos  et  dioaysinle!»,  el  utique  si  quas 
tales  altercis  aaicidit  tieri  Iheorias. 

Horumauteai  manifeste  <iuidam  sunt  non  demo- 
lici  priacipatuum,  pata  jjryae<;oaomiii  etitiHdononiiu  : 
egeais  eain  aecesse  ati  aiiilieribtis  et  pueris  laia- 
quam  coasequealibus  propter  inservililiiteni. 

Tribus  auteai  e.xistenlihus  prin<;i[iatibus  secuudnin 
quos  eligtint  quideia  priaciiiatus  priacipales,  scili- 
cet  custodibus  legum,  praeconsulibus,  cousilio:  qiii 
quidein  leguin  cuslo<Je:s,  arislocraticum,  oligarciii- 
cuin  aulem  qui  praecon.^ules,  consilium  vero  deiao- 
ticum.  De  principatibus  quidem  igitur  in  typo  fere 
dictum  est  de  omnibus. 


(juuiiittui  ttut<ttiu  iimgibtrutuii  si  uoii  umiieB,  ctute 
aliqiii  buiiuiu  parteiii  pecuiiiu^  publicw  traclanl, 
unuui  ttliqueiii  ebne  tiecesee  e.it,  i|ui  iiiliil  uliud  ipse 
tructel,  beil  lutioiieB  ttb  illib  repetnt  el  <le  rebua  ab 
illu  KeetiH  <'o^iioecut;  quu»  ulii  eiiiliyiios  (correcto- 
leb),  <|uiduui  luKiatuB  fratiociaulores],  aoanulli  uxe- 
ttt^lttb  (i|ua.'bilure!i),  iuterdiim  etiiiiii  byueKoruB  fco- 
Kuitureri  vel  procurttlures'  uppcllaat.  Kst  el  hUub 
pru5lcr  liu:t  omaes  iiittKi.--trulu.>,  ijui  putixaiiiiuin 
nuiiiinam  uiiiiiiiiiii  n-riiia  pu^r.-^.laliuu  haliel;  ijuo- 
uium  ba-pKuiiiiiiTo  penes  euui<leiii  e:rt  uixiluritaa  el 
exitub  reniiii,  ile  qiiibuti  refereu<li  jiis  hubet:  qui 
iiitiltitudiui  piiitest,  uhi  reH  (^eritur  uibiliio  pupuli. 
oportet  eaiiii  uliijuHin  esse,  ifui  eos  in  uiiiiui  cogat, 
i|ui  Buiiimuiii  haheiit  reipublii:te  polesluteai:  <|ui  ma- 
gistrutun  Hpiiil  aliuri  probiili  (pru;coasultures|  di- 
cuiitiir,  i|uuuiain  untett  ipsi  coubultanl:  iihi  uutem 
iiiultitu<lu  duiiiinulur,  potiiiit  bule  |)>eaatU8  hoii 
consiliuml  appellatur.  Tot  igitur  fere  liuiit  civilen 
inagi8tratus. 

Aliiid  porro  procurationis  f/euiis  est,  <|uai  <;ultum 
deoriim  immuitaliunt  attiu^^il,  ut  sa<;erdoles  et  <]ui 
curiiiii  ^i;ruat  teaipluniai  itt<|ue  u;iliiim  sacruriim,  iit 
surta  tei;ta  coiiserveatur,  ruiaosa  et  litlii;atia  red- 
liuutur,  et  cetera  <|uut  <livini  ctillus  ratiu  [lo.Htulul, 
[ii'o<:uraiit.  Qtiii;  |)ru<:uratio  a|iti<l  ijtiusiluui  tiaa  cst, 
ut  in  purvis  civilatibiis;  alibi  niultiC,  el  a  sarcerdo- 
lio  se|)aratii;,  ut  hiero|)rei  (teiu|)li)ruiii  u;<lilii:u(ure8,) 
iini)()liyl!i<-i;s  ^ujditui),  ct  Hucriirtim  [ie<;iiaiiiriiin  <|uie8- 
tuies.  lltiic  {)r<).xiiaii  e-it  pro<:iiratio  «uci'itl<;iis  publi- 
cis  separatim  tlestiiiiitu  :  ea  di<;o,  quu;cumque  lege 
uoii  sunt  Hacenlotibiis  attrihiita,  «ed  iis  <|iii  hunc 
hoaorem  a  coiuniuai  civilatis  luco  et  totius  urhi  Inre 
hiihiiat,  <[uos  <juiii<;ai  archontes  (pririi;ipcs),  alii  regCH, 
alii  prylaaes  apjiellant. 

Necessariii!  igil'ir  [^rocurationes,  ut  eorum  quae  di- 
\iiiius  «unimam  faciaiaus,  in  liis  fcre  rebas  versan- 
tiir,  ia  iliviais,  ia  bclli<;is,  iu  ve<:tigalibus,  iu  eump- 
tihiH,  iu  aiiaona  et  rebus  vcaalibiis,  in  cura  re- 
rum  iirbaaiinini,  |>orttiuiii  et  agrorum:  [ir.xlerea  in 
rebiis  judiciiilibiis,  ia  rcriim  cuatractnniia  perscrip- 
tiuailius,  ia  rerum  jii<lii:iilaruiii  e.Yse<:iitioaihu8,  in 
custixliis,  ia  ratioaibus  [lutaailis,  in  <lelectibus,  ia 
raliuaibus  et  magi.--tralibu8  rcposceadis,  deni<{ue  ii 
magistrutus  qui  consilio  puhlicu  pricsuat. 

Sed  privatini  in  civilatibus  qnae  otio  magis  et 
prosperitale  fruuntur,  quasque  curam  habent  inodes- 
lia;  el  decori  [iiiblicain,  hi  qiio<]ue  miigiatralus  ha- 
beatur,  rnulicriim  et  [)neroriiui  [)ra;fecti,  noiaophy- 
laces  {legiim  custoiles),  et  gyaiuasiarchi  (gymaasio- 
ruai  prrpfecti):  jini^terea  cerlaiainum  gymnicorum 
et  liiiiorum  scemcoruin  curatores,  et  si  qua  suntalia 
iil  geaus  spectacula.  Morum  aulem  magistratuum 
aoanullos  in  [)roai[)tu  est  non  esse  populares,  ul 
muliertiai  el  pueronim  prtefecturas.  Teauiores  enim 
servorum  iao[)ia  mulieribus  et  liberis  ut  famulis  uti 
cogunlur.  Quuiu  siut  autem  tres  magistratus  sum- 
ma  auctoriliite  ac  potestale  praiilili,  quos  quidam 
sulfragio  creant,  legum  custodes,  prfficonsuUores  et 
consilium,  arislocratiai  quidem  coaveuiunt  legum 
custodes,  oligarchicE  praeconsultores,  consilium  vero 
(leinocraticE.  Ac  de  rangistratibns  quidem  fere  omni- 
bus  summntim  disseruinius. 


Fostquam  Pliilosophus  declaravit  ex  quibus  et 
qualiter  institiiantur  reipnblicsR  miniis  recta\ 
determinat  nunc  de  principatibus  earumdeni, 
suppleudo  quod  in  line  quarli  omiserat.  Et  circu 
hoc  primo  dat  intentioneni  et  rationem  ejus. 
Secundo  cum  dicit,  «  Primo  quidem  etc.  »  prose- 
quitur.  Circa  primum  prinio  dat  intentionern 
suani ;  dicens  quod  post  ea  cjua'.  dicta  sunt,  opor- 
tet  determinare  eaqute  perlinent  ad  piincipatus: 
puta  quot  sunt  principatus  necessarii  in  hujus- 
modi  rebuspublicis,  etqui  secundum  speciem,  et 
quorum  sintdomini,  sicut dicebatur  priusintine 
quarti. 

Deinde  cum  dicit  «  sine  necessariis  » 


Dat  necessitatem  hujus  considerationis;  et  di- 
vitur  in  duo.  Primo  cniin  assignat  rationem 
unam.  Secundo  cuin  dicit,  a  Adhuc  autem  etc.  » 
aliain.  In  prinia  parteintendit  rationem  hanc.  De 
illis  sine  qiiibus,  aut  iinpossibile  est  esse  civita- 
lem,  aut  bene  habitari,  et  consequenter,  oportet 
delerminaie  vel  considerare  rempublicam :  sed 
sine  principibus,  aut  non  esl  possibile  civitatem, 
aut  non  bene  liabitaii :  ergo  etc.  Majoremsuppo- 
nitsitutmanifestam,minoremsubjungens,dicens 
quod  sine  principatibus  necessariis,  puta  sine 
principatu  principali,  et  ducatu  exercilus,  et 
etiam  judicio,  et  aliis  hujusmodi,  nonpotest  esse 
civitas  :  sine  principatibus  autem  qui  curant  de 


IJMKIi  VI. 


Mi 


Itdiid  tirnalii  riviiiiii  i|iiaiitiiii)  ad  rxliTKnii  vcl 
a('i-i(i«Milia  inaKiti  »(iii  |i(ili<s|  licin^  liuhUuri. 
Ildilidi'  tlllli  (liril  0  adlllli'  iiiitrtii  ■ 
Piinil  scriiiid.iiii  i.ilioiiciii  ;  di<  ciit  i|ii(id  |iiiclcr- 
ou  iil  civilaliliiH  parvis  iicccsmi  csl  paiicidrcK 
o»!(o  priiici|)aliis,  cl  pliiicHin  iiiitiiii  ('(iiijiinKi,  luiii 
i|iiia  piiiicitiics  Mitliciiitil,  liini  ipii.i  ihmi  pliircH 
iiivcniiiiiliir  cssc  Milllciciilc.s.  Iii  iiiti^'tiis  jiulciii 
civital  iliiis,  (ipnili^l  pliircs  cssc,  d  iiiitini  dutdi 
iii  pliircs  pi'(i|ilcr  oppdsilas  caiisas,  .siciit  (lictiiin 
liiil  iii  (piaitii  liiiiiis.  Oporlt^l  iKitiir  civciii  noii 
igiioraic  (pialcs  piiiicipaliis  coinciiil  ('oiijiiit^cic 
in  uiittiii,  ct  (Mialcs  di\  idcrc  in  pltircs:  lincaiitciii 
iion  coiiltttgtl  iiisi  scialur  ipii  cl  tpiol  siiiil,  c| 
(luornindoinini,  clt|iiHir.  haliiliidiiicin  liahciitud 
inviccni,  cl  qiii  |>ropinipiiorcs,  cl  (|iii  rt<iiiolioics 
sociiiidntn  nattiiain:  crno  nci'css(<  cslisla  iirucon- 
sidcrarc. 

Dt^indc  cum  dicil  ■  primo  ipiidcm  » 
1'roscipiilur:  el  esl  inlclli^cndnm  tpioil  simul 
dclcr-r.iiiat  ipiict  tpioritm  t>l(piol.  Kt  dividiliir  in 
partos  dnas.  Oniaprimo  l.icit  (piod  diclttm  i'<[.  in 
secundii  cumtJicit,  •  llornm  atilcm  tdc.  »  adipiaiii 
rompuhlicam  ]>crlitic.ttil  (piidain  iliorum  iiiugis. 
Adlmc  circa  primuni  primotloclaraldencct^ssariis 
magis.  Sccttndo  i  um  dicit,  «  Adliitc  autcin  solli- 
cili  etc.  »  {\o  liis  (pia<  ad  lioiium  ornatum.  Adhuc 
prinio  facit  (juod  dictnm  cst.  Sccundo  ciini  dicit, 
«  Noccssaria' (piidcm  i^ilurolc.  »  rccollif^il.llirca 
nriuium  adhuc  primo  dctormiualdo  principanti- 
I)us  rehnsimblicis.  Sccundo  cum  dicit,  tt  Alia 
aulcm  spccies  otc.  »  do  his  tpii  curant  do  divi- 
nis.  (arca  prinntm  adhiic  primo  dctcrniinal  do 
principantihus  minoribus  particularihus.  So- 
cnndo  cutn  dicil,»  Pra'loromiiosautom  hocetc.  » 
do  univcrsali  ct  suiumo.  Adhuc  prima  in  duas. 
Primo  lacil  (itioddicUim  osl  Socundo  cum  dicit, 
«  Quoniam  autom  etc.  »  de  eo  (]ui  habct  curam 
sui^er  corroclioneet  emendationo  ipsorum.  Circa 
primum  adliuc  primo  deterniinal  do  princiiianti- 
bus,  (]ui  habent  curam  super  rcbiis  exlorioribiis. 
Seeundo  de  his  (]ui  habont  curam  de  personis 
civium,  cum  dicit,  «  Post  buuc  autem  etc.  « 
Circa  primum  duo  facit.  Quoniam  primo  dotor- 
minat  do  bis  (|ui  baltont  curam  super  rehus  ex- 
lerioribus.  Deinde  cum  dicit «  altera  autcm  cuCa. 
otc.  »  de  00,  qui  babel  curam  de  roscriptis  super 
prsedicfis  et  accessoriis.  Prima  dividiturin  tros. 
Primo  detorminat  do  eo  (]ui  bahet  curara  de  bis 
qua>  ciivalorum.  Sccundo  cumdicit,  uAliaautem 
necessaria  etc.  »  de  his  qua?  carci  «diticia  et  im- 
mobilia.  Tertio  cum  dicil,  «  Alius  autem  princi- 
patusetc.  »  de  co  qui  babet  curam  super  redditi- 
bus  communibus.  In  prima  parte  dicit  quod  pri- 
mo  oportet  esso  quemdara  princi}>atura  circa 
tbrum  eorum  qua'  sunt  nocessaria  civit.ili,  qui 
aspiciat,  quod  coiitractus  taliumjuste  et  legitime 
iiant,  et  etiam  iiediticia  circa  forum  bene  ornata 
siut ;  putainquibus  tinnt  hnjusmodi  contractus. 
Cujus  ratio,  quia  in  omuibus  civitatibus  fere 
necesse  est  aliqua  recipere  per  emptiouem,  et 
aliqua  emittere  per  veuditionem,  et  quantum  ad 
totam  civitatem  et  respectu  aliorum,  et  quantum 
ad  cives  inter  se.  «  Fere  »  autem  dicit,  quia  cou- 
tingit  esse  aliqnam  civitatem  per  se  sufficientera, 
in  qua  boc  non  est  uecessarium  Et  hoc  est  con- 
venientissimum  ad  per  se  sufticieutiam  :  estenira 
civitas  communitas  perfecta  omnis  per  se  suffi- 
cienti*  torminum  babens,  utdicebatur  in  primo, 
propter  quam  conveneruut  in  unam  civitalom. 
Quia  enim  una  domus  non  est  sibi  sufficiens, 
ideo  conjungitur  alii  in  vico  :  ct  quia  unus  vicus 


iicc  piiiici    siifticiiiiit    Mhi  oiiiiiiini,   iiiflu    |iliirc 
('(iiijiiiiKiinliir  iii  civilntit    ililu  <(um<   pnr  m»  niifl) 
cioiiH  cst  :  per  si-  autciii   HiilliricnH    niui    poti-n 
Hnso,  iiisi  pcr  i  iiiiiiiiiit.ilinncs  inulii.it,  ipuf  jluii 
p(*r  oiiiptiiiiicm  cl  vciiditionciii,  m-I  inli-r  h«,  vnl 
ad  alion    loKilinic    fiicla*i  :  iioc  aiituiii  iioii    o%nf\ 
nisi  (••«sct  aiiipiis  diri^iuiN,  ol  n*iiiir.«*iiH  iiiiiMpjulr 
ail  icipiiilil.ili  III  ficr  ^apicnliiim  ct  piildicaiii  (lo- 
lc>.liilciit  :  liMc  .iiitcm  cst  priiicqntiiH  :  cHt  i^iliir 
iiocoHsariiiH  priiicip.itus  ipitd.im  circu  cotiiruclui 

Doiiido  1  iim  dicit  u  iilloia  autcin  » 

llctorminat  i\r  princip.intihiis,  i(ui  runiiit  dc 
loiliriiiis  |iiili|ii'is  ct  priipiiH  i.t  |iiiiiiii  dc  hisipn 
ciiranl  dc  bis  tpiic  in  civitalc  Scciiiidi)  (  um  duil, 
v  Alia  aiilcm  otc  »  do  liis  i(iiio  cxlru.  In  ()Iiiim 
(tarlc  dicil  qiiod  idiiis  csl  |iriitci|i(ilus  coiisc«(iicn. 
tcr  so  liabons  ad  istum,  ol  pii)|iiiii[iiiis  cii|i<m. 
i|tii  lialict  curaiii  dc  icdiliciis  ciimiiiittiihii-  ct 
pro^irif^  ot  stratis,  cl  a((iuc  diicliliiis,  ct  aliis  liu- 
jusinodi  ((iialitcr  fianl  ut  ox(iedil,  ct  bene  di»- 
()osila  siiit,  sociiiidiim  (|Uiid  ox[icdit  civilati,  ol 
((unlitor  ruinosa  icdtlicia  rc()arcnlur  et  qtialitoi 
continia  a>ilitii  iiiriini  sic  dctcrmiiicntur,  iit  sitit 
siiio  quorola,  ot  de  aliis  hiijusmodi  (jiia'  suiit  si- 
miliu  iiuic  curu*.  Qiiidum  uulem  vocanl  hunc 
()rinci])atum  n-dilitatom.  Pncdictns  aiitom  (irin- 
ciiialiis  |)liircs  [tarlcs  habcl  socundiim  modum  ; 
qiiorum  alia<  ad  alia  ot  alia  ordinaiitur  in  civi- 
tatibus  magiiis;  (inla  faclores  murorum  ct  ciira- 
tores  fonlium  ct  custodes  porlus  et  fortalilioruin 
civilatis. 

Deiiide  cum  dicit  «  alia  aatem  » 

Dotorraiii.il  do  liis  qua;  in  regione  ,  dicens 
quod  alius  princi|)atus  est  necessarius  consimilis 
()ra'dicto  :  de  illis  enim  cisdem  do  quibus  cural 
pra^dictus  est  isle  extra  civitatom  in  regione  ; 
puta  ille  qui  curat  de  castris  et  aedifii  iis  el  aquai- 
ductibus  ct  continibus  agrorum  et  aliorum  qu» 
sunl  exlra  civilatem.  Appellant  autem  quidam 
istos  definitores,  alii  custodesagroruin.  istiigitur 
sunt  tres  princi[)atus  necessarii. 

Deinde  cum  dicil  «  alius  autem...  redditus  » 

Determinat  de  eo  «(ui  habet  curam  circa  red- 
ditus  communos;  dicens  quod  alius  est  principa- 
tus  qui  habet  cuiani  circa  communes  redditus  : 
ad  quem  tria  pertinent :  scilicet  recipere  ipsos  a 
ditferenlibus  et  custodire  receptos  et  distribuere 
quod  necessarium  est  in  unaquaque  dispensa- 
tione  seoundum  ordinationem  civitatis  vei  supe- 
riorum  :  ct  vocantur  a  quibusdam  receptores,  a 
recipiendo;  a  quihusdam  autem  qua>stores. 

Deinde  cum  dicil  «  alius  autem...  rescribi  » 

Determinat  de  eo,  coram  quo  tiunt  rescripta 
de  contraclibus  et  judiciis;  dicens  qiiod  alius  est 
princij^atus  ad  qucm  referuntur  omnia  rescripta 
contractus  et  judicia,  ut  habeant  auctoritatem, 
scilicet  per  signi  ejus  appositionem;  apud  quos 
etiam  oportet  manere  registrum  cum  rescripto 
contractuum  et  senteutiarum,  et  etiam  eorum 
((ui  inducuntur  iu  civitate.  Iste  vero  principatus 
in  civilatibus  majoribus  distinguitur  in  plures, 
sed  unum  oporlet  esse  principalem  ornnium,  si- 
cut  nunc  videmus  in  curiis  magnatum  aliquem 
cancellarium  principalera  et  aliosplures  esse  snb 
eo,  puta  notarios  et  registrarios  et  hujusmodi; 
et  vocantur  a  quibusdam  praefecti  vel  memoria- 
les,  quia  aptid  eos  debet  remanere  memoria  ma- 
gnorum  quae  tiunt  in  civitate.  Ab  aliis  autem  aliis 
nominibus  propinquis. 

Deinde  cum  dicit  «  post  hunc  » 

Determinat  de  eo  qui  principatur  super  ipsa 
suhstantia  civium.  Et  primo  de  eo  qui  habet  cn- 


12: 


iMiMTKitUIM 


riilfiiiiMiiilijiuui  *'l  |uti-)- 

lUiu    (iKil,   «    l*usl   huc 

.lUleiu  tilc     0  |t'  haliet  i-iiraiii  su|»er  cus- 

t    '  luiii.  <  I  )iuui,|>iii  '   iiiJitquud 

I  il.Uj     l.lll  »-t     III  !••>{.   Sl'- 

I  uUiiu  lUIII   ilnU,   u   (.ii|illli{<lti|Ui-,    •   lall^lt  (|UUil 

il.iui  ULciiJijii-)  Liicd  1II3UIU.  I.in-f  |)i'iiuuui  |iniiiu 
Licjl  quud  Uiituiu  est.  SfcuiuJo  ciiiu  dicit,  u  Pi'ii'- 
1  ftc.  «  lau^'it  quii-daiii  i-\|ii'ilii'U< 
iiii  ^1'avitali'Ui  i|c<iU->.  (iircu  jui- 
luuiii  |>niuu  |iiu|iuUit.  Sccuiiilii  cuiii  dicit,  a  (iru- 
vi<)  i|uid('iii  i^itur  L'tc.  0  |iruhat.  lu  piiiua  dicit 
(luiid  |iii->t  |iiu-cL'dt'iiteui  |Uiuci|iutiiiu  ({ui  iiuxiuie 
iu'(  <")<<uriu^  e->t,<)icut  piiiuuiii  |ii'iiici|iiuiu  iii  iiiiu- 
i|Uunue  yeucrr,  ct  c^t  luaxiuic  (liilicili-)  iiitci'  uiii- 
iits.i,  |iut<i  illu  ([ui  curat  de  enactiuuihu»  cuiidein- 
iiaiiduruui  ud  iiiurlein,  et  releKaiiduiuui  <<ei-un- 
(iuiu  a(  cuiatiuiici  iusciiptui,  et  ciicu  cu.-<tudiaiii 
I  <ii|K)iiMii  tpsiiiuiii  uutuiiuaiii  cuudeinticnlui'  uiit 
piu-^ciihaiitui'. 

Ueinde  cuin  dicit  o  gruvis  quidctu  ■ 
1'i'ufiat  vel  ussignat  latiuncni  i-)luruni.  Ktpiiuiu 
gravituli.s  ipiiu-).  Secundu  cuiii  dicit,  •  .Necessa- 
rius  uutem  etc.  »  assignat  lutiunciii  neces;)i- 
tali^.  In  priiiia  dicit  quud  principatus  jira-dic- 
tu»  gruvis  est  vuldc  pi'uptcr  niullus  iniiiiicitius 
luultuiuni  :  arnici  enitii  cuiidcinnaiiduiuiu  ot 
ptuscrihctiduriimliuhent  ad  ipsiiiu  oiliiim  ut  in 
plurilius,  siipiidem  ille  vel  illi  qui  dili^iiiil  uli- 
({uus  sutit  iniinici  iriiinicuruiu  illuriitii  :  cl  taiita 
est  iuiniicitia  ad  ipsiim,  ipiud  iiiii  iiuu  cuntinf.'it 
miiltum  luciati,  [luuci  aiit  nulli  sustinerciil 
pra-esse  in  istu  principutii ;  et  ^i  sint  aiiipii  qiii 
suslinent,  nulunt  procedere  in  ijiso  secuiidiini 
iit,'orern,  timeiites  inimicitias  vcl  oirensiuiiciii  : 
tiinor  ciiiin  et  amur  sa'pe  sulcnt  pcrvertcre  jiidi- 
ciuiii  pniicipantis. 

Deittde  cuiii  dicit  «  necessarius  autem  » 
Prohat  vel  assignat  caiisam  necessilatis;  di- 
cciis  (juod  necessaiius  (|ui(iem  est  Itujusmodi 
jiiiiK  ijiutus,  (|uia  nihil  prulicuuni  e>t  recte  se- 
cundum  jitstitiam  sententiare  de  aclionihus,  et 
benteiitias  rcctas  non  deducere  ad  linem  jier  c.xe- 
cutionem.  In  uperahilihus  enim  judiciiim  rectum 
est  jiropter  o|)eralionem  sicut  propler  liiiein  : 
ageie  autein  aliquid  eoruni  qua-  siint  ad  iineni 
j»er  se  ct  non  deducere  ad  iinem  atlin2;ere,non  est 
jtrolicuum  ;  juupter  quod  si  imjiussihile  est  com- 
muuicationem  civium  invicem  salvari  noii  factis 
scnlcufiis  rectis  de  controversiis  sul)orientihus 
intcr  ipsos,  impossibile  est  eamdera  communi- 
catiunern  civium  ad  invicem  salvari,  nisi  senten- 
tiaj  lata?  i-ecte  executioni  demandenlur.  Si  igitur 
necessarium  est  in  civitate  communicalioncm 
salvari  necessitate  quai  est  in  ordine  ad  linem, 
riecessarium  est  cadem  necessitate  justas  senten- 
tias  demandare  executioni  :  hoc  autem  principa- 
liter  tit  per  hujusmodi  principatum  :  quare  hu- 
jusmodi  principatusnecessarius  est  si  debeat  sal- 
vari  communicatio. 

Deinde  cum  dicit  <(  propter  quod  <> 
Tangit  quaedam  expedientia  circa  ipsum  :  et 
dividitur  in  partes  duas.  Primo  tangit  queedam 
documenta  et  rationem  assignat.  Secundo  cuni 
dicit,  «  In  raultis  autem  locis  etc.  »  adjungit 
aliud.  Circa  primum  primo  tangit  documenta. 
Secundo  cum  dicit,  «  Ouanto  euim  ctc,  »  assi- 
gnat  rationcm.  In  priraa  dicit,  quod  quia  laujus- 
modi  princijiatus  est  necessarius  et  gravis  et 
expedit  istum  principatum  non  esse  unum  tan- 
tum,  sed  distingui  in  plures,  et  alios  ex  aliis  ju- 
diciis  accipere,  ut  puta  quod  aliiis  sit  quid  auiiiat 


u(:cut)Utioiiem,  uliiiii  ijiii  iiKjuiiat,  uliii^  aiilem 
qui  bcntciitiul  :  et  simiiit(;r  eu.^^  (jui  circa'  re»- 
ciijila  iiiteiidunt,  ojiuitet  teiitare  dividero,  jiuta 
Ut  iitills  Miihut  aii  iisaliuiiciii,  alius  iiiqiii<)ilio- 
iuiii,  aliu<)  senteiiliaiii.  Ilcniiii  cxpedil  (jiiuMlarn 
tli-  iiti-)  agere  ulii|ua  el  quosdaiii  alia,  jiiita  eus 
ipii  iiiagi»  tueriint  iii  iiiiiici|iatu  ju  licuie  iiiinuti 
jiericulosa,  iiovus  uiitiin  nova,  et  v('lei'e.s  mugis 
lieiiculo-^a,  et  ilermu  iic^^utiutitin  iijslaiitiuiii  si 
alitcr  coiKleiiiiia\et  it  altciuiii  c.Ncijui;  verlii  gru- 
tia,  eos  qiios  |iiin('i|iaiites  inlra  civitalern  cuii- 
demnaveriiit  i»riiicijiantes  e.vtra  civilatciii  inagis 
I»iiiiiaiit  eveijiicndo,  ct  e  coiitrarii». 

ileiiiilc  cuin  dicit  n  (jiiaiitu  eniiii  »» 

.Vsiignat  raliuiiem;  diceiis  quod  ista  ohser» 
vunda  suiit,  quuiiiuiu  (jiiaiilo  minur  erit  inimici- 
tia  hiijustiiudi  jii  incijiaiitihiis,  tanto  scntenlia*  et 
cvcciitiuiies  niagis  de  liiK!  ac(;i|)ieiit.  Kusdcm 
autciii  csse  cuiidciuiiaiilcs  et  cxcijiicnlcs  initiiici- 
tiain  liahet  jirujiter  duu  :  tuni  qiiiu  condciiiiial, 
tuiii  quia  exeijuilur;  eos  aiitern  oniiiia  tractare 
(jua'  jiciliiient  ad  dicluni  iiriiicipaliim  iuimici- 
liani  liahet  ijuatitum  ud  utiiiiia.  Si  awtciii  divi- 
dantiir,  itu  (juud  aller  sit  cuitdciiinans  et  ailer 
sil  excquens;  el  diversa  divcrsis  atliihuaiiliir. 
dividetur  inimicitia  :  quare  minor  erii  ad  singu- 
los ;  ct  sententia!  ct  execiiliones  magis  iinem  •c- 
cijii';ut;  qiiud  csl  exjiedieitliiis. 

Deinde  cuiu  dicit  <(  iii  inullis  » 

Adjiingit  aiind  ;  diccns  qtiod  in  multis  civita- 
tihiis  divisi  siint,  illi;  qiii  (^ustudit  illus  (jiii  (^on- 
(lcttiiiandi  sunt.  ct  iiie  qui  exequilur  scntenliam, 
sicut  Allionis  ilii  (jui  vucahaiilur  undeciin  viri ; 
et  ideo  exjiedienlius  est  et  iilos  separare  el 
aiia  sophismutu  et  adumhrationes  circa  lioc  la- 
cere  pcr  (jua'  cuntiiigat  iiiiiiurem  es.se  inimici- 
tiam,  et  pcr  cunseqiicns  minus  gravem  jirincipa- 
tuin;  necessarius  cnim  cst  non  miiior  i»ra;- 
diclo. 

Dcinde  ciiin  dicit  «  accidit  aulein  " 

'langil  accidens  iudiicens  imjicdimentum  circa 
iji^nm.  Kt  jiiitno  lacit  hoc.  Secundo  cum  dicit. 
«  Projiter  (juod  etc.  »  tangit  rcmedia.  In  prima 
dicit  qiiod  projitcr  dillicuilalem  qua3  est  in  isto 
princij)atu,  viri  iioiii  fugiiinl  hujusmodi  jirinci- 
paliim,  malos  autcin  non  est  securum  apjionere 
iii  ijiso,  mali  enim  magis  indigent  regula  et 
cuslodia  aliorum  qiiam  possint  aiios  regere  vel 
cliain  custodiie  :  reguians  cnim  aiium  in  sc  ojior- 
tet  csse  rcgulalum  prius. 

Deinde  cura  dicit  «  propter  quod  » 

Tangit  remcdia ;  dicens  quod  quia  honi  fu- 
giuut  jirincipaluiii  istiira  proptcr  causam  jirae- 
dictam  expcdiens  est  non  esse  tanlum  unum 
jtriiicijiantura  in  hnjusraodi  ncgotio,  ncc  etiam 
continue  eosdem  principari,  sed  inodos  hos 
modo  alios;  quia  etiam  nos  videmus  quod  ubi 
est  aliquis  oriio  juniorum,  vei  ubi  est  ordo  cus- 
todiarum  civiuiii  ct  princijiatuuui,  oportet  isto- 
rum  ciirara  facere  particuiariter,  nunc  quidein 
hos,  nunc  autcra  illos.  Isti  autem  principatus 
qui  dicti  sunt,  ponendi  sunt  necessarii  et  primi 
respectu  pra-dictorura  prius. 

Deinde  cuni  dicit  «  post  hos  » 

Inrjuirit  vei  prosequitur  de  eo  qui  habet  curam 
super  custodiam  civium.  Et  circa  hoc  primo  dat 
nccessitatem  ipsius.  Secundo  cum  dicit,  «  Hic 
quidera  igitur  ctc.  »  tangit  ejus  divisionem.  Iii 
prima  ipse  dicit  quod  post  pra^dictos  principatus 
necesse  est  ponere  aiios  non  minus  necessarios 
si  debcat  saivari  commutatio  civili,  ordinatos 
tameu  in  excelicntiori  gradu  dignitatis,  quoniani 


MKKIl    M. 


423 


iii(li^i'iil  iiil  i'\i'(  iiliniiiiu   |iriii<'i|iatii^   |ini(lnilM 
iiiiilla,    (|iiii*     lialicdir    |ii<i'    i<\|i(>iiciitiiiiii    Idiiui 
li'iii|iiit'iH,   )<t    iiiiilta  lldi',    iilcsl  iiiiill.i   liilclilali'. 
Iili  aiil(<iii   Miiil  (|iii   ('n-<liiiliiitil  ri\  il.ilctii,  cl  iir 
(liiiantiir  ad  ()|i|iiii'tiitiilatcs    licllicis  c(iiilra    ini- 
iniciw  civitali?*.  rixpcilil    cniiii,  si   dclical  salvari, 
«'ssc  (•iiratiMcs  i|i«»ins,  (<t  in  lciiiiHir(<  iiaci!*,  cl  in 
tciii|i(M'(<  liclli.  '('alcs  ctijini  Miiit  illi  ad  iiikih  |ii>i' 
liiicl  ('iistiiilit'i<    poilas    cl    iniiriis  ;   Hiinililci'    illi 
ijiii  liali(<nl  ('iirain  (<\(|iiit'cnili  itisidias,  ct   dc  ur- 
iliniiliiuu^  civiiiin    ad  inviccni  iiacilica.   Tali^s  aii 
t(<in   ad    rcctc    (i|ici'aii(liiin    indi^cnt    {irn(l(<iitia 
iiiiill;i  cl  tid(<lilalc,  (|nia  indixcn^tio  ct  iiitidclil;is 
iji.otiitii  ilc    t.icili  indiiccrcl    cortiiplioncin   ci\i 
lalis. 

|h<itid(<  ciiiii  dicil  «  liic  iinidcni  ■ 
rati.u;it  divisioiicn)  ipsiiis  :  diccns  (|iiod  isla 
1  iira  in  (|niliiisd.iin  rivilatilnis  coiitincl  principa' 
Ins  pliircs,  sicul  in  ni.if^nis  cl  in;ij,'is  ordinatis 
ad  hclluin.  In  uliisaulcm  paiiciorcs,  siciil  in  jiar- 
vi«;  oivitalilius  continf;it  alKincin  ninun  dc  civi- 
liiis  pra^lici  in  tola  cura,  vcl  ali^pios  pancos.  Kl 
.iliijui  vocaiit  istos  priticip.iliis,  ducatiis  cxcici- 
tus,  alii  principcs  bclli.  Ilcrnm  si  in  civilal(? 
invcniantnr  oijuitcs  multi,  aut  podites,  sicnl  iw- 
posituin  csl  prius,  aiil  saj;itlarii,  (]ui  ordinantur 
.id  puLfiiain  sa^ittaudo,  vcl  naiitici,  (|iii  piiL;natil 
in  navilins,  aiit  ali(|iii  alii  talcs,  supcr  iinuin- 
«[uodiiuc  istorum  in  inajoribus  civilalihus  ordi- 
n.mlnr  aliqni  principantes,  cx  hoc  nominatio- 
iicin  lialicntcs;  sicul  pra^fccti  n;ivalcs,  cl  c(iui- 
liiin,  cl  lcgiotium.  Kt  adliuc  m;itjis  ]<arliculatim 
suh  iiiio(]iio(iiio  islorum  sunl  miilti  piiiicipatus 
p  irticuiarcs,  puta  in  naulicis  prirrcctis  trire- 
tiiiimi,  simililer  ct  ille  qui  habot  curam  supcr 
dispositionc  insidiarum,  ot  illi  qui  dicuntur 
prjvrecti  cohortinm  ct  tribnni  niililnm,  el  (ini- 
cumque  alii  tales  diversitatem  talcm  habent. 
dmnia  tamcn  ista  babont  iinani  spociem  curio 
cominuncm.  qua>  dicitur  cura  belli;  el  jier  cou- 
soqucns  unum  luiiicipalum  snprcniuiu  ;id  qiicni 
omncs  alii  ordinanlur.  Hoc  orgo  nuulo  se  habent 
circa  principatum. 

Iteindo  cuiii  dicil  «  (luoniam  aulem  » 
Proseqnitur  de  eo,  cujus  est  corrigore  alios 
(|nosdam  principatus,  dicens  :  quoniam  ((uideni 
principantos  in  civitato.  (juamvis  tion  oinnos  , 
liabent  tractare  bona  commnuia,  scilicct  coUi- 
ijendo  ct  disiicnsaudo;  ditlicile  autem  cst  hujus- 
inodi  bona  tractare  sine  aliqua  iuquisilione  vel 
appropriationo,  eo  quod  omnes  habonl  appcli- 
tum  hu.iusmodi  bouorum,  si  nou  sinl  sludiosi  et 
lidciissimi  viri,  necessarium  est  csse  aliqucm 
principatum  super  istos.  cnjus  sit  sumere  ratio- 
notn  super  rocoptis  et  ospensis,  et  corrieere  ubi 
invenorit  delinquenles.  Alitcr  eniui  contingeret 
dislractio  in  bonis  communibus  civitatis  etinjus- 
litia.  Expedil  autem  quod  ille  ]irincipatus  super 
niillo  alio  habeat  curam,  ut  diligonlius  possit 
curare  dc  praedictis.  Yocantur  autcm  isti  prin- 
lipatus  a  quibusdam  corrootores,  eo  quod  debout 
audire  rationos ,  aquibusdam  scrutatores,  co  quod 
hahent  e.xquircre  diligentcr;  ab  aliis  procura- 
loros. 
hoindo  cum  dicit  «  praeter  omin^s  » 
Detorniinat  de  niaximo  priucipatu  ;dicer.s  cjuod 
priotor  pra-dictos  pirincipatus  est  alius  nccessa- 
lins,  ille  scilicet  qui  liabet  domiuium  super  om- 
nil>us,  et  ad  quom  (imnes  alii  ordinantur,  a  quo 
accipientes  rationem  operandi  dirigunlur  in  eis 
<|ua'  subsunt  curje  ipsorum,  et  ad  i]ueni  linaliter 
reducnntur  omnes  opertione?   civitatis.  Oportct 


.iiili  III   td  (|ii(i(l  1(1^11  Kiiiiiiiiaiii  liiiliiT)'  III  mni- 
blicii  JiucliirilHtoin.  Appclliiiil  iiiilciii   )|iiiliii<t(f4in 

in  l<ici<  piiiciiiiMillorcs,  cx  )•(»  ipiiii  nnl»  i|)-!  |.. 
r;iiit  :   iibi  ncik  iiiiillitiidu  e^t,  <'<iiisiliiiiii  <li<  i    u 

|li'ind<<  ciini  diiil  i<  aliii  aiilcin  • 

llcloriiiiiial  dc  principatii  ijiii  diri^il  iii  lii« 
«|Uir  ad  llciim  pcrtiricnt.  \'A  rircii  Ikic  «liin  f.inl 
■'riiiio  ciiiiii  praiiiiltil  opportiiniliitciii  ipnoriitii. 
S<>('iitiilo  (  iiiii  dicit,  u  Accidll  uiilciii  otc.  u  |iiiiiil 
di^ttinclioiKiii  istiiis  princip:itus  vc|  iiiiioiDin  iu 
divcr^is  1  iNilalibiis.  In  piiiiia  dicU  (|iiu(|  aliu  «"l 
specii>H  princiiiutiis  ncrcssaria  in  civitali;;  pula 
corniii  i|iiic  ii(l  divin.i  pciliiicnt,  cnjus  siinl  <,«- 
ccrdolcs  siKiu  Ir.ii  l.iiil<'s,  cl  <'oriiiii  (|ui(  ui.int  dc 
.'cdiliciis  sacrariiin  doinnnm,  <|iialitor  sulvii-  niii- 
ticant,  cl  si  nli<iua  dcci(l:int  oriKantiir;  ct  cliani 
alioruini|iioiiiini'n:i  (luc  ,  (]ua;  ud  cultumdivinuiii 
onliiiintnr. 

Ilciiidc  ciiin  dicil  «  uccidil  aulcm  » 

1'oiiil  divisioncm  ol  unionein  cjiis  in  rehuspu 
blicis  (livor.-is,  dicriis  (iiiod  islo  priiici|iatus  ali 
cubi  csl  uiins  taiitiim  ciiriins  dc  omiiihus  iiu.i- 
pcrtincnt  iid  pricdirlnm  cultiim,  siciit  in  civita- 
libus  parvis;  iiliciibi  aiitoni  suiit  multi  el  si>pj- 
rati  principatus.  puta  sacriticia  oirorcnlcs  et  cus- 
lodcs  templonim  ot  a-rarii  sacrarum  pociiniarnm 
lloo  (iodii';it;ii'iim,  conse^iuontcr  aiitoin  illo  (|iii 
(Wilinalur  ad  dispensiindas  iinmolaliones  coin- 
nuines  (luas  non  assignavil  lcx  ipsis  saccrdoli- 
bus,  scd  recipiunl  ipsas  a  mensa  cumminii. 
Krant  enim  apnd  gontilos  (iiurdam  qiup  imnio- 
Libantur,  ((ikc  sac^rdotos  accipiebant  do  pio- 
l'i  iis  ;  qniodain  autom  quro  mini^^trabautur 
ois  a  comnumi ;  ct  [isti  a  quibusdain  voc;i- 
bantur  regos,  a  quihusdam  vero  pontiliccs 
luaximi. 

Doinde  cum  dicit  ((  necessariae  quidem  » 

Hccolligit  pnodictos  principatus  dicens  quD.i 
principalus  necessarii,  ul  contiugit  diccre  in 
sumina  sunt  do  Iiis  et  circa  hoc  :  puta  principa- 
lus  circa  rem  divin;im,  ot  principatus  circa  bel- 
lica,  et  ille  qui  curam  habet  super  acceptione 
rod(litnum  et  dispensatione  eorum,  et  ille  qui 
liabot  dominium  circa  forum  quantum  ad  com- 
mutaliouos,  ct  ille  qui  circa  municipium  civita- 
lis,  et  exterius  circa  portum  et  regionem  subjec- 
tam  civitiiti ;  iterinu  illc  'jni  cin^i  judicia  ot  cirm 
scripturas  commuiatioiuim  ct  circa  executione^ 
^onientiarum.et  ilic  quihabet  curam  super  cus- 
'iijia  civitatis  et  regionis,  et  ille  qui  liabet  an- 
(iire  compositum  ot  corrigero  dclinqucntes,  et 
linaliter  circa  consilia.  In  civitatibus  autem,quio 
iiiiigis  vacimt  ab  cxtorioribus  bellis, et  intendunt 
S]iocul;^tioni,  et  magis  doloctantur  circa  talia, 
siint  alii  proprii  principatus,  de  quihus  nuuc 
diotum  non  est,  nec  de  ropublica  talium  civita- 
ti;m,  scd  timtum  dictum  est  de  piincipatibu- 
pertinontibns  ad  statum  paucorum  et  popula- 
rom,  de  quibuserat  prius  determinatum  ;  quam- 
vi<  quipdam  istorum  perlincant  eliam  ad  prco- 
dictas  civitates. 

Deindo  cum  dicit  <(  adliuc  autem  » 

Determinat  de  principatibus  non  necessariis 
magis  ;  diceus  quod  adhnc  prieter  principatus 
pra'dictos  et  necessaiios  sunt  alii  principatus  cu- 
rantes  de  bono  ornatu  civitatis  et  civiuni,  de.mu- 
licrum  disciplina  et  de  custodia  legum.  ita  quod 
nuilus  transgrodiatnr,  et  delege  puerorum,  puta 
discipliua  et  cura  ipsorum.  de  irymnasiorum  gn- 
bernatioue,  iterum  de  ludis  evmnasticis,  in  qui- 
bus  homines  oxercebant  se  nudi,  et  de  musicis. 
et  alii.-  Iiujusmodi  spocta'  uli-. 


If4 


POLITICORUM. 


heiiide  cum  dicit  «  houuruui  auteiu  » 
llecldrdt  ail  i|uas  resi^uhlicai  imrtMifat  (juidaui 
horum  priucipaluum.   tl  prium  declarat  lioi  ,  de 
i{Uibu'>  uuau»  pririci|talibu!>.  S«cuudu  cum  dicit, 
u  Trihu^   ■  xi-steiilibua  etc.  •  de  |»nii<i|)ali- 

bu^.  la  \>  it  iiuoil  quiiiaiii  istoniui  priiici- 

pdtuum  uou  cuiiipeluut  slaliii  |»o|iulari,  |»uta 
I»riuci|>atui  uiulieruiu,  puerorum  lex  vel  praici- 
pdlus.  Kt  lalui  hujus  est,  quia  m  po{»ulaii  statu 
eil  uiultitudi»  egfiiurum,  egeui  autem  neces^e 
habeiil  ull  iijulieribus  et  jiueris  laiu|uaiu  qui- 
busdam  cousequentibus  de  iiecessitale  ad  u{»e,- 
rationes  necessarias  et  serviles  {»ru{>ter  caren- 
tiam  servuriim  ;   hi   enim  quia    servus  non   ha- 


bent,  utuntur  mulieribus  et  (lucria  sicut  bervis. 
Deinde  cum  dicii  «  trilms  auti-m  >- 
Declarat  hoc  idem  dc  ((nibiisdam  (trincipati 
bus  ;  dicens  quud,  cum  sint  tres  priucqialus  se 
I  uudum  quus  eligiint  alios  priitci(ial«s  [irincipa- 
tus,  sciticet  cunservaluics  Ii-kuiii,  |»iUM'.uiisiiltures 
et  cunsiliiim  ;  lcguiii  cuiiservatures  (terlinunt  ad 
stdtuin   optimatum,    ({uia    leguiii    cuiiservatoris 
(truduntid  ludigent,  et  virtute,  quw  euut  princi 
(»alia  in  statu  o|»timatuin    l*iii'corisullores  auteni 
|teilincnt  ad  (laucuriiiii   sldtuiii.   (iunsiiium  veru 
ad    |)U(iularem.  Sic  iKilur  in   ly()u  et   limiraliter 
dictum  e.st  fere  de  umiiibus  maKi^ili^dtibus. 


LILIEH   SErTlMllS 


M'!UM%  I.IIIUI.—  OITIMAM  AnSOI.liTK  CIMTATKM  OSTKNDIT,  TIM  I  KI.K.ITATIS  IIAIlirA 
HATIONKOI  AM  PKIl  OPTIMIM  VIIU  M  CONSI.OI  IMri»,  H  M  KOlUM  Ur  K  AH  KKI.ICITATKM 
miriNT  :  MODKIIAIA  CIVHM  Ml  KH  H  IM.NK  .  SIKKICIKMI  IIKCIOMS  I  UKHTATE , 
ACCOMMOOAIO  I  IIMIS  SITH  ,  KXIMLV  MACISTHATIT  M  MoDKHATIONK,  JMIOMPTO  TAM  IN 
BKLLO  OI'AM  IN  PACK  SHHDITOIUJM  MI.MSTKHIO,  CONVK.MKNT!  KKMINAHI  M  OHSKHVA- 
TIONK,  KT  APTA  KlHKHOlUM  KUKCATlONb:. 


LECTIO  I. 

Quod  optima  vito,  et  privatiin  Hiiiniiquc,  vt  /mhlice  dvitntibns,  cst  nd  virtutern 

vivere,  re/iqiiis  donis  ad  id  adjuvantibus. 


ASiigiiA. 

Do  |)olitia  optiiun  facturum  couveniontem  incjui- 
sitioucni,  necesse  ileterniiuare  prins  quiv  sit  eligibi- 
lissima  vita.  Immauifesto  euim  existcute  hoc,  el 
optimam  politiam  necessarium  essc  immanifestam. 
Oplimc  enim  agere  couvenit  eos  qni  optime  politi- 
zant  existeutibus  sibi,  uisi  aliquid  tiat  pra^ter  ralio- 
uem.  Propter  qnod  oportet  prius  confessum  esse 
quse  sit  quffi  omuibus  (ul  est  ilicere)  eligibilissima 
vita;  post  ha>c,  utrum  commuuiler  et  seorsum  ea- 
tlem,  vel  altera. 

Putantes  igitur  sufdcienter  multa  dicere,  et  eorum 
quR>  extrinsecis  sermouibus  de  optima  vita,  et  uuuc 
uteudum  ipsis.  Ut  vere  enim  ad  unam  divisionem 
uuUus  dubitabit  utique,  qnoniam  tribus  existenti- 
bus  partitionibus  eorum  qua^  extriusecus,  et  eorum 
qutB  iu  corpore,  et  eorum  quae  in  auima,  omuia  hsec 
existere  beatis  oportet. 

NuUus  enim  utiqiie  dicet  beatum  eum  qui  nuUam 
partem  habet  fortitudinis,  ncque  temperautiai  neque 
juslitiae,  ueque  prudentia",  sed  formidautem  quidem 
volantes  muscas,  ahstinentem  autem  a  nuUo  extre- 
morum,  si  appetat  comedere  vel  hibere,  gratia  qua- 
drautis  perimentem  amicissimos  amicos,  similiter 
autem  et  quaj  circa  prudentiam,  sicut  impruden- 
tem  et  mendacem,  sicut  quidam  pueruhis,  vel  in- 
seusatus. 

Sed  heec  quidem  dicta,  ut  omnes  utique  conce- 
deut,  differuut  autem  in  quanto  et  excessibus. 
Yirtutis  quidem  enim  quantamcumque  habere  snfli- 
ciens  esse  putaut.  Divitiarum  autem,  et  pecuniarum, 
ct  potentiae,  et  gloriae,  et  omnium  taUum  infinitum 
qua^runt  excessum. 

Nos  autem  ipsis  dicemus,  quod  facile  quidem  de 
iis,  et  per  opera  proveuire  fidem,  videntes  quia  ac- 
quirant  et  conservant  non  v^rtutes  extrinsecis,  sed 
illa  iis.  Et  vivendo  feUciter,  sive  in  gaudere  est,  sive 
in  virtute  omuibus,  sive  in  ambohus,  quia  magis 
eiistit  ornatis  moribus  quidem  et  intellectu  ad  ex- 
cessum,  circa  extrinsecam  autem  possessionem  bo- 
norum  mediocribus  quam  iis  qui  iUa  quidem  possi- 
dent  ampUora  optimis,  in  iis  autem  deficiunt. 

Quinimmo,  et  secundum  rationem  cousiderantibus 
lacile  conspicabile  est.  Quae  quidem  enim  extra,  ha- 
bent  terminum  sicut  organum  quoddam.  Omne  au- 
tem  quod  utile  est,  eorum  excessum  aut  nocere 
necessarium,   aut  nihil  proficuum   esse  habeutibus. 


RtCENil. 

Qui  de  optimo  reipubliciu  statn  conveniente  rn- 
tione  disputare  vult,  liic  primum  (lute  sit  viln  mn 
\ime  expetenda,  slatual  oportet.  Nisi  enim  hoc  bene 
cognilum  sit,  etiam  optima  reipublica;  forma  iuco- 
gnita  necessario  futura  est.  Optime  enim  viverc 
conseutaneum  est  eos  qui  optimo  statu  reipublica; 
pro  ratione  rerum  suppetentium  utuntur,  nisi  si  quid 
pneter  omuiuui  opinionem  et  ralionem  accidat.  Ita- 
que  primum  omnium,  quae  vivendi  ratio  sit  maxime 
cunctis  fere  hominibus  expetenda,  constare  debet  : 
deinde  num  eadem  publice  sit  quae  privatim  optima 
vita,  an  diversa. 

Quum  igitur  multa  siut  a  nobis  commode,  ul 
existimamus,  de  optima  vita  in  Ubris  etiam  exoteri- 
cis  disputata,  eadem  hoc  quoque  in  loco  usui  nobif^ 
esse  debenl.  Nemo  enim  profecto,  quod  ad  unani 
quidem  divisionem  attinet,  in  controversiam  voca- 
rit,  quin,  quum  tria  sint  bonorum  genera,  externa, 
corporis  et  animi,  ha^c  omnia  feUcibus  hominibus 
adesse  debeant.  Nemo  enim  beatum  dixerit  eum  qui 
fortitudinis,  temperantia;,  justitiae  et  prudentiae  ex- 
pers  muscas  circumvoUtantes  metuat,  et  si  Ubido 
edendi  aut  bibendi  eum  incesserit,  nullo  probro 
abstineat;  quique  amicos  carissimos  propter  qua- 
drantem  interimat;  simiUterque  quod  pertinet  ad 
intelligentiam,  si  sit  tam  imprudens  et  mentis  errore 
depravatus,  quam  puer  aut  furiosus. 

bed  quum  de  his  quae  modo  diximus,  inter  om- 
ues  fere  conveniat,  tamen  de  modo  et  exceUentia 
controversia  est.  Virtutis  enim  quantulumcumque 
adsit,  hoc  satis  esse  putant  :  divitias,  opes,  poteu- 
tiam,  gloriam  sine  fine  quaerunt,  atque  his  excellerc 
nituntur.  Quorum  errorem  facile  nobis  erit  rebus 
ipsis  convincere,  quum  non  virtutes  rebus  eiternis, 
sed  has  virtutibus  parare  homines  atque  tueri  vi- 
deamus.  Deinde  ipsa  vita  beata,  sive  in  voluptate  ea 
hominibus  posita  sit,  sive  in  virtute,  sive  in  utraque, 
tamen  ns  qui,  quum  morum  probitate  inteUigentia- 
que  exceUant,  externorum  bonorum  cupiditati  tem- 
perant,  magis  adest.  quam  qui  ex  his  plus  habent 
quam  ad  usus  satis  est;  iUorum  autem  inopes  ha- 
bentur. 

Ceterum  qui  animum  advertit,  hunc  idem  ratio 
quoque  facile  docebit.  Nam  bona  externa,  tamquam 
instrumentum  quoddam,  suo  fine  terminantur.  Nam 
quae  res  usui  accommodantur,  earum  nimia  magni- 


42H 


IMII.IIICMIU  M. 


I'  >ril>|iltM|i|llt! 

,  lllllt^  ••.-    c, 

•  I     w  iu   Ud  lUccli:  Uuil  aiiluill  i|iiud    LlollUlll, 

Tn'  I  iliieiin  I- 

lioiii-j  I  iii   uil  iii  1- 

ciiiniuui    e\>  eaaiiiii    i|iiKiii    iii->t'iiiliit    i|iii>ltMii    aiirlilu 

«^bI,    l|llrllltlUU   lll>'llllU.i    f-ae,     lli.-ll.-^    Iwt*     lll3|ll).'illlUII('s. 

(Jiiurt!  i-i>|(ii>Il'(ii  eal  aiiiiuu  iirctinsior  t;t  iios^ei^ciuiie 

•-'  ' tit   et  Biiti[ilii;iter  et  iiolii^,  uei;esi>e  et  iJi.-i|i>i- 

o(itiuittui    uiiiu«c(iju6qiie    |iru|iortioiiuliter 

II-    ii<iiir  1  e . 

Ailbui:  uuteui,  el  uuiuiu!  Kratia  eliKil^ilin  iialtt  nuut 
Uum:,  et  ii|ii<rtet  o(iiiie>'  fllKece  tufiie  |iruileiiteii,  eeil 
iioii  illonuu  ;^ruliii  aiiiiimiii. 

(.iiioil  i|iii<liMii  i^'it(ir  (iiiiri(ii|ne  felic.itutid  uiljucet 
tmitiiiii  i|iidiiliiiu  qiiiiJeui  virliitis  el  |iniileiiliii;,  et 
ejua  4(ioil  est  u^ere  neruiiJuiii  liit»,  6it  cniiteasUUi 
iiolji-»  tebte  l)fo  utLiitilxi^,  i|iii  filix  i|uiileiii  est  et 
lieutuii,  |iro|iter  iiulluiii  uiiteiii  i;\triiibei!oruiii  lioiiu- 
niiii,  tietJ  [iroiiter  i^eij-^uiii  i|iri',  et  iirii[ilereu  iiiimiI 
iiuuli^  ijuiri  eiit  Heciiiiiliiiii  iiutiiruiii.  Oiioiiiuiii  et  ho- 
iiuiii  fortiinuui  u  feliritute,  |iro|iler  liui:  nece.'-:'uriiiiii 
e-^i;  ulteruiu.  Huuoruiii  i|Mi.leiii  eiiiin  i|(iii!  oxlra  iiiii- 
iiiuui  cuuriu  curtim  et  furtuiiu  ;  Jiinluii  uuteiii  iiiiIIuh 
iieijue  teuiiieruUis  u  furtuiia,  ueqiie  jiruptcr  furluiiiiui 
.st. 

Jluhituui  uiiteui  e:it  el  ei«iJeiu  ratiuiiiburi  o|i(iortu- 
iiuiii  et  civituteui  feliciMU  esse  euiii  i|iiii-  o|iti(iiu  ct 
u;.'eiiteui  lieiie.  lui|ioi4-il)ile  uiiteiii  liciie  ugcreiisi|ui 
iiuu  buuu  afjuiit.  NuUiiiii  Miitetii  lioiiiiiii  u|iiik,  iir;i|iie 
viri  iieque  civiluli.-»,  siiie  virtiilu  et  |iriiileiitia.  l''urti- 
liiilo  auteui  civitutis  el  Junlitiu  el  iiruileiitiu  cuiinleiii 
liuliet  [loteiitiuiii  el  loniiuiii,  i|iiilius  |ii(rtici|iuii^. 
(iiiu.sijuisifue  liouiiuuoi  dicitur  judtus,  el  |irudeua  cl 
l>'(ii|ieruttis. 

Sed  li.cc  ijuiiletu  iii  tiiutuui  siiil  jiroiriiiialitor 
ilicta  teniioue  :  nc>|ue  cuiui  non  utliiif^ere  ijisa  jios- 
>iliile,  uei|iie  uiuucs  conveuieiitCH  raliuties  cuutin^il 
ilicere,  alterius  eniiii  «tuilii  ojiii»  suiit  litrc.  Niiiic 
iuiteui  suj>|iuuuiitur  tuntiiiii,  quuil  vitu  ijuidciii  oji- 
liniu  ot  Mcorsuiii  uiiiii»ciijusijuc,  ct  cutiiiiiuiiitcr  ci- 
vilulibua,  (juci-  ciiiii  virtiilc  leiluiiiluute,  iii  tuututn, 
iit  i-il  iiurticipnre  iis,  i|(iiH  sccnnduin  virtulcm,  ac- 
tioiiibu.s.  Ad  liubitantes  auteui  diniittcutcs  in  prii;- 
beuti  oietliodo  cousiderauduin  posterius,  siijuis  diC" 
tis  existit  uou  {lersuasus. 


tiidu  iieceRsunu  uut  uucet  liulientilnis  uut  iiiliil  pro- 
deiit.  Kx  ttiiiiiii  vero  liuni.s  (|Uu  iiiu^is  i|uudi|uo  ex- 
cellit,  lioc  liulietur  iitiliii»,  hi  liii;c  iiuii  tuntuin 
liiiiiestu,  Dol  eliuiii  utiliu  iioiiiiiiuri)  licet.  Ad  suin- 
iiiuiii  duliiiiiii  iiuii  Csl  i|iiiii  o|iti(iia;  ren^ui  ulleclio- 
iies  iiiter  iinuii  heijuuiitiir  i!\ce:.suiii  et  excellentiuni , 
ijiiu  res  iiitri;niiil  iiiter  ee,  i|iiiiniiii  icruiii  liuti  af- 
fecliuiieii  esre  diciiiiUB.  Oiiun;  li  uniiiiii»  i|iiiini  ojij- 
lius  tuui  curjiore  et  tsiin|ilicitei  iicr  hc  iioliis  ent  po- 
tiur,  etiiiii  ojitiiuu  cujiisijiie  lioniiu  idfectiu  enindiiui 
|irii|iuitiuiieiii  iiiter  se  liulutit  iieccsHe  cst.  1'raUcrea 
liijec  uniiui  ^rutiu,  non  uniiniiii  illoniiii  cniisa,  ex)ie- 
tutitur,  et  a  |>n(di;iitilii(s  ciiiictis  exjn-ti  detieiit. 

Muiieut  igiiur  cuiistitutiiiiii|iie  iioliiA  sit,  ijuantiini 
cuiijiie  virliiti.s  cl  |iriidciitiu',  ct  ijiiii'  uli  iis  jii'oUr,ii<- 
cuntiir  iictioiiiiin  iideiit,  tuiitiini  ri-licitutis  iideKSe  : 
i(t  Deiis  iji^e  lchtiB  e»l,  ijiii,  ijuiiiu  liciilus  fcli.Mjuo 
tiit,  iiiillo  tauicii  exteniu  lioiiu,  icd  jier  he,  cl  ijuia 
liilis  c.-^t  iiutiiru,  liciitud  liMlicliir.  .Nuiii  cliiini  jirojiter 
liuiic  cuiiKuin  ncciiiiila  fiirtiiiiu  u  felicitule  neccEsario 
•lillcrt  :  i|(iiu  lionit  ijiiii;  cxtrn  uniniiiiii  tiiiiit,  ciiHusel 
furtiiiiii;  licn(;tlciu  coiitiiif/iiiit,  Juhtiih  uiitciii  cl  jiru 
dciis  iiciini  iici|iic  u  liiitiinu  cst  iicque  projilcr  for- 
tiiiiiini.  (Jiio  lit,  iisdciiiijKe  rutionilnis  cuiicludilur, 
civitiitcni  esse  liciitain,  ijuu'  u|ititiiii  esl  et  reclc  (1^11. 
Lt  iiutciii  rcctc  iif^uiit,  (jiii  rcctc  uon  aj^uiit,  lieri 
noii  jiotest.  Nullu  vcro  liuiiu  iictio  neijiie  liuniiiiiti 
iici|iic  civitutis  siiie  virtiilc  et  jirudcnliu  csse  jiutcst. 
I''urtilu>lu  uulciu  et  Jiistitiu  cl  jiriidciilia  civiiiiliK 
euniilcin  viiii  cl  spccicin  huliciit,  (|uuiii  cu  ijtiihuH 
pricdili  siiiKiili  huiniiie»  ju-li  cssc  ac  prudcMtcs  cl 
t(;iiij<i;ruiileK  (liciiiitur. 

Sed  liiec  hactciius  pra;fati  buiiiiis,  (jiiii;  ut  pnclc- 
rirc  iiun  licuit,  ita  iiec  oiiiiiiu  ijuii'  liuuc  i|uu!^liuiicni 
iittitii^iiiit,  ijiiiiiii  huiiis  luci  uoti  siiil,  <;x|iliciir(;  coti- 
vciiit.  Nuiic  iiiitciii  lioc  jiosituin  sil,  vituiii  ujitiniani 
jirivatiin  siuf^iilis  honiiiiilius  el  juiiilice  civitatihus 
esse,  (jiiii!  cuin  virliiti!  dcj^itur,  cl  huctenus  est  ad- 
Juiucnlis  bouorum  inbtructa,  ut  virtutis  oliicia  jios- 
sil  obire.  lis  autcin,  ijiiorum  cst  duhiu  sculentia,  si 
cui  forte,  quai  di.\iiuus,  nou  satis  prohaiitur, 
omissa  hoc  iu  loco  disjmtationc,  jiostca  rcspondchi- 


Postqiiam  Aristoteles  (ieclariivit  e.\  quibus  et 
([ualibus  et  quomodo  instituenda  est  re.siiulilica 
minus  recte  ordinata,  inteudit  nunc  declaiare 
qiiuniodo  et  ex  quibus  instituenda  esl  simjili- 
titer  optima,  sive  sil  respublica  communi  norninc 
nomiuata,  sive  respublica  optimatuni,  sive  le- 
^rnuin.  Et  circa  boc  pncmittil  qu j.'dain  {lertinen- 
lia  ad  declarationem  intentisui.  Cum  dicit,  «  De 
republica  autem  ipsa  etc.  »  ostendit  ex  quilius 
el  qualibus  est  instituenda.  Ad  instituendum  au- 
teni  reiujiublicam  optimam  oportet  praecognoH- 
cere  qiiaidain  ex  parte  forma;  ipsius  reipublici' 
qiia?  sumitiu'  ex  ratione  ipsius  finis.  Quaidaiis 
autem  ex  parte  materia^  qua-  sunt  cives  ipsi,  (H 
locus,  et  habilatio.  Et  secundum  hoc  ciica  jui- 
mum  duo  facit.  Quoniam  primo  inquirit  de  linc 
ipsius  reipublica'  Secundo  cum  dicit,  ((  De  reli- 
quis  dicendum  etc.  »  inquirit  de  matcria.  Circa 
primum,  adhuc  primo  •  prajmittit  intcntioncm 
suam.  Et  secundo  cum  dicit,  «  Putantcs  etc.  » 
prosequitur.  Circa  primum  dat  intentionem 
suam  respectu  duorum  ;  dicens  priino  qiiod  qui 
vult  facere  inquisilionem  cert;im  et  conveuien- 
tem  materia*  ciibjectiP  de  repujilica  optima  sim- 
pliciter  nou  ex  suppositione,  necesse  babet  prius 
considerationem  facere,  quo'  vita  sit  eligibilis- 
sima  simpliciter,  idestqua"  sit  actio  optima  sim- 
pliciter.  Dicitur  enim  vita  uno  niodo  de  Jioc  ipiod 


est  principium  molus  ex  sc.  Sicul  dicitur  quod 
aniina  et  vita  sunt  idom.  Conseqiienter  auteni 
dicitur  de  opcratione  proccdente  ab  htijusmodi 
inincipio  inlrinseco  ;  sicut  dicimus  quod  scntire 
ct  iuteiligere  sunt  vitae  qua;dam  :  et  secundum 
lioc  eligibilissimiim  liominis  est  vita  optinia  vel 
actio  ejus  secundum  c.xceilcntiorem  anima;  po- 
lentiam.  Et  rationcm  liujusmodi  .issigiiat  :  quo- 
niam  si  non  fucrit  manifestum  qua;  sit  optiina 
operatio  liominis  siiupliciter,  non  crit  manifcs- 
tiim  qiuT.  sitoptima  respublica  siinj)liciter  ;  quo- 
niam  optimo  versaiitcs  in  republica  necessariuni 
est  altingere  ad  oplimam  vitam,  seu  actionem 
hominis,  aut  simpliciter,  aut  secundum  exigen- 
tiam  dispositionum  inexistcntium,  secunduni 
(juarum  diver.sitatem  necessarium  est  actioucni 
?ou  tincm  diversilicai'i,  sicut  actionem  artilicis 
optimam  necesse  est  diversificari  propter  diver- 
sitatem  matcria*  ex  qua  opcralur.  Dico  autera 
quod  oplinie  versantes  iu  repubiica  oporlet  at- 
lingere  ad  ojilimam  operalioncni,  nisi  fucrit  ali- 
(juid  quod  accidct  pra'tcr  rationem  ;  puta  vel  de- 
lcctiis  natura;  vel  alicujus  extcriorum  qua;  ne- 
cessario  exiguntur  ad  optimam  actioncm.  Igitur 
volentem  considerare  dc  oplinia  rcpublica  opor- 
tet  primo  pra^accipi,  sicut  manircstum  est,  (jua^ 
sit  vita  optima  vel  ctiam  actio  eligibiiissima  oni- 
nibus  hoiniiiibus,  ut  est  dicere  :  quod   adjungil 


r.iiti  u  VII. 


!27 


|ii'ii|itri'    liiir  i|iiii(l  i|iii(liitii  -iiiiil  iiiali^  tiali  vrl  iti 
iii.ili-<  i'(iiisii(<liiiliiiiliiis   iiiiliili,   i|iii   vi\  aiil  iiiiti- 
i|ii.iiii   |iiiNH(int  .iltiiif<ci'i' iiil  ii|i|iiiiiiiii    \it,iiii.  '•iMi 
.iclioliiwii  iKitiiiiiiH,  (iiiii-^i-^lil  aiitriii   Nirtii'^  t.iliii 
iii.>  cJiM^  iii  lioc,  ([iiiii  11(1  ('(i^iiitiiiiii'111  ('iiiif^ciiiii- 

i|ll('   lHKIflol    llflfiMimid-^CIMl'  (M,    CN    l|llilni'»    |IC|'   M- 

Miiiiiliir  ralid.  I'i<i'  liaiic  cniiu  cd^tiir  i  itiir  iitiiini- 
i|iiii(li|iic.  Italid  aiilcni  ii|ili:iiic  t'ci|iiililii'ii'  "iitiii 
liii'  ('\  (i|)titiiii  liiKi  liiiiiiinis,  siciil  iiiiivcrsalilct- 
t.did  dpci-aiiiiiiitii  i'\  r.ilidiic  lltiis.  Kiiiis  aiilcin 
ii|iliiiiii'  rci|iiililic!c  c^l  d|itiintH  litii<«  lidiiiitiiH, 
i|itia  t'('>|iiiiili('a  iidii  c-^t  aliiiil  i|iiani  nriln  ('i\ila- 
li-^,  siciii  (liiiliir  lciliii  liiijii>.  Ilaliii  aiitctn  dfdi- 
nis  siiiiiiliii' c\  litic  ;  cl  iilcn  ad  cd;;iiiti(itictti  (ip- 
linin'  i'ci|iiililirii'  (i|uit'lcl,  pnccd^tidscctc  (|iiis  sil 
d|ititiiiis  liiiis  lidiiiini.-^  scii  actid.  Dcindc  dal  iii- 
tciilidtictii  siiatii  rcsprclu  all(»riii^  ;  dicciis  (pmd 
pdsl  lidc  cnl  ('(iiisidcraMdiiiii  ulriitii  (■.idciii  sil 
(iptiiuu  vilii  vd  aclid  imiiisc.iijiis^pic  sodrsiiin  vi- 
vciiliscivis  cl  tdlius  civitatis,  aii  alia  ct  alia  lni- 
Jiisniddi  cl  illius. 

hoiiidc  ciitii  dicil  (I  piilantcs  i<;itiu'  ■• 

IMdscipiiUir  ;  cl  iiritiid  iiupiirit  ipiic  sil  (iptiniii 
\ita  hdminis  vi>l  (i|iliiniis  linis.  Sccniidd  ciiin  di- 
cit,  (i  riiiim  aiilcm  ctc.  >>  rtriiin  oadcm  iiiiiiis  ct 
tdtius  ci\  italis,  dptiiua  iintctu  vil.i  sou  actid  csl 
rclicitas.  l'ritiui  iiriliir  iiupiiril.  (piic  sit.  rolicitas 
lidininis .  Socuiuid  (piio  ipsiiis  ci\  itatis,  ctim  dicil. 
«  llaliilitm  aiiloiii  cstolc.  »  Circa  iirimuiu  priiuo 
prioiuillil  suppdsitidiiom  priodiclam.  Scciiiuid 
v'um  dicit.  (1  ^ciud  onim  dicorc  olc.  »  mauirostal 
cam  (piiintum  ad  alloraiu  partoiu.  (lirca  priiuum 
iiilolliiicudum  ost,  ipidd  luuiuin  liomiiiis  ost  csso 
pcrlocliim  i[)sius  lidmiiiis,  (juia  bonitiis  porfectio 
lUiiodamosl,  liomo  aiitoiu  comi^osilus  ost  ox  cor- 
jioro,  sicut  ox  matcria,  ot  o\  aniina,  siont  o\ 
tdrma  ;  et  idco  (Hioddam  est  esse  ojus  [lerlcctuin 
tpio  ad  corpns,  (]iuiddain  aulotn  socuiidnin  aui- 
maiu.  VA  adluic  ijuia  ;ul  porfoctionom  aiiimio  ot 
('oiporis  indigct  (]uil)usdam  oxtoriorihus,  sicut 
(irgauis,  i^nla  uutrimoutd  ot  aliis  ot  hujusiuodi, 
ost  aliud  osse  porfoclum  liominis  quautum  ad 
ista  hona  oxterins.  Kt  ideo  esllriiilox  l)onum  ho- 
luiuis  ;  scilicot  hoiunn  socnndnin  aniinam  ot  se- 
cundum  corpus,  ot  oxtoriora  bona.  Kclicitas  au- 
toiu  cum  sit  bouuui  perfoctissiinum  ipsius  lionii- 
iiis,  aggregat  omnia  ista.  Et  hoc  est  (]uod  dicit, 
ipiod  uos  putaraus  mulla  sufticientor  dixisse  de 
uilimo  liuo  hoiniuis,  iu  his  i]mo  suiit  dicta  in 
oxtrinsecis  sermonihus,  hoc  ost  in  lihro  FJhi- 
lorum  qui  est  extrinsecus  ab  his quie  cousideran- 
lur  in  hoc  libro  per  se  :  et  nnnc  utaraur  eis  ad 
propositnm.  Et  ut  ad  uiiaiu  divisionem  redaca- 
mus,  nulii  dubiuin  est,  qnin  bonis  homiuis  dis- 
tinctis  iu  tres  partes,  videlicot  in  ea  qua?  exte- 
rius,  putadivitias  et  araicos,  et  in  ea  qua'  secun- 
dum  corpus,  puta  sanitatem  et  vivacitatem  sen- 
suum  et  hujnsmodi,  et  in  ea  qufe  secuudum  ani- 
mam,  qiiia  omuia  ista  necesse  sit  inesse  beatis. 
l>eatitudo  eniin  est  perfectissimura  bonum  lio- 
inuiis.  Si  ergo  orania  ista  sunt  boua  hoiuiuis 
necesse  est  omnia  ista  in  eo  existere.  Si  eniin 
aliquod  istorum  deficeret,  ex  illa  parte  con- 
tiugeret  imperfectio.  Ex  hoc  est  (]uod  Hoetius 
dicit  tortio  Dc  coiisolationc,  quod  felicitas  est 
status  aggregatione  omnium  bonorum  perfectus. 

Doinde  cura  dicit«nullns  euira  » 

Prohat  quantum  ad  alterani  parteiu,  scilicet 
ijuanluin  ad  oa  qiuo  sunt  secuudura  auimara,  ex 
quodam  quod  omnes  concedunt  ;  diceus  quod 
hoc  manifestuin  estdebonis  secundum  animara, 
'juia  unllusbeue  dispositus  dicerct  iUura  simpli- 


i;itor  OKMo  rolicoiii  (|iit  Miiii  ulliti;{*'ii'l  ail  iilii|ii/iiii 
[liirtom  virtiitiH,  |iiit<i  fiiititiidtiiis  vcl  l'Mii|ici.tn 
tiic,  vcl  jii>liliio.  vcl   pi  iiilciiliic,   ipiii'  sntit  ijii.i 
liidr  virliiti'4   |ii  iiii'i|iiili"«.  .Niilliii  ciiiiii  (liioictil 
littii  fclii  citi   t">M',   i|iii  iiiiii   a^^rodorolur  aliqii.i 
lcrriliili.i,  vol  liiriiiiiliirol  muHCii'»  volaiitoi,  pI  |>  i 

\i'l'('t   11(1  -«dllUIII   riiltl     \<'l    lld    li|i|i:il'llliiticlll     lllll 
lirir  :  iioc    cti.ini    illiitii  qiii   iti    if^ti  ciliditiin  vc| 
\oiii'i'oiit'iitii  iiiiti  iihstiiiot  aliiilii|iio  oxlrciinii  iiiii, 
sod  ii|i|iolct'ol  (•iiiiiodcrc  vol  bllioto  i|iiiiilciiiiii|iii- 
vcl  (|iioiii(iiliiruiiii|iio,  ol   iilorolnr   votior«'i.<»  i|ii(i 
iiiiidiiciim  pio  vol  qii.itittttnciitiiipic.  Simililci  iiii 
lciii  iicc  illiitil  i|iit  iiilllatti  hihcn^  ici|iiit,ilciii  pi- 
litiic,   Hcd    f^raltii    «iiiiidtatili-    I  i|iiic   ost    (|iiirl.i 
p.irs  (ioitarii  )  liabciuli  (|iioiti(i(lii(-iimi|iio  vollct  pc 
iiinorc  iitiiiciis  (lilci-li^^siiiios.  Similitor  aiitom  >•• 
li.iliot  iii  his  qiiic  circi  |iriii|cnti  1111.  Niiliiis  oniiu 
diccrct  illiiiit  o>so  bcalum,  ipii  sit  iiiipi  iidcii'.  ot 
siiiM  disorotiotio  ot   mciidax  est,   sioiil  piior  ali 
qiiis  soiisum    noii    habotis.    iioo   iisum    raliuiii 
lldc  iuitcm  iioii    ossct  iiisi  iid  boatitudinoiii  pci 
tiiiorcnl  dporalidiios  virtiitis 

Doiiido  ciiiii  dicit  o  sod  hioc  » 

liii[(iirit,  lidc  su[ipdsito,  iii  (|iio  isturiim  [iriii- 
cipalitci'  cdii^isliit  fclicitas.  Kt  jirimo  tangil  erro- 
rciii  i|Udi'Uiitdaiii.  Scciiiidd  ciim  dicit,  •  At  i'iiiiii 
iidM't(-.  »  rc|ii-dh,il  ;c\ipiiia|ipiii'('t  iiitcntiiinsuutii. 
In  |ii'iiii;i  [liirtc  dicil,  qiiod  oiiinia  jiricdicta  lioti.i 
[101  tinoro  ad  felicitatoni  concedunl  ut  omm'- ; 
(piod  dicit  [irojitor  aliqiios  svlvostres,  qui  otiaiii 
iiihil  sciuut  do  folicilato.  Ditfcrontoi' lamcii  lii 
cuiit  isla  [icrtinero  ad  i|)sam  socuiidum  ijn.ih  i 
latoin  ot  excossuin  virtutis  vol  alioruni.  Quid.iin 
oniin  dicunt  sulliccre  ad  folicitatom  [)erfecl.ii;i 
ipiaiitiiincumi|uo  virtutis  otiam  iiiodii'um,  di\i 
liiiriini  iiuiera  et  [)ocuiiiai'uin  ([Uic  suul  divilii" 
accidoutales,  et  potentia',  ct  gloriio,  et  faina'  ci 
iiinniuni  taiium,  dicunt  pertinere  ad  excessuiu 
iiilinilnm  ;  of  idoo  ijisain  dicnnt  consistere  prin  • 
ci|iiiiilor  in  houis  oxtorioribns.  Sed  quidum  iii 
divitiis,  quidam  iu  gloria,  quidain  etiara  iu  bo- 
nis  corporis,  puta  in  voluptate  vel  iu  aliquo  hii- 
jusraodi  principaliter,  per  posterius  autem  in 
virtute,  scilicet  secundura  quod  ordinantur  ad 
i!la. 

Deinde  cum  dicit«  uos  autem  » 

Heprobat  opinionem  istam.  ostendons  coiitra- 
riuin,  scilicet  ijisara  j^rincipalitcr  consistere  in 
virtute.  Et  circa  hoc  primo  ])oiiit  rationes  hoc 
iistendentes.  Secundo  cum  dicit,  «  (Juod  igitur 
felicitas  etc.  »  iuducit  conclusioneiii,  subjun- 
gendo  quasdain  persuasiones.  Circa  primumpo- 
nit  quatuor  rationes,  Secundo  ibi,  «  Quin  etiam 
etc.  »  Tertia  ibi,  «  Omninoque  patet  etc.  »  Quarta 
ibi,  «  Insuiier  aniini  gratia  etc.  »  Circa  primum 
dicit  quod  nos  reprobantes  dictum  istornm  di- 
cemus  quod  est  facile  facere  tidem  ex  ipsis  ope- 
ratiouibus  nobis  magis  mnnifostis  de  liis  quod 
felicitas  sive  consistat  in  operatione  virtutis,  sivo 
in  delectatione,  sive  in  utroque,  magis  existit  et 
principalius  in  moribus,  idest  in  consuetudina- 
lihus  operatiouibus  ordinatis  secundum  rationem 
et  in  excellentia  operationis  perfecta"  iutellectua- 
lis,  cum  mediocri  possessione  bonorura  exterio- 
ruin,  quam  in  abundanlia  prfeter  opportunum 
hujusmodi  bonorum  exteriorum  et  delicientia 
virtutis  vel  intellectualis  ojierationis.In  illo  enim 
hono  principalius  fclicitas  consistit  quo  acqui- 
runtuv  ot  couservantur  et  bene  ordinantur  alia. 
qnam  in  illis  (]uae  acquiruntur,  conservantur  et 
diriguutur  per  alia.  Illud  enim  qu<)  aiiquid  diri- 
gitur   et  ineusuralur,  princijialuis    videtur.  Sed 


t2H 


iMd.mcoHiM. 


riu»  vid«mu«  ad  hert^uin  quud  huua  exturiura  »t 

:]■•■■■'• I  '|uirurUiir,    <oriser'vatitur'  et 

i  iiii  laliiirttMii  lectuiu  |iei' ope- 

titliuiictii  titlulis  «L  iritHUeclu-s,  tit  rii>ri  e  t:ori- 
Irdriu.  l  iidtj  dicitur  irt  i|u<trtu  Ethicururn  i{Uitd 
itiue  virtutu  uua  usl  fiti  ilt)  lit^ue  sustiuHrH  huuaii 
furturi  i.->.  Dtviti.iniui  i-riiiii  <itjuuddritia  stscuuduni 
it)  iiuliitJt  uiJ  iit  i|itiiil  iii  iflt-i  rdtiuiii-iii  e<>t.  t'rtile 
««icuitdu  Uhi-tnrirn:  duitiir  i|Uod  divites  iMiitlu- 
lueliiisi  Ht  tiUti,  et  jactatutK^  buut  |)uti);iiti!->  uli- 
t^iiid  <i  iiu-i^tissioiie  liivttiaruiu  ;  ur^u  |)ririi:i|tu- 
I'  mIiI    fflicila-i   iri    i:\ccllriilta    virtulisiil 

i'l  I  ae  iiitellfctu-s  tjuuru  huuoruui  i-xleriu- 
ruut. 

Deinde  cuut  dicit  u  (|uiniiniuo  et  sMcuiiduiu  * 
Punit  secuuduui  ratiuueiu  :  diciMis  (|iiod  insu- 
per  fucil"!  pote^t  vidirri  voleittihus  considerare 
Hecuudurit  rutioueiu  ({uud  telicitu^  cousislit  per 
»e  et  priuci|)ulius  in  actione  aliqua  secundtim 
virtuteni.  lu  illo  eriim  hono  per  se  et  priruipa- 
tius  ron->istit  ti-licitas  cujus  ujipetitus  ritilliiiii 
terruiuuru  liahet,  ijiiaiii  ii^  i-o  ipiod  li.thel  appcti- 
tum  determiriaturn  Siiut  eriiiu  dicitur  iii  |iriiitu 
hujus,  tiuis  medicirialis  est  ad  sanare  iu  iiitirii- 
tum,  id  cujiislihet  artiuui  ttriis  estiii  iiilluitiiiii  : 
quuin  mu.xiiue  eiiim  illum  voliiut  lacere.  Korurn 
uutem  qua^  ud  lirieiu,  rion  irilinitiim.  Sed  appeti- 
tus  honorurn  exteriurum  termiriuiii  liaheril,  ap- 
petitus  uutcrii  eorum  quie  circu  uriimam  iioii  hu- 
hent :  ergo  princi|)ulius  consislil  iri  horiis  aiiima' 
t{uutn  in  exteriorihus.  Mirior-ein  istiiis  ralioiiis 
{iruhut  sic ;  dicens  qiiod  buna  exteriura  termi- 
rium  ({ueindam  hahent  in  urdine  ad  a[i[ietitum: 
qiiaTuritur  enim  sicut  orf,Mriiiin  quoildam  riecfs- 
sarium  ad  uperatioricrn.  Oiiine  uiileni  quod  la- 
tionem  orguni  et  utilis  hahet,  si  excedat  ah  eo 
quod  est  secundum  rationeni,  necessariutn  est 
ftsse  nocivum  aut  niliil  prolicere  ;  sicut  de  tistula 
apparet,  quonium  si  sint  majores  aut  jjlures 
quam  possint  moveri  a  listulaiite.  nocent,  aut 
non  proficiunt  :  ergo  de  necessitate  terminum 
quemdam  hahent  usque  ad  quem  qua^runlur,  et 
non  ulterius.  Hona  autem  secundiini  animani 
quanto  magis  excedunt,  tunto  utilioia  sunt,  si 
oportet  ista  non  solum  bona  dicere,  sed  etiani 
utililia.  Quodadjiingit,  quia  secundum  veiitateni 
in  bonis  secunduni  animam  est  aliquid  quod  ha- 
bet  rationem  boni  et  non  utilis,  puta  ullimusli- 
nis  qui  non  esl  propter  aliud;  utile  auteiii  dici- 
iQusquod  ordiuatur  in  finum  alium.  Hoc  autem 
non  esset  iiisi  appetitus  honorum  secunduin  ani- 
mam  inlinitus  essetct  qusrerentur  sine  termino. 
Sic  igitur  patet  quod  bona  exteriora  terminura 
quemdam  habent.  Illa  autem  quae  sunt  secundum 
unimam  nullum  in  ordine  ad  appetitum.  Et  hsec 
fuit  minor  propositio. 

Deindectim  dicit  «  totaliterque  palam  » 
Ponit  tertiam  rationem  ;  dicens  quod  univer- 
saliter  manifest«m  est  quod  optimam  disposi- 
tionem  ciijuslibet  ad  invicem  respectu  alterius 
dicimus  attendisecundum  excessum,quem  habet 
dispositio  respectu  dispositionis  alterius,  quam 
sortitur  per  distantiam  illariim  rerum,  quarum 
dicimus  esse  illam  dispositionem  et  aliam.  Et 
per  hoc  totum  nihil  aJiud  intendit  ut  videtur, 
nisi  quod  illa  dispositio  in  unoquoquc  est  opti- 
ma,  quae  consequitur  naluram  optimara.  Si  igi- 
tur  anima  melior  etexcellentiorestquam  posses- 
siones  exteriores, et  quam  ipsum  coipus,  et  sim- 
pliciter  secundum  rem,  et  quo  ad  nos  ;  necesse 
est  dispositionem  animae  dispositionem  porporis 
et  possessionis  exterioris  proportionabiliter   se 


huhere  :  et  ideu  siciit  aiiiina  eal  uptima  pars  ho- 
iriiuis,  necesse  cst  dispositioneiii  rjiis  heciindiiin 
se  esse  optiiiiuiii.  ijiiare  si  opttiiiu  dispositio  ho 
iiiiiii-t  est   felicitus  i|isiiis,  necussu  est  lelicilateni 
tpsius  cotisiatere  iu  ulii|iio  iionu  aniruu'., 
Deiride  cuni  dicit  «  udltitc  uuterii  » 
1'oiiit  qiiurtaiu  ralioiierii,  dictiis:  Ki-licitas  con- 
sislit  piiiicipaliter  iii  illo  hono,  ciijiis  ^iiatiu  (pia',- 
riiiitur  ulia,  et  non  contrario.  Uoc  eiiiiu  dicimus 
liiieni   ultiuium,  sicut  diciliir  priiiio  Ktldrorum 
Sed  honu  corjiorirf  et  exteriora  eligiintiir  ^iatia 
ipiiiis  uiiiiiia-,  et  taiititm  (jiia-niiitui'   uiquaiilum 
suiit  uliliu  ud  actioiieiu  et  opus.  Et  lioc  videmus 
omnes  et  hene  iirudeiiteii  eligere,  et  non  e  contra- 
rio  aniriiam  et  hoiia  ipsius  ipiaTere  ipsonim.  In 
lionis   igitur   aniiiia'   juiiuipulius  cuiisistit   leli- 
citus. 

Deiiide  cuin  dicit  «  quod  quidem  » 
Inducit  conclusiunem  princi|iuliter  intentaiii 
cuiii  ()uihu->dam  |)ersuusionihus,  diceiis  qiiod  sic 
igilur  jtrojiter  j)i'a'dictas  rutiones  taiitum  uiiicui- 
(jue  udjacere  h'licitutis  jiraclica'  quantutn  virtits 
moralis,  et  jirtidentia',  et  virtutis  intellectualis, 
et  aclionum  qua-  sunt  s(;ciinduiu  lias  virtutes, 
sit  nohis  concessiim  et  munifestuiii  invocantihus 
Deiiin  in  testein  (jui  heatus  est  simjiliciter.  At- 
tingit  eiiim  ail  ojiliinuin  suitin  nuu  propter  uli- 
ijuod  extrinseciim  sihi,  sed  propter  seipsiirn  : 
(juoiiiam  si  felicilaretur  jirojtlei'  aliijuod  (^xliiii- 
secum,  ciiin  fclicitas  sit  linis,  liaheiet  aliinicin 
tineni  divisuin  a  .stMjiso,  et  esset  uliquid  mdius 
ip?o.  Finis  enim  inelior  est  eis  quw  sunt  ad  ti- 
iiein  (juod  (!st  nefas  dicere.  Et  ideo  felix  est  judj)- 
ter  ijisam  naturam  suam,  ita  (jiiod  felicilas  ejus 
sit  iji^a  iiatura  (jjus  diHe/^ens  ratione  tantum.  Si 
enim  non  esset  ijisa  natura  ejiis,  sed  aliqiiid  ad- 
ditum  ei,  sequeretiir  in  eo  essc  compositiunem, 
et  qiiod  e.sset  aliijuid  priiis  eo  quod  esset  prin- 
cipium  compositionis,  et  aliquid  melius  eo,  sicut 
dictum  est  :  qua».  valde  ahsurda  sunt,  et  ideo  fe- 
lix  :  est  secundum  naturam  suara  et  non  per  ali- 
quod  extrinsecum.  Et  projiter  hoc,  scilicet  quia 
felicitas  noii  consistit  in  extcriorihus  honis,  sed 
in  his  qua'  sunt  seciindum  animam,  diciraiis  bo- 
nam  fortunam  esse  diversam  a  felicitate.  Ikino- 
rum  enim  qui  sunt  extra  animam  fortiina  et  ca- 
sus  sunt  cuu^a,  unde  et  dicuntur  bona  fortunae. 
Virtuosus  autem,  puta  Justus  aut  temperatus  niil- 
lus  est  nec  a  fortuna,  nec  projiter  lortunam,  sed 
propter  consuetudinem  et  rationem  rectam.  Et 
ideo  liujusmodi  bona  animae  altera  sunt  a  bonis 
fortuna;. 

rjeinde  cum  dicit '<  habitum  autem  » 
Ostendit  qiia?  sit  felicitas,  seu  vita  optiiua  ci- 
vitatis.  Et  jtrimo  facit  hoc.  Secundo  cum  dicit, 
«Sed  ha.'C  qiiidem  tantura  etc.  »  excusat  se  a 
certiori  consideratioiie  de  istis.  In  priraa  parte 
dicit  quod  consequenter  opporlunuin  est  osten- 
dere,  et  per  virtutem  rationum  earumdem,  de 
felicitate  civitatis,  qua;  est.  lUara  enim  civitatem 
dicimus  esse  I'elicem,et  etiam  optimam,  quai  op- 
tima  operatur.  Felicitas  enim  supponatur  esse 
ojttima  operatio  ex  primo  Ethiconim.  Impossibile 
autera  est  optirae  operari  illos,  qui  non  optima 
operantur :  bonum  enim  in  operatione  sequilur 
bonitatem  ohjecti,  sive  operati.  Sed  nuUum  ho- 
nuin  opus  est,  neque  unius  viri  secundum  soij)- 
sura,  neque  civitatis,  sine  virtute  morali,  et  pru- 
dentia  intellectuali :  ergo  impossibile  est  civitatem 
esse  felicem  et  optimam  simpliciter  sine  virtute 
morali  et  intellectuali.  Consistit  igitur  felicitas 
in  aliquo  pertinente  ad  virtutem.    Sed  quia  ali- 


l.lilKK  VII. 


\2'.i 


(|iiis  ]iii<tsi<|  iliriMK,  i|iii)il  liiilildili)  i'l  |ii->lilia  i'l 
itlia>  viiliiloi  iininili")  iioii  '«uiil  iiiiiir>  iMliirii-,  i>l 
idco  iiiiii  i)|iiii  li>l  i|iliiil  ^ti  Irllillits  uiiHM  lii)iiiiiii<( 
cuiiMixlal  iii  iirliiiiiiliiiH  inliiriiin,  i|iiiiil  |)i'i)|iliir 
lioc  IVIiriliis  ('iviliili<t  coitHislat  iii  urliiiiiiluH  oii- 
riitiiilriii,  iiiiasi  liiic  voliii-^  i'i>liio\i<ri<,  ijiiil  i|uoii 
roititiiilo  i'i\itali-i  i>t  iii^^titia,  i>l  |iniili>iiti.(,  cl  alin> 
virliilos  otiiiiilciii  liaiiciil  |)i>ti>iitiaiii  iii  iinliiio  iui 
opi>ralioni>iii  ol  roriiiaiii  i|iiaiituiii  ad  iiatiiiaiii 
iiiHatii  iii  >io  ctiiii  rortiliiiiitic,  i>l  iiislilia,  i>t  |ii'ii 
ilciitia,  (>t  aliis  virliililuH,  i|iiil>us  iiiroriii.ilur 
tiiiusi|uisi|U(>  iiotiio  scciiiiiluin  M>i|isiiin,  il  lin  ilur 
jiistus,  pruiiciis,  ti>iii|ii>nitiis,  Kt  cst  inlcili^cii- 
(liini  (|iioil  virtiis  toliiis  civilitiiscl  virtiis  uiiiu-<- 
ciijusi|ui>  cst  (>jusilcni  natiira>  iii  s(%  cl  iit  onliiii> 
ail  o|icr.itioncni  ;  non  itillcn^ii^  nisi  siiiil  loluiii 
a  parlc  ct  ain|)lius  u  initiori.  \  irtiis  ciiiiii  iiiora- 
lis  civitutis  n^Krc^aliir  cx  virliililins  |iartialiiius 
civiiiin  :  ct  iilco  siciit  uiiiiis  natiira'  (>st  risiliiliUi^ 
in  11110  iioniinc,  (>l  in  cciiliiin,  ila  (>a(iciu  csl  vir 
Ins  iii  niio,  cl  in  lota  civilalc. 

Dciiulc  cnni  dicil  «  scii  liu>c  » 

l'",xc.usat  80  a  corliori  considoralione  do  islis  ; 
dici>ns  (^nod  dc  fclicilato  niriiis  liiimiiiis  ctfolius 


clvitntiH  tiiiiliiiii  iIk  Idiii  -ol  nitiiiiii'  |MM  Mioiliiiii 
|iroiriiiii,  ii"i|)i>ctu  ■M'i|ii('iitiuiii.  Noii  cniin  iIitIh 
ritlloli><  dlclollKII  ilc  l|(sii  |)0«nlliilo  citl  inlcill^iMI- 
tciii  clliiKcrc  oiiiiictii  Mtioiiiiii  :  niiiil  i>iiiiii  (piu*- 
(Iiiiii  iiiaiiifcnta  ox  isi\v\  «(iiiliiiH  doclaniiiliir  |)rin 
dicta.  Noc  (<tiaiii  |iii><Mt)il<'  cst  pcilraiihiii<oniiii'N 
r.itioii(>H,  ipi.c  po^Miit  itiiduri,  piiiptcr  iiiiiltitil- 
ilinoin  caiiiiii  ot  lircvilatoin  tractalm.  Oriinia 
cniin  inta  dicoro  altciiin  Htiidii  ohI  opus.  Intn* 
ciiiiii  |)crtractalii>  '«liiit  in  priino  ol  in  dcciinu 
hllhicurntn  dc  lcticil.ilc,  i|ii)i>  ost  sccundiiin  iiiiiiin. 
Nunc  V(>ro  suppoiiatur  ad  propo-iilain  iiitcntio- 
nciii,  ((iiod  vita  opliina  ol  fclicit.is,  ct  uniii.scu- 
|us(iiio  socuiiduiu  soipstiiii,  ct  toliiis  civitatis,  ont 
|icitcctio  i|titi>  cst  ciiui  virlut(>,  nou  sociindiim 
(pioil  lialiitiis  (piidain  cst,  sic  cniin  in  polcntia 
(^■«l  ad  iillcnoicin  pci  icctioiioin  ;  scd  sciuridiini 
({iioil  rodundiit  iiiopiis,  intantuiii  ununii|iioni({uo 
vcl  civitatrin  ioiiIiiik<iI  |)arlici(iarc  ai  lionibus 
virliilis,  diniillcnlcs  iii  {)rics(>nti  cuiisidoratione 
aiia  i(ii;c  coii'.id(>rari  (lossunl,  con>idoianle» 
i{isii  po^lcriiis,  ^i  aiii|iiis  iiun  cn^d.il  r.itiiiinliii^ 
{irtodiclis. 


LKCTIO    II. 

/)/'  feliritntP  cujusqw  et  civitatis,  doqne  mtn  cnntemplntiiut,  nction,  ct  (Inwinajite 


ANTH.H\. 

liniin  aiilciii  fclicilalcm  catnilciii  csse  ilicendum 
uuiu#cujn!?inic  liomiiiuin  et  civiliitis,  vel  umi  eum- 
deui,  reliiimiiii  cst  dicere. 

Manifestiim  autem  et  lioc:  omues  enim  uti({ue  con- 
lilebuutur  esse  eanulem  Quicumnue  eiiim  iii  iliviliis 
vivere  beiie  pomtiit  iii  uiio,  isli,  el  civitatem  totaiu  si 
fueril  ilives,  beatilicant.  Et  i(uicumque  tyrauuicam 
vilmn  maxiuie  ajipretiaulur,  isti  et  civitalcm  j)luri- 
mis  priuciiianlem  felicissimam  esse  dicuut  ulique. 
Si  eliaiu  aliquis  uuuin  propter  virtutem  recipit,  et 
i  ivilatem  feliciorem  dicel  cam  qua^  studiosorum. 

Sed  jam  duo  lnec  suut,  quie  consideratioue  e^^ent. 
l'nuui  quidem,  utrum  clisil)ilior  vila,  qu;p  (ler  siiuul 
(lolitizarc,  cl  comiunuicare  civitale,  vel  mngis  qua; 
peregriu;!,  et  a  polilica  commuuione  abi^olula.  .\iluuc 
iiutem  qiiam  politiain  poneiidum  et  qualeiii  disposi- 
lioueiu  civilatis  optimam,  sive  omnibus  existeute 
eligibili  comuuiuicare  civitale,  sive  et  quibusdam 
quidem  nou,  phirimis  aiitem. 

Quoniam  aulem  et  (>oIitici  iutellectus  et  theoriaj 
hoc  est  opus,  sed  nou  circa  unumquodque  eligibile, 
nos  autem  nuuc  hauc  eligimus  speculatiouem  .  Id 
quidem  accessorium  utique  erit,  hoc  autem  opus 
methodi  hujus. 

Quod  quidem  igitur  uecessarium  esse  politiam 
haiic,  secundum  quem  ordinem,  et  quicum(]ue  uti- 
que  optime  aget  et  vivet  beate,  mauifestum  est. 

Dubitatur  autem  ab  ipsis  ((ui  confitentur  vitam 
cum  viiiute  esse,  eligibilissimam,  utrum  politica  et 
activa  vita  eligibilis  vel  magis  absoluta  ab  omnibus 
exterioribus  velut  coutemplativa  qutEdam  quam  so- 
lam  quidam  aiuut  esse  philosophicam .  Fere  enim 
has  diias  vil.is  homiuum  honoratissimi  ad  virtutem 
videntur  prtBeligeutes ;  el  priorum,  et  eorum  qui 
nuiic  ;  dieo  autem  duas,  politicam  et  philosophicam. 
Ditferl  aulem  non  modicum,  utro  uiodo  se  habeac 
veritas  :  necesse  enim  prudentem  de  meliorem  coor- 
dinare  iutentionem  et  hominum  unicuique  et  com- 
muni  polititB. 

Putant  autem  ii  quidem  proximis  principari,  des- 
potice  quidem  factum  cum  iujustitia  esse  maxime, 


RECK.NS. 

Su(ierest  ul  disseramus,  utrum  eadem  siuguloruni 
homiuum  et  civitatis  felicitas  dici  debeat,  au  secus  ; 
quod  tauieu  constituere  in  promptu  est.  Omnes  enim 
eauidem  esse  uiio  ore  consenliuut.  Nam  qui  siugu- 
loruni  hoiniuum  beatam  vitam  solis  opibus  metiun- 
tur,  hi  eliam  -'ivitalem,  si  fuerit  opulenta,  felicem 
esse  conlirmiibuut.  Qui  vero  vitain  tyranuicam  cete- 
ris  omnibus  autepouunt,  lii  civilatem  plurimis  im- 
perautem  felicissimam  esse  coutitebiiutur.  Si  quis 
autem  singularem  hominem  propter  virtutem  maxi- 
me  urobal,  is  civitalem,  quo  magis  virtute  prtEdita 
sit,  hoc  fcliciorem  esse  asseverabit. 

Sed  htEc  jam  duo  sunt,  quiB  cousiderationis  indi- 
gest:  primum,  ulra  sit  iiiagis  expetenda  vita,  quaj 
in  administralioiie  rei|iubIictB  et  civitutis  commu- 
nione  versatur,  au  qua>  velut  peregriui  et  hospitis 
vita  est,  et  a  civili  communitate  sejiincta.  Deinde 
qutE  ratio  reipiiblictf!  et  status  civilatibus  optimus 
sit,  sive  omnibus  reipublica)  admiuistratio  expeteuda 
sit,  sive  quibusdaui  uou,  plerisque  tameu.  lloc  enim 
ii.lelligenliiE  et  coguitiouis  civilis  muuus  est,  non 
quid  siugulis  sit  exjieleudum,  videre  :  nos  autem 
lianc  disputatiouem  uuuc  explicaudam  suscepimus. 
Ut  igitur  illud  alienum  a  nosiro  iuslituto  fuerit,  ila 
hujus  commentationis  lioc  proprium  munus  habe- 
tur. 

H£EC  igitur  necessario  est  optima  respublica,  quae 
ita  instilula  atque  ordinata  est,  ut  quisque  optime 
agere  et  beate  vivere  possit.  Quod  uti  non  est  du- 
bium,  ita  inter  eos  ipsos,  quivitam  quae  cum  virtute 
degitur,  maxime  expeteudam  esse  cousentiunt,  con- 
troversia  est,  utra  sit  magis  expetenda,  civilis  et  ac- 
tiva,  an  quaearebus  omnibus  exterioribus  sejuncta, 
hoc  est  contemplativa;  quam  solam  uonnulli  vitam 
philosopho  dignam  esse  censeut.  Has  enim  duas 
vitte  ageudae  vias  fere  qui  virlutem  maximo  studio 
et  ambitione  colunt,  tuni  priores  tum  etiam  nostra 
uiemoria  sequi  et  probare  videntur,  vitam  dico  civi- 
lem  et  phiIoso(ihorum. 

Neqne  vero  parvi  refert,  utri  veriora  dicant.  Necesse 
enim  est  ut,  qui  intelligentia  prudentiaque  valent, 
quum  singuli  homines  privatim  tum  respublica 
communiter,  vitam  instituant  ad  meliorem  scopum 


t30 


l'«il  ITirnlHM. 


ll  i|Ui  .. 


Il 

11  e\  riiifrMPtr!  ;tl  it  6  x  isltiii  t  "[lififtutei,  viii 

;  iii  iiiiii 

i;/is    Bl)lltll- 

uiit  ei  [tuliii^fuiitiitiid. 

•   •,- L- 


li  iiuteiii  <le3|iuti' *  tyiauuiiiiiii  iuu<liiui  [luli- 

tiii!  iiiiiut  .-iiliiiii  •  lu  :  iiiiuil  qiiDitiliiui  'iiiteiu 

i«te  et  lexmu  et  |i<  iiu.i:  luniiiuiia  i|iiiLteuiiii  ile-^|iii- 
tueut  vii  iuis.  Htuiiter  i]uuij  et  |iliii'iuii)riiiii  li-p^iiliiiiu 
ilH(iei'aliu,  ill  eat  ilirere,  |iuaitul'iiiu  it|illil  |iliiriiuu.'i, 
titiiieii  xi  Hlifiilii  ail  alii|iiiii  iiiiiiiii  le(.;i-s  i'en|)ii:iiiiit, 
ut  iin  uiijei!turiiiit  uiuiiea,  iiii:ul  iti    Liii:eilu'- 

lUDiii  L  dii  uilvci-Mtriuii  cuuriliiiittu  aiiiit   Cere 

t\i  ,  ul  le;jtiui  luilltltuilu. 

\  iiitrui  lu  ^eulilfUii  utiiuiiiUri  puteutiiiUii  m- 

uergreiii  titlii«  ijuluutiu  huuurutit  edsct ,  velut  iuter 
Scythuri  et  Celtiid. 

lu  iilii|itibiu  euiiii  et  le^eii  i|Ui«ilaiit  Biiut  |>i-ovu- 
cautes  uil  virtutetu  liiiui;,  ^iciit  iu  Ciirclieiluue  niiiiit 
nruittiiiii  e\  lilii-'  a(:<-i[>ei-e  <|uiiti:iiiitiiiie  tiiilitiis  inili- 
titveniut.  Eidt  uuteiu  uliijiiiiiiitu  el  cii-ca  .Miireiluiiiaiii 
le\,  eiiiii  i|ui  uulliiiu  uei:iili-(.set  iuiiiiii:oi-iiiii  viniiu 
eircuuii-iiiKi  i-iiiiistru.  litter  St-ytliu.s  iiuteui  iiuu  lice- 
bat  l)il>ere  iu  feslu  i|iiuiluiu  6cy|ihiiui  circutii  |iiirlii- 
tnui  ei,  ijiii  uiilliiui  iiiiiuiciitii  ucciilis-^et.  lntiM'  lihe- 
ros  auteiit  i|ui  Aiitit  •.'eii.-t  hellii-usu,  tut  iiiiiiieru  uhe- 
liscu!)  ciiiuiiias:«aut  cir(-uBe|)uIrniiu,  i|iiututii|ue  |)ere- 
lueriut  iiiiiiiicoruiu:  et  aliu  iniiltii  iitii(ue  u|iuii  aliuii 
suul  tiliit:  hu-e  ijiiiileiu  le^il>U!i  coni[)relieUffU,  luec 
uutem  cuujtietuiliiiihus. 

Quamvis  vi(lehiturulii|ue  vnlile  inconveniens  esse 
furte  vuleiitihiis  i-oiisiiliTiire,  si  hoc  pst  fi[)iis  polilici 
posse  8|>ecitluri  quuliter  [irinciiietur  et  iles[>utizi't  vi- 
cinis  et  vuleiilihiis  et  uou  vuleiitihiis.  yuitliler  eiiiiu 
utii|iie  erit  hoc  [)oliticiiui,aul  lejje  rerihile,  ijiiud  nei|iie 
iegale  esl.'  uuu  lefsale  ;iiiteiii,  iiou  ju^te  suluiii,  scil 
et  iujuste  priiici^iari.  Iiu|iernre  auteni  est  et  non 
juste.  Neque  euiiu  uiedici,  neqiie  guheruuturi.s  o[)Uri 
est  suasisse  aut  saiiasse,  liiijus  ([iiiileiu  eos  f[iti  cii- 
runtur,  hiijiis  aiitetu  uautas.  Seti  viileutur  iniilti  iles- 
poticnni  puiare  esse  politicaiu:  et  quoil  ((uiiieui  Fin- 
guli  sihi  uon  aiuut  esse  jiistuui  iiei|ue  e.xpcdieus,  iioc 
non  vereciiiKlantur  uil  aiios  stiidentes.  Isti  quideui 
euini  apud  se  juste  [>riucipari  qua-ruul,  ad  alios  au- 
tein  uiliil  ciiraiit  jiistiirii:r. 


Inconveuiens  autem  si  non  natura  hic  quideni  des- 

potizfias  est,  hic  aiitem  uon  dcs[)olizans.  Qii-irc  .si 
i|uideiu  hnhet  hoc  uiodo,  non  oportet  onuiihu.s  tcn- 
tare  des[)utizare,  seti  desfiotihus,  sicul  nei(ue  veiiuii 
ad  salsiciani  vel  hoslinin  honiiues,  .sed  id  quoil  est 
ad  hoc  venahile.  Est  autent  veunbile  quodcumque 
sylvestre  fuerit  esihile  animal. 

Aut  non  erit  utique  et  secuudum  sei()sum  nna  cl- 
vitas  feli.x  qnae  politizat,  videlicet  hene.  Siqnidem 
continjfit  civitateui  babitari  alicuhi  secundnm  se 
ipsam  legibus  uteutem  studiosis,  cujus  coordinatio 
politia;  non  ab  bellum,  neque  ad  imperandam  erit 
adversariis.  Nihil  eniui  existit  lale. 

Palnm  ergo,  qnia  ouines  quae  ad  hellum  enras, 
houas  quidem  poueuduiti ;  uon  autein  tamqnam 
tinem  omniiuu  sumiuam,  sed  illius  gratia  has.  Stu- 
iliosi  anteui  lcgislaloi-is  est  consiilerare  civitalem,  et 
genu?  hominum,  et  omnem  aliam  couimnuionem. 
vita  bona  qualiter  participabunt,  et  contiugente  sihi 
felicitate.  Different  tanieu  statutornm  quajdam  le- 
galium.  Et  haec  legislativse  est  videre  si  aliqui  exti- 
terint  vicini  (juali  ad  quales  studendnm ,  aut  quali- 
ter  devenientibus  ad  quoscumqne  uteudum.  Sed  hoc 
tquidem  posterius  utique  sortietur  congrua  conside- 
ratione,  ad  quem  tinem  oportet  optimam  [jolitiam 
teni!er>'. 


s,  (Jiii.liiiu    i^iliir   Hic   e.\isliiii:;iit ,   liiiiliiui.s 
,  ai  hui:  iluuiiiiuriiiu  iiiuie  tiitt,  iiijiistissiuiUHi 

I  niu  civiiitur,  uijease  i|iiideiu  iiijiiriaiii ,  tuiueu 
iMi^  i'i|iiiieiitu  e.-^.se ,  qiiuiiiiiiiis  iiceal  utiu  et  [irus|ie-' 
ntiite  tnii.  Atii  tuiiiijiiuiii  e\  udversu  euluiii  uctivuiii 
('ivileiiii|iie  viliiui  viru  (lij^uaiii  ei^se  |>iitiiut.  Num 
qiiiH  ciijiiai|iiu  virtiitis  biiiit  ufliciu  et  ucliuuu»,  uun 
iiiugis  ud  [irivutud  qiiaiu  ud  eud  qui  reiufiiihlicuin 
geriiiit,  uertiiK-ri!.  Sic  igilnr  i|tiiduiii  miKliiiiiint. 

Alii  i^umiii  rei(iiiiilii-ie  iidiiiini^liiiudiK  rutiuiieiu  do- 
luiiiio  Kiiiiiieiii  et  tyruiiuicuiii  leliceiii  etn^n  (li(-uiit. 
Quia  eliuiii  a|>u(l  iiuuiiiillus  iiic  est  rei|>iil)li>  ii^  liiii.s, 
ijiiu  lej^ea  s|)cctaiit,  ut  viciiiis  duiiiineiiliii-.  <jiia|)i-u()- 
ter  qiiuiiivis  [iliiriiiia  |iliiiiiiii)niiii  iustitiita  iiiuiiliiiiila 
«iiit  et  cuiitiiait,  siiiilii  tiiiiicii  le^e»  Hil  uiiiiin  uliiiiiid 
ii|>ectaiit,  iiuc  [ictiiul,  ut  victuria  et  iiiq^eriu  |Mitiiiii 
tnr:  ((iieiiiailiiiuiiiiiu  Lucedieiiiuiie  ct  iii  (^nda  ((iiiiiii 
ediiciiliu  tiiiii  U:timii  suuiiiiu  hTc  liellis  uccuiiiiiiu- 
duiitiir.  INietereuiu  cuuctiri  uiitiuuihus,  i|iiu' [lusiiuiit 
esse  fucultale  rei  gcreudii!  ouucriures,  liiijiisiuodi  t'u 
ciiltas  iii  hoiiure  est,  ut  npuil  Scyliius,  Periias,  Thru- 
ces  et  Celtns, 

A|iuil  ijiiosdnin  eiiiiu  etiniu  le«es  ((luudnui  siiiil  ad 
liiiiu;  virlutiMU  excitaiiles,  ((iieiiiiidiiiudiiiii  CuriiiiigiiK; 
iiiuiit  iiiiiiiiiuniiu  uniiitiiiii  cuii|ii(;  |)i'u  niiiiieru  Ixd- 
iuniiii,  quihiis  iuterfueritcoiicedi.  Kt  uiini  iqiiid  .Mii 
ceiluiies  ii'.\  (-rat,  ut  ciqiistru  ciMgcrcntiir,  qiii  iiuj- 
iiim  iiosleiii  occidissetit:  el  iqiiid  Scytliii.s,  qiii  niillinii 
iiilereiiiis.-et  husteiu,  iiiiii;  e\  [luculu,  qnud  iu  suleiii- 
iii  quudaiii  e|>iilu  circiiuiferclialiir,  hihcre  iiou  iice- 
liiit  :  ct  a[)iiil  lli.<|)anos,  geiiteiii  liellicosum,  lul  uii- 
mero  olieiiscos  |  viiriiciil.i  vel  fitstigiatiis  hnfes  )  cir- 
ciiiii  cu.jiisqtie  tiiniiiiiiiii  difligehaiit  [  erigetjiint  J  ([iiut 
iiostes  iiiteriMiiis.set:  et  iiiuitu  iiiijusiiiuili  iilia  a^nul 
alius  [lurtiiu  legihus  sancita,  [jartim  morihuH  ali^uc 
instilutis  sunt  recepta. 

Quamqiiani  si  cousiderare  libeat,  pernhsurdiiiii 
furtiu.e  \ii:ciitur,  homiui»  civili.  scieutia  in.strncti 
ofliciuiii  esse,  [)ra'cc[ita  diire  [josse,  qnoniodo  iu  liiii- 
timos  voleutes  jii.\tii  et  invitos  iinfieriiiin  iloiiiiiiii- 
tiisque  ohtinentiir.  Natn  ijui  potesl  lioc  nul  [lolilici 
viri  iiiit  iaturis  legiiui  ofiicio  couvenire,  quod  ne  legi- 
tiiiiiiin  ([uidem  et?  Legitimiiiu  uuteiu  uoii  est,  noti 
solum  jusle,  veruni  etiain  injuste  iiii|)(!rare.  Fieri 
antem  potest  ut  qui  injusle  viiicnt,  et  hiqjcrior  evu- 
dat. 

At  ne((iie  iu  ceteris  Fcicutiis  lieri  lioc  videmiis. 
.Ne((ue  eiiim  medici  aut  giiijcruatoris  mnnus  esl,  ul 
iiic  naulis,  ille  a^grot.intibus  vel  persuadeat  vel  virn 
inlerat.  Multi  tameu  rnlionem  in  servos  domiuandi 
scieiitiam  civilein  esse  videnlur  e.\islimare,  et  ([uod 
in  se  qnisqne  neifne  justum  e.sse  ne([ue  utile  diciiiil, 
hoc  idcm  eos  in  alios  cxercere  non  pndet.  I|jsi  euim 
inter  sc  justnin  iniperiurn  qnaTunt,  iu  alios  auteni 
(fiiid  justnm  sit,  non  curaul. 

Onod  est  absurdnm,  nisi  est  aliquid,  qnod  natura 
fiictnm  esl  ad  dominaudum,  aliuil  ad  uou  dominan- 
duiu.  Quare,  si  ita  sc  res  liahet,  non  est  conaudnm 
in  omnes  dominari,  sed  is  eos  dnmtu.xat,  ((ui  ail  do- 
inini  imperinm  ferenduina  natnrafacli  sunt:  qnem- 
admodnm  ad  e|.ulas  seu  sacrilicinm  non  liouiines, 
sed  ((uod  est  huic  rei  idoueiim,  venari  oportet.  Est 
autem  idoneum  animal  silvestre,  mensis  accommo- 
dalum.  At  lieri  potest  ut  civitas  una,  quae  recte  sci- 
licet  admiuistretur,  sefiaralim  sita  sit.  Quid  enim 
firohibet  quominus  alicubi  seorsnm  habitetur,  et 
jnstis  legibus  vivatur?  cujus  reipublicae  ratio  nec  ad 
helinm  uec  ad  superandos  hostes  sit  accommodata. 
Fiiigauius  enim  niliil  adesse  lale. 

Pprspicum  igitnr  est  ominia  bellica  studia  honesta 
qnidem  stahii  o[)orlere,  verum  non  ut  suminnm  re- 
riiin  omniuin  finein,  scd  illa  liujus  esse  gratia.  Est 
aulera  boni  legum  latoris  civitatem  ac  genus  homi- 
nnm,  et  oinnem  aliam  commnnilateui  intueri,  et 
quomodo  recta  vita  et  felicitate,  qu<e  in  eos  cadere 
[lossit,  potiaiitur,  considerarc.  Erit  tamen  in  qui- 
husdam  legibus  et  institutis  (iitferentia.  liind  quot(uc 
legum  laloris  officinm  est,  si  ((ui  finilimi  suut,  quo 
((uique  modo  tractari  debeaut,  et  quae  in  quos^jue 
sint  officia  servanda,  dis|)icere.  Sed  ha'c  quidem 
(fuffistio,  ad  qiiem  fiuem  0[)timnm  rempuhiicaiu  diri- 
gere  oporteat  suo  loco  e.xplicabitur. 


l.lltlK    VII 


4.(1 


Ail  «OH  uiiliMii  t|iii    ('oiilllniili:r  i|iii>liiiti  vlliiin  <|tiiii 

CUIII  Virllllu  OMXII  olllgillilliMlllllllll.  illlliMlMltlU  llllttMII  <lll 

luii  i|iHlii>«,  ilicitiKiiini  iii>liii4  iiil  iitri»ii|iin  i|iiiiiM.  li 
i[iiiiliMM  iMilni  rn[)i'iiliiitil  |Mililii-(iH  |iriiicl|iiitiiH,  |iii- 
laiili"!  vitiiiii  liliiiri  iilliM'Min  i|iianiiliiiii  (<h<<i<  u  |iiiIiU- 
ra,  i't  iiniiiinin  (iliKilnii^Miiiiini  :  li  iuili<iii  linni'  (>|iti- 
iiliini.  !ni|iii>(Kiliili*  i<niin  niliii  ii|i(i<iili'ni  ii^i<rit  licin'. 
Itoiiiiiii  iinloni  111'liiiiii'ni  i<t  rcliiitaloni  chkx  i.|i<iii. 

(,>(iiii  lia<i'  i|iiiili<iii  ntri<|iiii  (liciinl  rcilc,  lnri- aiilciii 
iiiMi  rdctc.  li  i|niilcin,  i|iiii<l  lilicri  vila  inclinr  i|ii  iiii 
ilci<|iiilica:  liiic  ciiiin  vcriiin  :  iici|iii<  cnini  HorviiH  nll 
vctuMaliilc;  jiMsio  (<niiii  iiiiii<  ilc  ncooHHttriiH  iiiillo 
|iai'li('i|iat  li()M(!st(>riiiii. 


l'iilarc  vcrii  (iniiicin  [innci|)alMMi  ch>(<  ilcH|iiitiniii, 
iioii  roctiini:  iKiii  (Miiiii  iiiiiiM>(  ilistal  lilicrDiiiin  |>riii- 
cipatii!!  al)  (^o  (|iii  scrvornni  i|iiaiii  riirsMni  i|iioil  iia- 
tiira  lilioriiiii  u  iiatnra  simvo.  DclcrniiMalMin  u.^t  ati- 
tciii  (lo  i|)si.-(  siiriicicnliM'  iii    |>riiiiis   soriiioiiiliiiH. 

Ma^is  aiitoni  Inmlaru  siiio  actioiieosso  (iiiaiii  Hf^o- 
ro,  uoM  vcrniii ;  lolicilas  oniiii  aclio  (<st.  Adliiic  aii- 
loiii  MiMlt.inini,  ot  pMliliriiniiM,  IImoim  lialiciit,  iliiii> 
jiistorMiM  ot  tciM|ici'alorMiii  acliniics. 

Kl  ([Miiloni  1'ortc  ntii|Mo  oxisliiMaliil  nliiiiiis,  iis  iln 
(lotrrniiiiatis,  i|moiI  (loniinaiisossc  onitiiMin  ojiliiiiMiii : 
sic  oiiiiM  Mtiiinc  iiliiriniorntn  ot  |iMlclicrriMiartiiii  Mo- 
Uiiuiis  oril  acliottMtii.  Otiaro  iion  oi»ortet  |)i)loiiloiii 
priucipari  iiitr('crc  [)r()\itiio,  scil  iiiaf^is  aiircrre;  ol 
iici[tto  iialroni  [iMcros,  iioinio  |)iioros  [latrom,  iio(|ttc 
tolalllor  atMicMiM  iimUiiiu  rcin^tare,  iietnie  ml  lioc  cm- 
rare.  Quoil  OMi'ii  o[)lknuui,  clit^iliilissiuuuu:  beue 
atitem  af;oro  oi^itiiiuiMi, 

lloc  iiuidcm  if;iliir  verc  dicuut  forte,  sitiuidem  exis- 
lit  iirivniililMis  ot  viiu  iiiroroulibiis,  tinod  enliiiiii 
eli{^il)ilissiMitim.  Sod  lorte  uou  est  possidilo  existero, 
sed  sii|)[)OUMiil  lioc.  Noti  etiitu  a.llif.c  liouas  aelioiios 
ooutiugtl  ossc  oi,  i[Mi  uou  dilVcrl  taiiliiiii,  i[tuiutiitii 
vir  a  lunlioro,  nul  pater  a  ualis,  aut  despoles  a  sor- 
vis.  Oii;»rc  ipii  Iraiisgreditur,  niliil  uti  itie  tautuiii 
dirigero  posterins  (]iiautuiu  jaiu  trar.surossus  ost 
virtutcm.  Similihus  euim  boniim  ot  jusl.i  r  in  parte, 
hoceuim  uMpiale  ot  similo  :  uou  a^t[MalcaiiteiUiPt|nn- 
lihus,  et  nou  similosimilibus,  pra^tcr  iialur,'.iu  :  uul- 
lum  autom  eorum  t[Ma>  [iniHer  uatiiraui,  lioiitim. 

Propter  tiuod,  el  si  ali.iuis  alius  1'uerit  molior  sc- 
cuuduiu  virlutem  el  socMudiim  notentiam  activam 
optimis,  huic  bouum  asscqui,  ellinic  obodire,  jus- 
lum:  oportet  autcm  uou  sohim  virtutcm,  scd  etiam 
poteuliam  existere  secuudum  quaiu  erit  activus. 


Sed  si  hfBc  dicimus  bene,  et  felicitatem  bonam 
operationem  poueudum,  et  commuuiter  omuis  oivi- 
tatis  ulii|ue  erit  et  secuiulum  uuumijuemiiue  optima 
vita  qua!  activa :  sed  activam  non  necessarium  esse 
ad  alteros,  sicut  putaut  quidam,  neque  meditationes 
solas  has  esse  aclivas  cas  qiuB  '".onvcnieutium  gratia 
fiunt  ex  agere;  sed  nuilto  luagis  eas  qua;  ipsarnm 
gratiatheoriaset  modilatioues.  Bona  eniui  actiofiuis: 
ipiare  aotioaliqua.  .Maxime  autem  agere  dicimus,  et 
domiuos  estrinsscarnm  aclionum  architectores  in- 
telligeutibus. 


Al  vero  ueque  siue  actione  esse  uecessarium  civi- 
tates  secundum  se  locatas,  et  ita  vivere  eligeutes  : 
contingit  enim  secundum  partes  et  hoc  accidere. 
Multaj  eniiu  commuuicalioues  ad  iuvi.^e.n  partibus 
civitatis  suut.  Similiter  autem  et  hoc  existit  circa 
itnumqMeuique  homiuum.  Yacationem  enim  utique 
Ueus  habebit  bene,  et  totus  mundus  quibus  non 
sunt  extriusecae  actioues  prffter  proprias  (pife  ipso- 
nim. 

Quod  quidem  igitur  eamdem  vitam  uecessarium 
c~se  optimam  unicuique  liomiuum,  et  commuuiter 
t  ivitatibus  et  hominibus,  manifeslum  est. 


Iti  oiiH  iiiilcin   iilrii*iitii<,  qiil   i|iiiiiii  vitiiiii  i|iiu*  flv 

virliitii  (lii(<i(iii',   DiiiiiiliiiK   niii<'r<'' ...l.o..  •■• iilt- 

toiiiitiir,  ili<  luii   latiH<n    )'jii  .ii|« 

(llH|llltlll|illllll     l'»l.      AlllTI      I ||( 

idcircD  iiii|ii<iliaiil,  i|iiDniaiti    lihrrl  l>  .■  a 

viln  clvili  ilivcr<aiii  iil  iiiaxiiiio  Diiiiiiiiiii  <  .  | .  t<  ii.i.iin 
n«HO  piitniit.  Altcn  liii'c.  i-iitii  taniiii  o|iliiii.iiii  ■■«>i- 
coiilcn.liinl  Niiiii  llcri  |id<.<i<  nc^aiil  iil  tn  rci:!»  nK'il. 
qiii  iiiliil  axit ;  Idii  il.ilcin  iintcni  j.lcin  c«rc,  qiiDil 
rcctii,  11^'crc,  cDiillriii.int.  I)ii'itiiii<  ij/itnr  iitr.>v 
lliti  ri<t'lii,  |iarliiii  |icr|>criiiti  ntatncrc:  qiiDil  cni.. 
hbcri  liDiniiiiH  qiiiiiii  iIdiiiiiii  iiDliorciii  vil.iin  cni.(!  iji- 
ciint,  td  11  vcro  tiDii  iibli.irrct ;  i|iiDiiiniii  i>(:rvD,  qnn 
HcrviiH  ohI,  iiti  iiiliil  li.ibct  ^lDriiiliDiic  ilii^iiiini : 
iiiitii  ■'(''(  iid  iiHntti  qttiitiiliatia-  vitii'  nccc^KiiriiiH  itii|it!- 
rarc  iiihil  lialicl  piilrlirnni  niit  |ira-i  larniii. 

Krrat  laiiion,  hi  qni-«  oinin)  iiii|iciitiiii  (iDiiiitiuliiut 
i<HHi<  |iiitn(:  ticc  oiiiiii  niiiiMH  lilMriiniiii  inipiriiitii  n 
HorvDrMiii  dotniiintionc  ilincrt,  i|iiaiii  lihvri  lioiiiiiiiH 
iinlnra  n  Horvili :  i[ti.'t  de  ro  lihriH  HtqicriDrilMiH  HstiH 
u.\|ilicntiitii  ohI.  Krrnl  nutctii  qiii  tiiliil  iiK<-'re  poliitH 
CHHu  dicit  qtiaiii  agcic.  KolicitnH  eiiiiii  cnt  iii  u^ciidu, 
cl  jiiHtDriitii  nc.  toiiqxTaiitiMtu  ni:ti<)ti):^  tiitiltnrutii 
liuiic-ilaniiu  rcriini  liiieiii  sihi  |irD|i.i-iliini  liubotil. 
IJtiihti-(  rcbiis  coiiHtilMti.-i,  (!xi:<tiiiialiil  fDr.-dtnii  nli- 
(liiiH,  Hiitiituniu  boiiiiiti  OH^o  oiiinibii-i  ilDiiiinari.  Sii; 
ruitti  liot  itl  pliiriiiias  hDMOstn<(  nclioiioH  nKeinli  ;«•- 
tcstatotn  halicat,  [iror.-niH  iit  ciii  licot  itii|i)!rarc.  ih 
itM|icritiiii  allcri  riuictt.lcrc  ti.iii  dchcut,  sod  niid  irc 
jiolitis  :  itn  itt  iicc  pntcr  lilionini,  tioc  lilii  patrin  linc 
III  parte,  tn\  siiiiiiiinm,  iioc  .'iiniciis  aiiiici  ratioDeiti 
diuorc  dcbo.it.  .Naui  tpiod  opliniuiii  csl,  id  e.-(-i.-  iiia- 
xinie  oumiuiu  expeteutluiu  :  rectc  nutcm  age:e,  o,i!i 
miiiii  cssc. 

Iloc  igitur  veroforlassc  diciiut,  si  quidem  futuruui 
cst  ut  qui  altcrnm  spoliaiitct  vitit  airoriiut,  iil  quod 
omiiiiiui  uiaxiiue  est  cxpetcudum,  couseriuanlur. 
Sed  iil  conscqiii  posso  non  vidiMitiir.ct  lioc  lalso  po- 
nittirah  iis.  Ncqtie  cuim  anqilius  honestis  aotiouibuH 
fuugi  potest,  qui  uou  tautuiii  cxccllat,  qtianlum  vir 
mulicri,  ct  patcr  liberis,  domiiuisqtie  [>r;pstat  servi>. 
Itaque  qui  semel  a  recto  detlexit.'non  tantutu  poslen 
poterit  rccte  ageudo  procedere,  qunnttim  jam  a 
virtitte  reoessit.  Similibus  enim  honestum  et  justum 
in  vicissitudiue  positiim  est:  li.i-o  otiim  et  ajqnum  esl 
et  siiuile :  uou  a>qiuim  iintcm  ititor  [)ares,  et  uon  si- 
iiiile  iuler  .--.imiles,  priKtcr  natiiram  esl.  Niliil  autem 
corMiu  qiuT  a  natura  alictia  suut,  honcstum  est. 
(Juociroa  si  quis  alius  virtute  et  agendi  facultate  op- 
timis  etiam  pricstel,  huic  obsequi  honestum,  eth'.iic 
parcro  justum  est.  Oportet  tamen  non  solum  virlu- 
tem,  verum  etiam  facultatem,  qua  sit  ad  agendum 
instructus,  adesse. 

OniB  si  recte  dicnntur,  et  felicitas  in  recte  agendo 
«cousistit,  efticitur  ut  vita  actuosa  t|uum  publica!  ci- 
vitalis  cujusque  tum  etiam  singulorum  privatiin  op- 
lima  sit.  Yerumtamen  actuosam  vitam  ad  alios  rc- 
forri,  nou  est,  ut  ([uibusdam  videtur,  necessarintn  : 
nec  ese  tantum  cogitationes  actuosjE  sunt,  qua; 
certamm  actionum  causa  et  cventuum,  qui  actioue.s 
subfequuntur,  suscipinntur:  sed  multo  magis  illas 
coutemplationes  et  meditationes,  quoe  a  mente  pro- 
feotae  ad  eam  redeunt,  per  se  ipsas  perfectas  et  sii;t 
ipsarum  causa  susoeptas.  Nam  recte  agere,  ac  proiu- 
de  actio  quisdam,  tiuis  est.  Maxime  autem  eos  dici- 
uius  agere  et  externarum  actionum  dominos  esse, 
qiii  mente  et  cogitationibus  sunt  architecti. 

Jam  vero  qu;B  civitates  seorsum  sitse  suntetvitaui 
hujusmodi  ceteris  praetulerint.  hos  cessare  et  nibil 
agere  non  est  necesse.  Hoc  enim  per  partes  lieri 
•potest,  quoniam  civitatis  partibns  inter  ipsas  mulUH 
commuuitates  sunt :  quod  ipsum  eodem  modo  in 
unoquoqne  bomiue  lit.  Alioquin  vix  ipse  Deus  et  mun- 
dus  universus  bene  praeclareque  sese  haberet,  qui, 
;ira>ter  snas  et  proprias,  actiouibus  extern-s  nullis 
fiiiisuntur.  Eaindeui  igitur  vitam  cuique  hominum  et 
publicfE  civitati  atque  hominibus  optimam  esse, 
haud  dubie  uecessarium  est. 


\Ji 


vniAnom  \i. 


FO!>tt|Uiiiii  Plilli>au(jtm:>  usteiidit,  quu;  !>it  u|>- 
tiiiid  vita  uuius,  t't  (|iiu'  i)|itiiiia  ciMtatis,  vult 
iiiiiuirert;  iiuiic  ,  iitruiii  eaileiii  sit  uiiiii:>  au- 
euuduiii  aeipauui  et  tulius  civtlati).  El  |Miiiiti  tacit 
huc.  becuudo  cuiu  dicit,  «  Sed  liu^c  J.iiii  duu 
tilti.  •  movet  i|Udsdaui  dubitatiuu«->.  Kt  circd 
prlniiim  |ira-iiiiUit  iiiltiitiijiieui  suaiu.  Sfcuudu 
luui  dail,  .  MauitfiUiiiii  aultMU  bIc  «  |»rus«- 
qiiilur.  Iii  pniua  dicit  tiuod  |iu->t  jMii-diitu  reliii- 
i|Uitur  cuuiideraiiduui,  utruiii  fclicituji  uuiuscu- 
jusque  huiiiiais  aecuiiduiii  sh,  et  civitatis  cuiii- 
uiuiiiter,  ^it  fadfiii  ■>«(  uiidiiiii  i  atioiiiiu,  vel 
altera.  Huc  eiiiiii  luil  ->f <  uiiiliiiii  iiro|iuaituriiut 
priuii. 

Deiiide  cuiu  dicit  <<  aiaiiilKstuui  auteiu  » 

Ueclarat  ip^aiii  esse  eauidi-iii    ({uusi   t-x    com- 

luuiit  u|jiiiioiit^  uiiiiiuim;  diceiis  i{uud  iiianirebte 

apparel  ti-luiiateiu  uiiius  Ituiiiiiiis  el  ctvitjtis  es^e 

ediiidfui  et  uiiiiis  lattoiiis,  quuuiam  uiitiies   lu- 

Sueiitf^  ili-  fflifitale,  lioc  vidfiilitr  dicere. 
utcumquf  eitiiu  puuiint  felicitateui  liuiiiiniii  in 
divilits  cousiatere,  isti  etiain  dicuiit  civitatfiii 
beatam  esae  si  tueritabundaiis  divitiis.  (Jui  auteiii 
vitam  tyrauuicum  qua  aliquis  vivit  principuQ» 
tyraunice  aliis,  dicuiit  es^e  e.xcflleutissimain, 
isti  civitatfUi  fflicissimam  e-se  dtciiiit,  quu;  piu- 
riiuus  ciNitatibus  el  rfgionibiis  principatur  lyian- 
ulce.  Si  etiam  aliquis  dicit  aiiiiuem  iinum 
fflicem  esse  propter  operationeni  virtutis,  ille 
dlcet  civitalfm  esse  uplimam  qiiui  maf^is  stu- 
dtusa  et  ma^is  particlpat  aclionibus  virlulis,  et 
!)ic  de  aliis.  Per  quodcumque  enim  dicit  all({uls 
aliquem  felicitari,  per  illud  idem  dicil  et  totain 
civitatem.  Omnes  igltur  conlitentur  unam  esse 
fflicitatem  uniuscujus<{ue  hominis  sporsum  et 
clvitatis.  Et  hoc  rationabilitercontlngil :  quoniam 
quorum  est  una  natura,  eorum  est  uiius  ultimus 
hnis.  Lnus  auteni  honio  et  oranes  cives  civitatis 
sunt  unius  spe :iei  :  ergo  unius  et  omnium  ci- 
vium  est  uQUs  ultlmus  linis. 

Deinde  cum  dicit  u  sed  jam  » 

Movot  duas  dubitaliones  ad  declaralionein  dic- 
turum.  tl  (irintu  movel  eas.  Secundo  cum  dicit, 
(•  Quod  igitur  necessarinm  sit  etc.  »  {trosequitur 
eas.  Et  circa  {irimum  {irimo  facit  quod  dicliira 
est.  Secuudo  cuiu  dicit,  «  (Juoniam  autem  et  po- 
litici  etc.  »  manifestat  modum  considerandi  de 
eis.  Iq  prima  dicit  qiiod  circa  praidicta  iQciduQt 
duae  dubitationes,  qua;  suQtdignae  consideratione, 
ad  evidentiara  dictorum  et  dicendorum  conse- 
quenter.  Quanim  una  est  :  cum  sint  dua^  vita3 
hominis  magis  principaies,  scilicet  practica  et 
speculativa,  quae  istarum  sit  ellgihilior  :  utrum 
illa  quae  consistit  in  communicatione  civili  in 
simul  vivendo  civiliter,  scilicet  activa,  vel  illa  quae 
peregrina  est  et  absoluta  ab  hujusmodi  cornmu- 
nicatione  civili,  scilicet  coQlemplativa.  Yocat 
antem  vitam  contemplativam  absolutam  et  pe- 
regriQam,  quia  priocipaliter  consistit  Iq  applica- 
tione  homiQis  secundum  intelleclum  ad  primum 
objectum  ejus  et  optimum,  quie  non  potest  esse 
sine  sedatione  *  oiotuum  et  perturbatiooum 
sioe  quibus  Qon  est  vita  civilis  :  et  ideo  oporiet 
ipsam  esse  absolutara  a  communicatione  civili  ; 
et  per  consequensperegrinam.  Peregrinum  enim 
dicilur  quod  longe  ab  hdbitudine  consueta  est. 
Magis  autem  consueta  vita  communiter  est  vita 
civilis.  Et  propter  hoc  dicit  Euslratius  supra 
primum  Ethicorum,  quod  speculativus  separatus 


eitacorpoieelseiisibilibus  secundum  electiuiieiii, 
quainvis  iton  secunduiii  rem.  Sfi^inda  dubitalio 
f^t,  i{uu'  sit  tfptliuu  rfs{iublli:a  siiiiijliciler.et  quuf 
o|iliiiiu  urdiiiatiu  civilatt'>,  3ii|)posltu  ({iiud  bit 
iiia^ls  eligibilis  vita  civtlis  wl  umnibiis  liumi- 
iiibiis,  vel  si  iiun  omaibus,  tamen  |)luribus,  eUi 
oiiines  homlufs  iioii  ellgaitt  vlvf  re  cuilitcr.  Suiit 
eiiiiit  quidaiii  i{ui  aut  niiit  {io~)->itnt  coiitiiiiiiiicare 
(•iviliter  pro()ter  defectuiit  itaturu;  vel  cousuetu- 
diiiis,  sicul  behtiales  huuiines  aiit  qiiiu  reputunt 
he  {ler  se  suflicieiites,  non  eli^uitt  vitaiu  civilein, 
siciit  lii»nilnfs  divini,  slcut  dicilur  iu  prliiio  hu- 
jus  ;  jilitres  taiiien  eliguiit  i(isaiii. 

DeindH  ciim  dicit  «  qiionlaiii  auteiii  » 
Dut  iiioditiii  coiiiideraiidi  de  Istls  dubitatloni 
hils  ;  dicens  ({iioniaiii  considerare  de  hoc  qiiod 
fst  ellgibile  oiunibiis,  aiit  eliaiit  {iliirimls,  esl 
o{iiis  iiitellectus  clvilis  et  {lertinet  ad  suectilatio- 
nem  ejus ;  nun  autem  considerare  illu(i  ({iiod  est 
ellgibile  huic  vel  iili;  quoniam  considfrat  honuiu 
coiniiiiiiie  [ler  se ,  boiiiiin  aiitfiii  hiijiis  vel  illlus 
non  iiisi  in  Drdine  ud  bonuiii  loininiiiie.  Ideo 
iios  lutfudintits  Itiiitc  modum  s^iecul.ilionis  circa 
(iruidictas  dubitationes  considerandu  eas  sectin- 
diiiu  ({Uod  r(;feruntitr  ad  totaiii  civilatcin  el  non 
secundiim  quod  referuntur  ad  Itunc  vel  ad  illijni 
civem.  Iloc  fuim  modo  considerare  de  i()sis  est 
accessorium.  Primo  autem  modo  princlpaiis  in- 
tentionis  est :  ita  ({uod  intendit  Philoso{)hu3,  ut 
videtur({uantumad  {irimamduhitationein,  utrum 
vita  speculativa  lotius  civitatls  non  niiuus  sil 
eligibiliur  quam  respublica.  Et  qitanlum  ad  se- 
cundam,  qua;  slt  optiina  dispositio  civitatis  non 
hujus  vel  tllius. 

Dcindo  ciim  dicit  «  «{uod  quidem  » 
Prosequitur  istas  dubitationes.  Et  primo  prae- 
mittit  quamdam  suppositionem  ;  dicens  quod  ex 
se  manifestum  est  ({uod  illa  respublica  ct  ille 
ordo  clvitatis  optimus  est  secundum  quein  qui- 
liliet  vel  {ilitrimi  o|K'rantur  optime  et  vivunt  fe- 
liciter.  Oplima  eniin  operatio  et  felicilas  linis 
sunt  optimae  reipublicae ;  et  ideo  ex  hoc  habet 
rationem  civitalis. 

Doinde  cum  dicit  <(  dubitatur  autem  » 
Prosequitur;  et  primo  prosequitur  eas  ralio- 
cinando.  Secundo  cuin  dicit,  «  Ad  eos  autom 
otc.  »  determinando.  Prima  adhiic  in  duas  : 
quoniam  prirao  arguit  ad  pnraara.  Secundo  cura 
dicit,  «  Ii  quidein  igitur  elc.  »  arguit  ad  secun- 
dam.  Prima  adbuc  dividitur  in  partes  duas. 
Prirao  enim  adhuc  resumit  dubitationem.  Se- 
cundo  ciim  dicit,  «  Putant  autein  ii  quideni 
otc.  »  arguit  ad  ipsam.  In  prima  parte  dicil 
quod  ab  illis  qui  dicunt  optimam  vitam  homiois 
esse  io  optima  operatione  virtutis,  dubitatur 
ulrum  vita  civllis  quap.  coQsistit  in  communica- 
tione  civili  et  activa  quae  consistit  in  directiooe 
vel  ordine  operalionum  quae  sunt  ad  alterum, 
sit  eligibilior,  vel  illa  qua6  est  absoluta  a  turba- 
tione  civili  et  actionibus  exterioribus  magis, 
quam  dicimus  contemplativam,  quam  solam  in- 
tondimus  Hhilosophos  inteudere.  Has  enlm  duas 
vitas  homines  excellentes  qui  honoratissimi  sunl 
propter  virtutem  et  qui  nunc  sunt  et  qui  nos 
processerunt,  videntur  fere  prseellgere,  sicut 
prapcellentes.  «  Fere  »  autem  apponit,  quia 
sunt  quidam  homines  bestiales  rectum  usum  ra- 
tionis  non  habentes,  qui  vitam  pecudum  eligunt, 
puta   voluptuosem,  non   aliquam   praedictarum 


'  Al.  :  «  seditione.  » 


I.IHKIl  VII, 


4a:i 


iliiKniiii.  Iliro  nutuiii  (iiiHA  vituH,  Bcilicut  civilotii 
>'\  philu-Mipliifiiiii,  ^ivi'  ('•iMlt'Mi|tliitivniii.  Noc  rc- 
li'i'l  paniiii  tiiri'  i(iii>'  i-<taniin  i'lif<iliiliiii'  iit,  cl 
(|iiiiiii(i(li)  vcrituH  •(«  lialicat.  Nc('<M!<o  ciiiiii  cil 
sjipii-iitctn  (^t  Dpliiiiiiin  viniiii,  ct  ('ivilalciti  upti 
III. iin  ail  incliuiflii  ips;iniiii  liin^iTc  itilciitiuncin 
'«iiiiin  :  iiun  putol  aiilcni  ail  incliurini  inlciilin 
ticin  tiit'if;cic,  iiiNi  sii.ilni-  ipiic  sil  incliur;  ct  iilcu 
ncfPAMi  (<sl  snpiciitcin  ruj;tiosc(^i'c,  (|(ioniuilo  sc 
sc   liahcat    vcrilas    circa     pncdicl.ini    iliilnlaliu- 

IICIII. 

Dciiiilc  ciiin  (li\il  u  pntaiit  aiitcin  » 

Ai'f;iiit ;  ct  priinu  (piuil  ali-<uliila  sil  tncliui'. 
Scciiiuto  ciiin  (licit,  ((  lis  autcin  ex  cotilfaiio 
ctc.  I)  i|UO(l  civilis.  Iii  prima  pailc  ai'p:uit  (lii|)li- 
cilcr  (jiiud  coiitcnii^ialiva  sil  iiiclior  ;  iliccii'^  (|iiuil 
(luidaiu  opinantni  ipiud  |)riiii'ipari  iluniiiialivc 
lioc  ost  priiicipatii  duinini  ad  scrviiiu,  cl  alios 
civilos  aclu.s  cxcrccro,  noti  potcst  ossc  »int'  injus- 
titiii  tnat^na.  Optiiii.i  autciu  vita  hiiiusinodi  in- 
jiislitiam,  qiuc  iii,i(j;is  accidit  in  ci\ili  cuiiimiiiii- 
catiuiic,  iiun  liahcl,  (]iiia  uptiina  \it.i  tiiliil  |)ia<- 
tcr  ralioucm  hahct  :  i>;itur  optima  vita  tiou  csl 
civilis,  scd  al)si)lula  iuafj[is.  Sccundo  hoc  idciii 
arfj;uit.  Illa  vila  iiua"  prjcstat  impcdimoiitnm  dc- 
Icctationi  ipia>  circa  ipsum,  iiuii  cst  o|)lima: 
optimam  cnim  vilam  oportcl  liahcrc  maximam 
dclcctationcm  :  scd  vila  civilis  innicdimctiliiiu 
ptwstat  huic  dclectatioui ;  non  ost  igitur  optima, 
?ed  magis  ahsoliita. 

Dciiido  ciiin  dicit «  iis  autein  » 

Poiiit  ralioiictn  iu  oppositum  ;  dicens  quod 
alii  e  coiitrario  opinentur  dicentcs  quod  ad  vi- 
riiin  optimiiin  porlinct  sola  vita  activa  civiiis. 
llla  eniiu  vita  perliiiot  ad  optiunim  viruin  in  qua 
sunt  plures  actionos  et  exceilontiores  virlules  : 
nunc  autcin  plures  actiones  secundum  unani- 
quainque  virlutem  non  sunt  ducentibiis  vitain 
solitariain  quam  his  qui  ducunt  civilcm  et  trac- 
tantes  communia.  Isti  enim  exercont  opera  for- 
titudinis  et  lilieralitatis  quae  non  mulluin  perti- 
nent  ducenlihus  vitam  solitariam,  sed  magis  e 
contrario  ;  ergo  civilis  vita  inagis  pcrtinet  ad  op- 
timuni  virum  :  erit  igitur  optima.  Hi  quidemigi- 
tur  habent  hanc  opinionom. 

Deinde  cum  dicit  «  ii  autem  » 

Videtur  arguere  ad  secundam  dubitationem. ' 
Fueriint  enim  quidani  qui  dixerunt  optimam  ci- 
vitatem  et  oplimain  dispositioneni  civitatis  esse 
vitam  dominativam  et  1yraunicam,qua  quisprin- 
cipotur  pluribus  lyranuice.  De  hoc  igitur  inten- 
dit  inquirere  hic;  et  primo  arguit  i^uod  talis  dis- 
positio  reipubiic»  sit  optima.  Secundo  cum  di- 
cit,  «  Quamvis  videbitur  ulique  etc.  »  argoit  in 
opposituin.  Tertio  cum  dicit,  «  Palam  igitur 
etc.  »  ex  ralionibus  concludit  veritatem.  Prima 
pars  dividitur  in  tres  partes.  Primo  enim  addu- 
cit  ratiouem  sumptam  es  termino  legis  et  reipu- 
blicse,  Secundo  cum  dicit,  «  Adhuc  autem  in  geii- 
tibus  etc.  »  ex  honoratione  dominantium.  Tor- 
tio  cum  dicit,  «  In  aliquibus  enira  et  leges  etc.B 
ponit  rationem  sumptam  ex  provocatione  quse 
per  leges  est.  In  prima  parte  dicit  quod  quidain 
fuerunt  qui  dixerunt  ordiuem  reipublicae  tyran- 
nicum  et  dominativum  quo  aliquis  principatur 
priucipatu  domiaativo,  solum  felicem  esse  et 
maxiine  homini  eligibilem.  Quorum  una  ratio 
videtur,  quoniam  ille  videtur  optimus  modus 
reipublicai  et  optimus  finis,  ad  quod  ordinantur 
leges  et  respublica  rationem  sumunt  ex  tine. 
Nunc  autem  videmus  quod  apud  quosdam  leges 
et  respublica  ad  hoc  ordinantur  linaliter   quale- 

XXVI. 


iiim  iiliirihuH  priMcipciitur  doniiiiativn  ;  |jriiptiM 
i|iioil  ipiamviH  lcKdlia  pliirihm  Hinl<liviT>a,  'ni  cii 
tjiccic  lUniiii  uidiiiala  .id  iiniiin  iiii>-iii,scd  i|i|i|.||;itii 
ad  uiiiitiiqiiii'iiaiiiail  uliiini,<ti  laincii  iiliciilii  urili 
tianliiraii  unnm.viilcmuHiiuoiiomno-tiMtcMdiinl  11- 
iialitcr  lioc  ul  pnncipcntiirviciniH  pliirilnit ;  hichI 
apparct  iii  lcf(ihus  LiiccitainuiiiuniMi  et  Orolcii 
MUin  ;  lota  cniin  dis<  iplina  jiivciiliitis  (tl  lcffiiin 
muUiludo  ad  lioc  cooKliiiata  Mint  lcro,  ut  plii- 
ros  cis  suli|iciaiitur,  ct  ipsi  plnrilius  prin<'i]H*M- 
tiir  tyriiimicc  ad  iitilitatcm  ipsunim,  non  hiiIi- 
dituiiiiii;  cif^o  talis  iiiodus  rcipiiliiicu*  cst  opti- 
iniiH. 

Dcindc  ciitn  dicit  «  ndliiicautotn  r 
Poiiit  sciiiiidain  raliuncm,  qiui!  vidctiir  enic. 
lllc  inudiiH  nipulilicu'  optimiis  vidclnr  proptcr 
qilcin  liuniincs  iii.ixinic  liuiiuraiiliir  Kxccllciilia' 
ciiini  lioiii  (lclictiir  lioiior.  Scd  nos  vidpiniis 
qiiod  in  omnihus  gontihiiA  qun>  possunt  ulios 
sii|)crgrcdi  priiicipanilo  talis  potonlia  siiporgrc- 
diciidi  vcl  duiiiinaiidi  lioiiorala  cst,  siciit  apiiii 
Scythas  ct  apnd  l*cr>as  cl  Thraccs  ot  Gallos  ; 
crgo  talis  luodiis  roipuhlica'  o|ilimus  est. 
Deindc  ciini  dicit  «  in  aliifuihus  enim  » 
Ponit  tcrtiam  rationoin  cujiis  virtiis  est.  Illc 
modus  rcipuhlKH^  optimiis  cst  ad  qiiem  lcges 
maxiiiie  intciidunt  provocare  ;  legisoniin  latoris 
est  cives  qualos  (jUusdam  facero,  quoniam  buui 
operafores  provocandoper  romunerationem  benn 
oporantur  :  sed  ad  taloin  modum  rcifiiihlicp  plu- 
ros  leges  provocant;  ergo  talis  modiis  reipubli- 
cic  optimus  ost.  Minorcm  propositionem  ipse  dc- 
clarat  quasi  in  quatuor  legihus  ohservatis  apud 
divorsos  ;  dicens  primo  quod  apud  aliquos  suni 
aiiquffi  leges  provocantes  ;id  virlutem,  qua  ali- 
quis  potest  supergredi  pliiiibus  :  sicut  dicitur 
quamdam  legein  fuissc  apud  Cartliaginenses  tot 
ornatus  ex  annulis  accipere  quot  militiis  milita- 
verit  vincens  adversarium.  Fuitetiam  lex  in  Ma- 
cedonia,  militem  qui  nullum  inimicum  occidis- 
set  circuincingi  capistro  in  vituporium.  Item 
apud  Scytlias  non  licebat  secundum  legom  et 
consuetudinein  in  quodam  festo  pateram  circum- 
latam  exhibere  ei  qui  non  interfecisset  aliquem 
inimicoriun  in  vituperinm  ;  ei  autem  qui  inier- 
fecerat  licebat  ad  laudom  et  ad  honoiem  ipsius. 
Inter  Iberos  quoque,  qu«  sunt  gentes  bellicossp 
niultum,  tot  obcliscos  numero  apponunt  circa 
sepulclirum  alicujus  militis,  quotinterfecerit  ini- 
micos  :  et  alia  talia  miilta  apud  alios  divcrsos, 
quorum  qugedam  ordinata  sunt  legibus  aiia  soia 
consuctudinos  observantiir. 

Deinde  cuni  dicit  «  quamvis  videljitur  » 
Ponit  raliones  tres  in  contrarium  :  quarumse- 
cundam  cum  dicit,  <(  Inconveniens  autem  etc.  » 
Et  tertiam  cumdicit,  «  Aut  non  erit  utique  etc» 
In  prima  parte  dicit  ita  :  Quidam  dixerunt  quod 
modus  reipublicse  tyrannicus  est  optimus,quam- 
vis  videatur  valde  inconveniens  et  prseter  ralio- 
nem  esse,  si  aliqui  voluerunt  considerare  hoc 
esse  opus  ad  civem  pertinens,  posse  considerare 
qualiter  principetur  principatu  dominativo  quo- 
cumque,  sive  volentibus  sive  uolenlibus  :  hoc 
eniin  non  videtur.  Illud  enim  quod  illegale  est, 
vel  illegitimum,  non  est  civile,  aut  lege  ordina- 
bile  :  leges  enim  ordinantnr  de  legitimis  et  lega- 
libus,  Principari  autem  vicinis  non  solum  juste, 
sed  etiain  injuste,  manifeslum  est  quod  legale 
non  est,  nec  legitimum ;  et  principari  contingit 
non  solum  juste,  sed  etiamnon  jnste  ;  ergo  prin- 
cipari  quocuinque  modo  non  eslcivile,  aut  ordi- 
nabile  secundum  legem.  Et  iterum   sicut  est   in 

28 


43  4 


|M)L1TIC0HUM 


Ubus     "■  o,    lld   tii  it;|>ublli:<i    el  I»- 

■  4.  lu  <il  >  111  slc  est,  itutii  III  liiedl- 
ciiiit  upus  niedicuruiii  «at  iiuii  »uiiiiere  u-^rutu  ut 
aauetur,  »(3(i  ipsuiii  siiiiaie.  Siiiiillter  iu  gubernii- 
tiVii,  uftu^i  mi  i;utienidiiti!i  iiuii  curare  iMutas  dh 
inli  1 1-    dil   ^ulieriiainiuiii   iia- 

veii      I  II  ii-{iublu'a    el     lef{|!)ldli\ii 

upuji  erit  civtlu  «t  legaiid  urdiiidre.  uuii  lilegu- 
lid  ;  et  |)riiici|)dri  ei<>,  i|ui  iidti  ^uiit  et  deheiit 
^iubjlci.  Adjuii^it  auteiii  iin  ie|>dtiurieiii  cuiitra 
cuiitrdruuii  u|)iiiaiitet  ;  diceiit  i[uud  ({uauivia  ila 
bit,  "iicut  cuiicluiuui  esl  iiriiis  sccuiiduiii  verita- 
tflin,  tuuieu  plures  videutur  upindri  mudum  rei- 
publica'  duuiiiiativuin  uptiiuuiii  esse,  iiuu  vere- 
cuiidaules  Kidinare  sicul  justuiii  ct  expedleiis, 
quud  sibi  ip3i3  iioii  (  redunt  ju^tiiui  esse  et  expc- 
dieus  dd  tiueiu  ,  ipsi  euim  vuluut  sibi  ipsis  Jiiste 
principari  et  iieri  quu!  suut  expedieiida;  qiiud 
duteiu  aliis  priiici|tentur  injuste,  iiun  curaiit  :  et 
huc  vdlde  veretuiidum  est.  Siquideiii  veiccuiidid 
est  du  turpi.  Turpi;  auteiu  est  liuniini  pru;ter 
ratiunem  rectaiii  a^ere.  Kecta  uuteui  ratiu  dicit 
iiuii  facere  alii  quod  sihi  iiun  vult  iieri. 

Ilfiiidu  cuui  dicit  «  iiicunveiiiens  auteiii  • 

l*unitseciiiidiiiii  ratiuneiii,et  est :  Incunveniens 
est  et  irratiuiiabile  illis  priiicipari  duininative, 
qui  non  sunt  uati  subjiciduniinativa  suiijectiune. 
Iluc  euim  cuntra  naturain  videlur,  et  per  conse- 
quens  viuleutuni,  el  violentuni  piujter  ratioiiem 
est.  Ouiddmauleiiisunt,  qui  noii  suiit  nati  subjici 
tdlisubjectione.liiconveniensenimestsisintaliqui 
iijtisuljjici  taiisultjectioue,  etalii  non  nalUiecdis- 
posili  adhoc;siciit  inconvenifiisest  aliquem  non 
esse  servum  et  aliquem  liberum  naluraiiter,  scd 
umnes  servos  :  ei^o  irratioualiile  est  priucipari 
omnibus  domiuative.  Quare  si  veritas  lioc  modo 
se  habet,  non  oportet  secundum  fiitionem  ten- 
tare  velle  dominari  omnibus,  scd  illis  qiii  nali 
sunt ;  nec  optiniurn  est  honiines  venari  ad  men- 
sam  vel  sacrilicium  quodcuraqiie  animal,  sed  il- 
lud  quod  ad  hoc  conveniens  est,  puta  esibile  et 
inundnm  :  unde  venabile  aninial  diciraus  quod- 
(•uuique  sylvestre  fuerit  aptura  ad  generandum 
nutriraentuni. 

Deinde  cum  dicit  ((  aut  non  » 

Ponit  tertiam  rationem,  dicens  quod  adhuc 
possibile  est  esse  aliquain  civitatem  secundum 
seipsam,  ab  aliis  separatam,  unara,  bene  guber- 
nanlem,  et  felicem  existentem  ;  puta  si  contin- 
t^at  aliquam  esse  talem  civitatem  remotam  se- 
cundum  silumab  aiiis,  quae  regatur  legibus  rec- 
tis  ordinabilibus  in  linera  rectura,  et  tamen  ordo 
ieipublictB  illius,  et  leges  hanc  signautes,  non 
ordinantur  ad  beiiura,  neque  ad  subjiciendum 
vicinos,  neque  ad  dominandum  adveisantibus 
qualitercuraque.  Supponatur  enim  quod  non 
sint  aliqui  propinqui,  quibus  possint  et  veiint 
dominari,  sed  habet  bonum  suum  in  seipsa.  Hoe 
autem  non  esset  si  optiraus  modus  reipublicae 
esset  principari  aiiis  qualitercumque,  juste  vel 
injuste.  Non  est  igitur  optimus  ordo  reipubiicaj 
dominative  principari  vicinis. 

Deinde  cum  dicit  «  palam  ergo  » 
Ex  rationibns  praedictis  conciudit  veritatem. 
Ad  cujus  evidentiam  est  intelligendum  quod  ac- 
liones  bellica!  in  civilibus  per  se  ordinantur  ad 
duo  ;  sciiicet  ad  repellendum  insurgentes  et  in- 
juriantes,  ne  serviantinjuste,  et  ail  compeilen- 
dum  servire  iilos  qui  nati  sunt  et  debent  servi- 
re  ;  et  cum  ordinantur  ad  alterum  istorum  duo- 
rum,  bonsesunt  et  eligibiles  secundura  rationera 
rectam.  Per  accideus  autem  contingit  quod   or- 


dineiitur  ad  repellf  iiduiii  eos,  i|uibus  iiati  sunl 
servire,  vei  ad  impu^naiidiini  iiuii  iiatos  servire, 
et  sic  nec  boiiu*  nec  «ecuiiduiii  ratiunem  eiigibi- 
les.  Kt  ideo  actlones  beliiru*  et  pru-paratiu  curiK 
edrum  ahsulute,  iiec  boiM-,  nec  eiigiiiile^  siiut, 
sed  tautuiii  sei  uiiduiii  piiiiiiim  iiioiliim  ;  et  dd- 
liuc  tunc  11011  sunt  i|u.iii-iiilii'  mciiI  iiitiiiius  linis, 
vel  »icut  illuii  quod  urdiiiatur  iii  liuem,  sciiicet 
in  pucem  et  trduquiiiitatein  civitatis.  Kt  hoc  est 
ijuud  inteiidit  concliidtMi;  priiiut  ;  dicens  ({iiud 
iiianifestuni  est  ex  ratioiiibiis  |)iii'(iiilis  (juod 
omiies  curii;  et  pruqiaiatioiu-s  eoium  qiiu:  ad 
beilum,  ad  repeilendum  violentias,  vel  ud  iiniiu- 
gnanduni  alius  secundum  ratiuiieiii  rectam,  liu- 
iiii'  qiiideiii  siiiit  ('t  eligibile-,  siciit  dicluiu  est 
priii»;  iiuii  tiiiiien  in  lioc  consistit  optinuim  rei- 
pubiicu;  vei  civitatis.  Non  eiiim  gratia  hiijiis 
quuMuntur  «lia,  et  ipsum  nun  propter  aliud  ; 
sed  ipsuiii  gratia  aiterius  tinis.  Niilliis  cnini  eli 
git  l)eildie  cjus  quod  est  beilare  gratia,  iieqiie 
Itia-parari!  iteiium.  Videtur  (Muiii  qui.s  uccisor 
vi(tii.'iitus  esse,  si  auiicos  oppugnatores  faceret, 
ut  pugnu!  et  occisioncs  tieient,  sicut  dicitur  iu 
decinio  Efhicorum.  Kt  ideo  ad  iegisiatorem,  cii- 
Jus  est  itoiuim  civitatis  procur;ire,  perliiicl  con- 
siderare  iitsam  civitatein,  et  ({uantuiii  ad  forti- 
tudinern,  quu;  est  ex  situ.  et  quantum  ad  ordina- 
tioneiii  reipuiilica;,  et  etiarn  modiini  liomiiium, 
((iiem  liabent  ex  naluiali  inclinatione,  el  aliaiii 
communicationem  eorum  nd  invicem,  et  alios, 
scilicet  ad  quam  vitam  ordinabihis  sunt  ex  na- 
tura,  omnibiis  istis  pensatis,  sive  sit  uptima  sim- 
pliciter,  sive  optima  iiis  :  el  tunc  oidinare  ieges 
et  slaluta,  per  quu'  poliMunl  altingere  ad  Iianc 
oplimam  vitain,  et  felicitalem  convenientem  sibi. 
Differentiam  tamen  quamdam  oportet  esse  hu- 
Jusmodi  statutorum  legalium.  Primo  quidem 
secuiidum  diversitaleni  iinium  et  vitu',  :  adalium 
et  iid  aiium  enim  lineiii,  alias  et  aiias  oportct 
ordinare  leges.  Secundo  qiiia  qucedam  sunt  de 
liis  quae  immediale  ordinantur  in  tinera,  gua»- 
dain  autein  de  iiis  qua;  ordinanlur  ad  aiiucl  eo- 
rum  quam  ad  tinem,  quuidam  autem  ad  remo- 
vendum  prohibentia.  ilorumad  iegisiatorem  per- 
tinet  considerare  si  aliqui  sint  vicini  civitatis, 
quales  sunt  eorum  dispositiones,  si  forles  vei  ef- 
ferainati,  si  liberi  naturaliter  vel  servi ;  et  tunc 
conferendo  conditiones  civiura  et  civitatis  alio- 
rum  ad  conditionem  civitatis  aliorum  ad  condi- 
tionem  civitatis  propriae,  considerare  qualiter  se 
habendum  ad  illos,  et  qualiterutendum  adquos- 
cumque  ex  contingentibus  ;  puta  si  sint  servi 
natura,  et  effeminati,  debellandumeos,  siquidem 
cives  sint  contraricjc  (iispositionis.  Si  autem  vi- 
riies  et  liberi  secundura  naturara,  civibus  e  con- 
trario  se  habentibus,  aut  serviendura  eis  sicut 
natura  inciinat,  aut  pacem  habendum.  Sed  de 
istis  erit  conveniens  considerationem  in  sequen- 
tibus  facere,  ad  quem  iinem  oportet  tendere 
rempublicam  optimam,  et  qualiter  ordinanda 
sunl  ea  quae  ad  linem  talem. 

Deinde  cum  dicit  «  ad  eos  » 

Intendit  solvere  praedictas  dubitationes.  Sed 
est  inteliigendum  quod  dissoiutio  secundae  pen- 
det  ex  dissolutione  primae.  Si  enim  declaratuin 
fuerit  quae  sit  eligibiiissima  vita  simpliciter,  sta- 
tim  ostensum  erit,  qucR  sit  optiraa  respubiica  et 
optimus  ordo  ejus.  lllam  enira  rempubiicam  et 
illum  ordinera  ejus  oportet  esse  optiinum  secun- 
dura  se,  quae  unitur  optirnae,  etin  quibus  inten- 
ditur  optiraa  vita.  Et  ideo  tantum  solvit  princi- 
paiiter  priraam.   Sed  quia  circa  priraam  duiiita. 


I.IIIKII    VII. 


43) 


llOIICIII    lllOllllll    (IplllUIIIOH      SllllCdlltlMlllf,      |llllllll 

(lotlanit  (|iiO(i  iilrii(|ii(<  illiiniiii  i(iiaiitiiiii  iiii  iili- 
<|iii(l  i-(M-l(',  cl  i|ii.iiitiiMi  iii  alii|iii(l  iiiiii  i-cclit  <ii 
cit.  Sccuiuli»  iiiiii  ilii  il,  >'  U""'l  •>'  '•"■'■  ''l''-  •'  'i'"'- 
Holvit  oaiii(i('iii.  (iirca  |ii'iiiiiiiii  |ii'iiiio  lacit  i|iii)il 
(licliiiii  c^t.  Scc.uiido  ciiin  diiil,  k  Ou"i>ii><i>'> 
ios|(oii(lil  (ilc.  »  nMHovct  olivialidiiciii,  i|iiii'  [lO!*- 
Hcl  llcri  Kt  ciica  |iriiiiiiiii  piiiiio  |ii'u|iiiiiil.  Sc- 
cutiilo  ciiiii  liicil,  "  l'li'ii|iii'  cnriiiii  clc.  »  iiiaiii 
lcstat.  Iii  iiiiiiia  paitc  dicit  i|iioil  ad  illos  (|iii 
ii|iiiiaiitiir  vitaiii,  i|iia'  ciuisistil  ciiiii  virliitc,  cssn 
<>|diiiiain  ct  cli^iliilissiinani,  diiroriiiil  taiiiiui  iii 
iisii  ciijus  virliili'' cxi^t.it,  dicciuliiiiiad  iilro-Minc, 
qiioiiiain  iitrii|Ui'  iii  alii|iio  diiiinl  rcilc,  iii  ali 
([uo  aiiloin  non  rcclc.  Onidain  ciiiiii  i|isoriiiii  rc 
|irol)antcs  civilcs  |U'iii(ipalus  taiii(|iiain  iirictcr 
rationcm  o.\istoiil('s,  piitanl  vilaiii  liitcri,  lior  cst 
aiisolntam  cl  ciintciiiplalivam,  altcr.im  ossc,  vcl 
divorsain  oiniiiiioa  civili,  ol  cssc  optimain  olcli- 
^ii)iiissiinain  intor  oinnos.  Alii  autoni  o  conlru- 
rio,  vitani  civiioni  optimain  dicuiit  cssi',  ralio- 
noin  aiidncoiitos,  (pioiiiam  vita  coiitomplativa  in* 
vacalioiic,  ot  iii  vacaiido  viilctur  coiisistoio.  Niiiic 
aiitoin  imiuissiliilc  csl  ciiin,  (|ui  iiiliii  a^it,  iicno 
agere.  Hona  aiitcm  actio  ot  felicitas  sunl  idom  : 
lioc  onim  dicimus  iVlicitatoin  :  eri^o  iinpossil>iie 
est  diicontom  vitain  contomplativam,  lialioro 
felicitatcm  simplicilor.  (".ivilis  aulcm  vita  iniii- 
tas  actioncs  Itonas  cl  piilchras  lialicl  ;  ergo  vidi'- 
tur  (luod  isla  vila  sit  oligiltilior  alia. 

Dcindo  ciim  dicil  «  (]nia  iuec  » 

Manifostat  iii  (juo  dicontes  vitam  conlempiati- 
vam  optimain,  lione  el  inalo  dixerunl  :  ox  (juo 
apparet  iii  qiio  alia  opinio  inale  dixit  qnodam- 
inodo  per  opposilum.  El  primo  in  quo  bone.  Se- 
cundo  cum  dicit,  «  Putare  vcro  omniuni  etc.  » 
in  quo  malo.  Ad  evidentiam  primi  et  quorum- 
dam  poslerins  diceiuiorum,  intelligcndum  est 
quod  sicut  Pliilosoplius  dicit  in  primo  Mctaphy- 
sicse,  liber  est  qui  est  suiipsius  causa.  Quod  non 
potest  intelligi  sic  quod  aliquis  sit  causa  suiipsius 
primo  :  nihil  eniin  est  causa  sui  :  sod  est  intelli- 
gendum  quod  iibev  sitille,  qui  .secundnm  aiiquid 
proprium  sibi  est  causa  sibi  operandi.  Et  tunc 
veritatem  habet  quod  liber  est  suiipsius  causa 
in  dupiici  gonere  causa>:  et  in  ratione  agentis, « 
et  ratione  iinis.  Iii  ratione  agentis,  inquantum 
per  aliquod  principium  quod  cst  principale  in 
e.o  operatur.  In  ratione  aulem  linis,  inquantum 
operatur  ad  tinom  sibi  debitiun  secundum  prin- 
cipium  illud.  Et  quia  honio  niaxime  in  esse  cons- 
tituitur  per  intellectum,  ost  ciiim  intellectus,  vel 
maxime  seciindum  intellectuin  secundum  Aristo- 
telem  iu  decimo  Ethicorum,  et  ideo  homo  liber 
dicitur,  qui  per  virtutem  intellectualem  existen- 
tem  in  eo  operatur  non  accipiens  ab  alio  ratio- 
nem  operandi ,  nec  impedimentum  habens  ex 
parte  materice  ;  et  qui  operatur  ad  iinem  qui 
debetur  ei  secundum  naturam  prsedictani.  Et 
quanto  magis  natus  est  operari  secmidum  illud 
quod  perfectius  est  in  intellectu  in  eo,  et  ad  linem 
escellentiorom  socnndnm  idipsum,  tanto  liberior 
est.  Et  ideo  qui  simpliciter  operatur  secundum 
virtutem  intcllectualem,  et  ad  iinem  secundum 
intellectura,  perfectissime  liber  est.  E  contrario 
autem,  homo  servus  dicitur,  qui  non  est  natus 
operari  secundum  virtutem  intellectus  proprii, 
sed  virtutcm  et  rationem  operandi  accipiens  ab 
alio,  obediens,  operatur.  Et  quia  linis  corres- 
pondet  agenti ,  servns  etiam  est  qui  operatur 
principaliter  ad  tineiu  alterius;  et  ideo  sicut  liber 
homo  est  qui  est  suiipsius  causa,  et  in  ratione 


tliiis  rt  a^oiiliH;  ila  HiTvut  «(ui  iiuulro  utoiiiin 
iiioduriim  priiii  ipatiir  nihi,  ol  jinc  propl«<r  im|icr- 
lcctionoiii  iiitollcctUH  iii  co  Hociiiidiiiii  no,  vi<|  n 
(iitposilioiio  matci  III*  Kl  ita  vita  IiImti  dicitiii 
vila  sociiii.liiiii  i.iliiiiiciii  priipiiaiii,  mtvi  iiiitciii 
.Hociiiidtini  ratioiioiii  iilioiiaiii.  Diciliir  i^iliir  <|iiiiii 
opinaiitoH  vilaiii  coiiloinplativuiii  i'iin«  opliinaiii, 
ratioiialiililor  diciiiit  iii  lioc  i|iioi|  diciint  i|iiim| 
vil.i  lilicn  c-.t  (iporatio  nccuiidiiiii  rationoiii  pro 
priaiii,  iiiolior  ost  i|u.iiii  vit.i  diiiiiiiiativ.i,  liuc  chI 
sorvilis.  Sciiipcr  oiiiiii  in  uii(i(|iioi|iic  goiiori;  illinl 
qiiod  ost  pi*i'  so,  inoiill!!  OHt  eo  <{iii)d  ent  por  ac- 
cidoiiH.  Islud  oniiii  simpli(  ilor  vcriim  ost,  quo- 
niaiii  .HorvuH  Heciiiidiiiii  i|iiod  simviis,  doticioii 
osl.  |{oniiiii  aiitoiii  iioiioraliile  ost  li(iiiutii  cxcei 
loiis.  Jiissio  oiiiiii  passivo,  <|iiii'  <'hI  du  Ihh  uuu- 
sunt  nec<'Hsaria  ad  vilani,  (|ii(i'  lli,  <ii  u  doiniiio, 
iiiiii  cst  .diipiid  scciiiiiitim  so  lioiiosttim,  ipiia  iiu 
tic^liim  osl  i|tioil  s('(  iiiiiliim  Mf  (pKciiliir,  iil  in 
set  undo  llhituiiix  dii  itiir  ;  jussioneni  uiileiii 
jtassivain  iiiiiliis  iteiie  di-ipositn.H  uiigprel. 

Deinde  ciim  dicit  «  piitaro  voro  » 

Deciiirat  iii  ipio  maie  :  ot  dividitiir  in  du.is,  so- 
cnndnin  qtiod  declarat  in  diioluis,  in  quo  m.dc 
dixorunt.  Sccunda  ibi,  u  Magis  autcm  luudaro 
etc.  n  In  prinia  parle  ipsc  dicit  qtiod  uiterius  in 
lioc  quod  acceporiiiit  omnoin  principatiirn  uni- 
vorsalitor  essc  doiniuntivum,  idcst  princip.ituni 
doiiiirii  ad  sorvtim,  iion  icctc  dixerunt.  Est  eniui 
quidam  priiicipatus  lilierorum,  ct  quidam  scrvo- 
rum  ;  et  diirortintisti  principatus  ad  invicem,  noii 
minus  quam  naturalitcr  iiberum  et  naturaiiler 
servum.  Oportet  enim  principatus  dillcrrc  ad  in- 
vicem  secundum  diiierentiam  subditorum.  Prin- 
cipatus  enim  ad  subditum  dicitur.  Natura  autem 
liberum  et  natura  servum  diflernnt  secundum 
rationem ;  ct  de  Iioc  dictum  cst  sufiicicnter  iri 
primo  tractatu  libri  islius  ;  er"go  principatus  libe- 
lorumeLsei^vorum  secundum  rationem  diflerunt. 
Non  igitur  omnis  principatus  est  dominium  vei 
servitus. 

Dcinde  cum  dicit  «  m.igis  autem  » 

Declarat  in  quo  male  dixortirit  secundo  ;  dicens 
quod  ulteiius  in  eo  quod  dixerunt  laudabiliorem 
vitam  illam  quse  est  sine  actione  quam  illam  qua?. 
est  cum  actione,  non  recle  dixerunt.  Felicitas 
enim  actio  qua?dam  est,  et  felicitas  optima  est 
oplima  vita.  Ergo  optiina  vita  est  actio,  non  pri- 
vatio  actionis.  Adhuc  operatioues  qua;  sunt  se- 
cundum  habitum  justitife  et  tcmpei^antiie  linem 
Iiabent  multorum  bonorum  et  bene  ordinatorum, 
ita  quod  actio  aiiqua  justitia^  liuis  est  eorum  qua» 
secundum  justitiam  proximius,  et  .Tctio  aliqua 
secundimi  temperantiam  linis  est  propinquus 
eorum  quae  secundum  temperantiam  :  et  simiii- 
*  ter  se  habet  de  bis  qua:  sunt  secundum  alios  ha- 
bitus  virtutum.  Ulterius  tamen  istse  actiones  ad 
alium  finem  uiteriorem  ordinantur  quoe  est  actio 
qua?dam-,  et  ideo  tam  finis  proximus  agibiiium 
quam  tinis  remotus  actio  qusedam  est.  Finis  au- 
tem  actionis  vita  est  optima.  Ergo  optima  vita 
est  actio  et  non  privatio  actionis. 

Deinde  cum  dicit  a  et  quidem  » 

Tangit  obviationem  quam  primo  ponit.  Se- 
cundo  cum  dicit,  «  Hoc  isti  forsan  etc,  »  removet 
eain.  in  prima  parte  dicit  quod  forte  aliquis 
poterit  opinar-i  per  ea  quai  determinata  sunt  de 
optima  vita,  sciiicet  quod  ipsa,  est  actio  quod 
optimum  sit  esse  dominum  omnium  «jualiter- 
cumque.  Optiirum  euim  est  attingere  ad  opti- 
mam  vitam  :  optima  autem  vita  viiletur  esse  sc- 
cundum  pra^dicta,  secundura  quam  principatur 


48t) 


i»olitic()Ki:m. 


ttiuutbui.  Optiiiia  f  iiiiu  vita  est  uptmtii  iictiu,  tlu- 
dUlciu  I  duuiiiiu-)  cit  |)lui  iiujnun 

j 1111    el    ||ii  lUdlUlll.fl    iilii>  intUuiuiii 

vidtflur  pitucipun  uiuaitmt.  fruptttr  quud  m  ve- 
ruui  t,-3t  u|itiiiiuiu  viniui  putt^iiteiu  dliis  piiiu:! 
puri,  liuu  eipedil  |iaii;eie  cui<.iiiiii|iie  i|iiaiaiiui- 
cuuique  |)ru.iiiuu,  i|uiii  |MiiR:ipitur  tideiii,  3i<:ut 
patet  :  tieiiue  patrtMU  rt^puldie  liliu^,  uequu  tiliu^ 
|)atreiu,  uetjue  uuiversuliter  ttiiiicus  uiiiicuiu  ut 
iiuu  j)iM  '   iii,    iifc   curaro  qiiaiiluiri- 

cuiiit{u>  '         ,  v*:l  i)uiii,  Vfl  ijUdliler  ali 

ter  se  lubeiilet  1  uiveiauliter  euiiii  id  quod  est 
uptliuuiii  elii;itjili->Miuuiiieht  :  uptiiui:  uutfiii  uge- 
itt  uptiuiuiu  videlur  esse;  er^u  est  eii^ibilissi- 
iiiuui  Si  i^ilur  priucipuri  qiialiliMcuuiqiie  i-t  qui- 
bu->cuui>|Uf  fit  upliuie  a^ere  i-:il  eli^ii)ilissiiiiiuii. 

beiiide  cuiii  diiit  u  buc  quidi-iii  ' 

Heiiiuvetut)Viutiuiieiii;tiuud  priiiiu  tucit.  Secuiidu 
cuiiidicil,  <  l*ri)|ilt!r  quoilet  >i  aliqiiis, ))  reinuvet 
iibjeclitiiieiu  qiiuuidaui.  ('nniu  i^itur  reiiiuvetub- 
viutiuiieui  pra-dictaui,  deciuruiis  iiuii  esse  uptimuui 

tiriucipuri  uuiuibiis  quulitercumque;  diceiisquud 
loc   quud   dictum   est,  vcre  dicluiii  est,  forsitaii, 

>i  ({uideiii  ilu  esset  tiuud  pnucipaiilibus  privando 
utiuijure  suu  ct  iucliuuliuiie  uuliiraii  et  iuferendo 

viuleutium  iues.'>et  illud  quud  esl  eli^ibilissimiim 
humini.  Scd  boc  furte  est  impussihite :  quod  ud- 
juugit,  quiu  rnui^iii  opiuubuntur  contrariurn  ;  ipsi 

taiiieu  tioc  sup|iunuiit,  sicut  sccufiduni  se  iiiuiii- 
festum.  Sed  liuc  est  iuipossii)ile ;  quuniuiu  uclio- 
ues  principautis  uuu  cunlin^it  e.sse  uptimus,  nisi 
ideiii   principuiis   lantuiu  dilferat  ab  eis  quibus 
principatur  in  dispositiune  naturali  i-t  acqiiisita 
quunlum  distat  vir  u  muliere,  aiit  jialer  a  liliis, 
uut  duminus  u  servis  :  acliones  eniin  diversitican- 
tur  ^ecundum  diversitatcm  agentium,  iit  agi  ntia 
sunt.  Si   igitur  aliquis  trunsgiediutiir  volens  do- 
minuri  aliquibus  non  hubens   iianc  dilferentiam 
ud  illos  quaiii  vir  liabet  ad  rnulierem  vci  paterad 
iiatum  vel  dominus  ad  servuin,  non  optiine  opc- 
rabitur  principando,   nec  eliani  [loterit  tantum 
recte  agere  in  posterioribus  quantum  transfjres- 
SU3  est  in  principio  volens  principari  non  dispo- 
.situs  ad   hoc  :   parvus  enim  crror   in  principio 
magnus  est  in  principiatis.  Et  itcrum  eos  qui  sunt 
similes  et  aeqiiales,  et  secundum  naturam  et  se- 
cunduin  virtutein,  bonum  est  et  justum  omnes 
principari   non  simpliciter,   secundum   partem ; 
puta   unum   in  uno  tempore,  alium  in  alio;  vel 
iinum  in  uno  principatu,  alium  in  alio.  Juslum 
enim  est  similes  et  ajquales,  simile  et  Bequale  ha- 
bere ;  non  a-quales  autem,  neque  secundum  vir- 
tutem,  neque  secundum  naturum,  habere  aequale, 
vei  e  contrario  aequales  habere  inaiquaie  et  non 
simiies  habere  simiie,  hoc  est  pra^ter  naturam  : 
similes  enim  et  aequales  ad  aequalia  et  similia 
inclinantur    secundum    naturam;    sed    nuUum 
eorum  quai   sunt  praeter  naturani   bopuni  est, 
quoniam  quod  est  praeter  naturam  est  violentum 
et  nuUum  violentum  est  bonum  ;  ergo  aiiquem 
principari  quibuscumque  et  qualitercumque  non 
est  boiium. 
Deinde  cum  dicit  «  proptev  quod  » 
Removet  objectionem  quae  posset  fieri.  Crede- 
ret  enim  aliquis  propter  praedicta  quod  non  ex- 
pediret  aliquem  unum  principari  omnibus  aiiquo 
modo,sed  esset  praeter  naturam,  quod  est  conJ;a 
regni  rationem  quod  est  optima  respublica.  Hoc 
intendens  removere,  dicit,  quasi  concludendo  ex 
dictis  quod  propter  hoc,  quia  similes  et  aequales 
justum  est  habere  simile  et  aequale  in  princi- 
pando  secundum  partem,  si  aliquis  inveniatur  in 


civilate  qui  fu«rit  meliur  uIuh  uliuiii  buuiii  exi»- 
teiitibiiH  itecuuduiii  viitnteiu  vi  secuuduiii  poten- 
liuiii  uctivuiu  iu  regendu  per  quuiu  pussit  coer- 
cere  iiiutos,  buic  buiium  est  subjici  ;  quiu  nutura- 
te  est  quud  deticiens  siip|iouuliir  |ifrlecto  iii  urio- 
quuqiie  geriere,  et  etiaiii  jiislum  cst  ut)edire  silii 
uui  suli  pniicipiiiili  Jii^duu  rst  eiiiiii  uriiiiii- 
quemque  secuiidum  digiiilulciu  prupriu;  virtutis 
tiutiere  :  tutis  uuteiii  punitur  esse  meliur  aliis  se- 
cunduiii  virtuteiii  et  secuiidiiiu  putfiitiain.  Ivxpe- 
dit  aiitfui  d.dieiileni  liorie  pniicipan  liubere  iiuii 
butuiu  virtiiteui  |)er  quuiii  iucliiiftur  iii  bunuiii 
et  sciut  dirigfre  uctioufs  subdiluriini,  sed  fliuiii 
upurtf  t  ipsuiii  liubere  puleiitiuiu  per  quain  pussit 
Hic  ugere  coercendu  dectiuuutes  u  reclitudiue  ru- 
tiunis. 

tifiude  cuiii  dicit  •  sed  si  lia-c  )) 
Dissoivit  priiiiurii  duiiitationern,   ex  ciijus  di.s- 
suliiliurie  apparet   dissolutio  alterius ;  et    |)i'iinii 
dissoivit  faiii.  Secundo  cum  dicil,  «  Al  vfiu    ne- 
ijue  siue  ucliune  etc.  »  respuiidet  ratiuiii  uddiictfJ' 
in   uppositiiiii.   Circu  jiririiiiiu  est  intelligfndurri 
quod  ielicitus  est  ujjeratiu  iiurninis  securidurn  in- 
teilecturn.    Iri   intellectii  aulein   est  tuiisideiaic 
sjifculativuni,   cujiis  liriis  e^t  cugriitio  vijrilatis, 
et  practicuruciijuslinis  est  ujjeralio  iitsecunduxii 
lioc  dupiex   felicitas  assignatur    iiominis.    Una 
speculativa  qua-  est  ojjoratio  iiominis  secunduni 
Mitiitem  jiertectum  cunlfiiiplativain  qua;  est  sa- 
j)ientiu.   Aliu  uutem    jjiactica  quie  est   jjerrecliu 
liominis  secundum  jierlectum  virtutein  liominis 
practicam  (juoe  estprudentia.  Kst  uutem  quaidam 
operatio  secundiim  jirudeiitiaiu  el  speculatio  se- 
ciindum  sapieiiliaiii  lioriiiiiis  secuiidum  seipsuni 
soiuin.  Et  est  quafdain    operatiu  prudentia;   et 
speculatio  totius  civitatis ;  et  ideo  est  qua?dam 
leiicitas  jjractica  et  specuiativa  quaidam  hominis 
secundum  seipsum,  et  est  quaidam  felicitasprac- 
tica  totius  civitatis  et  quaedam  contemplaliva  to- 
tius  civitatis.  Feiicitas  autein  specuiativa  secun- 
dum  unum  liominem  melior  est  practica  qua;  est 
secundum  unum  liominem,  sicut  evidenter  docet 
Aristoteles  in  decimo  Etliicorum;  quoniam  illa 
perfectio  intellectus  eligibilior  est  quae  est  res- 
pectu  objecti  magis  inteliigibiiis,  quia  ratio  per- 
fectionis  sumitur  ex  objecto;  taiis  autem  est  spe- 
cuiativa.  Felicitas  eniia  est  perfectio  intellectus 
respectu  primi  et  maxime  intelligibilis.  Felicitas 
autem  practica  est  perfectio  inteliectos  respectu 
agibiiis  ab  homine  quod  multo  delicit  a  ratione 
intelligibilis  primi ;  ergo  felicitas  contemplativa 
unius  eligibilior  est  quam  felicitas  praclica  ;   et 
iterum  magis  est  continua  et  sufliciens  et  deiec- 
tabilis  haec  quam  illa.  Et  eadcm  ratioue  contem- 
plativa  totius  civitatis  eiigibilior  est  quam  poii- 
tica  seu   civilis,  et  contemplativa  totius  civit^lis 
siinpliciter  eligibiiior  est  contemplativa  qua".  est 
secundum  unum;  similiter  civilis  practica  qua; 
est  secundum  unum.  Et  hoc  est  quod  intendebat 
dicere  Aristoteles  primo  Ethicorum  :  si  idem  est 
uni  et  civitati,  majusque  et  perfeclius  quod  civi- 
tati  videtur  et  suscipere  et  salvaie.  Amabile  enim 
et  uni ;  meliiis  vero  et  divinius  genti  et  civitali. 
Et  i'alio  hujus  potest  esse,  quia  coutcmplativa  et 
civilis  civitatis  comjjarantur  ad  contemplativam 
secundum  unum,  sicut  totiim  ad  partem  :  totum 
autem  ratiouem  magis  perfecti  et  majoris  boni 
habet  quani   pars;   et  ideo  ista  quam  iila.  Hoc 
supposito  dicit  .\ristoteles  quod  si  ea  quai  dicta 
sunt  prius  bene  dicta  sunt,  et  felicitas  est  optima 
operatio  hominis  secundura  virlutem  perfectam, 
vita  autem  perfecta  est  operatio  oplima  el  per- 


l.litKK  VII. 


437 


fuela,  naoaiit  ohI  o|iliinaiii  vitani  «l  tdliuH  c.ivitu- 
lis  «t  Hcriiniliiin  iiiiiiiii(|iii'iiii|in\  oh-mi  iirlivain  »1 
iii  oixMatiiiiio  f(iii>*iHtt'ir.  Scd  (ipliina  vita  acliva 
iiiiii  c\i>lit  iii  (liidcliiiiio  (i|i(<t-;iliiiiMini  i|iiii-  •siiiil 
ad  iiliiiin  in  |ii'iiii'i|i:iiiilii  cl  i'(iiiiiiiiiiur;iiiilii  (|ii;i- 
litoi'ciiiiii|iic  ■^i'1'iiiiiliiiii  i|iiiiil  i|iiiil.iiii  crciliinl. 
Nnc  otiain  illn'  M>la^  nicditalKiiics  inlcllcctuH  ac- 
tivii'  sniit  (|iia'  .'«iiiit  dc  (i|iiM'aliililiUH  \cl  ^ratia 
ii|H'i'al)iliiiiii  c(tiitiiiKciiliiiiii ;  scd  iniilld  iiiaKis 
illa>  cdiisiilci.ilioiics  ct  iiicilil.diiiiics  (i|ilimic  snnl 
(|iiic  Hccniidiiiii  sc  pcrrcctic  siiiil  d  ^.'iiiiidiiiii  sc 
i|na'runiiir  non  |)i'd|)ltM-  ali(|nid  aliiid.  Kt  rulio 
linjiis  ost,  (|iidiiiuin  d|iliinus  linis  lidiniiiiH  i>l  ci- 
vitulis  csl  liiiiia  aclio.  iNoii  |i()ssuiil  aiitcin  (lii;i' 
vol  plnrcH  aclidiics  diircrciilcs  sp(>ci('  diitiiiia' 
csst>.  0"'>i'*i  ddlinius  liiiis  lidiniiiis  cst  alii|ua  ;ictid 
hoininis,  ol  illa  socnnduin  tpiain  inaxinu'  umMc 
dicilnr.  Maximo  aiilom  afjfcrc  dicilnr  s;'ciindiiin 
inteilocliiiu  spcciilalivnm  :  iii;i\imi'  oiiiiii  dicimiis 
a^oro  illiis  ipii  scciiiuiiim  ipiod  liii|iismii(ii  dn- 
uiiuiuni  liahoul  o.xlriusociiriiiu  aclidmiin  oni- 
nium:  talos  ouim  sunt  sicul  nrchitoctduici.  Spc- 
culalivi  iintciu  maximo  dominiiim  halicnt  opo- 
ratioiiiim  cxlriuscc;uiim,  siiul  riilidiicm  iinpo- 
nentos,  ot  sioul  arcluloctdros.  Intclloclus  onini 
practicus  (lui  diri^it  in  dpcratidiiihus  o.\toridri- 
hus  suppduit.  sicut  principiuin,  rectiim  appeti- 
tuin  liiiis.  Kt  icclns  <i|)pctitus  tinis  udii  ost  sine 
rectitiidinc  voliinliilis.  Hoctiludd  voio  vdluntatis 
sxipponit  roctitudincni  iutoiloctns  hdiniiu  vol 
tinom  ostendontis.  Si  quidom  voluutas  nihil  vult 
quod  non  sit  intelloctiim  prius ,  sicut  dicilur 
prinio  Rhctorica;  Iste  aulein  iutclloctus  ost  in- 
tellectus  non  practiciis,  sod  spocuialivus,  si  prac- 
ticus  per  se  dependot  a  volunlato,  iste  autem 
non  ;  quare  prima  re,£;ula  agcndi  universalitor 
est  intellectus  speculativus;  secundum  ipsum  * 
agere  dicimus;  quare  optima  actio  hominis  est 
speculatio,  et  por  consequens  ultimus  iiuis  ejus. 
Non  igitur  meditatio  de  agihilibus  est  optima 
operatio  hominis,  sed  consideratio  vel  speciilatio 
speculativa  ;  et  maxime  illa  qum  est  de  primis, 
aut  de  primo  simplicilor. 


Iloind'^  cuiii  dicil  u  al  voki  » 

l(cHpiiii(ti<l  ad  ratidnciii  in  dppoHitnin  :  (|iid(| 
priiiid  lacil.  Soi  niidd  cntn  dicit,  u  (jihmI  i|tiii|i<in 
iKitiir  oto.  n  indncit  cdiicIiiHidnnin  principalil<«r 
inlciilam.  Kiiil  aiitoin  ratio  i|iiimI  nptiina  vitii  lio- 
iiiini-^i">l  vila  acliva;  himI  i  (iiitciiiplalivii  vila  hivo 
ahsdliila  Hino  actioiio  OHt ;  iKilur  (*lr.  Ad  (|uaiii 
roHpdiidot  coiicodrndd  iiiajdrcin  pi*r  int('roMi|i- 
tidticm  niiiioriH;  dicoiiH  (piod  civit<iti>H  Hecundum 
so  ldi'ata>  iioii  priiicipaiilcH  oxtorioi  ihiiH  civihnH 
ol  ita  vivoi  t'  oligoiiloH  inlor  ho  invicoin  cdiiiinu- 
nicanlihuH,  nt  olium  Hp(!ciilaiilcs,  iidu  hiuiI  sin(? 
acliono  oinnind,  nod  liahonl  niiiltuH  ot  |iiilc|iruH 
iictidiK^H  :  ipiamvis  oiiim  nun  h;ihoiint  actionoH  ud 
i'\triiisocds  III  priiicip;iiidd  vi>l  suh|i('i(;ndo  uliis, 
iiitor  HO  tiinion  IiuIkmiI  iiiiiim  |iai'toni  rcspoctii 
altnritis,  (pioninni  niultaH  hahont  cdinmnnicatiu- 
nos  parlos  civitatis  ;id  iiiviccin  :  simililcr  hoc  se 
h;(li(>t  ot  circa  uniiinqiicinqiio  homiiKMii  secuii- 
diim  siMpsuiu  :  (piamvis  (>iiiiu  noii  hiihoat  actio 
ni>s  ad  nltcruin,  nihildininus  tanion  contin(<it 
ipsum  hahere  actionos  perfeclas  in  speciilando 
s(>i'imduin  soipsnm.  raleiti  oniin  vocaliomim  quu" 
osl  in  oporationihiis  spociilativis.  Dous  qui  est 
ni;ixiino  iiorroctiis  liiihct  optime;  ol  tdtiiin  (itiain 
universumopcrationes  hahet;  et  tamcn  Dcus  non 
hahet  operationem  extrinsecam  qujo  sit  alia  ah 
oporalione  siia,  uec  etiain  mundus  hahet  opera- 
tionos  in  aliquid  oxtrinsocum  pi';eler  illas  (pia* 
siint  parlium  ad  invicom.  Ndii  igilur  est  verum 
qudd  hduio  sive  civitas  ducens  vitam  speculati- 
vain  sit  sine  actione. 

Deindo  cum  dicit  «  quod  quidom  » 

lucludit  couclusioncni  principaliter  iutentam 
jirius;  dicens  quod  ex  his  quae  dicta  sunl 
est  manifestnm  quod  optimam  vitam  unius- 
cujusque  hominis  secundura  seipsum  et  totius 
civitatis  necesse  est  esse  unara  et  eamdem  secun- 
duin  rationem,  puta  speculationem;  dilFerunt 
tamen  differentia  partis  ad  lotum. 


LECTJO   III. 

Quod  tanta  debeat  esse  in  civitate  multitudo,  ut  sibi  satis  sit  ad  vitam  optimc 

degendam. 


ANTIQUA. 

Quoniam  autem  proffiiiiiahter  dicta  sunt,qu8enunc 
dicta  sunt  de  ipsis,  et  circa  alias  politias  nobis  cou- 
sideratum  est  prius,  principiuiu  rehquorum  liicere, 
Driuio  quales  quasdaui  suppositiones  oportel  esse  de 
fntura  consistere  ad  votuiu  civitate. 

Non  enim  possihile  est  polifiam  fore  optiman  sine 
moderata  abundantia  ;  propter  quod  oportet  multa 
praesupponi,  queoiadmodum  optantes  esse,  tamen 
nihil  horum  impossibile  ;  dico  aulem,  puta  de  mul- 
titudine  civium,  et  regionis. 


Sicut  enim  et  aliis  conditoribus,  puta  textori  et 
navifico,  oportet  materiam  existere  idoueam  exis- 
tentem  ad  operalionem,  (quanto  enim  hsec  extiterit 
prseparata  uieUus,  necesse  et  quod  fit  ab  arte  esse 
nielius),  ita  et  politico  et  legislatori  oportet  conve- 
nientem  materiam  existere  idonee  se  habentem. 

Est  aute.m  politici  successus,  primum  multitudo 
hominum,  quos,  quot,  et  quales  quosdam  existere 
oportet  natura ;  et  secundum  regionem  similiter 
quantam  esse,  et  qualem  quamdara  hanc. 


RECBXS. 

Hffic  postquam  proiKmii  loco  exposuimus,  supra 
vero  deceteris  rebnspublicis  disputavimus,  transeun- 
dum  jam  est  ad  reliqua,  quorum  initiumhinc  capieu- 
dum  ceusemus,  ut  exponamus  primum  quaj  princi- 
pia  et  quasi  fundamenta  civitatis  ex  animi  senlentin 
constituendae  debeant  esse.  Nou  euim  potest  fieri 
ut  optima  existat  respublica,  nisi  copia  rerum  sit 
justa  et  conveniente  iustructa.  Quocirca  mulla  antea 
tanquam  voto  sumenda  etsupponenda  sunt,  quorum 
tamen  nihil  ejusmodi  esse  debet,  ut  fieri  aut  contin- 
gere  non  possit,  ut  civium  multitudinem  et  magni- 
tudiuem  agri. 

Quemadmodum  enim  ceteris  artificibus,  ut  textori 
et  navium  fabro,  materia  suppetat  oportet  operi 
conveniens,  quffi  quo  fuerit  commodius  prffiparata, 
hoc  arlis  opus  necessario  pulchrius  exsistet :  sic  etiam 
homini  politico  legumque  latori  apta  conveniens- 
que  materia  adesse  debet.  Ad  civilis  autem  rationis 
apparatum  pertinet  imprimis  mullitudo  hominum. 
quot  et  quales  natura  adesse  conveniat ;  deinde  loci 
spatium,  quantum  et  quffi  conditio  hujus  esse  de- 
beat. 


Supple  :  «  enim.  » 


13H 


POLITICORUM. 


••c 


:ilur  pluriiiu  congrueiK   iiia((Uiiui 

cUI   .   ol    »iiii'-ii.     Iioc   veiuui,   i(^UU- 


ritut  ijuall»  uittf^uii,  el   i|Uhi  .    iivitdn  ,  bec.uu- 

•luuj  uuuKsruui  euiui  ujuli. i.. ...••■  m  iutinljilautiuui 
juiJicaut  uid(^iiuut 

Uportet  auteiu  uia^Ma  iniu  a.l  luullitujiueui,  seii 
d(i  (lultiuliaiu  aa|iii'eii-  t:.-t(!iiiiu  quutliJaui  et  eivila- 
tl4  upu«  :  quaie  |ii>l«;ult:iii  UiaMiiic  liut'  efbrere,  liHIic 
uiia»  iiiaxiutaui  .  velut  lli|i|i...  luleiii  uuu  Ituuiiiieiii, 
se.l  lui,  lilcet  iitl  |iie  >illi|uls  eaao  luujuieui  dlf- 

fei.  .iulIuiu  uiaKiiiluJuteut  c.ir|<uriB. 

Nuti  o.j1uiu,  «eii  et  ei  u[>urtet  ju.licare  res|iii:ieiiteii 
dd  uiuliitii.lniiMii,  tiou  reciiii.luui  cuiitiii^eiileiii  iiiul- 
tltuiliiteiu  I  inluiii.  .Nereaaariuiii  eiiiut  furte  iii 

civitatihusi  rt  iiiulturuiti  »ervoriiiii  iiuuieruui, 

et  adveiiaruui  el  e.xtraueoruiii.  Sed  (juicuuii|ue  Huiit 
liarn  civitatiii,  et  ex  iiuibud  cutiiitat  civilati  |iru|irii» 
partihuA  lioruui  euiiu  e.icetisuit  iiiultitudiiiiii  uiHgiiii; 
civitatii»  »i(juuiu  :  vs  qua  auteui  tjauautti  i{uideui 
iuulti  uuittero  eniediuiitur,  ariiiuruut  aitteui  viri 
pauci.hauc  itupusaihileesse  iiiiiguiuii  :  uou  euiiii  ideiii 
uiagua  ctviias  et  iiiullurum  liuiuiiiuiii. 

Noii  Boluin,  ned  et  hoc  ex  operihuii  uiauifeiituu], 
quia  difliiile,  furte  auteui  iiupossiliile  heiie  regi  le- 
^ihu^  eaui  i{uai  valde  iiiulluniiti  houiiiiuui.  Euruui 
«)uiui  i|U(i;  videutur  [>ulituare  heue,  iiiiUaiii  videutub 
exidt.jiitiuiu  reuiiasiiiti  ad  umltitudiiieiii.  lioc  auleiii 
(lal.iui  est  jier  suasioueui  ratiuiiuui.  I.e.\  euini  urdo 
•  [uidaui  esl,  et  hunaut  legiiilatioueui  iiecbssariain  ho- 
uaui  ordiiiatioueu)  esse  :  vaide  atitfiu  excedeuA  iiu- 
(uerus  Dua  potest  participare  ordiiie.  Diviuit;  euiiu 
utt((ue  poteutiiB  opus  tiuc,  quas  et  boc  omue  couti- 
uet. 

(Juouiam  quod  bonum  iu  multitudine  et  luaguitu- 
diue  counuevil  fieri  :  propter  quod  et  civiiateui,  cu- 
jua  cum  maguiludiue  dictus  termiuus  existit,  hanc 
e&se  optimaut,  uecessarium. 

Sed  est  maf^uitudiuis  civitatis  quiBdani  meusura, 
sicut  et  alioruui  oniuium  aniiualiiiui,  [ilaiitaruiu  or- 
ganoruin.  Eteuim  liorum  uuumqiiudque  neqiie  valde 
parvuui,  ueque  seciinduni  ma^uitudiueiu  e.xcedeus 
habehit  suam  poteutiam  ;  sed  aliquaudo  (juidem  to- 
taliter  erit  privatuui  natura,  aliquaudo  autem  prave 
hahens  :  puta  navis  palnii  qiiidem  non  eril  navis 
omnino,  uec  duorum  stadiorum  :  ad  aliquam  autem 
magciitudiuem  veniens  quandoijuc  quidam  propter 
parvitatem,  pravam  facietnavigationem,  qu<indoque 
autem  propter  e.xcessum. 

Simditer  autem,  et  civitas,  qua:  quideiu  ex  paucis 
valde,  non  per  se  sufficiens  ;  civitas  autem  per  se 
sufHciens.  Quce  autem  e.x  multis  valde,  in  uecessariis 
quidem  [jcr  se  sufliciens  sicut  gens,  sed  uou  civitas  ; 
politiam  euim  uon  facile  e.xiilere.  Quis  enim  du,xexer- 
citus  erit  valde  excedentis  multitudinis,  autquis  praeco 
non  magnae  vocis  ? 

Pro[iler  quod  primam  quldem  civitalem  necessa- 
rium  esse  eam  quiE  e.x  tanta  multitudine,  quae  prima 
multitudo  causa  per  se  sufficiens  est  ad  vivendum 
beue,  secundum  poliliae  communionem. 

Contingit  autem,  et  eam  quae  excedil  secundum 
mullitudinem  esse  majorem  civitatem.  Sed  hoc  non 
est,  sicut  diximus,  infiuitum.  Quis  autem  sit  exces- 
sus  terminus,  ex  operibus  videre  facile  est. 

Sunt  cuim  actiones  civitatis,  horum  quidem  prin- 
cipantium  horum  autem  subditorum  :  principanlis 
autem  0[>us  est  jussio  et  judicium.  Adjudicandum 
autem  de  justis  et  ad  distribueudum  principatus  se- 
cuudutu  dignitatem  necessariumcognoscere  invicem 
cives  quales  quidem  sunt ;  tamquam  ubi  bocnon  ac- 
cidit  fieri,  prave  necesse  fieri  quae  circa  princi[)atus 
et  judicia.  Circa  utraque  enim  non  justum  proprio 
impetu  agere  ;  quod  quidem  in  ea  qu<e  valde  utulto- 
rum  bominum,  existit  manifeste. 

Adhuc  autem  extraneis  et  advenis  facile  transu- 
mere  politiam  ;  non  enim  difficile  latere  propter  ex- 
cessum  multitudinis. 

Palam  igitur  quod  iste  est  civitatis  terminus  opti- 
mus,  multitudinis  maxime  excessus  ad  autarchiam 
yitae  facile  conspirabilis.  De  magnitudine  quidem 
igitur  civitatis  determinatum  ?it  boc  modo. 


1'lurique  i).(itur  felicem  i-ivilatem  iiinpiiam  egfe 
u|iurleie  |iutttiit  :  i|uud  ei  veruiii  «bt,  qiia-  civitntiK 
uiiigua  ({Uicqiie  parva  nil  diceiida,  uuii  ititelli^iiut, 
httljitaiitiuiii  iiumeru  civitalis  iiiaKiiitudiiiem  uiclien- 
ten  ;  1(1111111  laitieii  ad  (luteiitiaiii  |iiitiiii>  quaiii  ad  iiiiil 
titiidiiieui  b|>ectai'e  oiiurlcat.  l\nt  eiiiiii  civitatis  etiaiii 
qiiuddaiii  o|iii8,  ijuoii  qiiiH  uiHAiitie  (iiilest  elllcere, 
liaiic  iitaxiiiiitui  civilateiii  exiiitiiiiitrecoiiveiiit ;  ((iiciii 
aduiuduiii  ili[i(>ui:rateiii  iiuu  hoiiiiueui,  t-ed  iiiedi- 
cuiii  iiiiijoreitt  iiixeru  alleiu,  a  i|uo  curjiuriii  uiagui- 
tudiiie  bUjieietur. 

\i;niiii  etiaiiisi  iu  (i;^liiiiaiida  civitatiA  iiiaguitiiiliiie 
nit  iiiultitudJuib  h.ihciida  ratio,  iioii  taitien  u(ioi'let 
i|Uiiiiii'iiuii|ue  iniilliliiiliiieiii  H(icctiu'i  :  iiiiiii  fortussc 
III  civitatifiiis  iiiagiMuii  bervuriiiii,  inqiiiliiiuruiu  et 
|>eregruioi'iiui  iiuiii(;niui  adesse  iiecesse  est  :  Bed  eo- 
riiiii  uiiillituiliueiii  iiitiieri,  qiii  itars  civitatis  HUtil,  ol 
ex  quiljiib  tauiquaiii  (irojirii»  {lartiljiiH  civitati  conHin- 
tit  :  i{ui[i|>e  iioniiii  ingcub  iiiultitudu  iiiiigiiiK  civila- 
tis  ebbe  utgiiiiieiitiiiii.  i'^x  qiia  vero  civitate  opilices 
(ilurimi  niiiiiero,  ariiiati  vero  [>aui:i  (^rodeunt,  iurc, 
iion  (loteitesKe  luagiia.  Ncc  eiiiiii  iiiiigii.t  civitas  idein 
ent  Hc  civitas  iioiiiiuiljiirt  frei|u(;iili>tsiiiia. 

iioc  vero  etiaiu  res  i|ma  dechirat,  difficile  esKO, 
fortasse  vero  ne  lieri  qiiideiii  (jortfe,  iit  civitas  ni- 
luiuiii  freijueus  huuiiiiihiiM  ijcite  l(;giljiiri  regaliir.  I^a- 
ruiii  certe,  quii;  recte  aduiiiiistrari  vid(;iilur,  iiiillaiii 
esse  videmuH  iii  ttiultitudiiii;iii  clliibaitt.  iioc  aiiteiii 
etiam  ratioiiiiius  deuioiistrari  (joteist.  Naui  iex  ordo 
quidaiu  est :  et  recta  lcguiu  iubtitiitio  recta  quij^dam 
ordiuatiuesse  dehct.  At  uumeruamoduinexcedens  ah 
ordiiie  fere  alieiiuti  est. 

lioc  eniiu  diviuie  |jotentii£,  i^uie  etiaiu  hoc  univer- 
sum  cuutiuet,  luuuiis  esl.  Quiu  etiaiu  (iiilcliritiido 
iu  mullitiidine  el  iiiagiiitudiue  cousistero  solel :  quarc 
etiain  cui  civitati  cum  maguiludine  meuioratus  niul- 
titudiuisteriiiiuus  adest,  liccc  est  necessario  [julclier- 
riiua.  Sed  ut  ceierariim  rernm,  aniuuilium,  Btirpiiim, 
instrumentoruni,  sic  civitatis  qiiidam  est  raagnitu- 
ilinis  iiiodiis  :  honim  cnini  ((uodqiie  nec  si  valde 
exiguum  sit,  nec  si  iiiagnitudine  e.xcedat,  vim  suam 
reliuebit,  aed  modu  [iroisiis  naturfim  auiittet,  modo 
in  statum  incoiuuiudum  delabetur  :  ut  navigiiim 
[irorsus  iiou  erit,  nec  si  iinius  (jiilmi  sit,  uec  si  pa- 
teat  stadiis  diiobus,  sed  ad  itiagnitudiuem  quamdam 
progressum,  modo  proptcrexigiiilalera  modo  propter 
exsuperautiam,  incommodara    navigationem  reddet. 


Eodem  uiodo  civitas,  si  ex  admodum  paucis  cou- 
sistat,  sibi  viribus  suis  uon  sufficiet;  quod  tamen 
civitatis  proprium  esse  diximua  ;  sin  autein  ex  ni- 
iiiiiuu  miiltis,  abundahit  quideiu  necessariis  adju- 
meulis,  sed  quasi  gens,  uon  civitas  erit ;  uec  enim 
facile  esl  rempubiicam  adesse.  Quis  enim  dux  ni- 
miiE  mullitudinis  erit,  aut  prteco,  nisi  Steulori  simi- 
lis  ?  Quare  [irinia  quidem  civitas  ea  sit  necesse  est, 
qiiiEex  multitudine,  quanta  (irimuni  satisest  ad  recte 
vivendum  in  comitiunitate  civili,  constnt.  I-^ieri  au- 
tein  potest  ut  etiam  ea  civitatis,  quae  hanc  multitu- 
(liuem  superat,  [majorj  sit  civitas  :  hoc  tamen,  ul 
tiiximus,  non  est  iufinitum.  Quis  antem  sit  exsupe- 
rantis  raagnitudinis  terminus,  ex  operibusintelligere 
in  prom[)tu  est.  Fiunt  eniin  civitatis  actiones,  dum 
alii  imperant,  alii  pareut.  Est  aulem  imperantis  uiu- 
iius  [)riEci[iere  'et  judicare.  Ad  judicandum  porro  de 
justis,  et  ad  magistratus  [iro  dignitatedistribuendos, 
ut  cives  se,  qualis  quisqne  sit,  inter  se  cognoscant, 
oporlct;  qnod  ubi  fieri  non  potest,  quae  ad  magislra- 
tus  et  judicia  pertinent,  miuus  recte  administrentur 
necesse  est.  In  ulrisqne  eniui  injustum  est  aliquid 
agere  temere  et  incousiderale  :  quod  haud  dubie  in 
nimis  frequenti  civitale  usu  venit. 

Prceterea  peregrini  et  inquilini  haud  magno  nego- 
tio  possunt  ad  rempublicaiu  obrepere ;  quippe  ubi 
latere  propter  nimiam  muititudinem  hominum  nou 
est  difficile.  Apparet  igitiir  banc  esse  civitatis  opti- 
niam  terminationem,  ut  luiixima  mullitudinis  exsu- 
perantia  sit  tanta,  quai  sibi  suis  viribus  ad  vivendum 
sufficiat,  et  interse  nosci  possit.  Sed  de  magnitudine 
civitatis  ita  definitum. 


IJItKll   VII, 


i:i!i 


P(i>ti|iiaiii  l'liilo5o|)liiis  inqiiixivit  ilr  liit  i|iiii> 
»ii|)|i()iii'iiiia  Miiit  uil  tiitiiiain  ii|iliiiiaiii  n<iii|iii- 
hliiaiii  i'\  parlr  liiiirt,  in(|iiirit  iiiiiic  do  lii.t  (jiia' 
sii|i|i(inoii(la  siinl.  cx  parto  lliiiH  i|i»iiiH,  Kl  (■ircii 
lioc  priiiiii  pia'iiiittit  iiilctiliiiiiciii  Hiiani,  (<t  (nili- 
iiciii  luiiiiilcranili.  Sccniiilu  i mn  ilh  it,  •  1'nlaiit 
plcnqiic.  ))  piD^^cipiiliii',  (iiiia  pniiii)  ilal  iiilcii 
tKniciu  .sniiin.  .Scriimli)  ciiin  dicil,  u  Nci|iic  ciiiiii 
llcri  etn.  ■  prohat  (pioil  oporlcl  alnpia  ^iippuiii 
con^^iilcranlcin  dc  rcpnlilica  u|iliiiia  cx  partc  iiia- 
liMiic.  rortii)  iiiiii  dicil,  '>  \'M  aiitcin  ciMlii  ctc.  » 
raiiKit  (piic  siint  illa.  Iii  priina  parlc  dicit  ipio- 
niain  cl  (Uiic  dicta  siinl  prius  ih;  liiic  optiin.c  rci 
ptihlicic  introdiicta  siiiit  siciit  (piodd.nn  pnxc- 
niiiitn  ad  cvidcnliatn  diicndoriiin,  ct  dc  rclms 
|)ul)licis  ininiis  licnc  oidiiiatis,  pnta  dc  slaln  |)aii- 
cornin  cl  innltitinltnis,  dctcrininatiitii  «>sl  in 
nrirrodonti  lihro  c\  (piilnis  ot  (pioniodo  sunt 
mstituondiP.  rolinipiittir  nobis  considorandnin 
nunc  (piaios  siippi)>itionos  ox  parto  matcria'  rci- 
j)iil)lii'a'  uportcl  sii|)poncro  ail  uplimatn  ordiiia- 
tionom  1'uluram  sccnndiiin  votiim  ipsins  roipn- 
blicn^;  pula  ox  jiarlc  civiiim,  ot  rcpionis,  ot  iiua' 
sunl  siciit  inatoriii  ipsius. 

Doindc  ciiin  dicit  •  iion  oniin  » 

Probat  ipiod  oportct  aiiipia  siipponi,  por  duas 
rationos,  (piarum  sociindam  ponitcuni  dicit,  «  Ut 
oniinelc.  »  In  priina  parti»  intondit  rationem 
hanc.  Ad  optimam  rompuhlicain  futiiram  oportcl 
supponorc  omnia  illa.  sinc  (|uil)us  noti  potesl 
institui  vol  esse,  siout,  ex  so  ost  manilcstum. 
Sed  nou  est  possihiio  essc  optimam  rcuipublicain 
sino  abundantia  multorum  modoraia,  tamcn 
oportet  inulta  siipponi  si  doheat  institui  optima 
respuhlica  (juasi  optantihus  ilia,  (juamvis  non 
obtinentibus  ;  non  tainen  impossihilia  baberi. 
Dico  autem  multa  oportet  supponi  quantum  ad 
multitudinom  civium  ct  regionis. 

nonido  cum  dicil  «  sicul  cnim  » 

Ponit  secundam  rationem  ct  est.  Sicut  et  de 
aliis  couditoribus,  boc  est  artiticibus,  ita  est  de 
civili.  De  aliis  autem  artiticibus,  puta  textoie,  et 
naviculario,  et  quocumque  alio  tali,  sic  videmus 
quod  si  deheant  rccte  oj^crari  secundum  artom, 
oportct  prcpexistere  materiam  couvcnicntem  ex- 
istentem,  et  organa  convenientia,  sicut  textorL, 
lila,  naviculario  ligna,  et  serram  bene  disposi- 
tam.  Videmus  etiara  quod  quanto  bujusmodi  or- 
gana  et  materia  melius  disposita  snnt,  tanto 
opcratio  qute  secundum  artem  est  meliorjet  con- 
venientior  est  ;  ergo  similiter  civili  et  viro  legis- 
latori  ad  ordinationem  civium  et  civitatis  conve- 
nientem,  ojiortet  pra^oxistere  materiam  etorgana 
idonea. 

Deinde  cum  dicit  «  est  autcm  » 

Tangil  qufe  sunt  illa  qua'  sunt  supponenda ; 
dicens  quod  ad  successum  civilem  pertinet  primo 
et  prseexigitur  multitudo  bominum,  sicut  mate- 
ria  ;  scilicot,  qui  et  quot,  et  quales  secundum  dis- 
positionem  naturalem  debeant  esse  vel  oporteat 
eos  existere.  Et  secundo  ad  ipsum  pertinet  regio  ; 
scilicet,  quantam  oporteat  esse  secundum  quan- 
titatem,  et  qualem  secundum  dispositionem  ad 
bonam  ordinationem  futuram. 

Deinde  cum  dicit  <(  putant  quidem  » 

Prosequitur,  Et  dividitur  in  partes  duas.  Quia 
primo  inquirit  de  bis  qua;  supponenda  sunt  ex 
parte  materiae  remotse  reipublicaj,  scilicet  civium 
et  regionis.  Secundo  cum  dicit,  «  Cum  vero,  • 
inquirit  de  illis  quae  supponenda  sunt  ex  parte 
materise  propinquae,  quee  sunt  consiliativum,  bel- 
licura,   agricolse,  loca  munita  et  «diticia.  Circa 


jirimuin  iidliiic  jirinio  iinjuiril  ijo  niiiKtiiliKiini' 
ct  iiinllitiidino  civiiiiii  rcKKoiKi.  SociiikIu  rum  iji 
iil,  «  Niinc  (jiialoH  aiitcni  otc.  ■  dc  di»jio^ilKino 
iiiitiirtili  ijiiioruin.  (jrcii  |iniiium  ndlnic  jinnid 
iiiijnirit  do  inaKiiitiidinn  civitatit  ijiKintiiin  aii 
iiinlliliidinctn  i  imiiiii.  Sociindo  cuiii  (licil,  <<  llc 
lo^iuiio  aiilcin  ctc.  II  (|c  iM  ijiiic  rc^^ioim.  (,ir(.i 
jiriiiiilm  iiKjuirciido  jiniiio  jiuiiit  ojniiionoiii  ijiio 
niinflani  d(*  maKnitiidino  civitiili»,  ot  rifjtroh.it 
caiii.  Scciiiido  ciitn  dicit,  •  Ciim  ot  honiim  olc.  ,. 
dolcrniiiial  <lo  ca  sccniKliiiii  iiitciitioncm  'Miaiii 
l.irca  jiriiiium  jionit  u|iiiiKiiiotii  aliiinim.  Scciiiido 
cuni  uicit,  •  Sod  ojiortct  otc.  »  ar^uit  in  ciiiitra- 
riiim.  (^ircn  jirimani  jinrlom  dicit  quod  niiiiti 
aiiliijiiuriim  oj^itiati  siiiit  civitatom  illani  fcliicm 
cssc  ijiKc  ina^iia  i">t.  Oiiinivis  hui,  vcnl.ilcm  iia- 
hcat,  scilicol  civitatom  rcliccin  ma^,'nam  rrsso,  ij.si 
tainon  noii  boiK;  dotcnuinant  cujusmodi  civilus 
iiiaf^na,  ot  ciijustnodi  jiarva  sit  ;  noc  bnne  acci- 
jiintit  lu.ignitudiiiciii  ij)siiis.  ()|iinantiir  onim  iiia- 
giiitudincm  civilatis  dohcri^  altcinli  siiii|ilii:iler 
MMUiidum  multittidincin  civiiim  .sino  aliqtia  de- 
tcrminaliono  ;  siciit  si  m.ignum  excrcitum  dice- 
roiniis  simjilicitor  (jiii  est  cx  jilurilius  beliatori- 

1)US. 

Dcindc  cuin  dicit  «  ujiorlet  autein  » 
Poiiil  raliones  in  contrarium  ;  jior  quas  pro- 
batur  (juod  magnitudo  civitatis  non  consislit  in 
mullittulino  civium  absoliito,  sed  cum  determi- 
nalionc  aliqua  :  et  siint  tros.  Quaruin  sccundam 
jionit  cum  ilicit,  «  Non  solum,  scd  el  si  etc.  ■>  Tor- 
tiam,  «  Non  johim,  scd  et  lioc  etc.  »  Circa  pri- 
inuniestinlelligenduin,  quodomnis  res  cst  prop- 
tcr  suam  operationem  jicr  se.  Hyc  onim  cstul- 
tima  ojus  perfoctio.  Omncs  autcm  di^^positiones 
roi,  pula  quanlitas,  qualitas,  sunt  jiropter  ipsara 
rem  ;  et  iileo  tam  res  quam  disposiliones  ejus 
sunt  propter  operationem.  Et  quia  ratio  eorum 
qua?  sunt  propter  aliquid  sumitur  ex  eo  propter 
quod  sunt,  necesse  esl  rationem  rei  et  omnium 
dispositionum  ejus  sumi  ex  ratione  operationis. 
Secundum  rationem  autem  operationis  est  ratio 
potentiio,  quae  est.  princijiium  imraediatura  ip- 
sius.  lloc  igitur  supposito,  dicit  quod  in  deter- 
minaudo  magnitudinem  civitatis,  non  oportet 
respicere  adraultitudinem  civiumsecundum  quod 
hujusmodi,  sed  raagis  ad  potcntiam  ipsius,  per 
qiiam  potest  in  operationem  suam.  Civitatis  e- 
nim  est  aliqua  propria  operatio  ;  puta  illa  quae 
est  secundum  virtutem  principalem,  Si  igitur 
ratio  magnitudinis  sumatur  ex  ipsa  operatione 
quae  est  sicutiinis,  illam  civitatem  oportet  dicere 
magnara  simpliciter,  quae  potest  in  operationem 
sibi  debitam  perfecte  ;  sicut  Hippocratem  non 
dicimus  esse  majorem  bominera  aiiquo  excedente 
ipsura  secundum  raagnitudinem  corporis,  sed 
diciraus  eum  majorem  raedicura  illo,  quoniam 
excedit  ipsum  in  arte  medicina^,  quamvis  exce- 
datur  ab  illo  magnitudine  corporis. 

Deinde  cum  dicit  «  non  solum,  sed  et  si  » 
Ponit  secundara  rationera.  Et  quia  in  eo  quod 
componitur  expluribus  partibus,  necesse  est  ma- 
gnitudinem  includere  multitudinem  quamdara 
partium;  dicit  quod  non  solum  oportet  magni- 
tudinem  civitatis  attendi  secundum  ralionem 
operationis ;  sed  si  oportet  considerare  ad  mul- 
titudinem  civium  ex  quibus  componitur,  non  ta- 
men  ad  quorumcumque  multitudinem  vel  quara- 
cumque  contingentem;  quoniam  in  civitatibus 
est  quaedam  raultitudo  servorura  et  quaedam 
advenarura  et  extraneorum  confluentium  ad 
ipsam  :tales  autera   non   sunt  per  se  pars  civi- 


140 


POLITICOHUM 


liii  luenter  uulendf t ;  bl  idio  uiu- 

^iii.....^  .^....a...  iiuii  eat  u<'Cl|ileiidu  seriiuduiil 
niuUiludliieui  islMruiit  Sed  qutuiiiiui  uid^iiitudu 
rei  all  Kiit-ui   |i.jrUiiui, 

«X  (|llu    .  ;  '    <il>4ui-iii     IIIO- 

dufu,  nia((iiUui)u  civitaiia  ilftiel  alleiidi  beLiin- 
duni  iiiulliludiueui  |idrtiiiiii  |mt  »e,  cuiu^-uiudi 
<iuut  hLieii,  el  tjfllici,  et  cuu^lliailted,  Ltcea&us 
eiiliii    uiuliiliiilliii?    ittuiiiiii    iiKiiuui   enl   uiapui- 

tudlUI->.      lllulU     dlltrlll     llll|IU^^lbllt'    est    ui<tK<><>ii> 

esse  biiupliciter,  ex  quu  puniiuut  egiedi  uiiilli 
nunieru  merceuarii  aut  beivi,  viri  duteni  hellici 
pauci,  aut  coiiiilidnU")  pauci;  i>li  tiiiiii  »iiiit  |ifi- 
»e  par^,  ilii  duteiii  iioii  .Nuu  eniui  diciiiiii»  idciii 
enbe  civilaleiu  uidgiiiiui  t-t  uiultoruui  liiiiiiiiiuiii; 
quia  iiiaKuiludu  civitatis  alleiiditur  oecuudum 
inullituiliiiciu  iiaitinm  [ler  se  ii)-.ius,  et  iiuii  ori  - 
ues  huiiiiues  iiihaljiluiiles  caiii  suut  iiit  sf  par- 
les  ejus. 

Deiiide  cuiu  dicit  m  uuu  soIuiii  ^ed  et  hoc  u 
Fuiiit  terliaui  ratiunem,  dicens  quod  iiun  su- 
lum  vx  dictis  uuinite^stuiii  e-^t  qiiud  iiia).;iiitii(lu 
<  ivitatij  noii  atli-iidatur  ^ecuiidiiiii  uailliludiui-ui 
huuiiiumi  quuntamciiiiique;  sed  etiam  es  uperi- 
hui  accideiitihus  potest  lioc  videri.  Videmus 
euim  quud  dillicile  est,  etiam  impussihile,  civi- 
tatem,  quce  e>t  iiiultorum  homiiuim,  valde  henc 
legihus  et  coiisuftinlinihus  heiie  n-^i  :  ditliciiu 
quidem  si  ^iut  multi  prudeules,  impo^sihile  au- 
lem  i-i  pauci.  In  repuhlica  uutfin  omufs  vfl  plu- 
res  idiotie  sunt.  Nulla  etiam  illarum  ci\ita{iim 
([UU'  hene  piihernatur  remillilur  ad  recipioiidum 
quuntamcumque  miiliitudinfiu.  Kt  iterum  per 
rationem  potfst  hue  idem  upparere.  Lex  enim 
<ecunduni  ((iiam  regitiir  civitas,  ordo  quidani 
est;  et  huna  ie^i»latio,  hona  (|iiu-dam  uidinalio; 
el  ideu  (|uud  noii  f  st  tacilo  aut  non  po-sihile  ordi- 
iiari,  non  est  facile  aut  nun  pussihiie  hene  legi- 
hus,  egi.  Niinc  autem  excelleus  niultitudo  homi- 
num  non  potest  participare  ordineni.  Exceden- 
lem  enim  multitudinem  ordinaie  est  oiius  divina- 
virlulis,  quai  toliim  hoc  universum  continet  et 
urdinat;  ergo  ditticile,  aut  non  possihile  est 
multiludinem  excedentem  hominum  hene  legi- 
hus  ngi.  Sed  hipc  est  operatio  civitatis  regi 
legibus  rectis  :  ergo  civitatis  non  debet  esse  quan- 
taMumque  mullitudinis  excfdfnlis  hominum. 
Deinde  cura  dic  it  •  quoniam  quod  » 
Inquirit  de  magnitiidine  civitatis.  Et  primo 
declarat  quod  magnitndo  civitatis  consistit  in 
(|uad;im  niultitudine  deieiminata  In  secunda 
cum  dicit,  «  Propter  quod  etc.  »  Concliidit  quai 
sunt  illa.  Prima  in  duas  :  quia  primo  concludit 
hoc  ex  prai-cedentibus.  Secundo  cum  dicit,  «  Sed 
fst  magnitudinis  civilatis  qu*dam  elc.  »  Probat 
lioc  per  simile  in  naturalihus.  In  prima  parte 
dicit  quod  in  omnibus  habentibus  per  se  raagni- 
tudinem  et  multitudinem,  bonitas  consistit  ali- 
qualiter  in  mulutudine  partium  ad  seinvicem 
ordinatarum.  et  ad  finem;  et  in  magnitudine 
aggregata  ex  multitudine,  quam  tonsequilur 
virtus,  per  quam  potest  in  finem ;  et  hoc  secun- 
dum  aliquam  rationem.  Civitas  autem  hahet  per 
se  multitudinem  quamdam  et  magnitudinem  : 
ergo  civitatem  illam  dicemus  optimam,  qua»  ha- 
bet  magnitudinem  et  multitudinem  secundum 
dictiim  terminum,  qui  anteceditiir  secundum 
tria,  qu£e  apparent  ex  tribus  rationibus  praeden- 
tibus  :  scilicet  secundum  ordinem  ad  finem  ad 
operationem  quod  accipiebatur  in  prima,  et  se- 
cundum  partcs  principales,  quod  accijiebatur  in 
secunda,  et  secundum  quod  bene  regihilis  legi- 


hus  rectib  i|uud  iu  terlia  :  ita  qiiod  hecundiiui 
illdiu  civilatcm  dicimub  magiiam  .simpliciler,  qiitt- 
hahet  multUiidiiiem  tanlain  purliiiiii  pi-r  be  qinnl 
hfiie  pulest  legihiis  regi,  et  alliiigeie  dd  upera- 
tioiiem  per  se  ipbiub. 

Dfiiidecum  dicit  u  sed  est  magiiiludinib  w 
Piuhut  idem  per  siinile  in  natiiialihiib,  Et 
priiuu  pioponit  similiti.diiif iii.  Secundo  (iiin 
dlcit,  •  Siiiiiliter  uuleiii  el  civUa->  etc.  »  iipplicat 
fdiii  ud  piii|iusUiiiii  iii  priiiia  parle  dicit  i{iiod 
luagiiiludiiiis  ciMtatib  esl  alKpja  determiiiata 
iiifii.->ura  ft  ad  mujiis  et  etiani  ad  iiiiiiiis,  (|uuiii 
noii  coutiiigit  truiii-grfdi  sfciiiidiiin  rutioiifin, 
siciil  muKiiiliidinis  rfiuiii  iialuruliiim.  Nituru- 
liuni  enuii,  pulu  unimulium  et  planturum,  est 
terminus  quiijum  delermiiiutus  ad  plus,  et  etiaiii 
ad  minus,  qiieni  iion  e«>t  tiaiisgicdi  seciintium 
nuUir.iiii.  Oniiiia  eiiiin  natiiruliu  liuhfiit  toinias 
deleiiuinatas  persf,  ud  (jiias  cunsfipiiiiUur  (|uan- 
litates  ei  passiunes  dftfiminute.  Lt  lioc  est  qiiod 
Aristuteles  dicil  secundu  De  unima  :  omnium 
natiiru  conHtantiiim  posilus  est  lermiiius  et  ratio 
mugiiiludinis  et  au^iiieiiti.  Lt  hoc  ipiidem  con- 
tiiigit  vidcre  ad  sfiisum  :  qiionium  uiiuiniiiiod- 
que  istorum  si  deliciut  a  magiiitiidiuf  silu  (ie ler- 
minata  ad  miniis,  vel  si  excedat  magiiiludiiifm 
determinatum  ud  niajus,  iioii  iiahet  pniprium 
virtulem  per  quum  di-tf  rmiiiatiii'.  Sed  aliiiuaiido 
<iuidem  delicit  a  natura  speciei  propritt',  puta 
cum  mullum  deticit  aiit  excedit;  aliquando  au- 
tem  etsi  attingat  ad  naturam  spcciei,  prave  ta- 
men  altingit  (|uaiitum  ad  dispositiones,  puta 
cuni  pariini  delicit  aut  excedit,  sicut  navis.  Si 
fuerit  unius  palmi  speciem  navis  non  hahehit 
omnino ;  similitfr  nec  si  sit  duorum  stadiorum. 
Si  aiitem  liaheat  aliquem  iiiugnitudinem  parum 
delicientem,  aut  p.-iruiii  fxcedcntem  mugnitiidi- 
nem  sihi  nalurulfin,  male  se  huhehit  ad  opera- 
tionem  ejus  qua;  est  navigatio,  aut  propter  par- 
vitatem,  aut  propter  excessum. 

Deinde  cum  dicit  «  similiter  autem  » 
Ajiplicat  simile  ad  propositiim  dicens  quod 
similiter  civitas  cum  sit  a  natura  inclinante  et 
ratione  perliciente  qua;  imilatur  eam,  hahet  ma- 
gnitudinem  determinatam  ad  minus  et  eiiam 
ad  majus.  Illa  enim  quae  componitur  ex 
paucis  civibus  non  est  per  se  sutticien?,  sicut 
nec  vicus.  Civitatis  autem  est  communitas  per 
se  sufticiens,  sicut  dictum  est  prius  ;  ergo 
illa  quae  est  ex  paucis  civihus  vaide,  rationem 
civitatis  non  habet.  Illa  autem  qua;  est  ex  mul- 
titudine  superabundandi,  per  se  sufticiens  est 
sibi  in  necessariis  ad  vitam,  sicut  regio  aliqua, 
sed  non  sicut  civitas.  Civitatem  enim  oportetha- 
bere  ordinem  qufmdam  civilem.  .Mullitudinem 
autem  superabundantem  habere  ordinem  civilem 
aut  difficile  est  valde  aut  impossibile  ;  et  ideo 
illa  qiiaj  ex  multitiidine  superabundandi  est, 
proprie  rationem  civitatis  non  habet.  Sic  ergo 
illa  quse  deficit  a  multitudine  determinata,  et 
illa  qiiae  excedit,  pioprie  civitates  non  sunt.  Nul- 
Jus  enim  dux  exercitus  potest  principari  miilti- 
tudini  excellenti  ad  majus,  sed  deteiminatse, 
nec  aliquis  est  praeco  qui  non  habet  aliquam 
magnitudinem  vocis,  sicut  fuit  quidam  noinine 
Stentor. 

Deinde  cum  dicit«  propter  quod  » 
Concludit  quis  est  terminus  magnitudinis  ci- 
vitatis  ;  et  primo  quis  est  terminus  ejus  minus. 
Secundo  cum  dicit,  «  Contingit  autem  etc.  »  quis 
est  ad  majus.  In  prima  parte  dicit  quod  propter 
hoc,  quia  civitatem  oportet  esse  per  se  sufticien- 


I.IMKU    VII. 


44« 


ItMii,  i'l  |ior  on  «nlliiiiMii»  iiiMi  rsl  ox  |iini(i'»  i'!iin- 
loiiH,  prininiii  civitiilriu  Hfi-iiiiiliiiii  viniii  KiMifi'ii< 

lilMllit   l|IM    IIUIIIM'    ratilMIIMII     riVltnllH     IUIII     lllllint, 

ii«v'OM«ai  iiiin  r>l  i<-«>o  illaiii  i|iiii-  i*x  tniil.i  iiiiilti- 
tMilillo  (•oiii|iitiiiliir  (|Uii'  i"»l  |iiM'r*i'  •mIii  Milllrii'lM 
nd  liciu^  vivciiiliiiii  rtccuiiiiiiiu  ciiiuuiiiiiiciiluMiciii 
(■.ivilciu  |ii'iiptci' (liviM'!tititti  III  (iltli  iiiriiiii  cl  aititi- 
cioruin,  (|U.i  luuior  iiou  om'1  |ici'  m'  MillicicMi». 

hiMiiilc  ciiiii  (licil  •  ('(Mitiii^it.  aiitiMii  u 

l)cclHnil  iiiii.t  osl  tcriiiiiiu^  ('.iiiH  ad  iiiajUH;  cl 
circa  lioc  primo  propouit.  Scciiudo  ciiiii  dicii, 
((  Siiul  tMiiiii  t«tc.  »  pidlial.  Tcrlio  ctiiii  dicit, 
<(  I*at('t  it;iltii'  ctc.  <>  concliiilit  inlciiliiin  rcc.ipi- 
iiiUiiilo.  Iii  pruiia  p.iilc  (licil  ([tiod  loiiluiKil  ci- 
vilattMU  (piii'  cxcctlil  caiii  (pui'.  tlicla  osl  .st.'cuii- 
diiin  iiiullidincui,  osstf  iiia|orcui  civilalciii  ;  scd 
nou  coiiliii^il  cxccssuiii  cssc  iii  iiiliniliiiu  il.t  iil 
iltia'  iiii^is  cMfilil  luai^is  sit  civilas  (.lnis  aiilciii 
.sil  lcriiiiutis  lalis  cxccs.^us  iillra  (piciii  noii  csl 
civilas,  iHcilo  cst  cousidcraro  cx  operalionibiis. 

ncindo  ciiiu  dicil  «  stinl  ciiiiii  » 

Mauiroslal  lioc  «x  diioliiis.  Sccundo  ibi,  «  Ad 
luic  atilciu  clc.  »  lii  priina  parlc  csl  iiitcili,i;eii- 
dtiiii  (piod  sictit  dicitiir  iii  priiiio  luijiis,  oiiuiia 
(juircuuupie  scctinduui  iialurain  ct  arloin  suiit, 
(lctinita  siiut  virttilo  (piadain  ot  oporationo,  in 
(piani  cuni  possunt  dictinlur,  ctiiii  aulcui  nou 
possunt  nou  dictiutur  nisi  iot]uivocc.  (".ivilas 
vcro  est  aliipiid  coriiin  ipui"  secunduiu  ali^itiid 
est  a  natura  et  sccunduin  ali^piid  ab  arte  ;  el  ideo 
operationcin  dotcrininatani  habot,  iu  tiuam  cutn 
potcst  dicitur  civitas,  ( uiu  autoin  iiou  potost, 
non  dicitur.  Oporatio  autoni  principalis  civilatis 
attenditur  secoudum  parteiu  principalioreni  in 
ea,  c^uee  est  ipse  principaus.  Operatio  autem 
principalis  principaulis  est  dirigero  subditos  se- 
ciuuiiiin  ratiouom  pra-cipiendo  et  distribuendo 
bona  coiumuuia  ct  judicando  recte;  ad  ipia' 
pra^exigitur  cognitio  civium.  Dicil  igitur  (luod 
civitatis  sunt  aliqua»  operationes  :  (juaedam  quae 
exercet  per  principantes,  qu;odain  autem  quas 
per  subditos.  Operatio  autem  principantis  est 
judicare  et  prffcipere  recte,  et  distribuere  recte 
priucipatus  :  qiiia  iste  competit  sibi  per  virlu- 
tutem  quae  est  prudentia,  quae  estpropria  ei.  Ad 


lioc  aulciii  ipKid  icclc  jiidi(;cl  do  junlit  vl  (piLxi 
roctn  ditlriliiiat  princi|iiitUA  nl  horin  (■oiiiiiiunis 
ipMH  nviiiiis,  ucco-i^anuiii  cnt  ifi^uim  coi^novi^rn 
civon  «pialct  ipiidciii  ■miiiI  m-i  uudiiiii    virtiiti  iii  rl 

iplalll      lllirCIOUllMIU       ll.lllClll        IIIMICIII       M'l  lllllllllll 

Vllllllcill,      lll     IM!(  llIKiuill      C\i|{Olltiaill      (llgllltilllS 

Mrluli'«  diNlriliiiul  principulun  ol  iiidun-t  i!l  dif- 
iorciitcr  socuiiduiii  dillcroiitiaui  diguitutis  lut- 
iiilii,  uiil  si(-  ulii  iion  sit  MMundiiiii  liiiiic  iiio- 
diiiii,  opiirlcut  dinti  iiiiitioiiciii  boiinruiii  ciiiniiiu 
niiiiii  ol  judiciu  pruvc  so  liabcro.  t.irca  ciiiui  lAtu 
(ipcr.iri  iion  soruudiiin  rationom  rrotum,  mu\ 
<(cciiiiiiuiii  pro|iriiiiii  iiiipctiiiii,  poriniiusiini  ifftt 
ot  iiijii^liiiii  :  cl  liiiicii  lioc  iiccossi'  c.-.t  ac(:id«r« 
iii  civitatc  (piio  ohI  siipcr.iliiiiidaiiti'*  iiiulliliidiiiitt. 
Nou  oiiini  uuiiiOH  cist^s  a  priiicipaiitc  Ixmk!  pus- 
siiut  cugiiosci.  Taiitaiii  igitur  upurtct  e-so  miiiti- 
iMdiiicm  civiuiu  ad  pltis  ni  civilatc,  (pui-  roclo 
dclict  oporari,  ipiaula  |)olcst  a  iirincip.iuto  cu- 
gnosci. 

Dcindc  ciiiu  dicit  u  adliuc  autcm  » 

IMdlial  idoiu  e.\  sectindu  sic  lii  civitate  .nuper- 
aluiiidaiitis  multitudinis  c(iiiliiigit  ossc  multo>« 
oxlraiioos  ct  advouas  ol  alios  iiori  diligoutes  rcrn- 
piiblicain  Kxtraiicis  autcui  ct  advonis  ot,  non  di- 
iigcntibus  roiupiililicam  facile  esl  rompubiicaiii 
Iransuiutarc  |)idplor  inultitudincm  ipsorum.  Nou 
oniin  dillicilc  est  iatcre  ooruin  machinationein 
proj)ler  cxcossiim  multitudinis.  Magis  eniin  iatciil 
male  operantes  in  inajori  mtiUittidiue  qtiain  mi- 
nori.  Hoc  autem  est  malum  civitati  ot  cuntra  na- 
turam  ejus  :  ergo  malum  et  contra  naturam  ci- 
vitatis  est  ipsam  esse  superabuudanlis  multitu- 
dinis. 

Deiude  cum  dicit  «  palani  igitur  » 

Inducit  conciusionem  iutentam,  dicens  :  Mani- 
festum  est  igitur  ex  his  qua».  dicta  sunt  quod  op- 
timus  termiuus  civitatis  esl  excessus  mullitudinis 
maximus,  qui  est  sufticiens  ad  per  se  suflicien- 
tiam  vitae,  et  est  facile  auxiliabilis  et  ordinabilis 
secundum  rationem  rectam;  ita  quod  terminus 
civitatis  ad  miuus  accipitur  a  ralioue  per  se  suf- 
ficiente,  ad  majus  autcni  a  ratione  bonae  or- 
dinalionis  Sic  igitur  determinatum  sitdemagui- 
tudine  civitatis. 


LECTIO   IV. 


De  modo  agri,  iirbis  silu,  nuiidiiiationc  et  nautica  turba. 


AKTIQU.X. 

Consimiliter  autem,  et  quae  de  regione  babent.  De 
eo  quidem  enim,  quod  est  qualem  quanidam,  palam 
quia  per  se  sufticientissimam  omuis  quicumque  lau- 
ijabit  ulique  :  talem  autem  necessarinm  ep«e  omnia 
ferentem ;  omnia  enim  existere  et  nuUo  indigere  au- 
tarcbes. 

MuUitudine  autem  et  magnitudine  tantum,  ut  pos- 
siut  habitantes  vivere  vacantes  lihere  simul  et  tem- 
perate.  Huuc  autem  terminum.  si  beue  vel  non  bene 
dicimns.considerandumposteriusdiligentius.quando 
tolaliter  de  possessioue,  et  de  ea  qua^  circa  suhstau- 
tiam  abnndantia,  accidet  facere  mentionem  qualiter 
oportelhabere.  et  quomodo  ipsam  ad  usum  :  multae 
enim  eirca  tousiderationem  hauc  sunt  dubitationes 
propter  trahentes  ad  utrumque  excessum  vilae,  hos 
quidem  ad  tenacitatem,  hos  autem  ad  delitias. 

Speciem  autem  regionis  non  difficile  dicere  :  opor- 
let  autem  qnsedam  suaderi  et  ab  iis,  qui  circa  duca- 


RECENS. 

Similis  est  regionis  agrique  ratio,  de  cujus  quah- 
tate  non  dubium  est  quin  ma:xime  natnra  instructus 
et  copiosus  cuuctorum  approbatione  sit  commenda- 
bilis,  qualem  esse  necesse  est  rerum  omnium  fera- 
ceiu.  Nam  omnia  suppetere.  et  nihil  desiderari,  hoc 
demum  est  natura  et  '.irLbus  esse  instructissimum. 
Multitudine  autem  et  magoitndine  tanta  esse  debet. 
ut  incolse  in  otio  et  liberaliter  et  temperanter  vivere 
possint.  Hanc  autem  terminationem  rectene  an  se- 
cus  ponaraus,  postea  erit  accuralius  considerandum, 
quum  universe  de  possessionibns  atque  rei  familia- 
ris  copiis  mentionem  faciemus,  quomodo  erga  earnm 
usum  ipsum  affectum  esse  oporteat.  Haec  enim 
quaestio  multas  habet  controversias,  propter  eos  qui 
eum  rei  familiaris  usum  in  contrarium  utrinnue  par- 
tem,  hi  ad  nimiam  parcimoniam,  illi  ad  luxuriam 
trahunt. 

De  forma  vero  regionis  et  agri  non  est  difficile 
prjecipere  :  sed  uonnulla  sunt,  in  quibus  etiam  rei 


tli 


IMtMTICOKIM. 


luiu  eiercitii4  siitii.  ei[>erti  '  (|iiia '>[tortct  <|iii<leiii  aii- 
v«irb<iniii  e-  III    fiu:t\» 

ejiliilciii     \  ,    tioiiii- 

ii><  ila 

el  i    .-,  ,    . !■     ■:,■  -i  re- 

gluueui  eaao  r>i<;iie  itu\iliiitiil«!Ui. 

Civitiiiu  autriK  <■  .i->ii.ittiii,  Bi  uportet  riiiiire  ail  vu- 
tuui,  d'i  uiare  '    |ioiii  tieiie,  et  ail  regioiieiu. 

Uuui  i|uiil<-<'  M.  ui4    teruiiiiiiti    :    uportet    eiiiiii 

aileiiBe  au\  ruui  oiiiuiuui.  Iteii<{uu6  autem  a<i 

lielatioue;^  iiii<uiiiuj,  (|iii  iiii«L'iiiitur ;  ailtiuc  iiiiteiu 
eju«,  <|ii<«3  ciri  <i  li^iia  iiidlena-,  el  uti<|iie  ai  i^ikiiu 
ali  <  iiMiu  taleui  rc^iu  exidtat  pneAideu:!  fn- 

ril  111. 

iJc  t  dlioiie  aiiteiii  ml  luare,  iitruui  |irotirua 

«it  lieij  .^  rei:tiii  ijivilulitiub,  aut  iiociva,  iiiulla 

eliatuul  iliilillcllltca. 

Adveuire  einui  alii]iiu8  iu  alii«  uutritoi)  lej,(it>U8  iii- 
cuufereua  aiiiiit  e^iae  u>l  tioiiaiii  leKialatiiiiieui,  et  tui- 
miuuiu  luulliliiiliiieiii  lieri  <{tiideiu  euiui  e.\  Uriu  iiiH- 
ria,  eiuitleule:!,  el  aUii(.:i|>ieute«  iiegotiiit<iruiu  uiulli- 
tudiiieiu,  coiitrHriHiu  auteiii  eae  ad  (xililizare  tieue. 

Quod  (juiileiu  i^itur,  ti  tiuc  uuu  accidit,  iiieliiid  et 
ad  aecuritateui,  et  ad  abundautlani  iiece88arioruiu 
civitateui  et  re^iuneui  [>artici[)are  luari,  uou  iuiuiit- 
nife:«tuiu. 

Eteiiiui  ad  faciliu^  ferre  adveriiariog  faciie  auxilia- 
biie^,  uportet  ean  feeuuduiu  aiiitio  isalvandos,  et  per 
tarruiu,  el  uer  iiiare,  et  ud  liedeuduui  invHileuteH,  Wi 
uou  iiecuniiuui  uuibo  iiosnibile,  tunieii  ni  HecuiKluin 
alteraiu  exHlet  uia^i-i,  purti<:i[>abil  audxibus.  yuiK- 
cuuniiie  auteiii  non  cxtiteruut  a|iiiil  i[i80ri  eulia,  aus- 
cipere  bific  et  superlhia  nasceuliiiin  einittere,  sant 
iiece^^.-^arioruiii. 

Sitii  auteui  ue^^uliativam,  sed  uou  alii  oportet  e^se 

civiluteiu.  Qui  auteiu  exbibent  se  ipsos  oninibus  fo- 

ruui,  ac<{ui>;itioni!i  ^ratiu   hoc  aguut.  Quam   aulein 

'  ctvitateui  uoii  i>|>ortet  tali  |>articipare  siiper  uc^juisi- 

tione,  netjue  iie^otiiitonuui  oportet  bhbere  tale. 

Quoniam  autein  et  nuuc  videiiius  muitis  existens, 
et  regionibiis  et  civitalibus  suburbia  et  i>ortus  bene 
jacenlia  ad  civitatem,  iit  ne<|ue  occiipetiir  i[).siiiii  iiiu- 
nicipium,  neijue  sit  longe  valde,  sed  optiuie  miiris,  et 
aliis  talibus  tinuaculis,  manifestiim  ({iiod  si  qnidem 
bouum  aliijuod  uccidit  tieri  propter  commuuicatio- 
iieui  ipsoruui,  existet  civitati  lioc  bonum ;  si  aulem 
aliquid  nocivum,  caveri  legibus  facile,  dicentes,  et 
delerminantes  quos  non  oportet  et  quos  oportet  mis- 
ceri  ad  invicem. 

De  nautica  autem  potentia  quod  quidem  opportu- 
num  existere  us((ue  ad  aliquam  mullitudiDem,  non 
immauifestum  :  non  enim  solum  sibiipsis  et  vicino- 
rum  aliquibus  oportet  et  terribiles  esse  et  posse  auxi- 
liari,  sic  ut  per  terram  ct  mare. 

De  mullitudine  autem  jam  et  maguitudine  [lotentiae 
hujus  aspiciendum  ad  vitam  civitalis.  Si  quidem  enim 
ducali  et  politica  vivat  vita,  necessarium,  et  hauc 
poteutiam  existere  ad  actiones  commensuratam. 

Multitudinem  autem  hominum  quae  sit  circa  nau- 
ticam  turbam,  uon  necessarium  existere  civitatibus. 
Neqne  enim  ipsos  oportetesse  partem  civitatis  :  quod 
quidem  enim  supergressivum  liberum  et  pedestrum 
est  quod  dominans  est  et  oblinet  navigium. 

Multitudine  autem  e.xistente  vernaculorum  et  re- 
giouis,  agricolarum  copiam  uecessarium  est  esse  et 
nautarum.  Videmus  autem  hoc  et  nunc  existcns  qui- 
busdam,  puta  civitati  Heracleotarum  :  multas  enim 
replet  triremes,  aedificata  civitate,  magnitudine  aliis 
coutractiore. 

De  regione  quidem  igitur  et  portibus  et  civitatibus, 
et  mari,  et  de  naulica  potenlia,  sit  determinatum  hoc 
modo.  De  civili  autem  mullitudine,  queni  quidem 
lerminum  oportet  existere,  prius  diximus. 


uiilitariii  p«iriti«  hatieiula  hdes,  <|ui  aiuiit  eiini  esge 
(letiere  boetltjuti  (|ui<leui  ud  iiivuileiiduiii  difli<'ileiu , 
ijiaiii  iiuteiii  ud  eru[)tioiie6  et  exciirtuoiieii  fucienduii 
fncileiti.  Pru^terea  ut  iiouiiuiiiii  iiiiiltitiidiiieiii  ifjUD- 
iiiudi  eebe  <i|ii)rtere  duiuius,  ijiiu;  fucile  c<)({iiubci  |iutt- 
«it,  tiiu  et  ttgruui  ceiibeiuiis ;  id  est,  ut  fucile  el 
|irouipte  poB.sil  bubiiidiiiiu  ferri.  Lrbis  vero  situui,  ni 
vuti*  Biiiiiere  licet,  couveuit  habere  et  viciiii  mariti 
o|>[)<irtiiiiitAteiii  et  titili.  'reriiiiiialiu  iina  JHiii  dicta 
est  :  iiuiii  ad  «ubiiiitteuda  auxiliu  iiiidii{ue  locii)  oin- 
iiibiis  cuiiiiiiuueiii  etitje  (i|iortet  :  ultt^rit,  iit  coiiiiiiode 
fructiitf  Hf^ri  biibvebi  |iu!<ttiiit.  I'iit5t<;rea  iit  1i({iih  8eu 
iiiuteriH,  et  bi  quid  uliud  id  geiiun  uger  ferut,  fucile 
trHiisifeni  |)oii.iuit. 

.Muri»  uiiteui  coiiiuiuiiio  iitruiii  civitiitibuH,  ([UiB 
beiie  legibiis  couslitiitii;  Biiiit,  |)rot>it  itii  uoccitt,  iiingiia 
coulrovertiia  e«t.  Nuiii  [leregriiiou  iu  eit  nlii.s  legibus 
assuetod  ver^ari,  rectii;  legiiiu  iiintitiitioui  nbjiie  ob- 
fervatiuiii  iiocere  Hiiiiit,  et  iirbeiii  iiiiiiiD  fi'ei|iieiileiii 
fucere.  Nitiii  ex  uiiu  luariM,  exjiortHiidis  et  iiii|)ortan- 
din  luercibutf,  iiiercatoriini  tiirliHiu  iiifiiiidi  ijiiod  rectiu 
reipitblicib  udiiiiiiitftrutiiiui  u<lveri-uri  coutciiduul. 

Ouu'  iiic<iiuiiioilH  Bi  vituri  [losiiint,  tiitius  oiunino  et 
a<l  reruiii  neceiiiiuriuruiii  co[)iuui  coiiiiiiodiuB  eflHe,  iit 
iirbs  coiiiniiiiii  terni;  et  iiiuris  uiiu  fniHtur,  niiU  [)0- 
teiit  dutiituri  Num  et  hiI  liontiuui  iiicurHionein  fnci- 
Lius  Huiitineiidaiii,  o|iortet  eis  qui  sulvi  esKft  voliint, 
iitriiiii|iie  et  terru  el  iiiHri  auxiliiiiii  iu  [iroui|)tii  ehse  : 
et  ut  liii.-itibus  invudeiitibiis  iletriiiKuitiiiii  iiiferre 
<[ueaut,  si  uoii  ulrim<iue,  ut  ccrte  ux  alteru  [liirte  in)- 
ceiidi  majoreiu  facullateiu  bubebuiil,  ({ui  terni!  siuiiil 
et  maris  o[)[)ortunitHte  friiuntiir.  Printerea  ex  rebiis 
necessariis,  ((mi!  H()ud  eos  desidijrHiitiir,  iuveclas  ac- 
ci[)ere,  et  vicissiin,  (|iiii'  de  co|)iis  nutivis  supersunt, 
has  ex()ortare  licet.  Sibi  enim,  non  aliis  civitiui  mer- 
caliiram  exercere  debet. 

yui  vero  civitalem  sunm  emporium  commune  om- 
nibus  pnubent,  lucri  et  qua;stus  gratia  id  faciunl.  At 
in  ((iia  civitate  tulis  lucri  cupiilitits  tolerari  nou  de- 
tiet.  forum  ejusmodi  esse  uuu  o[)ortet.  Se<l  (juum 
niultis  regiouibus  et  opi^idis  esse  videamu»  stutiones 
et  portus  opporlune  a<l  oppida  sitos,  ut  ueque  idem 
opiiidum  occuj)ent,  nefiue  tamen  [iiocul  absiut,  niu- 
ris  et  aliis  bujusmodi  iiiunitioiiibus  septi  et  lirmati, 
non  dubiuiii  est,  si  commodum  ex  liac  (;oinmuiiioue 
capilur,  ({uin  id  bonuui  hujusUiodi  civitati  sit  affutu- 
rum ;  sin  aliquid  detriuieuti,  id  facile  erit  legibus  fe- 
rendis  cavere,  ei  definire  quos  liceat  et  quos  inter 
se  versari  non  oporteat. 

Ceterum  copinrum  navalium  aliquem  nuraerum 
suppetere  civitati  haud  dubie  maximam  habet  utili- 
tatem  :  quum  non  sibi  solum,  sed  finitimorum  etiaiu 
quibusdaui  pr.-Rsidium  habere  paratum  et  timori  esse 
conveniat,  ut  lerra,  sic  item  mari.  Jam  de  multitu- 
dine  et  magnitudine  harum  copiarum  pro  ratioue 
vitae  cujusque  civitatis  statuendum  est  :  si  enim 
bellicosa  principatum  affectaverit,  necesse  erit  etiam 
has  ei  copias  rei  navalis  suppetere,  qua?  rebus  ge- 
rendis  sint  accommodatae. 

Ingens  autem  hominum  multitudo,  quae  ex  turba 
navali  exsistit,  ut  civitatibus  adsit,  non  est  necesse. 
Nec  enim  boc  hominum  genus  pars  civitatis  esse  de- 
bet;  quoniam  vectores  classicique  milites,  qui  prin- 
cipalum  tenent,  et  in  quorum  potestate  turba  nava- 
lis  est,  liberi  sunl  et  ex  pedestribus  copiis.  Quod  si 
accolarum  et  agros  colentium  multitudo  adsit,  nau- 
tarum  etiam  copiam  abunde  suppetere  necesse  est; 
ut  hac  qiioque  memoria  quibusdam  usu  venire  novi- 
mus,  ut  Heracleotarum  civitati,  qui  licel  minorem 
aliis  urbem  habitent,  multas  tamen  triremes  com- 
plent. 

De  regione  igitur  et  portubus,  [et  urbibus,]  et 
mari  et  copiis  navalibus  ad  hunc  modum  disseruisse 
satis  sit. 


Postquam  Philosophus  inquisivit  de  his  quse 
supponenda  sunt  ex  parte  magnitudinis  civitatis 
ci\ilis,  inquirit  nunc  de  his  quee  supponenda 
sunt  ex  parte  regionis  adjacentis.    Et    circa  hoc 


primo  facit  quod  dictum  est.  Secundo  cura  dicil, 
«  De  regione  quidem  igitur  etc.  »  recapilulat  de- 
terminata.  Regio  autem  quaerilur  secundum  quod 
utilis  est  ad  bene  vivendum  civiliter.  Ad  hoc  au- 


I.IIIKU    Nll. 


4«:) 


tom    o|i(irti<t    i{)!iiun    chm^    (|iiaiiliiin  rl  i|iialciii  <<l 
l)(<iu<|i(iMtitiii.  rilH(<(iiii(liiiii  li(M'  (li\  ididii   |i(ti>  l^lii 
iii  |iiirl(<i  (liiii^t.   0"'"    pi  iiiio  (lcilaiat   i|iialciii  i<l 
(lUitiitain  o|iort(<al  caiii  «sHt».  Sci  iiiKld  ilclct  iiiiiial 
(io  isilii  i|).<«iiH,  cuin  (licil,  <(  SiM^cifin  inilcni  i<lc.  i* 
C.iicii  priinuin  priino  oHlciKlit  (pialciii   (iport)<at 
(<ain  (<>!(*<.  S(<(  iiikIii  ciiin   (licit,  u  .MitJliltiiltnt^  aii- 
lcin    «<l    in.i^iiilit(liiK<    clc    »  (piaiitititi   xccititilttiii 
(pianlit.ilcni.  lii   priina  part(<  inlclliKciKlnin   (<tl 
i(uod  cuin   iTgio  tunniA  (|n(i-ralur  proptcr  civi!S 
\(<l  iisuin  ipsoriiin,  (ipiirlct  ipsain  t»>si<  proportio- 
nalain  civiliiis,  ct  (li-|)ii>ilioiicin   ip^iti-.   (pi  (<r(<ro 
sKcitiiilttiit  ipiiiil  ('(iiiipclil  iiMii    ipMiiiiiii.  I'it  iilco 
diril  nuod  tll.i  (pia'   ad    rcnioitcin   pci  liiicnt  pro- 
porlionalitcr  «u  huhont   his  «]U(e   dicta  .siint  dc 
niatriiitudiiu;  civilalis  «pio  ad  riv(>s.  (,)ual(<s  onini 
oporlc.il  ipsam  cssc,  iiiaiiircsluiii  csl  pcr  so  stilTi- 
ciciilcm    usiii    iitlialMlanliuin.  0"ilil'"'l^   cnim  r(<- 
gioncm  taloni  hiudal  (jua<  sulticicns  cst  ad  omnia 
illa  (luiv  sunt  noco.ssaria  ad  hcno  vivere.  Talcin 
autcin  oporlcircrlilcin  cssc  ct  fcrn<nmnia  cx  ipii- 
1)U<^  siislcnlatiir  iiatiii.i  liumaiia  (pio  ad  potuiti  ct 
cihuin    ct  (pio  ad    pidliilntioiicm    iiilcmpcrantiic 
incontinontis.  Hoc  ciiim  dicinius  pcr  sc  suHicicns 
quod   omnia   hahct  et  nullo  indigct.   Mcgioncm 
igilnr    talcm  oportct  cssc  s(>ciiiiduin  (pialilatcm 
(juod  possit  omnia  lcrrc  «pi»<  siint  iicccssaria  ad 
per  so    sutlicicntiain  vila'.  Iloc  aiilcm  jiolcst  fa- 
cere    si   fuorit    tempcrata   socundum    qualitalcs 
primas,  calidum,  frigidum,  Itiimidum,  siccuin  ; 
(juod  convenit  ei  por  coiivcniontcm  liahiludinem 
ad  tiguram  cadcstom  et  loci  disposilionom. 
Dciiidc  cum  dicil  «   mullitudino  autcin  » 
l)eclaiat(]iiantam  oportct  cain  esse.  litiiuiauon 
(lujvritur  regio,  ut  dictum  est,  nisi  socundum  (luod 
ordiiialur  ad  vitam  humanam,  dicil  (juod  oportet 
esselantam  socundum  magiiitudinom  totius  ot  se- 
cunduni  inultitudincm  consideratam secundum  di- 
versitatom  toriw  sativa<,  et  non  sativ».  consitaeet 
pascualis  et  hujnsniodi,  ita  quod  hominos  in  ea 
possint  vivoro  secundum  quod  competit  homini, 
hoc  autem  est  secunduin  virtutem ;  et  ideo  tan- 
tam  oporlet  esse   ipsam  qiiod   hahitantes  in  ea 
possint  vivere  secundum  virtutem  quae  est  direc- 
tiva  forum  ex  quihus  susteutatur  natura.  qua» 
ost  temperantia  et  liheralitas.  Tomporantia  qui-'« 
dem,  seciindum  quod  ex  ipsa  sustentatur  natura 
absolute  ;liheralitas  in  comparationem  ad  alterum. 
Tantam  igilur  oporfet  esse  eam  qnod  liabitantes 
possint  vivere  temperata?  non  declinantes  ad  de- 
litias,  et  liberaliter  non  retracti  por  tenacitatem. 
Utrum  autem  iste  termimismagnitudinis  civitatis 
beue  assignatus  sit  vel  non,  posterius  considera- 
bimus    diligentius,   quando   considerabimus    de 
possessione  et  abundantia  substantije.  Quantam 
enim  oporteat  eam  esse  et  quomodo  ordinare  ad 
usum,  sunt  multae  dubitationes  etcontrariie,  pro- 
pter  inclinationes  naturales  ad  utrumque  exces- 
sum,  horum  quidem  ad  delitias  et  intemperan- 
tiam,  horum  autcm  ad  parcitatein.  Solent  enim 
frequenter  homines  in  agibilibus,  forte  autom  et 
in  speculabilibus,  formare  sibi  opiniones  secun- 
dum  inclinationes  :  utqui  inclinantur  ad  delitias 
opinantur  in  ipsis  summnm  bonum  esse,  et  di- 
vitias  debere  quaeri  secundum  quod   faciunt  ad 
delitiandum;  et  similiter  in  aliis,  ut  frequenter. 
Hoc  autem  eis  accidit  propter  intirmitatem  intel- 
lectus  eorum   non   potentis   supergredi  sensum, 
nec  discutere  veritatem  propter  natura?  inclina- 
tionem. 

Deinde  cum  dicit  «  speciem  autem  » 
Determinat  de  situ  regionis  :  el  primo  in  se. 


Si<i'iindo  ciiiii  dii  il,  •  ('.i\itatj^  Htiti-m  pnlcnliArn 
clc.  »  iii   ciimparalioii**  ad    iiKiri'  i-l  itiiii.iin     In 
|iriiiia  jiartc    iln  it    (|iio(|    (ai  ilo    «*'<t  ' 
^crtiiidiiin    r.ituiiicm    (pialciii  ojiortii  , 

ciciii,  i(lc!«t  di-^iioHiiioticiii  vcl  ^tiliiiii  rfgioiiiA  ;  «'t 
ronvonionH  n<^l  p^-rMiadci  i  ad  hoc.  ali  lii"  i|iiu' 
(ih^crvaiil  vi'l  diciint  lii  qiii  ctjiiTti  Hiint  circii 
«iiicatum  cxi^rcitti-^.  Diix  cinm  cxcicitiiH  circa  dis- 
piisilKiiicni  rcgioiii'»  ncgotiiilur  cl  cx|M'rtii!i  «•hI. 
Diccndum  <!»t  iKilur  Afcundum  i|iiod  iih  i|i<»iA 
|tf  r-^iiasi  HiimiiH,  (jtiod  oporlct  i|iHain  chs)!  (liniciii! 
ad  ihilfin  aliiiii|iiigiiaiilihiiH  ft  jacilf  fxiliilciii  ah 
iiihahitaiilihiiH.  Si  fiiiin  BtHct  faciliH  adiliis  ad- 
\crsariis,  fucilitcr  dfHtriifrflur  ah  fin  :  siiiiililfr 
ft  »i  fssot  dinicilis  exilus  ipsi»,  non  de  facili 
|)os»«'iit  ro[)f  llorf  advfrsantfs.  Kitaulfiu  lioc  [lor 
liahiludiiifiii  locoiuiu  convcnif ntfin  in  Itahitti- 
ilmciii  .(il  moiitcH  vcl  lliivKis,  vcl  Inc.i  |iricrii|)ta. 
.Vdliuc  ojiorlct  mulliludinom  hominum  tn  civi- 
tale  osse  henc  conspicac.era,  ita  qnod  (juiflihfl 
jiars  si  indigoat,  possit  (\c  facili  auxiliari  a  qua- 
lilict,  vcl  itivaif.  I'!st  aiitcm  inlflligc iiduiii  «juod 
M(  iit  aiiimal  c-<l  ali(|iii(l  iiiiiim  i  omjiositum  f.<c 
|)arlihus  divcrsis  unitis  in  toto,  ita  (juod  ojioratio 
ciijuslihot  ordinatur,  sicut  ojieratio  oculi  ad  bo- 
nuin  jiodis  ot  illa  (juin  jiedis  ad  bonum  oculi,  et 
.''ic  dcaliis:  ila  et  civitas  est  communitas  ex 
jilurihus  composita,  (junruin  ojicrationes  ad  bo- 
num  singulorum  ordinahilcs  sunt,  saltem  secun- 
dum  quod  sunt  jiartes  civitatis  :  ita  et  sirailiter 
rcgionom  oj^ortet  csse  ali(]uod  uniim  composi- 
luiii  fx  jiUirihus  partihus  sic  disjiositis  «juod 
ijua'lihct  ordiiiahilis  sit  ad  honurn  cu,iuslihet;  et 
idco  oj)ortet  ipsam  essesic  dispositam  secundum 
situm,  quod  qua'lihet  pars  possitauxiliaria  qua- 
lilict  quantum  ad  defcnsionem  ah  adversariis  vcl 
quantumadnecessaria  vitae,  vel  aliquid  aliud  hu- 
jusmodi. 

Deinde  cum  dicit  «  civitatis  autem  » 
Deterininat  de  situ  civitatis  in  comparatione 
ad  maro  et  aridam  ;  et  primo  facit  boc.  Secundo 
cum  dicit,  «  I)e  naulica  autem,  »  inquirit  de  po- 
teulia  et  turba  navali,  utrum  expediat  civitati 
vel  non.  Circa  primum  primo  declarat  quomodo 
oportet  civitateiu  esse  sitam  ad  aridam  et  mare. 
Secundocnm  dicit,  «  De  communicatione  autem. » 
movet  dubitationem.  In  prima  parte  dicit  quod 
si  oportet  positionem  civitatis  ad  votura  habere, 
oportet  quod  bene  situetur  in  ordine  ad  aridam 
et  ad  mare,  ita  ut  aliqualiter  utrique  communi- 
cet,  si  possibile  est.  Et  hujus  una  ratio  est,  qua' 
dictaest  prius  :  quouiam  oportet  civitatem  bene 
et  facile  auxiliabilem  esse  contra  impugnantes  : 
hoc  autem  magis  inerit  si  sitcommunis  duorum, 
scilicet  maris  et  aridae,  habens  auxilium  ab  ntro- 
que.  Alia  autem  est,  quia  oportet  civitatem 
sustentari  ex  fructibus  regionis  propriae  vcl 
alterius  :  quod  non  potest  fieri  nisi  defe- 
rantur  ad  ipsam,  facilius  autem  deferan- 
tur,  si  fuorit  communis  maris  et  aridae.  Ite- 
rum  materia  lignorum,  et  si  aliquid  aliud  tale 
sit,  quod  inveniatur  in  regione  necessarium  civi- 
tati,  expedit  quodpossitde  facili  deferri  ad  ip- 
sam  :  hoc  autem  fit  si  fuerit  communis  maris  et 
arids  ;  et  ideo  expedit  eam  esse  communem 
utriusque  istorum. 

Deinde  cum  dicit  «  de  communicatione  » 
Movet  dubitationem  de  propinquitatead  raare; 
et  proponit  primo  circa  hoc  dubitationem  anti- 
quorum.  Secundo  cum  dicit,  «  Advenire  enim 
aliquos  etc.  »  Prosequituripsam.  In  prima  parte 
dicit  quod  de  propinquitate  et  communicatione 


444 


IM)LITICOHUM. 


civtlittu    iiil   uidie,   utruiu    «xpediat    civitatibuii 

l..  '  ii^,  niiilli 

lli.  1    UltiiUI- 

i[Ue  |iarti-ui. 

Uf  iu<le  tuui  duit  u  adveuiie  euilil  ■ 
^'ruiequilui'  fdiu  ;  el  |)riiuo  tdiiKit  uucuuieiita 
i|i  1     Seiuiuloi  Ulii  dlrit,  u  yuod 

«jii  .     Ulllildlfs    iiiajuien    lulist;- 

tjueultid.  luitiu  luui  dicit,  •<  Silii  euiiu  etc.  » 
Docet  vilaie  nucuiiieutd  ex  pru|»iiii|uitate  possi- 
bllld  cuUtlUKi-ie  lu  |iiiuia  |>di  tii  taiigil  duu  |jru|i- 
trr  quie  vidiTelur  i|Ui)d  lioii  eKpeJiret  civilal»-ui 
esse  |)ru|>iU4Udiii  iii.ni  :  iieco»»;  cuiiu  coiivciiin: 
luultuii  in!>titutus  vel  iuslruclua  iii  aliis  le^ihu»  et 
eiercitatu!!  iu  uliis  cousu<-tudiiiibus,  ^icut  vide- 
iuu->  uuuc  de  oiiiiiihus  civitdtibus  et  villis  pro- 
pinquit  uiari.  Niitrili  uuteiu  lu  aliis  It-^ibus  el 
exercitdti  iu  aliis  cousuetudiuibus,  distrahuui  ci- 
ves  ab  ubservdutia  prupriarum  leguiu  et  ab  his 
dd  quif  suiit  ussueti,  propter  comniunicutionfui 
et  cuuvictuui  :  ex  couvictu  cniiu  ioruiantur  nio- 
res :  hoc  aulem  iucunveuiens  est  civitati  et  cur- 
ruptiviin)  leipublica  ;  eigo  non  expedit  earn  esse 
prupinquam  uiari.  Secuudum  est  quuuiain  in  ci- 
vitate  propiiiqua  uiari  ntrcessariiiiu  est  aggregari 
roultiliidincm  nocivain  reipuhlicu!  ;  proptt;r  op- 
portunilatem  eniiu  niaris  euiittentes  in  quibiis 
superahundant  et  suscipientes  in  quihus  deli- 
ciunt  uecesse  est  suhiutrare  multitudincm  nego- 
tiatorum  seu  mercalorum  ;  talisuulem  multitudo 
contrariatur  ad  bcne  gubernare,  quia  lex  ipso- 
rum  facit  divitias  magis  esse  preliosas  virtute, 
quare  contrariatur  recta»  reipublicae  ,  et  idco 
non  videtur  expcdire  civitatem  esse  iuopinquam 
mari. 

Deinde  cum  dicit  a  quod  quidem  » 
Arguit  iu  oppositum,  tangens  utilitates  prov*i- 
nientes  ex  propinquitate.  Et  piimo  proponiteas. 
Secundo  cum  dicit,  «  Etenim  ad  lacilius.  »  Mani- 
festateas.  In  prima  parte  dicit,  quod  non  imma- 
nifestum  est  quod  muito  meiius  est  regionem 
esse  propinquam  mariusque  ad  aliquid,  et  prop- 
ter  majorem  ahundantiam  necessariorum  ad  vi- 
tam  et  ad  securitatem  majorem  ipsius,  sipossent 
praidicta  inconvenientia  vel  nocumenta  vitari. 
Deinde  cum  dicit  a  etenim  ad  facilius  » 
Manifestat  ;  et  primo  primum,  dicens  :  civita- 
tem  si  non  debeat  servire,  oportet  sic  esse  dispo- 
sitam,  quod  faciliter  et  sine  damno  possit  susti- 
nere  impetus  dehellantium.  Ad  facililer  autem 
ferre  ipsos  et  cam  minori  damno  facit  quod  pos- 
sint  se  juvare  contra  eos  per  mare  et  per  terram: 
etenim  si  non  possunt  Itedere  eos  qui  sic  debel- 
lant,  tamen  secundum  alteram  magis  poterunt 
si  communicentur  ambobus  :  ab  arida  enim  juva- 
bunt  se  in  raari  et  a  mari  in  arida  contra  eos. 
Expediens  est  igitur  eam  communicare  mari. 
Deindecum  dicit  «  sihi  autem  » 
Docet  vitare  nocumenta  quae  videntur  sequi 
ex  dicta  communicatione.  Duo  autem  illa  qua; 
tangebantur,  ad  unum  videbantur  reduci.  Quod 
enim  aliqui  nutriti  in  aliis  legibus,  aut  multi- 
tudo  negotiatorum  advenientium  per  mare  no- 
ceant  civitati,  hoc  est  inquantum  distrahunt  ci- 
ves  ab  ordine  civili  ;  et  ideo  simul  docet  utrum- 
que  vitare.  Et  circa  hoc  duo  facit  :  qnoniam  pri- 
mo  inquirit  usque  ad  quantum  quaerenda  est  in 
civitate  negotiatio.  Secundocum  dicit,  «  Quoniani 
autem  et  nunc,  »  docet  vitare  prsedicta  nocu- 
menta.  Circa  primum  est  inteiligendum  quod 
negotiatio  in  civitate  quaeritur  propter  commu- 
tationemnecessariorum  ad  bene  vivendum  :  hu- 


JusmodidutMiu  couiinutatioquientur  propter  per 
stt  sultiiientiain  vitu*  ;  et  idfo  imgutiatio  in  civi-  > 
t<ite  ui<iui;  ad  lioc  quuMeiida  i'>t  per  se  ipioii  fa- 
cit  ad  |ier  sh  sullicieiitiaiu  ipsius,  ('t  iioii  umplius, 
sicut  eaqua^  sunt  ad  liiUMii  i|Uienintur  seciiuduiu 
quod  coiii|ii'tuiit  liui  :  et  piopter  hoc  nou  est 
i|UUMfiiiia  piopter  alios  pi  iin  ipaJitiM-.  Dicit  igi- 
lur  quod  civitdteiii  qiiu- iiou  ^ihi  ^ullicit  iii  oinui- 
dm  dd  bene  viveiidiiiu  expedit  esse  negoliativaiii 
sibi,  hoc  est  secunduiii  quud  lacit  ud  per  se  sul- 
licieiitiaiii  i|)->ius  ;  sed  iion  aiiis,  idest  non  ad 
per  sf  siifliciiMitiiiiii  aliariini  ( ivitaliiiu  vid  regio- 
iiuui  piincipuiiter.  Illi  auteiii  tpiiexhiheut  se  ne- 
gutiativos  ad  uiuiies  quasi  facientes  forum  oni- 
niiiin  iii  |iropria  civilate,  faciiint  iioc  gratia  ac- 
quisitiuiiis  divitiuruiii,  iiiiuis  re|)ulautes  divitias 
pretiosas  :  ijuod  e^t  nocivuiii  reipublicu;  rectii'. 
(avitateiii  igitur  illam  quam  non  oportel  parti- 
ciparu  acquisitiunem  supeilluaruiu  (liviliarum, 
iioii  opoitirt  recipeie  super  excediMittMii  niullilii 
(liiiciu  iiegoti.itoruiii,  sed  tautuin  ({uuiiliiiii  liicil 
ad  per  se  suiiicitMitiain  vitu;. 

Deinde  cuni  dicit  «  quouiaiii  autem  » 
Docet  vilare  nocuiiientii  prjjedicla  ;  dicens 
(juod  sic  fuciiMiduin  cst  iu  civitate  hene  ordinanda 
circa  coniiuunicationem  ud  inare,  sicut  videmus 
lieri  existere  in  regionihus  et  civitatihus  bene  or- 
dinatis  et  jiropinquis  ei.  Sic  autem  videmus 
quod  in  talihus  et  regionihus  et  civitatihiis  mu 
nicipiuiii  civitatis  distanliuiu  quamdam  liabet  a 
mari,  ita  ut  suhiirl)ia  et  poitiis  in  qiiibiis  recir 
piuntur  negotiatores  sint  disposita  aple  inter  ci- 
vitatem  et  mare,  ita  ut  ijisa  civitas  non  occupe- 
tur  a  uiari,  nec  sit  valde  loiige  ah  eo,  sed  sint 
muri  et  alia;  munitiones,  jjuta  turres  vei  castra 
interjacentia  civitali  et  suburhio.  Consimiliter  fa- 
cieucium  estiu  civilate  lienda  ad  votum,  sipossi- 
hile  sit.  Manifestum  est  eniin  qiiod  si  ita  se  ha- 
heat  et  mare  liierit  sic  jirojiinijuuni  civitati,  ut 
dictum  est,  quod  si  aliquod  bonum  jiossil  con- 
tingere  jiropter  communicationen'.  ad  mare  ine- 
rit  civitati  sic  dispositce  :  si  autem  ad  nocumen- 
tum  possihle  sit  evenire,  id  cavendum  est  per 
leges  diversas  delerminantes  quos  oporlet  reci- 
pere  ad  municipium  et  quos  non  oportet,  et  us- 
que  ad  quodet  quihus  oportet  conjungi  per  mer- 
cimonia,  et  quibus  non,  et  quomodo.  Sic  igitur 
apparet  quod  civitatem  esse  conjunctam  raari 
oranino  non  expedit,  tum  propter  dicta  nocu- 
raenta  qufe  Aristoteies  agit,  tum  quia  magis  iu- 
grotativa  esset,  el  propter  alia  rauita  :  nec  etiam 
expedit  eam  esse  nimis  remotam  ;  niultas  enim 
ah  eo  recipit  utilitas,  sicut  ipse  tangit  :  et  sic 
medio  modo  expediteam  poni  ad  mare  ut  utiii- 
tates  quse  a  mari  sunt  inde  recipiat  de  facili  et 
incomraoditates  possil  vitare. 
Deinde  cum  dicit  «  de  nautica  autein  » 
Inquirit  de  potenlia  et  turba  navaii,  quomodo 
civitas  se  habet  ad  ea.s;  et  circa  hoc  duo  facit. 
Primo  enim  manifestat  quod  potentia  navaiis 
usque  ad  aliquem  terminum  expedit  civitati.  Se- 
cundo  ciira  dicit,  ((  Multitudinem  autem  etc.  » 
ostendit  quod  turba  navalis  non  debet  esse  pars 
civitatis,  quaravis  necessaria  sit.  Circa  primura 
primo  ostendit  quod  potentia  navalis  expedit  ci- 
vitati.  Secundo  cum  dicit,  «  De  raultitu(iine  au- 
tera  jam  et  raagnitudine  etc.  »  declarat  usque  ad 
quem  terminura.  In  priraa  parte  dicit  quod  de 
potentia  navali  quae  ordinatur  ad  belium  per 
mare,  inanifestum  est  quod  optiraum  est  ipsam 
inesse  civitati  bene  ordinatce  usque  ad  aliquera 
terminum  multitudinis  :  quoniam  exj>edil  civita- 


'fe 


IJIilCil    VII. 


44» 


liMii  iion  noliiin  "«iMiii^i  vivoro,  mul  t^limii  ail  iiiiiii, 
piitii  viiiiiin,  ilclicllaiKlo  (Mis  si  jnsliiinHil  lui  srr 
vii'0,  iiiil  |ii'ii|iilii'iiilii  iiisiiliiis  oiMiiiii  '^i  vclloiil 
(lol)(>llai'o  iiijii-<l)'.  (Jiia|ti'ii|tl<<r  ii|iui'li<l  tiiiitil  tiiil 
liniiliili^A  i>i:<  ol  |ios.iinl.  silii  aii.Mlian  iiiiilti|ilii'itcr 
(■oiilni  ooi.  iloc  aulciii  (M'il  si  lialifaiil  |ioli>iitiaiii, 
siiiil  pci'  lcrniin  pcilc-Hlrrm,  il.i  |ii-i'  iiiaic  iiava 
lciii  l'!\|)cilil,  i^iliii'  civilati  polciitiaiii  iialicic 
iiaiilicaiii. 
UimikIo  ctiiii  (iicil  ><  i\t'  iiiiilliliiiliiic  » 
Uciclaral  iisipic  ad  (jiiid  ;  iliciMis  qnod  dc  iiiiil- 
tiliidinc  cl  iiia^niliiilinc  |)i)tcnlia  iiavalis  iisipic 
ad  '.[iicin  tciiniinini  cxpcdial civilali,  cdiisiilcian 
dnin  ost  inspicicndo  ad  vilani,  idcst  ad  linciii 
piM'  so  inlonliiin  in  civilalc.  Illnd  cniin  (piod  or- 
(linalur  ad  tincin  inlcntiun,  ({inrrcndnin  csl,  in- 
qiiantnin  iililo  osl  ad  ipsiini  ol  noii  aniplins.  Si 
ij;iliir  linis  alicnjiis  civilalis  sil  vila  dnc.ilis  ot  ci- 
vilis,  lioc  ost  tinis  ad  iinoni  ordiiiatiir  diicatns 
oxorciliis.  scilicol  snliiu^arc  alios  ot,  civililor  rc- 
goro  illos,  tunc  polcntia  navalis  dobot  osso  coin- 
inonsnrala,  ila  iil  laiita  sil,  nt  por  ipsani  et  |)o- 
dcstrom  polcntiam  possint  dcliciilos  sihi  sorvirc 
doltollaro,  ot  insnrj^ontos  in  oos  ropollore  :  noii 
major  neqiie  niinor  socunduin  ([uod  possil)il(> 
est. 

Dcindo  cuin  dicit  «  multitudinoni  autcm  « 
Declarat  ([uod  tnrlia  naulica  nou  dobot  esso 
pars  civilatis.  Quod  primo  lacit.  Secuudo  cum 
dicit,  «  Multitudine  autein  o.xistento  etc.  «  do- 
clarat  quod  ost  necnssaria  oi.  In  |)rima  |)arlo  di- 
cit  quod  mnlliludiucm  homiuuni  qua^  est  circa 
turbani  navHlein  noa  o.xpedit  iuesse  civitatibus 
sicut  parteni,  neque  ipsos  nauticos  oportet  esse 
partein  civitatis  :  su|)ere.\cossivos  enim  iu  injuriis 


nt  qiii  vojiiiil  nino  lilinri  oiiinino  A  niilijnrtiuni' 
quacuni(|iio,  nt  qiii  siint  |tod(Htrnii  itd  virtulDai 
ilclliiciitcf  jib  i|i<a,  noii  dcbciiL  otHO  piir-i  civila- 
Iih;  qiiitniaiil  llbis,  qiii  iiint  p.irn  civit.itix, 
oporlol  osno  noii  injurioKOH,  ci  nitlijici  in  pHrto, 
nl  ordiiialtilns  ad  virtuluiri.  .Naiiticii  niitom  tnrbii 
qiuo  iliiiniiiatur  iwimkio,  ot  iibtinnt  i|t<MMii,  liii- 
pisiintili  c^t,  qiiiii  injnrio^oi  nst.  ol  siibjici  tioii 
viilt  ot  dolicii  a  virtiito,  snnt  froipioiilcr,  ol  jn 
pliiribui  ;  nrgo  iion  oxiindil  oaui  cs.so  jiarteoi  ci- 
vilulis. 

noiiido  iiiin  ilicit  '<   innUiliidinn  aiitom  » 
ilcilar.il    (|uod    miiUitiidu     navalis    iicci>N<(firi/i 
ost  oivitali  ;  dicons  (piiid  (miiii  iii  civilato  sit  niiil 
litudo  sorvoriiiii  et  toniiioriiin  bominiim,  noce>^- 
sariiiin  nst    iii   ipsa   oxistcn;  miiUitndincm  ii^ri- 
col.inim  ot  colcnlium  lorrain  rc^^^ionis  ct  mnlti- 
tiiiliii(>in  n.dil.inini.  I'!t    boc  i|iiid(;iii  ap|iarcl  |tor 
induclioiicui.  Si  oiiiin  vidoinus  iii  [tliiribiis  civita 
libiis   benc   tirdinalis,    ot  s|tccialilor    in   civitutc 
lloraclootariim .  Onamvis  oniin  civitns  eoriim  sil 
contiactiDr,  idcst  miiior  socnndiim  multiliidinoiii 
inultis  aliis,  inuUas  (tossiint  do  viris   n.inlicis  or- 
dinatis  ad  bolluin  iinploro  triremcs,  idest    naves 
trium  ordinum  romorum. 

Doindo  cum  cnin  dicit  «  do  rogione  » 
Ho('a|)ilu!at  dctcrminala,  dicons  (piod  jam  in 
prrecedentibus  dictuin  cst  de  rcgioiio,  quantam 
ot  qualom  o|)ortot  oam  oss(<;  et  do  portu  et  civi- 
tate  (lualiler  so  debcat  hibore  ad  maro,  etde  po- 
teutia  nautica  ([iiod  nocessaria  est  civitati  el  us- 
que  ad  i[uid.  i*rius  autom  dictum  fuit  de  multi- 
tiidine  civiii,  ([uautam  oporlet  eain  esse,  etusquo 
ad  quoin  torminum  o.xpediat  civitati  bene  ordi- 
nata*. 


LKCTIO    V. 


Qnales  essc  dehcant  qiii  civitatem  incolunt  et  regunt. 


ANT1QU.\. 

Quale3  autem  quosdam  natura  oportet  esse,  nuuc 
dicaraus.  Fere  itaqiie  deprebendet  utique  quis  hoe 
respicieus  ad  civitates  appri)batas  Grsccoram,  et  ad 
totum  orbein  terraj.  ut  oceupalus  esl  genlitius. 

Quoe  quidem  euim  iu  frigidis  locis  geutes,  et  qute 
circa  Europam  suut  quidem  pleuae  aQimosit,ate,  iu- 
teUectu  autem  et  arte  magis  deticieutes ;  propter 
quod  bbera;  quidem  perseverant  magis,  noa  politi- 
z.are  autem,  et  vicinis  principari  nou  poteutes.  Quae 
autem  circa  Asiam,  inteUectivce  quidem,  et  artificio- 
sffi  secundum  auimam,  sine  animositate  autem; 
propter  quod  subjectffi  quidem  et  servientes  perse- 
verant. 

Geuus  autem  Graecorum,  sicut  mediat  secundum 
loca,  ita  ambobus  participat.  Eteuim  auimosum  et 
iuteUeclivum  est,  propler  quod  quidem  liberum 
perseverat,  et  maxime  poUtizaus,  et  poteus  p'iuci- 
pari  omuibus  una  sortiens  poUtia.  Eamdem  autem 
differeutiam,  et  griBcoram  geutes  ad  iuvicem, 
hae  quideni  enim  iiabeut  naluram  mouocolam, 
ha;  autem  beue  mi.^ta"  sunt  ad  ulrasque  poteutias 
has. 

.M.iuifestum  igilar  quod  oportet  inteUectlvos  esse 
et  animosos  uatura  eos,  qui  debent  esse  ev.agogi  le- 
gislatori  ad  virtutem. 

Quod  quidem  eniiu  aiunt  q^uidam,  oportere  exis- 
ere  custodibus  :  scilicet  amativos  quidem  esse  no- 
orum,  ad  ignotos  aulem  sylvestres,  animus  est  qui 
acit  quod  amativum  :  haec  enim  est  animae  poten- 


RECEN3. 

De  civiU  vero  muUitudine,  quis  modus  ei  sit 
constitueudus,  autea  diximus.  Cujasmodi  autem  ci- 
ves  esse  debeaut,  deiuceps  exponamus.  Quod,  si  quis 
Graecorum  celelierrimas  civitates  atque  orbeiu  ter- 
rarum,  et  geulium  a  quibusdam  habitatur,  discri- 
miua  consideret.  haud  erit  iutellectu  difficile.  Ho- 
miues  enim  qai  frigida  loca  Europamque  inhabitant, 
sunt  illi  quidem  aniuiosi,  inteUigentia  tameu  et  arte 
minus  soiertes  habeutur.  Uaqae  quum  Ubertatem 
constanler  tueantur,  tameu  a  societate  civiU  et  rei- 
pubUcae  sunt  aUeni,  nec  finitimis  imperare  possunt. 
Qui  vero  Asiam  incolunt,  ut  ingenio  et  artificiis 
praestant,  sic  parum  animosi  sunt.  Uaque  imperio 
semper  subjecti  sunt  et  servitute  pressi.  Graecorum 
autem  natio,  ut  loca  terrarum  media  inter  illas  gen- 
tes  tenet.  ila  et  ambarum  naturae  est  particeps  : 
quippe  animo  simul  et  iuteUigenlia  valet.  Quamob- 
rem  iu  Ubertate  persistit,  et  optiuaa  reipublicae  ra- 
tione  utitur,  et  si  uuam  in  rerapublicam  coierit,  uti- 
que  cunctis  homiaibus  posset  imperare. 

Quanquam  Graecorum  gentes  eamdem  inter  se 
differenliam  habeut  :  quaedam  enim  nua  taatum  fa- 
cultate  valeut,  aliae  ad  utrumque  bene  temperatam 
habent  naturam.  Igitur  ut  legum  latori  faciles  doci- 
lesque  se  ad  virtutem  praebeant,  iuteUigeQtes  haud 
dubie  et  natura  animosi  esse  debent.  Xaiu  quod  qui- 
dam  sic  custodes  affectos  esse  oportere  aiuut,  ut  se 
notis  amicos,  iguotis  autem  infestos  atque  intracta- 
biles  exhibeant  :  animus  est  qui  vim  amandi  etbene 


446 


l'UJJT10JlUJM. 


tiii,   ijud    ■<'!  ''i<<->i-).   tiifiium  autaui,   &il  ciiu«ut5ti>« 

«Uiui    «t    1  lUiuiu»    ttltullilur    utiijjii  i|utiui  ail 

itfautu«  l>i  ',    ,     M       •    r  quu<l,  el  Arcbi- 

lucu«    cuii  tui   ilU|iutttt    a<l 

auiuJUUJ  1    i>titi:eU    ((erfoiallu 

u«M.  Kt  <|  11,  tsl  i|uoil  liberuui  k 

|i'  il   uiuuUjUd  :  |iriuci|iiitivuiu  tsuiiit 

el.  iiU*. 

Nuii  boue  a<ilc:ut  li(tt>«it  tlicere,  ^rnwti  edrie  ail 
l^uuliii  :  ail  iiull  1(11  fiiiiii  i(()'irlft  f.-S'.f.  tilt^iii,  lieijiie 
«uut  i|ui  ii  /itUt 

itKeuteri  ■  I  1  pa- 

tiuutur,  i|Uuil  i[uiiJeut  iliiluui  eiit  priud,  si  lujuste 
pali  (iuttsut.  Et  tiuc  aciiilit  itecuuiluiu  rittiuaeiu  : 
apud  i{Uu4  euiut  ileberi  beuetlceittiaui  |>iitaut,  cuiii 
uucuuieutu  et  tiiic  |>nvari  putaut.  1'uile  Jictiiut  ent  : 
•«veii  euiui  iuiiuici  rratruiu;  et  li  ijuiiliiiu  ultru  ilili 
Ijeutea,  II  auteut  et  ullni  uiliuut. 

Ue  pulituaiitihiii  i|iiiileiu  i^itur  i}uut  upurtut  exirt- 
tere,  et  qiiale^  i[uui!ilaui  iiatura ;  uilliiic  auteui  re 
t<iuueui  quautaiu  uuuutiiuiii,  et  i|ualeui  iiuuiuilaiii, 
deteruiiuutiiiii  e«t  lere  :  uuu  eiiiiii  eaunieiu  <;ertitu- 
iliueut  opurlet  i{Ui«rere  per  ratiutiei,  et  euruiu  i{uu- 
tiuiit  iier  «eiiduui. 


vuleuili   ($i«uit.   Hittc  euiui  e^t  auiuiiu   faculta»    i|iitt 
aiuaitiuii. 

Ar(<uiueutu  e«t,  quud  auimuii  iu  fainiliares  et  auii- 
co«  i|uaiii  iguutui,  i|uuiti  tie  cuiiteiiiiii  |)iilaiit  liu- 
uiinea,  uiut/i^  exas|ieratur.  Itecle  miUtv  Ari.liilucliuii 
aiuicud  iuiu.-^uiib  cuiii  uiuutu  auu  ci>llui{uitur. 

Nuu  «uiio,  (luijml,)  prufilar  4uiiu<i>  cnntiabcri». 

Itetu  iuiperuudi  el  liliertatin  ainur  al>  liac  muuino 
|)rutiriiicitur  Aiiiiiiuii  eiiiiii  (iraliiM)  iiii|ieriu8U«  et 
uivictii*  Bat.  .Niniue  vero  recte  ixiitiijiiuiil,  ijui  dlfli 
•  ilea  ati|ue  asixMuii  iguutiii  eiiiie  u|iur'.ei'e  iiiiiiit,  ({iiuiii 
crgu  iieiuiiieui  tateiit  C4se  cuuveiiiat.  Nec  uiii)<iiaiiiuii 
>>ii;vi  uti{ue  usiieri  auut  uatura,  uiiii  iii  eu^  u  ({uiltus 
iujuria  nuut  alfecti  :  ({uud  taiueit  iu  fauiiliureB  el 
auiicuii,  iit  iiU|ira  di.xiiuu8,  si  (|uu  iiijuria  ub  iiH  ae 
uflici  |>uteiil,  tutmu  U6U  veiiit, 

Idque  uuii  biiie  rutioue.  Quom  euiiii  Hibi  beneli- 
ciuui  debere  e.iititiuiuut,  ab  iin  lie  praUer  (b^lriiiieu- 
liiiu  fructu  biMieticii  et  grutia  fruudari  urbitraiitur. 
E.v  (|uu  illiid  ilicttiiii  eiit :  <•  Niiiii  Ixdlu  Iriilriiiii  tiutva, 
|iiit<uii;i{iie  uii|)eriii,  »  et,  «  Qiii  valde  uuiuruut,  udiu 
({uruut  ucerriiiia.  » 

Cives  igitur  ({iiot  et  iiuuleii  osne  itatura,  el  regiu 
({Uiiutii  et  ({uuli.-i  eiiiie  debeut,  fere  decliiruviuiiiii  :  iioii 
euiiu  eiideiu  iu  ii8  i{iiu;  rutioiiibiH  (liii|)Utniitur, 
ati{ue  in  ii^  ({uue  Hensu  cuiuituut,  liublililua  [luiiceiidu 
eiit. 


Poiti^aam  Philusophu^  de  civili  inultitudine 
determiriavit,  transit  nunc  ad  ini|uirendii(ii  qua- 
le?  secuuduin  naturaui  oporleat  essH  gulieruaii- 
tes  recte.  Et  circa  hoc  primo  pra;rnittit  intnnlio- 
nem  suam  curn  ordine  considerandi.  Secundo 
cura  dicit,  «  Uuu'  quidem  enira  in  tVigidis  otc.  » 
prosequilur.  Tertio  cum  dicit,  «  IJe  iiolilizanli- 
liiis  quidem  etc.  »  recapitulat  dicta.  In  prima 
jiarte  ipse  dicit  quod  delerminato  de  his  quae 
Mippoiienda  sunt  e.x  parte  maf^nitudinis  civitatis 
in  generali,  restat  cousequenter  dicere  quales 
secundum  natiiralem  dispositionem  oporteatesse 
futuros  bene  gubernantes  ;  quodsecundo  propo- 
nebatur  prius  inquireudum.  Fere  autein  liet  hoc 
inanifestum,  si  aliquis  voluerit  considerare  ins- 
piciendo  ad  civitates  Gra;corum  quas  dicimus 
bene  gubernare,  et  etiam  ad  totum  orbem  ter- 
rae,  secundum  quod  est  occupatus  gentibus  et 
civitatibus,  considerando  disposiliones  naturales 
earum  ;  ex  istis  enim  aliqualiter  poteritconcludi 
intentum. 

Deinde  cum  dicit  «  quae  quidem  i 
Prosequitur.  Et  circa  primum  praemittit  diver- 
sas  dispositiones  regionum  ad  gubernanduin. 
Secuudo  cum  dicit,  «  Pater  igitur  etc.  »  e.x  hoc 
infert  intentum.  Et  circa  primum  adhuc  primo 
tangit  qui  sunt  inepti  ad  gubernandum  natura- 
liter.  Secundo  cumdicit.  «  At  Grsecorumgenus,» 
qui  sunt  apti  magis.  Circa  primum  est  iutelli- 
gendum  quod  quamvis  inteliectus  per  se  non 
communicet  corpori  in  operatione  sua,  commu- 
nicat  tamen  corpori  communicanti,  seciindum 
Commentatorem  libro  De  aniina.  Quicquid  enim 
inteliigit,  in  phantasmatibus  sensibilibus  intel- 
ligit ;  quia  ciim  speculatiir,  necesse  est  simul 
phantasma  aliquod  speculari.  Phantasma  autem 
in  actu  sensibilia  sunt  in  actu,  sicut  dicitur  ter- 
tio  De  anima.  Sensibile  vero  in  actu,  et  sensus  in 
actu,  sunt  unum  in  actu,  et  ideo  secundum  di- 
versam  dispositionem  sensus  inactudiversimode 
disponitur  intellectus  ad  intelligendum.  Sensus 
autem  in  actu  diversimode  disponitur  secundura 
diversitatem  organi  et  spiritus,  specialiter  in 
subtilitate  et  grossitie  in  quo  primo  videntur  si- 
giilari,  formae  sensibiUum,    Et   ideo    secundum 


diversitatem  spiritus  in  grossitie  et  suhtilitate, 
et  aliis  hujusinodi  ,  diversimode  disponilur 
inteliectus  ad  ad  inteiligendum  ;  ila  ut  qui 
habent  spiritus  subtiles  et  claros  hene  reprsesen- 
tativos  formarum  sensibilium,  heno  nati  sunt 
iiitelligere;  (jui  autem  grossos  et  turhidos,  prave. 
.Multitudo  etiam  spiritus  naturalis  ef  sanguinis, 
et  per  consequens  caliditatis,  lacit  homines  lo- 
hustos.  Robur  enim  facit  spirilus,  secundumPhi- 
losophum  libro  /Js  somuo  :  et  multitudo  calidi 
animosos  et  excessivos,  quia  calidum  maxinie 
activum  esl  inter  qualitates.  Habitantcs  autem 
in  regionibus  calidis,  caliditale  regionis  poros 
aperiente,  exhalat  humidum,  trahens  secum  ca- 
liduin  intrinsecum  ;  ct  ideo  sunt  pauci  sanguinis 
et  caliditalis.  Spiritus  autem,  et  si  paucos  ha- 
heant,  claros  tameu  el  mundos  habent,  et  ideo 
bene  intellectivi  sunt.  Habitantes  autem  in  frigi- 
dis,  frigiditate  extrinseca  poros  concludente, 
fortificatur  calidum  interius,  et  sunt  fortis  di- 
gestionis,  et  plurimo  indigent  cibo.  Spiritus  au- 
tem  multos  habent  propter  multiludinem  caiidi, 
grossos  tamen  [iropter  grossitiem  et  multitudi- 
nem  alimenti,  etpropter  minoremexlialationem. 
Et  ideo  propter  abundantiam  caliditalis  et  san- 
guinis  animosi  suut,  propter  grossitiem  autem 
spirituum  et  turbulentiam  minus  intellectivi. 
Qui  autem  habitant  in  temperatis  regionibus, 
medio  modo  se  habent  inter  istos,  mediocriter 
dispositi  ad  animositatem  et  ad  operationemin- 
tcllectus.  Hoc  supposito,  dicit  quod  habitantes 
in  regionibus  frigidis,  et  circa  Europam  quae  est 
regio  protensa  ad  aquiionem  in  parte  remota  a 
via  solis,  sunt  naturaliter  animosi  propter  abun- 
dantiam  sanguinis  et  caliditatis,  propter  causam 
dictam ;  in  intellectu  autem(speculativo  scilicet) 
et  arte,  hoc  est  intellectu  factivo,  inveniuntur 
deficientes  magis,  et  ideo  quia  animosi  sunt,  et 
potentes,  libere  vivunt  in  regionibus  propriis 
potentes,  et  audentes  repellere  insultus  iusur- 
gentium  ;  nesciunt  autem  bene  gubernare,  nec 
principare  vicinis  propter  defectus  intellectus 
et  prudentise  quae  requiruntur  ad  bene  guber- 
nandum  et  principandum  recte.  Habitantes  au- 
tem  in  regiouibus  calidis,  et  circa  Asiam,  qua^ 


MHKH    VII 


447 


enl   rf^iii  itnttiMiMn  ml  iiiiM'iilii'iii  |iiii|>o  viuiii  «o 
lis,    lioiio  iiitolloilivi  !4iiiil,  nl    artillriiini  iiiiilltiiii 
MtH;iiii<liiiii  aiiiiiiiiiii,  |ii'(i|iliM'  MilililitatiMii  rt  iiiiiii 
(litiaiii  '<|iii'itiiiiiii  III  fif    cail-ta    |iia'ilirt.i  ;  laiiicii 
tiiiliili  nt  ^iiiK  .iiiiiiiii-<ilatit  Hiiit  |iiii|ili'r    ilcliMtiitii 
saiiKuiiii.H  ul  ('iiliilitalit  naliir.ilit  ;i<t  nloii  !4iili|i<rti 
siiiii,  <<L  s(<rviiiitt  alti^i,  iiiui  aiiil(<iili>'<,  tici-  |iiiti'ii 
tiis  ri>|iiflli<t'i'   (li>li('llaitt(>s,  iiisi    liirli<    i|itait(l(ii|iir 
pir  lranili'111  i't  iliiliiiii  «xco^ilaro  |ii'r  iittrllrc.liiiii 
i|ii(>itt  Italtctil  Militilcitt 

noiiidn  ciiittdicil  "  p;(>niis  aiilciii  • 
Dcclarat  (|iti  siiitt  iita^is  apti  ;  ilicciis  (|ii(i(|  illi 
(|Ut  ittciltutii  Idcitiit  tcticitt  itttci' prirdictas  r(>f;iii 
n»<s  Ktirdpain  ct  A-^iaitt,  sii  ttt  ^ciius  (Iriccortiitt, 
siciil  tncdiuiit  tciii>iit  M^ciinduiit  Idctiin,  ita  cl  s" 
cuiuluiii  disp()sili(Ut(<s.  Non  (Miiui  lanluiii  est  tVi- 
gidtiiii  apud  (<(>s,  siciit  in  s(<pt(>ntri(inc,  ni;c  tait- 
titiii  caltduni  sicut  apiid  cos  (pii  circa  Asiaiii  ;  ct 
idco  tcinpcrati  cxistcntcs  sccunduin  caliditin  ct 
trigiduui  antliolius  participant  ;  sunl  eitint  intcl 
lectivi,  minus  tanuMi  (piuin  ({ui  circa  Asiaiii,  (<l 
eliani  animosi  niinus  (piain  qiii  riro.i  Kuropani  ; 
et  idco  pcnnaucnt  lilicri  iii  rc^ionc  sua,  potcntcs 
(>t  audcntcs  ali^iuaiitcr  rcpcllcrc  dclicllaiitcs  : 
benc  oliaui  nati  sunl  i^uhcrnaro  inlcr  sc,  (U  priii- 
cipari  aliis  secunduni  uliipiain  linain  nunpuhli- 
cani  proptcr  vi^orcin  iiilcllcctus  ct  rationis  in  ois. 
In  ipsa  ctiam  rc^ioitc  tlra'ci;v'  invcnititr  ditrcrcn- 
tia  i^cntis  alicu|us  ad  alias  in  eadcin  rcgione  ijua' 
totius  (iriecoruin  ad  duas  pricdiclas  ;  ilu  (]uo(l  in 
aliquu  ojus  parle  liabitantes  habent  naturuin 
([uasi  uuius  nu-nibri,  vel  dispositionis  nniiis; 
pula  quia  accediint  ad  septcntrionein  magis  inter 
iJi'a<eos,  inagis  animosi  suiil  inlor  ipsos  natura- 
liter.  llabituntes  autem  in  ulia  parte,  allcrius  dis- 
positiouis  sunt  ;sicut  habitantesin  parte  jiropin- 
quiori  Asia\  mugis  intellectivi  suiit  inter  eos. 
Alii  autem  sunt  hone  inixti  sivi  prjportionati  ad 
utrus(]nc  potentius  istas,  sciiicet  intollectivam  et 
anitnativam  ;  sicut  illi  qui  magis  accedunt  ad 
medium  per  a?que  distantia.  Sed  contra  ista  ar- 
gueret  aliquis  rutionahiliter  :  quod  cnin  ea  qua'. 
sunt  naturaliu,  sempor  vol  iu  pluribus  eodem 
modo  se  haheant,  sed  (IriBci  suut  nali  princi- 
l^ari  aliis,  non  autein  illi  qui  circa  Asiam  vel 
Europam,  sequeretur,  quod  Grioci  semper  vel 
in  majori  parte  principareutur  alii,  et  alii  iisn 
ipsis,  cujus  contrarium  apparet  ex  historiis  an- 
tii^uorum  (Chaldan  enim  et  Persfe  qui  sunt  circu 
Asiam,  multo  tempore  dominati  sunt  ipsis,  et 
vicinis  eorum,  monarchium  tenentes  :  similiter 
Romani  qui  circa  Europam  sunt,  plurimo  tem- 
pore  dominati  sunt  Gra?cis,  quam  e  contrario  : 
diuturnior  eniin  fuit  mouarchia  Romanorum 
quara  (^raecorum)  :  ergo  videtur  quod  ipsi  non 
sint  nali  principari  aliis,  sed  magis  e  contrario. 
Ad  hoc  est  iutelligendum  quod  dispositiones 
naturales  rerum  naturalium,  qua?  sunt  hic,  re- 
ducuntnr  |in  dispositionem  ccelestem,  sicut  dicit 
Philosophus  in  primo  Meteororum  dicens  :  est  au- 
tem  ex  necessitate  continuus  iste  mundus  latio- 
uibus,  utomuis  sui  virtus  gubernetur  inde.  Tnde 
motus  principium  omuibus  illam  causam  putan- 
duin  esse.  Et  hoc  satis  ostendit  octavo  Physico- 
riim.  Dispositio  autera  calestis  per  comparatio- 
nem  ad  ea  qujfi  sunt  hic,  duplex  est  :  una  coin- 
niunis  quse  attcnditur  secundum  propiuquita- 
tem  vel  remotionem  a  via  solis  qui  maxime 
raovet  ista  inferiora.  Et  secundum  hoc  quidam 
hic  existentessunt  calidi,  quidamfrigidi,quidam 
temperati,  et  inclinantur  ad  ea  ad  qua^  ista  dis- 
ponunt.  Et  quantum  csset  de  inclinatione  natu- 


nili  (■ncciiriiiii  tii  lali  diiponiliiiiu'  iii.ikii  lf<iiip«- 
riiti    (•■«lituil     itaturii,    ol   iiim^ik     utliiiKcriMil    «d 
iilruiiii|U(*  dictoruiit  priun,  ncilici^l  Niitiii(i<iitiiii*ni 
ct    iiitclli«'titiit    propiirtiiiitalitiM',    cl    iitnKtt   iiati 
c^MMit  ^itlicritai  c  ct  prtin  ipiirt  alii<«,  ct  <<cpli'iilriii 
nalc»   iiia^i<(  aitiiiKiHi    ({c||ctciil(<>«    iiitc||«'(  lii ;  i|ni 
autiMii  circa  A^iaiii,  o  ('oiitrurid.    Alia  ntitcm  n*[ 
dts|iotili(i  c(idi<HtiH  iii  (irdtiti*  ad  oa,  (pui'  alt(;ii(Ji- 
tiir  Hccuitdiiiii   rtKuraiii  Hlcllaruiii  crrattcaritiii  ad 
scinvicciii    ct  ad    IIxuh,    ct  iit  (irdtiK!  ad    ca    ({uu- 
Hiiiit  liic  :  ot  iHla  diH|ioHiti(>  vel  inta  liKiira  con- 
tiiiui<  alia  ct  alia  est  ulupKi   inudn,  (piaiitvi<t  tioii 
soiiHihilitiM'  Ikic  ap|iaioat,  ct  rc'(|i"('lit    allcriuH  ct 
alloritts  l(i(;i   ali.i  i;t   uli.t ;    ila   ipiod  ni   r«!HpiM'lti 
hujUH  rc^idiiis  sil  iiuiic.  lalis  li^ura  cudoHtiH,  coti- 
se(]U(>ntor  in  alio  t(<mpdi'o  orituliu  ;  el  jti  rcitpeciu 
hujiiH  ri<gioiiiHsit  talis,  r(;spoctu  altnriiiH  orii  aliu. 
Si  ii^itiir  aliipia  dispd^ilid  utsit  alicui  rivituti  voj 
r(>gtdiii  (<x  lali  ligitru  («olcsli,  ditraiito  tigiiia  iin'- 
rit  dispositid  ill.i  ttaturalitcr.  Et  sccunduiii  hunc 
nuiduin  potest  dici  (piod    (ira^ci  ex  iigura  ciplesti 
t.ili  uliipiandd   uati  fu(>riinl   boito   gubornare,  ot 
priiicipari    aliis  ;    aliipi.iiidu    aiitem    alia;    putu 
(".h.ilihci  vcl  Komani  :  cl  si  istu  liKiiru  iion   |ier- 
manot  nunc,  nuiic  nuu  siiut  itali  ad  eadom,    sod 
ad  aliu,  socunduin  exigontiam  iigura;  nunc  exis- 
tontis.    lltorius   otiain    iiitolligondum    est  qudd 
dispositio    civitatis    vcl   rogiouis    tiatiiralis    itdit 
tantum  consideratur   ox  ligiira  co-lcsti  ahsolule, 
sed  eliam  ex  dis|)ositione  partium  regiduis    vel 
civitatis  secundum   habitudinem   quuni  iiabet  ad 
montesvel  maro,  vel  loca,  paludosu  vd   mtinda. 
Virtus  eniin  tigura  co'lestis  non  rocipilur  in  con- 
tento,  nisi  mediante  continente  proximo.   Et  se- 
cundum  lioc    j)otest   contingere    quod    quumvis 
aliqua  civitas  vel  regio  sit  frigida  naturaliter  et 
iucliueturad  ea  qua;  disponit  frigidum,  quantuni 
est  ex    dispositionc    iigura?    ctelestis  communis, 
tainen    secundum     dispositionem    regionis    per 
comparationem  ad   inontes  vcl  mare,   contingit 
eam  esse   culidam  excellenter,  aut  etiam  tempe- 
ratam,   vel  e  contrario.  Et  quo    contingit    quod 
quamvis  oxistentes  in  aliqua  regione  non   incii- 
nentur  ad  gubernandum  hene  ex  ligura  coeiesti 
communi,  taraen  ex  speCiali  dispositione  ipsius 
hoc  potest  ei  contingere.  Tertio  est  intelligeu- 
dum  t]uod   virtus  ccelestis    cum  sit  materialis  et 
coiporea,  inteliectus    autem  imraaterialis  et  se- 
paratus,  non  agit  per  se  ipsum,  sed  tantum  per 
accidens  inquantum  dependet  ex  sensu  :  et  ideo 
inteilectus  et  voiuntas  non  necessitantur  in  ope- 
raliouibus  suis   a  virtute    coelesti  per   se.  Unde 
potest  contingere  quod  quamvis  aliqui  ex  virtute 
coelesti  vel  naturali  dispositione  non  iuclinentur 
ad  gubernandum,  nec  ad  operationes  inteilectus 
vel  virtutis,  si  taraen  per  electionera  intendant 
studio  sapientiae  et  exercitio  virtutura,  continget 
eos  esse   in  intellectivos   et  bene  gubernantes  : 
et  e  contrario  si  bene  nati  ad  ista  (lent  se  otio  et 
exercitio  in  raalis  operationibus,  efticientur  insi- 
pientes  et   maie  gubernantes,    et    servi  aiiorum 
tient.  Et  hoc   forte  fuit  una  causa  destructionis 
regni  Romanorum  et  Greecorum  ;  teaentes  enim 
monarchiam  viventes  in  tranquillitate  dederunt 
se  otio    et  voiuptatibus  carnaiibus  et  avaritiae, 
nolentes  vacare   sapientiae;  et  ideo  facti  minus 
intelligentes  et  minus  exercitati    in    actionibus 
civiiibus  et  beiiicis,  non  paruerunt  subjecti  ipsis 
nescientibus  in  irapotentibus  obviare.  Per  prae- 
dicta  appuret  solutio  ad  objectum. 

Deinde  cuin  dicit  •  manifestum  igitur  » 
Infert  ex  praecedentibus  quales  nati  sunt  bene 


448 


rOLITICOHlM. 


Kuberudre  et  priacipart.  Et  priiuu  facit  huc.  Se- 
cumlu  cuui  liii  it,  •  .Noiiii  i|ctoil  de  elc.  •  iUiiiil- 
ti'U.it  hor  ei  clicto  (jiioi  Iri  |Miiiiii    |)<ii-tH 

diLii  ijiiiid  quia  (jiifci  tj    .     ^        ritaiil,  t-t  prwici- 

fiitutur  dlii^  uaturitlttur,  quiit  nutiuiiii  sunt,  et 
it^Uf  int<-lt>:ctivi,  A<»tJiiii  uutHUi  tifrvi  suiil  alio- 
ruiii,  i|iu  1  iiiiiiiiiiust  !>uiil,  t{Uaiusu  vi^eciiil  iiitcl- 
iectu  ;  ^fitleiitriiiiiiilcs  aitteiii  .ilii^  itoii  priiicipuii- 
tur.  quid  deliciuitl  iiitfllectu,  qu<inivi:i  stiil  uiii- 
liiuii  ;  lUdiiitHoluui  H»t  quod  upurtet  eus  (»»8e  dfl 
iMJineru  leni-laloniui  qiii  detteiit  eiSH  boiii  dm;- 
loitM  ad  vululfui,  fl  l»fiif  ^iibeniiire  iiiter  se,  ct 
pi'iuci|i<iri  alili ;  es->e  uiiiiitusus,  ut  |)Ossiut  inulos 
coiuiMfscure,  et  debelluiite^  tiupUKuare ;  et  beiie 
lutellcctivos,  ut  sciuut  se  dirigere  »t  alio»  iu  upe- 
raliouibus. 

Deiiide  cuiii  dicit  u  quod  quidein  » 
l'robut  hoc  ex  dicto  quoruindaui.  Kt  circa  iioc 
priiuo  ex  parte  illius  dicti  usteudit  iiitentitui. 
Secuiidu  cuiit  dicit,  «  Nuii  beue  autcin  hubft 
etc.  »  reprobut  uleraiii  jiurteiii  ejiisdfin  dicti. 
iit  priiii  t  pai  le  dicit  t[uud  illud  qitod  quidani  di- 
cuiit,  •tsteudit  qitud  opitrtet  beii»!  guberuaittes 
esse  aiiiinotos  Dicuiit  eiiiiit  qitod  opurtet  custo- 
des  alioritfii  et  priuciftantfs  esse  untativos  iiotu- 
ruui,  ud  |i;iiolos  uutfiit  sylvestres,  ft  diiros  ina- 
gis.  Si^iiiiiii  uittfUi  priini  f.st,  quiu  aiuuius  tio- 
uiiu>s  iitugis  attullitur  colloqueudo  et  bene  fa- 
cipndo,  reputans  sc  df  bere  m;igis  nqiutari  ab  eis 
i-fspeclii  iioloroin  el  coiisuf luruin  (juuiit  rcspfctii 
ignotoruni,  puluns  se  jiurvipf iidi.  Noti  tinini  et 
cunsuelt  magis  repulautur  ainici,  ignotus  auteiii 
quasi  nun  araicus;  et  ideu  dispunititr  liomo  ad 
notum  et  consuelum  sicut  ad  seipsum,  ad  igno- 
tos  aulem  sicut  ad  iniiiiicum  :  el  propter  lioc  si- 
cut  quilibet  rfpulat  seipsum,  el  niagni  pendit, 
ita,  vult  reputari  et  magiiipendi  ab  amicu  et  no- 
tu  ;  ab  inimicu  autein  el  ignoto,  putat  non  re- 
putari  et  parvipendi.  Nun  autom  quod  custudes 
upurtet  esse  aiiiativos,  quia  animus,  idest  volun- 
tas  est  quiE  fucit  liumines  amativus  invicem  ;  ha;c 
enirn  potentia  principium  est  dilectionis.  Prupter 
quod  Archilocus  querelans  de  amicis  disputant 
ad  animum,  quasi  ad  amicum,  dicens  qitod  ho- 
mines  non  sustinent  vulnerationes  a  lanceis  ab 
amicis,  sed  bona  magis.  Aniare  enim  est  veiie 
alicui  bonutn  propter  ipsum.  Velle  autem  est 
actus  voluntatis,  ergo  et  diligere.  Inclinatio  au- 
tem  ad  principandum  et  ad  actus  liberlatis  est 
ab  ista  poteiilia  omnibus  qui  ad  hoc  inclinantur  : 
principativum  enim  et  invincibilem,  et  liberum 
dicimus  animum,  quia  principari  primo  et  per 
se  est  agere,  immediatum  autem  principium 
agendi  in  nobis  est  aniraus  sive  voluntas  ;  et  ideo 
animus  est  principativum  quid.  Libertas  autem 
est,  qufe  in  natura  intellecliva  per  virtutem  ejus 
quod  principale  est  in  ea  et  intrinsecum  agit  in 
tinem  proprium  secundum  illud  idem.  Agere  au- 
tem  in  natuca  intellectuali  ad  tinem  proximo 
compe tit  anirao  et  voluntali,  secundum  Aristote- 


ieiii  Munu  Metaphystcorum.  Kt  ideo  libertus  est 
virlus  qiiiifddui  voiuiitulii  iii  ordiiie  ad  iiitellec- 
tuiii  pia*cfdentem,  el  liufiii  seqiienlern.  Si  igilur 
aiiiiuus  esl  secuuduut  qiifiii  |)rincipaiiiur  et  ii- 
tieri  sumuK,  et  uniinus  est  quu  aiiiaiiius  quod 
competit  principaiitibus  et  custodibiis,  nt  jani 
dictiirn  est,  i-oiiveiiieiiler  di<:tiiiii  est  qiiod  princi- 
puiiles  opoileret  «sse  aniiiiosos. 

Deiiide  cuiu  dicit  <t  luiii  beiie  » 

Iteprobut  alteraui  parteni  dicti  aliorum  ;  dicons 
({iiod  iioit  conveuif iiliM'  dicuiit  iu  eu  niiod  aiunt 
quod  priiicipuntes  vel  superiores  iii  civilute  (q)or- 
tft  eise  iiiffstus  et  diros  ad  igiiotos  :  iiuii  eiiiiji 
expedit  ad  aiiqiiein  houtinfiit  bonuni  e.sso  tales, 
ipiia  facto  et  verttu  ex|)edit  in.igis  se  reddere 
aiiiaiiiles.  Viii  etiam  inagnaniini,  qiii  siint  digni 
priucipari,  nou  sunt  severi  seu  diii  ud  uliipius, 
niti  cuntra  injiistus ;  qiiia  non  ex|iedit  eos  esse 
dirus,  ni-^i  eis  qiii  contrariantur  eis  «ecunduni 
({uod  tiiijusmodi.  Ipsi  auteiu  seciinduiii  quod  iiii- 
jusiiiodi,  virtuusi  siint,  vel  debent  esse  :  niagiia- 
iiiinitus  fiiini  est  oriiatus  virlutitm,  ut  dicitur 
({iiarto  Ethirjirum.  Virtiiti  auteiii  contrariatur 
inaiitia,  seu  injustitia,  secundum  ({iiod  injustitia 
se  extfudit  ad  umnfin  inaliliaiii.  Magis  autem 
diiri  siiiit  ad  notus,  seu  amicus,  si  fiKuint  mali, 
hive  putenl  se  iiijuste  jiati  at)  eis  :  e'  lioc  ratiouii- 
biliter  faciunt :  si  eniin  ab  amicis  injuste  patiiin- 
lur,  nocumentum  rejiortant  ab  eo  a  quo  ciede- 
bunl  se  jiivan  diibere  ;  el  i{»so  juivantur,  jirojiter 
qiiod  indignantur  magis;  aniicus  enim  est  velut 
alter  ijise,  ut  dictum  est.  l-^t  ideo  sicut  aliquis 
ad  seipsum  disponilur,  ita  ad  amicum.  A  seipso 
autcin  expeclat  unusquisque  bonum,  et  non 
nocunienlum,  jirujiter  (juod  et  ab  amico  :  unde 
si  j)utet  repurtare  nocumentum,  indignatur.  Et 
quando  magis  amicus,  tanto  magis  creditur 
teneri  ad  tieneficentiam.  Kt  ideo  dicitur  prover- 
bialiter,  quod  fratrum  inimicitia  crudelis  esl 
valde  ;et  quod  illi,  quivalde  diligunt  se  invicem, 
fiunt  valde  inimici  ex  casu,  sicut  eadem  liunt 
calidissinia  et  frigidissima,sicut  dicit  Aristoteles, 
quarto  Metwr.  Dicimus  enim  de  magno  amico 
magnum  inimicum  tieri.  Sic  igitur  non  expedit 
raagnanimum  vel  principantem  esse  agrestem 
ad  aliquem,  nisi  ad  injustum;  et  magis  si  fuerit 
amicus  prius. 

Deinde  cum  dicit  «  de  politizantibus  » 

Recapitulat,  dicens  quod  de  viventibiis  in  ci- 
vitate  determinatum  estquot  oportet  esse  secun- 
diim  multitudinem  in  civilate  ordinala,  et  qua- 
les  secundum  naturalem  disposilionem.  Iterum 
de  regione  dictum  est  quantum  et  qitalem  opor- 
tet  eam  esse  ad  bene  habitandum  in  civitate, 
per  rationes  verisimiles,  et  concordantes  sensui. 
Non  enim  eamdemcertitudinern  oportet  quaerere 
eorum,  quae  sunt  raanifesta  ralione  sola  non 
conveiiiente  usquequaque  sensiii,  et  eorum  quae 
conveniunt  cum  sensu. 


LECTIO    VI. 

Sex  esse  sine  quibus  civitas  consistere  non  potest. 


ANTIQUA. 

Ouoniam  autem,  sicut  aliorum  secundum  natu- 
ram  constantium  non  hae  sunt  partes  totius  consis- 
tentise,  sine  quibus  totum  non  erit   utique  ;    palam 


RECENS. 


Sed  quemadmodum  in  rebus  naturalibus  ea,  sine 
quibus  totum  consistere  uou  potesl,  uon  sunt  ea- 
dem  aut  simul  etiam    partes  totius    composilionis  : 


i.mKU  VII 


449 


<|iilii  ii)ii|u«<  rivllntiK  |inrti*H  itoiiitiuluiii  i|Mn>ii'iiuii|uii 
rlvitnliliim  u)<citi«Hai'iiiiu  o\iMti<ro,  ui*i|un  nltxruiD 
cumiuuuiiiuiii  tilliuH,  t'\  i|uii  uuiiiii  iilii|Miil  ^fiirri^. 
l'uuiii  <'uuii  nlli|uiil,  i<t  riiiuuiuiii'  <)|ii>rl)<t  i*^»!,  )<l 
lioc  i'iMiuuuiiii'iiuliliiu,  Mivii  i)'i|uiili<  xivK  iini'i|iinlii 
trniiHiuuliiut,  vfluti  i«ivt<  nliuirutuiu  Ihh'  t>itt,  nivii 
ri'f{i<iuirt  iiiulliluilii,  nivii  nlii|uiil  nliu<l  tnliiiiii  tint. 
(«luniiilii  nutfiii  ruiTit  liiK'  <|ui<li'iii  IiiiJih  t<rnlin.  Ikh' 
niittuii  cuiiH  ^rntin,  uiliil  lii  iii  i-iiiuiiiuui',  hi'iI  niil 
liiiii'  i|iiiili'iu  l'ni'i'i'i',  liiiii'  niilriu  nctiiifrc.  Dicu  nii- 
1)1111  |iutii  orgniio  ml  iil  <|u<)<l  sit  iipux,  xl  c<iu<li>iili- 
biin  :  iloiuiis  eiiiiii  nd  atililii'nti>rcui,  uiliil  xxl  i|uoil 
rtil  coiniiiuiit',  i«i>il  uol  iloiiiurt  f{rnlin  u<<lillcntoruiii 
arii.  l'i'o|ilitr  i|iioil  ouiui  t>.Hl  piiHiiimiiioiii'  civitnliluiH  : 
poit!<i>!«*iio  nutciii  iiulln  pnr^  csl  civitntiH.  Miiltn  nti- 
liMii  niiiui.itn  iuiiil  pnrli>!i  posncHiiiouiii,  civitn.>«  niitcin 
cnniuitiiiitn!!  ipunlnui  i<!>t  Biiiiiliiiui,  ^rulin  niilctu 
viln'  coiitiuxtMiti.i  opliiiiu'. 


ytioiiinni  nulciu  esl  fclicilnK  i|Ui)il  opliiuuiii,  lin'c 
uuleiii  viitiili!*  opcrnlio,  cl  iisii!i  <|iii(lnui  pi>rlccltis  ; 
ucciilit  nittciu  sic,  tit  lios  ipiiilciu  coiitiunnl  ]inrtici- 
pnre  iusn,  lios  nutciu  luoiliitiui,  niil  iiriil  :  pnlniii 
iiuoil  lnuc  cntisn.  <pinrc  tiaut  civilntis  sjiccics  ol 
(Utlercntiiv,  et  politia>  iiliiros.  Alio  eiiim  niodo  el  per 
nlia  sinj^iili  heec  vennuleu,  et  vilas  nltorab  fncinnt, 
et  politias. 

Cousiileraniluin  nutein,  el  quot  sinl  liaeo,  siue 
quibusi  civitas  non  eril  tiliquo.  Eteniin  tinns  diciuuis 
esse  partes  civilnlis,  iii  iis  «tique  eril,  jiroplerea 
quod  necessariiini  e.xislere.  Suiuendum  igiliir  u[ie- 
miu  nuinortim. 

Ex  iis  onim  erit  pnlani.  Prinio  quidem  ijtilnr 
oportet  existore  alitnouttim,  deindc  arles,  (  nuillis 
euiiu  orgnnis  indiget  id  quod  est  vivere  1,  terljo 
autem  arma.  commuuitates  ouiin  necessarium  et  in 
ipsis  babere  arma  et  ad  principalum,  inobedieutium 
firalia  et  ad  couautes  injusta  inferre  extriusecus. 
.\dhuc  pecuuiarum  aliqunm  abundautiaiu,  quateuus 
habeant  et  ad  opportuuitates  qua^secundum  seipsos 
et  ad  bellicas.  Qaiulo  nutem  et  praecipue  ea  (lua? 
circa  diviuorum  curam  quam  vocant  sacerdotium. 
Sextum  autem  numero  et  omnium  necessariissi- 
mum  judicium  de  coufereutibus  et  justis  ad  invi- 
cem. 

Opera  quidem  igilur  haec  sunt  quibus  indiget 
omnis  civilas,  ul  dicore  :  civitas  eniiu  mullitudo  est 
non  quaecumque  sed  ad  vitam  per  se  sufticiens,  ul 
diximus.  Si  aulem  aliquid  horum  continaat  defi- 
cere,  impossibile  simpliciler  per  se  sufficientem 
VpeTiunionem  hanc  esse. 

Necesse  igilur  secundum  operationes  has  consis- , 
tere  civitalem :   oportet  ergo  ngricolarum  esse  mul- 
titudinem  qute  praeparel  alimenta,    et  artifices,  et 
quod   puguax.  et    quod   opuleutum,  et    sacerdotes, 
et  judices  necessariorum  et  confereutium. 


•lo  hniid  ilublA  iiA  t-ivilall*  i|ui(lrHi  pnrla»  n»»m  «llt- 
llmarl  dobnnt  iimiiln,  i|iitii  nin  utniiriii  (Uitiilibiit 
nilniiut  ;  iiKc  nlliTiiiM  ('iijuitpiniii  ciiiiiiiiiiiiiintiii,  ni 
(11111  Ki<i'ii*  tiuiiui  nli<|ii(i(i  )'ril<  iliir  liiuiii  iMiliii  i|iiiil- 
ilniii  i<t  coiiiiiiiiiu'  ot  iiloiii  ciiuniirtibuii  nili'»if  (li-licl, 
«ivit  1(1  a-ipuililDr  itivo  iiiii>>|iiulil«'r  ciiin  im  rdiiuiiu- 
nicitiir  :  vcrbi  cniitn,  nliiiiDutuiii,  «ivn  unri  mudui, 
«Ivc  iililld  id  ^clMIH  (pililqiinui. 

Oiinrum  voro  rcriiiii  cn  ohI  condilio,  ul  hmc  illiUM 
Krnlin  nit,  illn  ciiJiih  Krntin  ;  iii  liiii  niliil  ent  commiuifl, 
iiliii  i|iio(l  lii)'c  fncil,  illn  nccipit  :  iit  iiiHtruinanto 
iil  nrlillci  niliil  ohI  cuiii  oporii,  iiuod  i-fllcitiir,  com- 
uiunit.  Niliil  luiiin  doiiiiii  ohI  cum  raliro  niit  nrchl» 
tiicto  coiiuiiuiiu:  »(til  nrn  fubrica  (Ioiiiiim  tiTiiim  v.nm- 
iinrntu  uhI.  Itn,  qiiiuii  (ipoM  civitntibUH  Hii|i|iotcrn  dn- 
lieniit,  i|mii'  tniiien  iii  civilntiH  parlibuH  iioii  nuiiie- 
rnntiir.  CompliiroH  vero  roii  uiiiuinla'  (livitinruiii 
pnrtoH  siinl  :  civitnH  nutom  Hiiiiiliiiui  ;iioiuiiium] 
coiiiiuuiiio  (|iiii'ilniii  oHt,  vitn',  quoad  eju»  lleri  po- 
tuHt,  optiiiia'  grntia  conHtitutn. 

Soil  (|uiuii  xuiiimuiii  hoiiuiii  folicitnii  nit,  hri>c  au- 
tiMii  virtiilitt  operntiii  cl  uhuii  (|iii(lnni  porfertuA, 
ciijiis  ({ludniii  coiiipotes  HUiil,  nlii  parum  nul  niliil 
pnrlicipo»  :  liioc  osi  persjiicuo  cnu-»n,  ciir  ^eiicrfi 
ot  (libcrimiiin  civitntum  ot  rortimpulilicnrum"e.Ttiia- 
Innt.  Nnin  diiMi  nlii  nliis  uioilis  nliii«qtie  viii  hoc 
niictipniitiir,  divorsn  etinm  vita*  geiiorn  et  rerumpu- 
blicHriiiu  iiido  oxistunt.  Dispiciendum  est  autem, 
<]unm  multa  sint  en  siue  qtiibiis  civitns  e^se  uoa 
|)otest.  Iii  liis  euiiii  necessario  iusnut,  quas  civitatin 
jiartes  esse  diciiiius. 

Ergo  operuin  numorus  capiendus  est ;  ex  his  enim 
facile  res  intolligetiir.  Primiim  igitur  alimeutiini, 
doinde  artes  suii[)etore  debeiit  :  vitn  enim  iiistru- 
lueulis  imliget.  Fertio  loco  arma  desideranlur.  Nam 
(lui  reiiuiblic.ne  commuuionem  inierunt,  hos  anni:» 
quum  ad  tuenduiu  imperium,  ut  id  delrectanles 
cocrceantur,  tum  ad  vim,  si  quis  injuriam  extriu- 
secus  iuferre  conetur,  propulsandam,  inslructob 
esse  uecesse  est.  Prajterea  iiecuniarum  copia  quae- 
dam  ad  nsus  et  civiles  et  mililares  adesse  debet. 
Quint.i  est  ea  quse  primo  loco  ponenda  fuil,  rerura 
divinarum  procuratio  quod  sacerdotiura  appellatur. 
Sextuni,  omniumque  maxime  necessarium,  Judicium 
de  comnodis  reipublicae,  et  de  juribus  quae  inter 
cives  disceptantur. 

Haec  igitur  fere  sunt  opera  quae  in  omni,  civitate 
requiruutur.  Civitas  enim  mnltitudo  est  nou  quaevis, 
sed  quae  sibi  suis  viribussufficitad  vitam  degendam. 
Quod  si  quiil  horum  forte  desit,  fieri  non  potest 
absolute,  ut  haec  societas  sibi  ipsa  sufficiat.  Quum 
igitur  per  has  operationes  civitatem  consistere  opor- 
teat,  agricolarum  miiltitudinem,  qui  in  cibo  parando 
suut  occupati.  arlifices,  milites,  locupletes,  sacer- 
dotes,  denique  stricti  juris  et  commodorum  judices 
civitatibus  adesse  necesse  est. 


Postquam  Philosoplius  inquisivit  de  his  qate 
supponenda  sunt  ad  rempublicam  rectam  ex  par- 
te  materi^e  remotce,  inquirit  nunc  de  his  qufn 
supponenda  sunt  ex  parte  materlEe  propinqua?. 
Civitatis  autem  materia  propinqua  est  duplex. 
Una  proprie  sicut  liberi  principantes,  et  subjecti, 
qui  attingunt  ad  civitatem.  .\lia  autem  domus, 
et  sediticia  civitalis  et  regionis,  quse  magis  se 
habent  in  ratione  organi.  Dividitur  igitur  pars 
ista  in  duas  :  quia  prinio  inquirit,  quse  sunt  par- 
tes  civitatis  propriae  dictae.  Secundo  de  sediticiis, 
et  domibus,  et  dispositione  civitatis  et  regionis, 
cum  dicit,  «  Civitatem  autem  etc.  »  Adhuc  in 
prima  parte  ostendit  primo  qune  sunt  necessa- 
ria  ad  consistentiam  civitatis.  Secundo  cum  di- 
cit,  1  Dcterminatis  autem  etc.  »  inquirit  qiise 
eorum  sunt  partes  civitatis.  Circa  primum  adhuc 
ostendit  quod  non  omnia  quce  requiruntur  ad 
consistentiam  civitatis,  sunt  partes  ipsius.  Se- 
cundo  cum  dicit,  «  Quoniam  autem  etc.  >>  decla- 

XXVI. 


rat  quae  exiguntur  ad  consistentiam  ejus.  Pri- 
mum  ostendit  duabus  ralionibus.  Secundum 
ponit  ibi,  «  Unum  enim  aliquid  etc.  »  In  prima 
parte  dicit  :  sicut  estin  bis  quae  fiunt  etconstant 
secundum  naturam,  ita  in  civitate,  quse  est  a 
natura  im  linante,  et  ratione  perficiente.  In  bis 
autem  quae  fiant  et  constant  natura,  non  omnia 
qufE  requiruntur  ad  consistentiam  ipsorum  sunt 
partes  illorum  :  sed  qusedam  sunt  sicut  ma!eiia, 
quaedam  autem  ad  ornatum,  et  quaedam  ad  alia; 
sicut  in  animali  aiimentum  et  bumores  non  sunt 
partes  in  actu.  sed  sicut  materia;  pili  autem  ad 
ornatum  sunt,  seu  ad  protectionem,  sudores  au- 
tem  sicut  decidentia  a  natura.  Ergo  manifestum 
est  quod  neque  civitatis,  neque  communicationis 
alterius  cujuscumque,  ex  pluribus  ex  quibus  fit 
aliquod  unum  ratione,  omnia  dicenda  sunt  par- 
tes,  sine  quibus  non  existunt. 

Deinde  cum  dicit  «  unum  enim  » 

Ponit  secundam  rationem  ad  idem,  quae    est 

29 


46t> 


1'ULiTICoUl  M. 


kmc.  Umuiuiii  |iiirtiuiu  [mr  »e  itlicuju^  lutiuii  est 
aliquiii  uuuDi  euiiiiuune,  p«sr  iiuuil  determioiiO' 
'         •      ;    '         '  •    '      ;   ,    lutiUS.    Kt  ad  lioc 

I  .  ,i<T  bive  iuH'quiili- 
l'-r  |iei  liiiiiiiiuttaliuiiiiii  tjrldiu  dd  lllud  ex  illi- 
tiuu  iiidtetia ,  aive  ilU  stt  alliueiituiii,  ^icut  ill 
•tuiiiiahhu^i  cl  (ilautitt,  siive  multitudu  huminum 
lU  I  ■  III  civitdte,  vel  ali((uid  aliud,    bi- 

cut  <      1IU4U1:  dlii^     (j^Jii^du  veiu    aliqua 

pluru  tilc  ■m  haiient,  ((uud  uiiuiii  est  giutia  alte- 
rius  ut  liiiii,  dlteruui  autem  ebt  »icut  liiiis  ipsu- 
ruw,  iiuu  est  dlu^uud  uniiiii  cumniune  secunduui 
iatiuneiii,  :)cd  dd  dltiM  uiii  iituniiii  {lei  tinet  atlili- 
gere  alii|uud  ijnncqtdliter,  dd  alteruin  dwtem 
attiugeie  accipieiidu  virtutem  ab  aliu  :  sicut  »e 
habet  ur^anum  ad  upus  fdctum,  k{  ad  agens 
priiicipdle,  (Jiiihus  nuii  est  aliquitl  cuminune  he- 
I  undum  ratiDni-in,  ^iciil  dumui  et  u-dilicaturi 
tiiliil  e»t  cuniiiiune  seciindiiiii  ipiud  liii|u>mudi, 
!icd  ar»  u^dihcaturia  et  ur^anu  u'dilicdndi  sunt 
prupter  ipsam  duinum.  Igitur  qiiuruni  uniim  ost 
^iatia  alii-nus  si'Ciiuduii)  qiiud  iiujusmudi,  nun 
sunl,  paites  dhcujus  unius.  Pussessiu  veru  iu  ci- 
vitale  est  gratii  pussideiitis.  (Juamvis  igitur  sit 
necessaria  civitati,  uuo  erit  aliquu  jiars  civitatis, 
cuju-i  parte-)  sunt  pussidentes  per  se.  Sed  miilta 
siiiit  anirudta,  qua;  suut  pussessio  alterius,  sicut 
jiiiiieiitum,  et  scrvus  qui  e-.t  urganiim  aninintuni 
altehus  possessio  existeus,  sine  ((uihus  tamen 
non  est  civitas  :  ergo  multa  siint  in  civitate,  quie 
noii  sunt  partes  i|)sius.  Civitas  enim  est  coiiimu- 
nitas  quadam  ex  pluribus  similibus  seciiiidum 
naturdiu  composita  gratia  pcr  se  sufticientis  ct 
optimie  vitai. 

beiude  cum  dicit  «  quoniam  autem  » 
Inti^ndit    declarare    quae    sunt    necessaria    ad 
consistentiam  civitalis.  Et  circa  hoc  primo  tangit 
ex  quibus  sumitur  diversitasrerumpublicarura  et 
civitalum.  Secundo  ciim  dicit,  «  Considi^randum 
etc.  »  ex  quibus  sumiLur  uumeriis   euniin    qiijc 
sunt  neces.-5aria  ad  civitatem.    Tortio  cum  dicit, 
a  Ex  lis  enim  etc.  »  sumit  eorum  numerum.  In 
prima  parte  est  intelligendum  quod  i-atio  Borum 
quae  sunt  ad  finem  ex  line  sumilur  :  et  ideo  di- 
versilas    eoruin  primo  cst  ex   diversitate   finis, 
deinde  ex   diversu  modo  se  habendi   ad   ipsum. 
Finis  aulem  civitatis  felicitas  est;  et   ideo   dicit 
quoniam  felicitas  est  optimum,  quod  intenditur, 
sicut  hnis  in  civitate  ;  feiicitas  autem  est  opera- 
tio  secundum  virtutem  perfectam,  et  exercitium 
illius  perfectum  ;  et  contingit  aliquos  in  civitate 
habentes  attingere  ad  hujusmodi   operationem 
perfectam,  alios  autem  contingit  attingen;  mo- 
dicum.  alios  autem  nihil,  sed  ad  contrarium  ma- 
gis  :  manifestum  est  quod  ha?c  est  causa  quare 
sint  diversae  species  et  differentise  rei'umpublica- 
rum  :   diversitas  enim  rerumpublicarum  est  ex 
diversitate  linis,  vel  ex  divei'so  modo  se  habendi 
ad  finem.  I>x  hoc  enim  quod   diversos  fines  eli- 
gunt  vel  eumdem,  alio  el  alio  modo,   et  per  alia 
et  alia  venantur,   divei'sas  vitas  faciunt,  et  por 
consequens  diversas  respublicas.    Diversi   cnim 
modi  vivendi  diversae  respublicae  sunt.   Diversap 
igitur  respublicae  sunt  ex  diversitate  tinium,  vcl 
ex  diverso  modo  se  habendi  ad  finem. 
Deinde  cum  dicit  «  considerandum  autem  )) 
Declarat  ex  quibus  snmitur  numerns  oorum, 
quae  sunt  necessaria  ad  civitatcm.    J-^t  pracmit- 
tens    intentionem  suam,  dicit  quod  post    ha^c 
considerandnm  est  nobis  quae  et  quot  sunt  il!a 
quae  sunt  necessaria  adconsistentiam  civitatis.  In- 


tor  ista  uitiiii  inveiiienturilld<iuu'persH  suiitpur- 

te»  illiuii.  Kt  quid  uiium(|Uodque  eoruin  quui  auut 

natura  vel  arte,  delerininatur  ali(|iia  propria  upe- 

ratiuue,     hicut    diiitiii'     |itiiiiu    liujus,     sitmen- 

du*.  sunt  upeiationeH  euniiii  (pia-  siiiit  incivitute. 

Kt  diversiiate  euim  istaniiii,  iiiaiiih'sta  erit  mul- 

titudu  necessariurum  ad  eam. 

Dciiide  cuiii  dicit  u  ex  iis  enim  » 

IMiiiio  a^sumiluperdtiunes  neccssarias  civitati, 

Secundu  ( uiii  dicit,  «  Necesse  igitur  etc.   «  (^on- 

cludit  mullitudinem  eurum  ipiu'  requiruiitur  ud 

cunsihtentiam  eju>.  Circa  iiriniiini  priniu  assumit 

ujieidtiunes  dictas.    Seiundu  cuin  dicit,  •  Operu 

(piidciii  igitur  etc.  •  prubat  eas  ess(;  necessarids. 

In  pi'ima  purle  dicit  quud  civitati    cuicumque,  kI 

deheut  esse  civitas,  oportct  pra^existere  prutpa- 

ratiunem  alimenti,  si(|uidom   debcant  vivere   et 

iiiitriti.  Meiiide  aiiieni    upi-ratiuiies  artiiim,   jiiita 

abricatiuiieiii   cl  carpi-ntaliunem  el  hiijiisiiiudi  ; 

niiiltiH  eniiii  indigent  organis  existeiites  in  civi- 

tato   quae    pra'|)arantur    per    hujusmodi   opera. 

Deinde  torlio  uporlet  in  i|)sis  esse  ainia  :    com- 

inunicantibus  eiiiin  (oinniiiiii^atione  civili  siint 

necessariu  pro|)ter  duo  :  primo  quidern  ad  seij)- 

8os  ad  puniendum  insolente?  et  transgredicntes 

leges  vel  priiici|)atus  gratia  inobedientiuin  cuns- 

titiii  mandaliim.  Secundo    ad    roix-llcndiini    ex- 

trinsecus    volcntos   inferre    molestiam     injiiste. 

Deinde   opuitot  cos   liabero    pccuniarum  abiin- 

dantiam  aliqiiam  similitcr  propter  duo.  Primo 

I^ropter oppoitiiiiitates  ad  cummiitationes  iiiler 

se  facientias.  Socundo  ad   cxpeditiunes  bellonim 

si  eiiiergant.  Deinde  aiitem  (piinto  expedit  inesse 

civitati  qiiod  piinci|)iiiin  e^t  inter  dictani  ciiram 

ct  cultiim  diviiiiim,  ipiod  appellatursacerdotium. 

Soxto  oportet  inessc  rectam  dolibcrationom   de 

confoionlibiis  et  nocivis,    ctjudicium  jiistum  de 

hib  (juae  veniunt  in  disceplationc. 

D(,'inde  ciim  dicit  «  opera  quidem  » 

Probat  hujusmodi  opcra  esse  nccessaria  una 

rationc  communi  ;  dicens  quod  hujusmodi  ope- 

rationes  sunt  necessariae  civitati  omui,  ut  ita  di- 

catur :  quod  adjunctum  est  propter  aliquas  civi- 

tates   qua;   pro[)tor   dispositionem  regionis  non 

similiter  indigcnt  omnibus  pracdictis,  aut  non 

indigent  similitor,  iit  forlc  abiindantia  pccunia- 

rum  propler  abundantiam  divitiarum  naturalium. 

Et  ratio  hujus  quod  dictum  est,  est  quoniam  ci- 

vitas  communitas  qiiaedam    multitudinis  civium 

est,  non  qiiaecumquc,  sed   per  se  sufficiens  ad 

bene  vivere,  ut  cst  dictum.  Si  vero  aliquod  prae- 

dicforum  operum   contingat  deficere  in   aliqua 

multitudine,  ut   puta    prseparationcm  alimenti 

vel  artificiatorum,  aut  etiam  arma,  non  erit  per 

se  sufficicns  ad  bene  viverc,  ut  ex  se  manifestum 

est ;  ergo  non  erit  civitas.  Si  ergo  debeat  esse  ci- 

vitas,  uecessc  cst  omnia  hujusmodi  opera  inesse 

ipsi. 

Deinde  cum  dicit  «  neces.se  igitur  » 
Concludit  numcrum  eorum  quae  sunt  necessa- 
ria  in  civitate ;  dicens  quod  si  hujusmodi  ope- 
rationes  sunt  necessariae,  et  ipsac  non  possunt 
esse  sine  quibusdam  aliis,  puta  pra*paratio  ali- 
menti  sine  agricolis,  opera  artium  sine  arlifici- 
bus,  opera  armorum  sine  pugnantibus,  divitiae 
sine  opulentis,  nec  cultus  divinus  sine  sacerdote, 
nec  judicium  sine  judice,  manifestum  est  quod 
ad  consistentiain  civitatis,  necessarii  sunt  agri- 
colae,  artifices,  bellici,  divites,  sacerdotes  et  ju- 
dices. 


I.IHKH    Vll. 


4ni 


I.KUIO    VII. 


(Juiitdni   iii   (i/iliiiiti  rivittih'  fiiihcndi  siiit  /xirs  nritntis. 


AHTIOHA. 

DoturiniiialiM  lUiltMU  iis,  i-oli(|miiii  CDiiKidornrti,  ii- 
Iniiii  oiiiiuImik  ('«iiiiiiiiiiii-anilti  (inuiiii  liirc  ^  (-ontiii 
\t,\i  ciiiiii  CdXilciii  iiniiic)«  (iHsi^  t>t  M^riciiliis  cl  ttrliliccii, 
ct  ciiiiHiliiiriiiH  cl  jniliciuilcs  ):  luil  xciniiilnin  nniini- 
i|n(i(l(|ii(<  (i|)ii!<  (licliirniii  iilii)»  hii|i|i(iiiimi(Iiiiii.  AiiI 
liii'(-.  ()niilcin  |)i'()|iriii,  liicc  niilciii    ( iiininniiiii  (Hiriini 

C\    IU'C(l»*illllc    Slllll. 

Non  iii  (iniiii  luilciii  |iiililiii  liii-c.  Sic.iit  ciuni  (li\i- 
iiiiH,  ciiiilin^il  ct  iinuics  i  (unnuinicnrc  (iiiinilui!*,  cl 
iiui)  oiiuics  oiniiilins,  ^'(Mi  i|nosilani  t|nil)iisiliun  :  li. cc 
ciiiin  cl  1'aciiiiil  piililias  iiUci-ms  In  (liMiiocratiis  ciiiiii 
|i»rtici|).iiit  oiuues  oiiinilius,  iu  uligarchiiB  nuttuii  c 
conlrario. 

Qiioniaiii  antcin  pxistiiiuis  consiilcraiitcs  de  opti- 
uin  |)olitia,  liicc  iiiittMii  scciiiuliiiii  (|iiaui  civitas 
utit{no  cril  inaxiuic  fclix :  rclicitalcui  antcni  (jiiod 
siuc  virtiitc  iui|)ossil)ilc  cst  c\islore,  (lii-tniu  est 
prins:  inaiiifcstnin  iiiiod  iii  oiitiiua  poliliznule  civitnte 
cllialiciitc  jiislos  viros  siiiipliciter,  sod  iiou  ixA  snii- 
posilioiiciu,  iiciino  liannnsniu  vitaui,  uoi|nc  foron- 
scui  ojiortct  (|nicrcro  cives.  Viliu  ciiiiu  lalis  vitn.  et 
ad  virliiteiu  subcontraria.  Noiine  oportet  aj^ricolns 
e.->so ;  opns  ost  cuiiii  vacntioiie,  ol  nd  virtutis  geue- 
rnliouoiu,  ot  nd  nclioues  polilicas. 

Quouiam  auleiu  quod  bellicuni  et  quod  consilia- 
liviiiu  do  confcrcutihns,  et  judicivna  de  jnstis  inex- 
istit,  ot  vidcutnr  maxiiue  esse  pnrtes  civitntis ; 
utrniu  ftllera  et  hoc  poneudum,  nut  eisdem  dau- 
dnm  ambo. 

iMauilestum  utique  et  hoc,  quia  modo  quidem  ali- 
auo  eisdeiu,  modo  autem  aliquo  et  alleris.  Qua  qui- 
«lem  euiiu  allerius  a?tatis  utrumque  operum,  et  haec 
il^iiidem  iudiget  prudentia,  haec  aulem  potentia,  alte- 
ris.  (Jna  autem  impossibilium  est,  poteutes  violeuler 
agere  et  prohibere,  bos  sutTerre  subjectos  semper, 
hac  eosdeiu.  Oui  euim  anuorum  domiui,  et  uianen- 
di  et  uon  maneiuli  politiam  suut  doiuiui.  Relinqui- 
tur  igilur  eisdem  quideiu  ulrisque  dare  politiam 
hanc;  uon  auteui  simul;  sed  sicut  aptum  uatum  est, 
potentia  quidem  iu  minoribus,  prudentia  autem  iu 
senioribus  est.  Igitur  sic  aiubobus  distribui  expedit» 
et  justum  esse  videtur:  habet  enim  haec  divisio  quod 
secundum  dignilatem. 


At  vero,  et  possessioues  oportet  esse  circa  hos. 
Necessarium  euim  abuudantiam  existere  civibus, 
cives  autem  isti :  quod  euim  bauausum  non  parti- 
oipat  civitate,  neque  alia  nuUa  pars,  quae  noii  virtu- 
tis  conditiva  est.  Hoc  autem  palam  ex  suppositione  : 
feUcitari  quidem  enim  uecessarium  existere  cuiu 
virtute,  felicem  autem  civitatem  uon  ad  partem  ali- 
quam  ipsius  respicientes  oportet  dicere,  sed  ad 
omnes  cives.  Mauifestum  autem,  et  quod  oportet 
possessiones  esse  horuiu ;  siqui(Jem  necessarium 
agricolas  esse  servos,  aut  barbaros,  aut  vernaculos. 

ReUquum  autem  ex  dinumeratis.  quod  sacerdo- 
tum  genus.  Manifestum  autem,  et  horum  ordo: 
ueque  enim  agricolam  neque  banausum  sacerdoiem 
constitueudum.  A  civibus  euim  decet  honorari  deos. 
Quoniam  autem  divisum  est  id  quod  civile  in  duas 
partes.  hoc  est  in  id  qnod  armorum,  et  quod  in 
coiisUiaUvum.  Decet  autem  cuUum  exhibere  diis, 
et  requiem  habere  circa  ipsos  eos,  qui  propter  tem- 
pus  nbdicati  suut;  hos  assignaudum  utique  erit 
sancUficationibus. 

Sine  quibus  quidem  igitur  civitas  non  cousistit,  et 


RBCinil. 

lliH  uiitiim  coiulitutit,  roiiquiim  oitl  ut  vl(leMiniii<, 
iitnim  hii-i  oiiinin  (lol)Oniit  oiiitiiiiiii  oxHf)  coiiimiiiiia  , 
(tl(M'i  oiiiiii  potc^l  iit  (iiiiiic-i  nirrniilti'  t<iiil  ot  iidciii  nr- 
tillcoH  ot  coiiiiiiltatoroH  ct  jiulicoH:  nii  iiiiiciiii|ii(> 
ojiori  ct  iiuiii(>ri,  (jiiod  n  iiobiH  comiiioiiiiiriitiiiii  cnt, 
alii  iiti|iu)  iilii  |irii'lli'ioii(li  i*iiil ;  nii  i|ii.'i'dniii  ex  lii'< 
propriii.  i|iucdiiiii  iici'(!HHuri()  Hint  (toiiuiuiiiin.  Niui 
tiiiiKMi  iii  oiiiiii  rcpiiblicii  hoc  lociim  liiiln-i:  i|iioiiiiiiii, 
iil  (li\iiiiiiH,  li(M'i  piitost  iil  iib  oiiiiiibiis  iiiiiiiin,  ot  iioii 
oiiiiiia  iili  otiinilins,  hoiI  (|iia-diiin  n  i|iiil)iisdniii  ob- 
ciintiir:  iinili<  rcniiiipiiblicnriiin  diviM^situH  exnistit. 
Iii  dcinocrnliis  oiiiiu  ciiiii;ln  iiiuuorn  ab  oinuibiH 
obiMiiitnr,  i|ni)d  coiitrn  lll  iii  olignrchiifl. 

Sod  qiuiiii  iios  do  (i[itiiiio  rcipiiblica}  Btalii,  id  ost 
qiii  iiiHxiiiie  omiiium  possit  civlNiteiii  redderc  feli- 
cciu,  dissoraiiuis;  ncc  siiic  virtnto  quent,  ut  siiprn 
doclnrnviuiiis,  felicitns  coiitingere :  Hnlis  intelligitnr 
oportore,  nt  iu  civilnte  iinio  oplimo  reipnblica<  Htntii 
friiitur,  et  viros  siinplicilor  atijue  ahsolute,  iion  tiiiu 
londitioiio,  jnstos  po.-sidct,  civiniii  vitn  iioc  forensis 
sit,  iioc  iii  sordiilis  nrtibns  ver^eliir:  Inlis  eiiim  vitn 
linruiu  iugeiuin  ot  virtnti  adversnria  est.  Sed  iiec  agri- 
cultores  esse  couvenit  fntiiros  cives :  otium  euim, 
(|uiiiu  ad  virtutem  ingenoraudam  tum  nd  civilia 
mnnern  obenndn  requiritnr. 

Onouinm  anteiu  iuest  in  civitate  etiam  genus  mi- 
litare,  et  iteiii  eorum  qui  de  couimodis  roipublica* 
doliberant,  el  qui  de  justis  civiuui  cogiiosciint,  qua' 
dno  peuera  civitatis  partes  inprimis  videiitur  esse  : 
ulrmii  etiani  hffic  diversn  sunt  statuenda,  an  iisdem 
utrum  inunus  assignaudum?  qnod  tamen  dijudicare 
non  est  difticile.  Ouodammodo  euim  iisdem  mandari 
oportet,  qnodammodo  diversis.  Nam  quateniis 
ulrum  ir.uuus  diversum  virium  genus  desiderat  (al- 
ternm  enim  iirudeuliam,  alteruin  virile  robur  re- 
quirit),  bac  quidem  raUoue  diversis  inandaridebeiit: 
qunleuus  antem  fieri  non  potest  ut  qni  vim  afferre 
el  prohibere  possunt,  hi  senqier  sub  imperio  conti- 
neantur,  hac  ratione  iisdem.  Nam  quornin  in  j^otes- 
tate  suut  arma,  horuin  arbitrium  est,  maneat  an  non 
maueat  respublica. 

ReUnquitur  igitur  ut  et  utrisque  et  iisdem  ha;c 
utraque  reipubUcae  pars,  non  autem  eodem  tempore 
sit  commiltenda,  sed  prout  ratio  naturjB  postnlat, 
qutE  ut  juuioribus  vires,  ita  senioribus  prudeutiara 
largitnr.  Ad  hunc  igilnr  modiiin  utrisque  tribuere  et 
expedit  et  justum  esse  videtur,  quoniam  haec  par- 
titio  rationem  sequit'ir  dignitatis. 

Ouiu  etiam  qunm  civibus  sit  res  familiaris  neces- 
saria,  et  ii  sint  cives.  peues  hos  ipsos  opes  esse  ne- 
cessarium  est.  Nam  id  genus  hominiim,  quod  artes 
ilUberales  exercet,  non  est  particeps  civitatis,  neque 
uUum  aUud,  quod  non  est  virtuUs  opifex.  Hoc  au- 
tein  ex  eo  quod  positum  est,  planum  fit.  Nam  vita 
beata  necessario  cum  virtute  contingit;  beat:im 
vero  civitatem  non  dicimus  a  parte  aliqua,  sed  ad 
cives  omnes  spectantes.  Perspicuum  antem  etiam  ex 
eo  est,  borum  possessiones  esse  oportere ;  siquidem 
necesse  est,  agricuUores  servos  aut  barbaros  esse, 
aut  accolas. 

Superest  Us  quaj  supra  recensuimus,  sacerdotum 
geuns,  qnorum  descriptio  nibil  habet  dubitationis. 
Nam  quum  deos  immortales  a  civibus  coli  deceat, 
satis  inteUigitur,  nec  agricolam  neque  opificem  sa- 
cerdotemesse  constitnendum.  Omnem  autem  civium 
multitudinem  in  duas  partes  distribuimus  ;  quorum 
aUeri  armis.  aUeri  consultationibus  vacant;  decet 
autem  et  diis  immortaUbus  cultum  exhiberi,  et  in 
his  coleudis  qui  aetate  confecta  sunt  requiescere:  his 
itaque  videntur  sacerdotia  esse  defereuda.  Quae  sunt 
igitur  ea  sine  quibus  civitas  non  consistit,  et  que 


152 


iM)LrncoHi)M. 


>|uut  (lartua  civiUti»,  ilictlUB  ML  AfrieoUa  euiui,  et 
«trlitlce*,  et  uuitic  ijuuii  ijier<:eiiariuui,  lieiesaariuui 
eilatere  civitittiLu^  -  (Jttrtts^  auttsui  civittitia,  iii  i^uud 
arujuruiu,  el  coiiailiiilivuiu  :  et  kciiaratuiu  ebt  utique 

uu<!"-! '  ;'■-  '■    'iiui,  huc  «luiiieui  Beiu(>er,  liuc  uu- 

tei>  <-iu. 

^iiiciiii  aMiriii  iniii  iiuiir  iieijue  rereuter  lioc  tstm 
uotuiu  lia  qui  ile  |MjlUiit  |itiiluaupliUiiut,  quoU  OpOf" 
tetiiivi  '  uii  ({euerii  civitiiteiu, 

el  qui>  iilleruiu  quoii  terriu 

cullivuui  '  li.iJiet  hoi;   liiodo.    Ailhur. 

ttut»-!!!  t-l  i    Crelttiii.  (juod  ijuiileiu 

i^\'  -,  ut    ttiuut,  ila    le^e 

«ta  '  Oetttiu.    Allijutt  ttu- 

leui     viilelul      eaac,     cl  illlll   lliatltlltio.    Quiti 

qunJeui  iirctt  CrclttUi  (i  i  legiiiieu  Miiioiu. 

ijiiif.  auteiii  ciri:tt  llttlittiu  iiiulto  ttiitiiinlora  iid  : 
uiuuteiiiui  hi:itoriii!  luhuhitttiitiuui  ihi  Italiiiii  queui 
dttUi  fuiriie  reKeiii  Ht.uolriJti ,  tt  i|uu  uoiiieu  trauttu- 
lueuteM  iluloii  pro  <J(!)uotriid  vocato^  eii«e,  et  orttiii 
haiic  Euro|itt)  Italiii;  uouieu  acce|iiiiie,  ijutecuuique 
e.iiatit  iulru  aiiiuui  Scylleticuui,  et  Laiiieliciiiu.  Uib- 
tttut  ttuteui  hitic  tth  iuviceiu  itiuere  uiediu)  diei.  Huiic 
itaque  Itttluiu  dicuut  (Jtuolriod  pHiitoreii  e.xinteutert 
feciHae  a;{ricolttii,  et  le^cti  iptiiA  aliati  posuitiiie,  el 
couvivia  couiitituiiiiie  priuio,  propter  quod  et  uuiic 
ibideui  ohiervaiit  couvivia,  et  le(^e«  quaiidaui  ordi- 
uataii  ah  illo.  A|iud  Tyrrheiiiaui  autem  liahitabaiit 
priud  Opici  dicti,  et  uiiuc  vocati  co^uoiiiiuatioue 
Audoueii.  Quod  aiiteui  ad  lapi^iuui  el  loiiiuiu  Cliao- 
ueii  vocatuui  Syrteiii.  Eraut  uuteiii  et  Cliaoiie^  Dt.uo- 
trii  geaere. 


CoQviviorum  quidem  igitur  iustitutio,  hiuc  facta 
fuit  prius  :  8eparatio  autem  quai  tiecuudum  genuti 
civilid  multitudiuiB,  ex  iilgypto  :  iuulli«  euim  exce- 
dit  temporihus  regiuam  Miuois  Sesoslris. 

Fere  quideiii  igitur  el  alia  oporlet  puture  inventa 
fuidse  stepe  iu  uiulto  teuipore,  luagis  uutem  iutliii- 
ties:  uecessaria  quidem  euiui  op|)ortunitateiu  ipuaiu 
verisimile  est  doccre:  quie  aiiteui  ad  bouum  uplitu- 
dinem  et  eircumstantiam,  existeutibus  Jamiis,  ratio- 
nabile  acci[)ere  iucreiueutuin.  Qiiareet  circa  polilias 
oporlet  pulare  eodem  modo  hahere. 

Quod  autein    ouinia   auliqua,   siguum  quse  circa 
yEgyptuin  sunt;   isti   enim  antiqiiissiini  quidem  vi- 
dentur  esse,  leges  autem  sortiti  fuerunt,  et  ordines 
politicos.  Propter  quod  oportet  dictis   quidem  suffi 
cieater  uti,  praetermissa  autem  teulare  quaerere. 

Quod  quidem  igitur  oportet  regionem  esse  arma 
possidentium,  ct  participantiuui  politia,  dictum  est 
prius,  et  quod  agricolas  oportet  esse  alteros  ab  ipsis, 
et  quantam,  et  qualem  oportet  esse  regionem. 


civitatiii  part«ii,  exposuiiuu.i.  Nuiii  ugricultore»  et  opi- 
liced  et  ouiue  uiercciittrioiuiii  geuun  civittttibuti 
adeaiie  quideui  debet,  partes  tttuieii  civitatis  luiliteii  et 
coiiaulttttoreii  suut ;  et  horuiii  i|(ii)ili|ue  geiiuri  divi- 
auui  eiit,  aliud  {jerpetuo,  aliud  per  parte«. 

Neijue  vero  iiunc  priiniiiiiaiit  iiiqier  hoc  iu  eorum, 
qui  ue  republica  |inili)8uphHutiir,  iiotitiHiii  veuisse 
videlur,  livitalcui  per  geiieru  ili^.liiigiii,  et  uiilitareiu 
uittiiuui  ttbagricoliH  diveibttiu  c.-^s.;  oporteie.  Quip^ie 
hiic  iiiodi)  etiaui  nuiic  «eae  rcs  haliet  quuui  iii 
Algypto,  tuui  iu  Creta,  illic  quideiu  e.\  Sesostiis,  iiti 
fertur,  hic  ex  Miuoi»  itutituto. 


Convictuuiu  etiam  puhlicoruui  iiistiliitiiui  anti- 
quuiii  esse  videtur ;  iii  Creta  i|uiileiii  ab  UmH  usqiie 
Miuois  regis  teiiij^oribus  usurjialur,  in  ItHlia  vcio 
luulto  vetustius  est.  Cujus  geulis  historici  Italuiii 
queuidttiu  (JEuotritti  regnuin  ohtiiiuisse  tradunt,  a 
quo  Itali  uomine  inutato  pro  (JEuolriis  lueriiit  ujipel- 
lali,  et  oruin  illaiii  Eiiropai,  quu;  inter  Scylleticuni 
et  Lauieticuin  siuuiii  iliiiiidiHti  diei  itiuere  dislantes 
cuiitiiietur,  Itulittiii  fuisiie  iiDiiiinatHiii. 

Iluiic  igitur  Italuiii  feruut  (Jl^^uotros  e  |iastoribiis 
agricolaa  fecistte,  et  qiiiiui  alias  iig  leges  tradidissc, 
tiiui  vero  couviclus  publicos  |>riuiiiiii  instituissi!. 
Itiique  uouuulli  e  posleris  illius  conci/^nalionihuB 
etiaui  nuuc  et  legibus  quibusdaui  utuntur.  Accole- 
bat  auteni  niare  Tyrrhenuiii  Opici,  ut  olim  ita  et 
uunc  Ausones  CfigiioininHti.  Ad  lH[iygiHni  vero  el 
inare  louium  Choues  Sirin  vocHtain  iiicolebaut : 
Chones  autem  et  ipsi  geuere  erant  (Ji<2uotri. 

Coacoeuatiouum  igitur  institutuui  hinc  primum 
natum  est.  AMullitudinis  vero  civilis  per  geuera  des- 
criptio  ex  il-Igypto.  Sesostris  eniin  reguuiu  longo 
teuiporuiu  intervallo  regnuiu  Miiiois  antecessit.  L't 
igitur  cetera  fere  longo  teiupore  siEpius  ac  [lotius 
siEpissime  inventa  fuisse  existiiuare  convenit;  (ratio 
euiin  vincit,  res  necessarias  inveniendi  niHgistrain 
i|)sam  iudigentiam  fuissc:  hic  autcm  suppeteutibus, 
quui  ad  oruatum  et  usus  liberales  [lertiiient,  accre- 
visse:)  sic  in  iis  etiain  rehus,  quaj  reipublicaj 
admiuistrationem  attinguut,  accidisse  probabile  est. 

Esse  autem  omnia  vetusta,  ab  /Cgyptiis  argumen- 
tum  sumi  [lotest,  qui  vetustissiuii  esse  videulur; 
respublica  autein  eorum  jam  lcgibus  atque  institutis 
fuit  ordinata.  Quocirca  iis  quidem,  qute  satis  exqui- 
sita  esse  videntur,  utenduin  est;  quae  vero  praeter- 
missa  sunt,  haec  ut  exquirantur,  curandum. 

Agros  igilur  ab  iis  qui  arma  teuent,  quique  rei- 
publicae  sunt  participes,  poasideri  oportere,  et  cur 
ab  his  agricolas  diversos  es^e  conveniat,  et  quantus 
qualisque  ager  esse  debeat,  supra  declaravimus. 


Postquam  Philo.sophus  ostendit  quae  sunt  ne- 
cessaria  ad  consistenliam  civitatis,  declarat  qute 
istorum  sunt  partes  ipsius,  et  quae  non  :  et  gra- 
tia  hujusmodi  inquirit  quae  istorura  contingit  at- 
tribuere  uni  et  qusp,  non,  et  quomodo.  Et  circa 
hoc  primo  facit  quod  dictum  est.  Secundo  cum 
dicit,  «  De  distributione  autem  etc.  »  Qnia  dixe- 
rat  agricolas  non  debere  esse  partes  civitatis  op- 
timae,  de'.erminat  de  divisione  regionis,  et  quos 
oportet  esse  agricolas.  Circa  primum  primo  facit 
quod  dictum  est.  Secundo  cum  dicit,  «  Quod  qui- 
dem  igitur  etc.  »  recapitulat.  Circa  priraum  adhuc 
facit  quod  dictum  est.  Secundo  cum  dicit,  «  Vi- 
detur  autem  etc.  »  declarat  iliud  non  esse  no- 
\um,  sed  ab  antiquis  inventum  prius.  Circa  pri- 
mum  dans  intentionem  suam  ponit  dubitatio- 
nem,  utrum  omnia  praedicta  vel  quaedam  pos- 
sunt  eidera  convenire.  Secundo  solvit  cum  dicit, 
«  Non  in  orani  autem.  »  Primo  igitur  dicit  quod 
post  declarationem  dictorum,  relinquitur  consi- 
derandum,  utrum  omnia  praedicta  sex  sint  com- 
municanda  omnibus  in  civitate,  ita  quod  idcm 


sil  agricola,  artifex  et  miles,  et  sic  de  aliis.  Hoc 
enim  bene  possibile  est,  scilicet  eosdem  esse 
agricolas  et  consiliarios,  et  sic  de  aliis.  Aut 
unumquodque  istorum  attribuendum  est  uni 
conditioni  hominura,  puta  quod  quidam  sint 
agricolae,  alii  autera  et  diversi  miiites,  et  sic  de 
aliis?  An  magis  quaedam  istorum  sint  attribuen- 
da  eisdem,  quBedam  autein  oranino  diversis  ? 
Hoc  enim  dubilationem  habet,  cujus  delermina- 
tio  valet  ad  declarandum  intentura  principale. 

Deinde  cura  dicit  «  non  in  omni  » 

Dissolvit  dubitationem ;  et  primo  ponit  solu- 
tionem  in  generali.  Secundo  cum  dicit,  «  Quo- 
niam  autem  existimus  etc.  »  manifestat  eam  in 
speciali.  Primo  ergo  in  generali  solvit  eam,  di- 
cens  quod  in  civitate  bene  ordinata  non  e.^pedit 
omnia  praedicta  coramunicare  omnibus,  sed  nec 
singula  singulis;  sed  quaedam  ipsorum  oportet 
esse  propria  quorumdara  tantum  et  non  aliorum, 
quaedam  autem  communia  pluribus  necessario. 
Sed  hoc  non  habet  veritatem  in  omni  rcpublica, 
sed  in  bene  ordinata  tantum.  Sicut  enim  prius 


LIHKK   VII. 


45.) 


(lirclxitiir  III  liMlii»  liii)U-*,    rotitiiinil  (imiiiii  |iin' 

(ItCla  CllIUIMUIlllMK^   Olllllllllli   (■M'i|(>llllliiri  III   I  IVI- 

talu,  cl  iioit  (imiiiu  oiniiiliiis,  .sod  (|ii(i>iiiiiu  (iiii- 
luisdaiii  ;  (<l  lioc  ilivi>i'.Hiiuo(l(f  :  (il  moiuihIuiu  iioc 
(1iv(>i.sincai°i  i°c''>|iulilicas  iii  ^l.itu  |iii|iul.it  i.  IkiIiic 
(|U((>  iu;ili>  ordiiiiita  i°i>H|iuMi>'a  o^^t,  oiiiinliiis  oiii- 
iiia  iiiicdicta  ii(H'o:<-<c  osl  coiuiuiiuicaro,  (|uia  ^ci- 
liciU  iti  ou  tula  luiilliludo  doiiiiiialui'.  Iii  »talii 
aut(>iu  |>aucoruiu  n  coiilrario  (|iiii'daiu  (|iiil)iiH- 
daiii,  iil  ariiia,  saci>rdoliiitii,  iiitisiliiiiu  ol  |iidi- 
ciiitu  oisdiMU  rorlo,  ul  divitiliii>,  <|iiia  doiiiiiiaii- 
lur,  a^ricullura  aiiloiu  (iiiiltu.sdaiu  alii.s,  olaili- 
llciiiiii  aliis  oiiiuiiio  divi*rHis. 

hiniidi!    ciiiu   dicil    «  i|iioiiiaiu    auloiii   oxisli 

lUUS.    « 

Mauilostal    solutioiioiu   iti   spociali.   Kl   priiuo 
facit  lioc.  Sociiiido  cutn  dicit.  <•  Siiio  i|uilius  i|iii- 
d(>in  otc.  ■  recolli^it  catii.  C.irca  |>riuuiiu  priino 
dcclaral  (iua>  dicloriim  iioii  iiossimt  oisdoiu  atlri- 
liui.  Sccuiido  ciim  dicil,  u  (jiioiiiaiu  aiilom  <|Uod 
hellicuin   otc.  »  dcclaiat   (|ua>    «ouliu^il  oisdoiu 
altribui.  Kx  (juo  .ipparol  (puo  por  so  suiil  partcs 
civitatis.  Circa  priiuuiu  cotisidoiandum  cst  niiod 
ratio   partis  por  so  cotisidcrauda  ost  ox    taliotu! 
totius,  ct  ratio   lotiiis  iii  liis  (lua'  ordinanlur   ad 
lineni,  sntniturcx  liuo.  Kt  ideo  ratio  parliuin  por 
so  civitatis  ([uaM-cnda  est  ex  ratione  reipublica?.. 
Et  ratio  rcipublicn>  ex  rationo  felicitalis  (luiv.  est 
rinis(\jus.  Folicitaloiu  auloiu  iinpossiliilc  est  oxis- 
tero   sino  viitule,  inia>   osl  priucipiuiii   ejus.  Kt 
propter  hoc  ratio  parliuin  civitatis  optimic  per 
virtutetn  dotorminatur.  Iloc  supposilo  dicit,  (ino- 
niain  intendiinus  facero  consideratiouom  de  re- 
publica  optiuia  sinnilicitcr,  noii  ox  suppositione, 
secundum  quatn  diciinus  parlos  per  so  civitalis 
attingere  ad  felicitateni  simpliciter  qute  est  iinis 
ejus;  felicitas  antem  non  potest  exislere  sine  vir- 
tute,  sicut  dictiim  est  prius,  est  enim    operatio 
hominis   secundum  virtutem  perfcctam;    niani- 
festum  esl  quod  merccnariorum  vitam  duceutes, 
vel  etiam  foreusem,  seu  inercativam,  non  opor- 
tet  dicere  esse  civos  vel  partes  per  se  civitatis 
optime  se  gubernantis,  habentis  viros  simpliciter 
bonos  non  ex  suppositione.  Cnju?  ratio  est,  quia 
cives  in  civitate  ojitima  oportet  operari  ad  felici- 
tatem,  et  habere  illud  quod  est  principium  ip-* 
sius.  Hoc  autem  est  virtus  civilis  :   ergo  oportet 
cives  in  hujusmodi  civilate  virtuosos  esse.  Mer- 
cenariam  autem  vitam  ducentes  aut  forensem 
virtuosi  non  sunt  ethujusmodi.  Vita  enim  eoruin 
vilis  existens  ad  eam  uon  dirigitiu',  nec  ordina- 
tur  ;  immo  magis  est  non  conveniens  vel  subcou- 
traria  ei ;  ergo  tales  non  sunt  cives,  neque  pars 
oivitatis  optimae.  Nec  etiam  agricolse  seu  terram 
colentes  ;  quoniam  civibus  necessaria  est  vacatio 
ab  operationibus  necessariis  et  vilibus,  et  inten- 
dere  contemplationi    quandoque  et  operationi- 
bus  liberalibus  ad    generationem  virtutis  et  ad 
actiones  comraunes,  per  quas  determiuantur  : 
hujusmodi  auteni  vacatio  non  potest  in  esse  agri- 
colis,  cum  sint  dediti  agriculturcP  et  laboi-ibns  ex- 
trinsecis  ;  ergo  non  sunt  cives  vel  pars  civitatis. 
Deinde  cum  dicit  •  quoniam  autem  quod  bel- 
licum  » 

Inquirit  quge  praedictorum  possunt  inesse  ei- 
dem.  Et  primo  declarat  quod  bellicum  et  consi- 
liativum  debent  eidem  attribui  aliquo  modo.  In 
secunda  cum  dicit,  <(  Reliquum  autem  etc.  » 
Declarat  quod  ista  eadem  et  sacerdotium  eidem 
aliquo  modo,  et  alteri  alio  aliquo  modo  attri- 
buenda  sunt.  Circa  primum  primo  movet  dubi- 
tationem.  Secundo  cum  dicit,  «  Manifestura  uti- 


ipio  cli'.  u   dl^iolvit  cain.  (arca  pin '   in 

li'lliH<'tiduiii   qilod    idKpiit   bciio  (  oii  •    i 

por  luiliitiim   priKloiilin-  |i('r  (|ui!in  irx   iimi  Itftii) 
ratiociiialur  ct  iiujuiril  dc  liin  ipiii'  kiiiiI  iid  liiiciu. 
SkiiI  aiilctti  aliipiis  •«i  lialicl  ad  priidcfiliaiii  iici- 
lictaiii,  ila   ol  .id  alias  miIiiIi"»  iiioralci,  i|iii,i  m- 
tuill  sutit  (!t  lioii   Hiltil  ;  ol  idco  cotinlliiitiviiiii  i|i' 
toriiiitiatur  virlutc.  Ilollicuin  (•liaiii  oporlcl  lia- 
lioro  virliitcm  p(>r  i|ii.itii  sit  aKm'cssivit>»  lcrrilii- 
liuiii  ;  ot  pcr  ('oiisci|iioiis  prudotiliam  alii|uatn  ad 
lior   nocossuriam    ct   altis    alii|iialilcr    virtiitct  : 
iiii(l(!   ot   diccbat   priii.s   IMiiiosoplius   in  <ioi'und(t 
liiijus  (|tiud   iiiililaris   vitu  iiiultaH  linbet  parte^ 
virliitis  ;  ot  idco  licllici  ot  coiniliativi  Himplirilcr 
di'toi'iuiuaiilur  virliilo.  Kl  qiiia  illi  qiii  didcrtiii- 
iiaiilur    viiliilc,    siiiil  parto»   civitalis    opliiiiio  ; 
idco  talcs  siint  partcs  i\\Mm  per  so ;  el  idoo  liuc 
supposito  dicil  ([iiod  illi  qui  ordinuntur  ad  bel- 
luiii    iii   civitati!  optiui.i  (tt  ad   coiisiliatidum  de 
coiitoioiililius   ol  ad   |iiilicandiiiu  Justc  iuler  dis- 
('(>ptatil(>s,  nocossarii  sutil  in  cadoin.  Kt  niaxiino 
ubi  vidcntur  osso  parlos  ipsius  projitcr  ratioucin 
i)ra'(liclani,    iitquiretidum  est   dubitando   utrum 
lidcin  siiit  ordinaiidi  uil  iiollutii  el  ad  consilium, 
an  alii  ad  lioc,  alii  aiitoiu  ot  div(>rsi  ad  illud. 
Dciudo  ciim  dicit  «  nianilostum  uti(iue  n 
Dissolvit;  ol  primo  manifostat  qiioil  ista   duo 
aliquo  modo  eidom,  aliqiio  modo  alii  sunt  attri- 
bu(>nda.  Socuiulo  cum  di('it,  «  At  vero  et  posses- 
siones  etc.  »  ostendit  (piod  istoriim  esse  dcbcnt 
possessiones.  Kt  in  parte  ista  dicit  quod  manifes- 
tum  erit  ex  diccndis  quod  et  bellicum  et  consi- 
liativum  siitit  altribuenda  eidem  uno  modo.  alio 
modo  allori.  Dicitur  euim  ad  prajsons  idem  et 
diversnm  dupliciter.  Idom  scilicet  secundum  sup- 
positum  et    secundum  formam,    sicut  Socrates 
idem  ex  supposito,  ipse  autem  et  Plato  diversi. 
Socrates  autem  etPlato  albi,  sunt  idem  in  forma. 
Socrates  auteni  albus  prius  ot  niger  posterius  est 
alter  a  seipso  ;  sicut  Porphyrius  dicit  quod  So- 
crates  senex  ditlert  a  se  puero  ditferentia  acci- 
dentali.  Intendit  igitur  quod  bellicum  et  consi- 
iiativum  eidem  secundum  suppositum  sunt  attri- 
l)uenda  ditlerenti  tamen  secundum  prius  et  pos- 
terius  et  secundum  fortius  et  minus  forle,  magis 
provectum  et  minus.  Secundum  enim  quod  al- 
teri  ajtati  oportet  attribuere  bellicura,  puta  ju- 
vontuti,  et  alteri  consiliativum,  puta  ajtati  magis 
provectiB,  et  secundum  quod  consiliativum  indi- 
get  prudentia  quse  magis  viget  in  aetate  provecta, 
et  bellicnm  robore  corporali,  quod  magis  in  ju- 
ventute,  oportet  ea  alteri  attribui;  bellicum  qui- 
dein  juvenibus,  consiliativum  autem   provectis. 
Secundum  vero  quod   impossibile  esse  eos  qui 
possunt  violentiam    inferre   et  dejicere  princi- 
pantes  facere  semper  subjectos,  oportet  utrum- 
que  eidem  attribui.  Viri  autem  bellici  qui  sunt 
armorum    domini,   potentiam    habent    faciendi 
manere  rempublicam  et  non  manere  propter  ar- 
morum  violentiam ;  et  ideo  relinquitur  utrum- 
que  istorum   dari   debere  eisdem  in  republica 
recta,  sed  non  secundum  idem  tempus  ;  sed  nni- 
cuique  dare  illud  tempore  in  quo  magis  aptum 
est  ad  illud.  Sed  in  juvenibus  viget  virtus  corpo- 
i'alis  magis  quam  prudentia  vel  virtus  qnae  ma- 
xime  necessaria  est  in  bellicis  ;  et  ideo  bellicum 
attribuendura   est  ipsis  in  tempore  juventutis. 
Prudentia  autem  et  virtus  magis  vigent  in  pro- 
vectis  quae  magis  sunt  necessariae  ad  consilium 
et  judicium  ;  et  ideo  consiliativum  et  judicativum 
attribuenda  sunt  eis  quando  sunt  provectae  seta- 
tis.  Sic  igitur  ambo  oportet  attribui  eisdem.  in 


4?i4 


iM)LiTi(;0KrM. 


aliu  tain<»fi  vi  dlid  a-late  :  «t  hoc  ju^ituiu  viJflur. 
Juituu)  euiui  fsl  uuuuiqufuiiiue  tiabeitj  itecuu' 
duin  JiKtiitatfin.  Uiudttitt  autfiii  aic  »«<  uuJuui 
(liifuitati-ui  wilflur.  IUkmuiu  f -^t  eiiiiu  uiiuiiii|Uod- 
'  illuil  ail  i{uuii  iiid^ia  natuui  f<>t, 
I      ,  ^  iialuiii  ajituiii  fst  i  »lc  fiiiui  fa- 

iMt  uatuia.  Ju-iiuui  v»t  i«itur  lata  dintnbui  secuu- 
duni  |ti-u-ilicluui  iiioduiii. 

Ueiiidi^  Liiiit  dicil  u  ui  vfru  • 

Ufclarat  ijiiud  i>)tiii'uiii  deltfUt  esse  posscssio- 
nf!)  lu  eadiiii,  dnius  i|tiod  adliuc  expedit  lu  ci- 
vitate  o|iliuid  |>usse«6ioii0a  u^be  circa  hoii,  ita 
.1  '  -li  siiit  eaiuiii  doniiiti,  aiit  niaxime,  quia 
ii  luiii  est  cnes  iii  i|>su  uliuitdaiites  esse. 
J>iquidfUi  Civitas  optiHia  ordiiiitlur  per  s«  ud  sut- 
tlcieutiaai  Sfcuiiiluiii  dispusitiuucm  suuiii.  Isti 
auteiii  qui  dicti  ^uiit  civus  »uut  jiiiiipliciter.  Arti- 
tii-fs  autciu  et  «[uiiuinquii  aiii  qiii  iion  suiit  tac- 
tiM  upf ratioiiiiiu  virliitiH,  iiuii  participaiit  civi- 
tate  pff  sf.  El  hujiismodi  di-claratio  est  ex  sup- 
pusiliouf ;  qiiuuiaui  nullus  pote.st  felicitari  nisi 
cuiii  virlute  qua*  cst  priMcipmiu  tflicitatis.  Ci- 
vilateoi  aulfiii  upliniaiu  diciuius  esse  fi-liceui 
simpliciter,  iiou  quautuui  ad  aliquam  parteui  et 
quautum  adaliquam  nou,  sed  qiiaMluiu  ad  umnes 
civei,  ut  est  dicerc  Omues  igitur  cives  opurtet 
esse  virtuosos;  qui  erf^o  iion  suut  virtuosi,  sei-uii- 
dum  quod  hujusmodi,  iiou  suul  civcs.  Si  igitur 
i-ives  opurlet  fssc  ahundautfs,  ut  pra-diftuin  est, 
nt  hoc  non  potest  esse  nisi  sintdoraini  possessio- 
Mum,  aut  maximt!  iiecesse  est  eos  esse  domiMos 
possessioi.is;  et  hoc  si  supponumus  qiiod  expf- 
dil  in  tali  civitate  apricolas  esse  servos,  et  hos 
aut  barhuros  aliuiide  venieutes  aul  ministros. 

Ueinde  cum  dicit  «  reliquuin  aiitem  » 

Ueclarat  quod  sacerdotium  aliqiialiter  est  al- 
tribuendum  eisdem  el  aliquaiiter  diversis  cum 
prtediclis  ;  ct  quihiis  noii  est  attrihuendum  di- 
cens  ;  quod  ex  his  quce  dicta  suut  necessaria  ci- 
vilali,  enumeratis  prius,  rclinquitiir  genus  sa- 
cerdotum,  cujus  ordo  ad  alios  satis  est  manifes- 
lus.  .Non  enini  eipcditin  repuJtlica  hene  ordinata 
arlihcem  seu  agricolam  vel  forensem  sacerdotem 
constituere.  Sacerdos  euim  ordinatur  ad  cultuni 
divinum  celfhrandum  et  liunorom  Deo  exhihen- 
dum  pro  suhdilis.  .Nunc  aulem  conveniens  e.-^t 
cullum  exhiheri  Dfo  et  honure m  a  principaliori- 
bus  civibus.  Omnia  enim  excellentiora  exhi- 
benda  sunt  Deo  propter  ejus  excellentiam,  a 
quo  est  omne  boniuu,  et  quicquid  est.  Si  igitur 
agricolae  et  arliUces  vel  lorenses  cives  non  sunt, 
ut  prohatura  est  prius,  non  expedit  eos  esse  ci- 
ves  in  civitate  bene  ordinata  Sed  quoniam  cives 
distincti  sunt  in  duo,  sicut  dictum  est  prius,  vi- 
delicet  in  ordinalos  ad  arma  et  consiliarios,  quos 
aliquando  contingit  abdicatos  esse  propter  in- 
tolerantiara  laboris  et  emeritos  propter  exerci- 
tium  preeteritum  in  bellis  et  judiciis,  et  oportet 
eos  habere  requiem  maxime  in  speculativis,  cum 
motus  passionum  sensibilium  sint  omnino  in  eis 
sedati,  ut  in  piuribus  ;  eos  autem  qui  intendunt 
honori  et  cultui  divino  oporteat  liabere  requiem 
et  vacationem  contemplationis,  expedit  eos  pro- 
moveri  ad  honorem  sacerdotii,  et  assignari  ad 
sanctiticationem  hanc  eos,  qui  abdicati  sunt  prop- 
ter  labores  in  prseterito  passos,  et  emeriti  prop- 
ter  honesta  exercitia  in  bellicis  et  consiliis.  Est 
autem  intelligendum  quod  sicut  natura  illud 
quod  est  perfectius  et  in  tempore  in  quo  perfec- 
tius  est  ad  perfectiorem  ordinat  operationem, 
seu  tinem,  sic  et  ratio  vei  ars  quae  imitatur  na- 
turara.    Homines  autem  post  tempus  eruditionis 


et  «tercitii  in  di«(ipliMahilihus  iiuperfectiureni 
prudfutiaiii  haiifut  pi'o|)ter  luutiim  furtiurem 
passiuiium  iu  eis.  Huhur  autfiu  curporale  et  iiia 
gMaiiiiiiitulfiu  hahriit  iitajorfiit  itrojttfr  juveutu- 
teiii;huc  aulfiii  iiiagis  (■omjtflU  iii  bf llicis  ;  et 
idfu  lalioiiahilitfr  t  dijs  lu  ulale  illa  ad  hellica 
docet  ordiiiare  l'hilui>u|ihus.  Ueiude  autfin  proce- 
dfute  u'tato  represso  calidu  ft  aliqiialilf  r  remi»- 
bi»  motihiis  j)a«.si(jMiim,  leiiiiltitiii  lohiir  et  ina- 
gMauiiuilas  secuMdum  aliijuid  :  r.ilio  aiitfui  ut 
jirudf ntia  magis  vigeat.  Sedeiido  fiiim  ft  qiiies- 
cendu  li(  auiiiia  scifus  et  prudeus.  Islud  uutem 
cuMVfMit  df  liltfi-atioiii  et  judiciis  ;  vA  ideu  secuii- 
duiii  raliuMeiii  talfs  ordiiiaiidi  .siiiit  ad  i oMsilia  i;t 
judicia.  l.llfiius  atilfiii  iiiaKis  jirocedfiite  u'tate 
remissu  calidu  prujtliM-  tfuijius  ft  feif  iiiurtilica- 
ti»  passiuitibus,  ut  cst  dicere,  aut  regulutis  pruj)- 
ter  longum  fxeicitiiiiii,  feii!  dflicit  rolnii' coijio- 
rale  et  maxiuia  vigia  iiitellectiis.  Iliiid  aut(;m 
maxime  i-fijuiritiir  in  his  qudu  urdinuntur  ad 
cultuiii  diviMuiii.  Opurtft  fMimfos  vacare  ah  ex- 
leriurihiis  acliouibus  etiiiaxiuie  iutendere  sjiecu- 
latioiii  diviiiorum  ;  ft  ideo  iii  a-tati;  lali  corive- 
Mienler  assigiiaiidi  suul  civfs  ad  cultiim  divi- 
iium;  itaut  primo  exercitentur  in  bellicis,  deinde 
in  agihilibus,  ultimo  autem  vilain  finiant  in  spe- 
culatioiie  divinorum,  iii  quo  jtoiiilur  ultimusli- 
iiis  homiuis. 

Ufiiide  ciiiu  dicit  «  sine  qiiibus  » 
Kecoiligitdeteruiinata  ;  dicfus  quod  sic  igitur 
detfrminatum  fst  (\nii',  suiit  illaqiia'  sunt  nfces- 
saria  ad  coiisistcutiaiu  ( ivitatis,  et  (juot  illorum 
suiit  jtartfs  iiLsius.  Agricolu'  eiiim  et  arlilices  et 
mercenarii,  qui  pro  mercede  comiiiutant  opera 
necessarii  suut  in  civitale,  sed  nequa^iuam  sunt 
partes  ijtsius  pe r  se.  Mellici  aiitem  et  coiisiliativi 
et  sacerdolfs  sunt  partcs  civitatis,  et  sunt  dis- 
tincti  a  jiriccedfutiltus  secundiini  omne  tcmpus, 
a  se  aulein  invicem  sccunduni  parlein  temporis  ; 
ita  ut  idc-m  prius  ordinetur  ad  h(;ilura,  deinde  ad 
consilium  etultimo  ad  sacerdotium. 
Ueinde  cum  dicit  «  videtur  aulem  » 
Ueclarat  istafuisse  ab  antiquis  inventa.  Et  pri- 
mo  narrando.  Secundo  cura  dicit,  «  Quod  autem 
omnia  etc.  •  per  siguum.  Circa  primum  primo 
declarat  distinctionem  belllcorum  et  cousiliario- 
ruin  ah  aliis  ,  et  institutionem  convivioruui 
civilium  fuisse  antiqiia.  Secundo  cura  dicit , 
«  Fere  quidem  igitur  etc.  »  concludit  idera  de 
aliis.  Circa  primuni  prirao  facit  quod  dic- 
tura  est.  Secundo  cum  dicit,  «  Conviviorum 
quidem  igitur  »  declarat  quod  istorum  fuerit 
primo.  Circa  primum  primo  declarat  distinc- 
tionera  praedictorura  institutam  esse  ab  antiquo. 
Secundo  cum  dicit,  «  (juae  autem  circa  etc.  » 
distinctionem  conviviorum.  Circa  primum  dicit 
quod  volentibus  philosophice  considerare  de  re- 
publica,  apparet  hoc  non  nunc  primo  neque  re- 
center  esse  notum  quod  oportet  in  civitate  genus 
bfllicorum  et  consiliariorum  esse  distinctum  al) 
agricolis  et  artilicibus  et  mercenariis  secundum 
quod  hujusmodi'.  In  .(tgj-pto  enira,  ubi  primo 
concessura  est  studere,  secuudum  quod  dicitur 
primo  Metaphijsicorum,  primo  observaverant  le- 
ges  statuentes.  Deinde  autem  posterius  in  Creta 
quse  est  insula  in  Graecia.  Dicunl  enim  quod  Se- 
sostris  legislator  .4igyptiorum  hoc  primus  ordi- 
navit  per  legem  da  quo  sit  raeraoria.  Circa 
Cretam  autem  .Minos  legislator  ipsorura, 
Deinde  cum  dicit  «  qua'.  autem  » 
Declarat  institutionem  conviviorum  ordina- 
tam  esse    ab  antiquis  ;    dicens    quod    institutio 


I.IIIKU    VII, 


m 


cunviviunim  civiliiiiii  i|iiiI)iih  pitrliripniil  uiiiiii"« 
civi"»  iii>t(<riiiiiutti'4  rc>«li'«  vnl  |fiii|ii(riiMi'«,  Mili 
lur  ivHsi'  ImUi  ah  iiliM  iiiiillit,  l.iiii'ii''iltii'»  miIi 
i'('t  (H  Ualicis.  Si>il  illu  qiKi)  itriliiiiita  liinniiil  iii 
Crctii,  iirilinatit  riirnint  nia\iiiiii  rirnt  ti'in|iti< 
ri'KiiiuiUH  Miiiiti>  rr^is.  |||a  iiiiliiii  i|Uii'  iii  llaliii. 
tuiillii  riiiMiiiil  aiilii|iiiiii  .1  piii-ilii-liv  lliiiiiil  i'iiiiii 
i-iiMUii^ni|ilu  illiti>  irKioiii-^  i|ii<'niilaiii  ir^ciii 
riiinsi'  Itiiltiin  iiiiiuini'  iii  illit  i|ii(i'  Iniic  ilii-rlwitur 
(V'!iiiitriit  a  i|Ui)  iiii  ipii-iilrs  nunirii,  iliili  |)iiu^ 
miiuitii,  Mirali  Miiil  llali,  rt  liaiu-  p<irli-iii  \,\\- 
rupii'  ipiir  >ita  c^l  iiiti<i->iiiiuu  tnaris  Si'\  ll.iln  itni, 
ita  iluliini  a  Sivlla  pcrirtilu  inaiis  in  i|iii)  -ii-|ii- 
pi-riolilHiilnr  iiavfs  pruptor  rulliHiunoni  inl  niprs 
pra'niptas,  rt  siniiin  l.iiinnlirnni  i|iiiiil  vnlitiir 
rsso.  ipiiiii  iliviilil  pijrilirl.ini  ll.ili.iiu  i'\  p.iilr 
iippiisil.i,  .piii>  viilrnliiiail  uisiiriu  pariiiii  ilillrrri' 
i-irra  luruni  in  qiiu  riinrui-riinl.  viilrlirrl  ]irr  iii- 
ItM-niriliuinilii-i,  iliciintassiinipsissi>  nuuirii  It.iliir 
h1)  rinlrnt.  Ilir  iKiliir  llaliis  iliritur  rullr^is^r 
pasluris  illiiis  rr^iunis,  prinui  iii  iititiiii  iiriiinriii 
rivilrin,  rt  ronstitiiissr  qiiasilam  rurniii  af;riri)la>-, 
alios  autrni  furtr  artitirrs  rt  alius  hrllirus,  et  Ir- 
m>s  ordinasse  ilrtrrniinantos  remilaiii  vivendi 
risdrin,  et  insliltiissr  ruuvivi.v  nininuiiiia  uiniii- 
liiis  priinu.  Pruptri-  iiiiud  rt  iiuiir  ihulrni  uhsrr- 
vaiit  cuiivivia  rt  Irgos  qiiasdam  urdinal.is  ah  illu, 
qtiod  intelligrndiim  rst  pru  teinpur''  Philosu]ilii. 
.\|md  Tvrrhrniam  anlrm  qiia*  est  alia  ])ars  Ita- 
liir,  hahitahant  })ritis  Opiri  dicti  et  lunr  Aiisuiiii 
pru  triniHire  suo.  .Viuid  la|n'}fiam  antem  et  lo- 
niuinqua^  est  aliapars  Italia'  vocata  i>rius  Syrtes 
liahilahant  dicli  t.haones  qui  fuorunt  quondain 
dr  ^;enore  O-nolrioruiu  qui  dicunltirfuissoCira^ri 
quidam.  L'ndo  ol  qua'dam  [lars  Italia'  qtiundam 
inagna  Cru^cia  dicehaltu".  Sod  osl  inUlliijrndum, 
quod  propter  mutalionem  inhahilantinm  rcgio- 
iiom  prspdictam,  vel  propter  brllum,  vol  occu- 
pationrm  vrl  epidimiam  plura  iiriodictoruni  no- 
minum  iKirtiuiu  rogionis  pra^dicta'  mutatasunt, 
aut  etiam  olilita,  ot  alia  imposila  ;  et  ideo  nesci- 
mus  heue  commuuitor  quas  partes  regiouis  illius 
qua^dem  pra'dictoruin  nominum  signiticout. 
ncinde  ciiiu  dioit  «  coiivivioruin  quidom  » 
Declarat  quod  istorura  a  qno  iirimo  fuit  iu- 
ventnm  ;  dicons  quod  instilulio  couvivioruui 
oomuiunium  legitur  ]irimo  facta  fuisse  in  Italia 
a  pra^dicto  Italo  :  distinctio  autem  civilis  mulli- 
tudinis  secundum  modum  praHlictum  in  .•Egyptu. 
Instilutio  enim  qna»  fuit  facta  eub  regimine  Mi- 


iiiiin  npuil    ('.rotiiiii    iiiiilto   iiunUiriiir    fuit    faclu 
qnam  in  /1'*  '|iiiiiii    dirilur  fcciMiK   le^iiiU- 

tiir  oKruiii  ■- 

Doindo  niiii  liintu  fnrin|uidt<iM  u 

Ciincluilit  idiMii  do  aliii  nvililtui;  dirriit  quoil 
opDilrl  rrodrro  ]iiii<dictn  ol  nliii  fori'  i:ivili.i  m- 
Miil.irt  iihsi  rv.ilii  |iriii->  niiillo  trin|toii>,  aiit  iiiii 
gin  inlinitio<t.  Si  riiiiu  su]i|iuniiniiis  ijuud  uiiini.i 
qua>  lliint  liic  rrducantiir  ud  inuliiiii  cl  liHiirain 
cirloHlom  dr  nccrHHilalo,  rt  niotUH  cii>li  f>l  u-ler- 
niiH  soniuiluiii  i)|)iiiiiiiiriii  l'liiluMt]tlii,  o|tiiilpbit 
isla  lurriiiti.t  cin  tilari  iiilinilirH,  iit  vidotiir  m?- 
runduiii  urdiimtiononi.  (.iviliuni  qiiii-ilain  sunt 
iiere»!»aria  nd  vivondum  ubHoliilc,  sicul  agriciil- 
tnra,  quirdam  antoin  ad  bono  vivondtiiii.  Illa 
igitur  quu>  miiiI  necessana,  |triiuit  invonorunt 
ijisa  ni>ces<.it«to  cojcli  ;  qu»-  vrru  ordinantur 
itd  liont!  vuendnm  istis  existonlihiis  iinonla 
fiiornnt  el  rnliuiiabililcr  accupniunt  incre- 
niriituiii.  Siniilitor  el  rirc.i  rospiiblicaH  tolas  : 
ill.i  onim  qiia>  ost  necessaria  ad  vivenduiii 
absoluto,  rittiuiiiibiliter  invoutu  esse  croditur 
])riiis;  qua!  autciu  ordinatur  ad  bonc  vivni- 
duiu,  et  o]ttiina  esl,  posterius,  proccdoudo  ab 
iiujirrlocto  ad  ])erfoctuni  secunduiii  mo  luiii 
iialiii-a>. 

Drinde  rum  dicit  «  qiiod  atitcin  » 

Manilestat  dicta  per  sijjnuni ;  diceus  quod 
signuni  quod  omnia  civilia  antiqua  siiit,  el 
inventa  jirius,  suut  ea,  qua-  fuiTuiit  in  .Cgy[)to, 
et  suiit  adhuc  observata  isti  euim  sunt  anli- 
quissimi  philosophantes,  et  ordiiics  civiles 
instituentes,  leges  et  ordinem  civilom  invc- 
nientes  et  observantes,  sicut  etiam  Plato  dicil 
iu  ])rimo  Titnxi;  et  ideo  eis  qua;  dicta  sunl 
prius,  ct  ab  eis  observata,  ulenduin  est  gu- 
bernantihus  bene  civitates.  Si  autoni  aliqua 
omissa  sunt  ab  eis,  vcl  etiam  a  nobis,  tentaodum 
est  ea  invenire. 

Deinde  cum  dicit  «  quod  quidom  » 

Recapitulat  qua^dam  detrrminata  ;  dicens 
quod  sic  igitur  determinatum  est  prius,  quod 
rcgionem  et  possessionem  principalitor  opor- 
let  csse  bcllicorum,  et  aliorum  participantium 
republica,  puta  consiliariorura  et  saccrdolura  ; 
ot  quod  agricolas  et  mercenarios,  et  artilicos 
non  expedit  esse  cives  ia  optima  civitate. 
Prius  autem  dictum  fuit  quantam  sccun- 
dum  quantitatem,  et  qualem  secundum  dis- 
positionem,  oportet  esse  regionem  optimam. 


LECTIO    Vlll. 

Qualis  agri  totius  facienda  sit  partitio. 


AMIQUA. 

De  distributioue  autem.  et  de  agricolis,  quos  ct 
quales  esse  oporlet.  dicendum  primo  :  quouiam 
neque  comiuuneni  dicimus  oportere  esse  possessio- 
nem,  sicut  quiilam  dixerunl,  sed  usuum  amicabi- 
liter  factam  comuiuuem,  neque  egere  alimeulo  ali- 
quem  civiuni. 

De  conviviis  autem  simul  videtur  optimum  esse 
omuihus  civitatibus  bene  institutis  existere  :  propter 
qiiam  auteiu  causam  simul  videtur  et  nobis,  pos- 
terius  difemus.  Oportet  autem  iis  communicare  om- 
ues  cives;  uon  facile  autem  egeuos  a  propriis 
afferre,  quod  statutnm,  et  gubernare  aliam  do- 
mum. 

Adhuc  autem  ipife  ad  Deos  expenscP,  suntcommu- 
nes  toti  civitati. 


REC£>'3. 

De  distributione  autem  agri  el  quos  qualesque 
agricolas  esse  conveniat,  primo  loco  dicendum  est. 
Nobis  euim  nec  bona,  ut  quidam  ceusuerunt,  com- 
munia  esse,  sed  per  amicitiam  usu  fieri  communia. 
uec  quemquam  civium  alimento  et  victu  indigere 
placet.  Tum  de  concoeuationibus  publicis  consen- 
tiunt  omnes,  eas  esse  civitatibus  recte'  coustitutis 
commodas  :  quam  vero  ob  causam  idem  nobis  quo- 
que  videatur.  postea  dicemus.  Oportet  autem  iuter 
omnes  cives  harum  esse  communionem  :  sed  esreni 
non  facile  de  suo  praefiuitam  partem  in  eas  conferre 
et  ceteros  sumptus  rei  familiaris  sustinere  possunt. 
Praterea  vero  sumptus  iu  deorum  cultum  faciendi 
totius  civitatis  sunt  communes. 


|56 


roLITlCOHUM. 


N«<'0»B«riiiiM   i|<ttur  III  ihi««  ()4rte«  •livi<t<iiii    eae 
I    .  Imuc, 

-1  .   a  ena«3 

111  allciii  |iar« 
I  <i't  u\|)eiisiiii 

cuuvivtiii  I     i|lltt:  r  iill,  dlttiia 

tiar*    ad  ,-    i'     ;;  lateo,  alh  .  ^  _  ^  ui  ail  civi- 

iiteiu. 

1 1  dutihii-  ii,,iii),ii.  iii)ii-iii<|ue  ijiitrituitid,  ulriiniue 
luci*  uui>  it.  ijuoil  euiui  a-<|uale   «ic  lia- 

bet,   el  <i>i<>.i  tst  ail  eiiuiiiri|)ult!ii   viciuuii  uil- 

ventariu:i  um.  '-iitau«uiii.  l.hi  eiiiui  iiuii  liiiiic 

h   '    '     ,,  iijuiii,  11  >{iii<Ikui  |>arvi|ieuiiuiit  iuiiui<:iliaiii 
„  li,  II  uuteui  uiUJia  ciiruut,  et  iifti^ter  iii  quuii 

tjUllUlll. 

I'ru|>ter  quuJ  ijuihuddaiii   les  eat,  viciuauteii  cuu- 

t>  iiuii  |iitrti<-i|iure  liuuure  euniiu  qii.i;  uil  i|isU6 

I  III    t>tiit>|ii<iiii  (iru(iter  |iru|inuiii   iiuii   utii|iie 

in  heue.    Ite^iuueiu    i|uiileui  igilur 

I  u  hoc  iiiuilu  prujiter  pruidicttta  cau- 

Terraui  uuteui  culturug  ojaxiiue  i|uidein,  si  opor- 
tet  ail  vutuiu,  «ervud  aine  ueqiie  uiiiuibii^i  ejuHileui 
tribud,  uei|ue  auiuiubi  :  «ic  euiui  utique  atl  u|ierH- 
tioneiu  eruut  utileii,  et  ad  iiiliil  iuiicledcere  itecuri. 
Seciiudu  auteiii  barbarus,  veniaculos  cuuiiiiuileii 
■  lirti-i  liecunduiu  uaturaiii,  huruni  aulem  iiroprios 
<|uideni  in  prupriis  eHKe  pu.S!>iileiitiuni  substuntia» ; 
euh  uuteiii  i^ui  in  cuniiuuui  terra,  cuuiiiiuiieH.  (Juu 
'iiiteui  uiuilu  upurtet  uli  rervis,  el  ipii».  iiieliu8  uni- 
nibiis  i)ervi:«  pni^iuiuui  propuui  libei'iuteui,  pudteriux 
diceoiUB. 


Nece»«e  igitur  eet  agr<j»  lu  duas  [larlet  etse  divi- 
bud,  i|uariiiii  altera  putdica,  altera  bil  privata  :  et 
lntniui  pttrtiuin  utruuii|ue  nirbuui  (liviMani  ei>be  bifa- 
riaiu,  ut  piililictt^  |iartia  reiliuib  pnrtiiii  in  bacriticia 
cultuiiii|iie  ileuruiii.  purtiiii  iii  <:uiii  iiMialiuuiiiu  biiinp- 
tiib  iiiipeiidautiir.  Ex  pnvutiiruiii  iiiiteiii  ugrib  nllera 
iiarb  III  e.^lreiiiib  tluitiub,  ulteru  ud  urlieiu  ebbo  de- 
iiet,  ut  ijuuiii  biiiu)  purtiuiieb  biiif<iilis  fueriut  dintri- 
buttti,  uiiiueb  Biiit  iiliiubipie  luci  pitrtlcipeb. 

Sic  euiiii  puri  jiire  cuulinebuulur,  et  erunt  ad  H- 
iiitiniuruiii  bellu  iiiH^iti  cuncurilub.  Nuiii  iibi  reb  bete 
uliter  bubet,  alteri  liuitiiuuruui  iniuiiiitiuin  parvi 
fuciunt,  ulleri  iiiiuis  ea  et  turpiler  bullicilaiitur. 
(Juure  <pii  tinitiuiis  eiiiit  vicini,  apiid  quuh<lHiii  \f.ue 
u  cuiKiilii.s,  <piiiui  <le  bellii  cuin  tiiiiliniib  gerenuo 
itelibitiutur,  e.\cliiiluiilur,  qunbi  recte,  duiii  buib  ra- 
tiuiiilius  pru»|iiciuiit,  cuiibultare  ueipicaiil.  Agru» 
iuitiir  iii  liunc  uiuduui  prupler  nieiuurulab  cuubai» 
divibub  esbe  upurtet. 


AKrurutu  itutein  cultureb  iit  servi  nint,  nun  tameu 
uniueb  ejubdeiii  natiunib,  iiec  uuiiuubi,  (sic  eniin  «t 
ud  upub  cunticieiKluui  c<juiiiiudi  fiierint,  et  pericu- 
luiii  ubeal,  ne  i|uid  iiuvi  uiuliautiir),  iiiaxiiue  upta- 
bile  ebt  :  biu  uiiuub,  iil  barburi  aul  periii!<:i  (accului) 
niu<lu  dictiri  naliira  biniileb  :  <{uuruiii  privnli  biut  in 
agris  i|iios  ponbiilenl  [irivali;  piiblici  vern  in  agns 
puldicin.  (^uoiiuxlo  HUteiii  Bervib  uteiulum  bil,  el 
<|unuiubreiii  bervi<i  uiiiiiibub  lilK^rtalib  praMuiiiiii 
u6m  prupubituiu  cuuveniat,  pobteu  cxpoueuiub. 


l*o-.lijUdui  declaravit  Philosoplius  qua'  suiit 
parlps  civitali.s  iier  se,  et  quu;  nori,  el  ([uud  ami- 
colas  nuii  expcdit  es.^e  partes  ipsius,  qiiurum  est 
extulere  re^'ionem,  tangit  iiunc  ad  deteriiiinan- 
dum  divisionem  regionis,  ct  quus  et  quales  opor- 
tet  esse  cullores  ipsius.  Et  ciica  hoc  primo  de- 
terminat  de  divisione  regionis  quomodo  facienda 
est.  Secundo  cuin  dicit,  «  Terram  autem  etc.  » 
quos  et  quales  oportet  esse  cullores  ipsius.  Circa 
prinium  priemittit  quasdam  suppositioncs  cum 
lulentione  sua.  Seciindocumdicit,  a  Necessarium 
igitur  etc.  »  ex  dictis  concludit  regionis  divisio- 
nem.  Tertio  cum  dicit,  «  Utduabus  sortibusetd 
rationem  assignat.  Circa  primuni  priino  pra*mit- 
tens  intentionem  suam,  priino  pramiittit  quas- 
dam  supposiliones  ex  parle  possessionum.  Se- 
cuudo  cum  dicit,  «  Ue  conviviis  autem  etc.  »  ex 
parte  conviviorum.  Tertio  ciim  dicit,  i  Adbuc 
autem  etc.  »  quamdam  ex  parte  expensarum  ia 
cullu  divino  fai.tarum.  Primo  igitur  dicit  quod 
post  praidicta  dicendum  est  de  regione,  qualiter 
distribuenda  est,  et  de  cuitoribus  ejus  quos  se- 
cundum  scientiam,  et  quales  secundum  condi- 
tionem  oporteat  eos  esse;  supponentes  primo 
quod  non  expedit  in  civitate  bene  ordinata  pos- 
sessiones  esse  communes,  sicut  Plato  el  sequa- 
ces  ejus  dixerunt,  sicut  oslensum  fuit  in  secundo. 
Magis  enim  negligeretur  cura  ipsarum  necessa- 
ria.  De  communibus  enim  minus  curant  homi- 
nes  quam  de  propriis,  quia  magis  propria  dili- 
gunt.  Sed  exp.-dit  eas  appropriatas  esse  singulis 
quantum  ad  proprietatem  et  curam,  facereautem 
eas  comniunes  aliis  quantum  ad  usum  peractnm 
liberalitatis  et  amicabiliter.  Secundo  supponen- 
dum  est  quod  non  e.xpedit  in  eadem  civitate  ali- 
quem  civem  indigere  alimento,  et  eis  quae  sunt 
necessaria  ad  vitam  ;  quia  civitas  oplima  est  per 
se  sufliciens.  et  civis  per  civitatem  determinatur. 

Deinde  cum  dicit  «  de  conviviis  » 

Preemittit  tres  suppositiones  ei  parte  convi- 
viorum  communium  :  quarum  prima  est  quod 
de    conviviis   communibus,   simul  videtur  ciim 


pra',cedentibus  ojiporlunum  e.sse  ea  fieri  in  ci- 
vitate  opliiiia.  (^ausa  vero  propter  quam  oppor- 
tunum  est  et  nobis  videtur  ,  in  sequentihus 
liujus  libri  dicetur  :  disponunt  enim  ad  familia- 
ritatem  civium  et  amicitiam  ipsorum.  Secundo 
de  eisdem  supponendum  est  quod  opoitet  omncs 
cives  tam  divites  qiiain  pauperes  communicare 
ipsis;  aliler  enim  non  essent  communia  toti  ci- 
vitati  per  quam  determinatur  civis.  Tertio  acci- 
piendum  est  quod  cum  sint  egeni  vel  minus  di- 
vites,  paucas  hahentes  possessiones,  nonest  facile 
eos  sine  gravamine  magno  allerre  ad  convivia 
communia  quod  proportionale  est,  et  sustentare 
familiam  propriam  de  modica  suhstantia  sua; 
modica  enim  possessio,  ad  duo  minus  est  suf- 
liciens. 

Deinde  cum  dicit  •  adhuc  autem  » 
Ponit  unam  suppositionem  quantumad  expen- 
sas  divinorum;  dicens  quod  adhuc  accipiendum 
est  quod  expensa'  qua?  iiunt  incultu  divino.puta 
in  sacriticiis  ad  hoc  ordinatis,  communes  sunt 
toti  civitati,  siquidem  praedictus  cultus  commu- 
nis  est. 

Deinde  cum  dicil  «  necessarium  igitur  » 
Infer  divisionem  regionis  ex  dictis  suppositio- 
nibus  ;  dicens,  si  verae  sunt  praedictae  supposi- 
tiones,  expedit  in  civitate  optima  possessionem 
regionis  esse  divisam,  et  alteram  partem  ejus  esse 
communem  ad  communes  ejus  expensas  facien- 
das,  etalteram  propriam  unicuique  ad  familiares 
opportunitates  :  et  quselibet  istarum  partium  di- 
viditur  in  duas,  ita  utuna  pars  possessionis  com- 
munis  ordinetur  ad  oblationes,  vel  cultum  di- 
vinum;  altera  autem  ad  expensas  communes  in 
conviviis  communibus  faciendas.  Altera  autem 
pars  ejus,  quae  propria  est  singulis,  ordinetur 
ad  necessitates  proprias  unicuique;  alia  vero  ad 
negotia  communia  civitatis,puta  ad  munitionem, 
custodiam  et  ornatum. 

Deinde  cum  dicit  «  utduabus  » 
.\ssignat  distinctionis  prsedictae  rationes  duas. 
quarum  secundam  ponit  cum  dicit,  (iQuamobrem 


MliKii    VII. 


a7 


eic.  >  lii  |innin  |wirti>  iluil.  i|iiiiil  nir  rnnvftninii- 
Irr  (li\i"Mi  rst  iTKKi  111  (liia«  nm  tcH,  d  i|iiii|ili(<l 
illariiiii  (li»liiu-lii  III  (liiait.  Kl  Ikic  ralioiialiililiM- ; 
i^iiia  >'\c.  cii  (liviita  piM'  diviMsii'*  nortcf^,  oiniiAn  iii 
civilali^  |i.irtii-i|i.iliiiiit  iitra(|iii^  (livi-tiiiiii>  ;  (]iiia 
oiliiic:^  liarlii-ipaliiiiil  poHscssioiic  ( iiiiiiiiiiiii,  tal- 
tiMii  iii  (piiiiitiiiii  pai  li(-ip.itit.  ((iiiviviii  (-oiiiiiiiiiii- 
liii^.  Piopria  aiiliMii  iii.iiiiriwtiiiii  («^l  (iiioil  parli- 
(-ipaiil  oiiiiics.  Iloc  antciii  a-(|iialc  cl  piHtinn  vi- 
dctiir.cl  pcr  (-oii--C(pi(M\s  ralioii.iliiic.  Iliiliinialiili- 
l(M'  i^iliir  (liviililiir  scciiiiiliiiii  pijciliiliiiii  iiiiiiliiiii. 
l)oiiido  (-11111  (licil  ((  propliM-  ipiod  <> 
Taii^il  sccniidaiii  ratioiu-iii,  cl  i>sl.  Kxpcdit  pos- 
scssiuiu^H  rogioiiis  dividi  sc(-iiiidiiiii  (MioiI  iiia^iH 
(•oinciiiciis  (<sl  i-ivihiis  iii  oriliiic  ad  vuiiios  con 
tormiiialcs  cisd(>m,  cl  i>olintcs  advcrsiiri  :  '*ri\ 
eam  dividi  scciiiuliim  modiim  |)i-ic(li(-liim  miii;i-< 
conviMiicns  csl  ipsis  iii  rcspccln  ad  vicinos  miiiii- 
cipii  civitalis  voliMitcs  adviM-.siiri.  C.njus  si^niiin 
cs|,  ipiia  ul)i  iioii  ohscrvaiil  istiiin  nioduni,  sod 
ul>i  oiiincs  possivssioiics  snnl  comimincs,  i>nrvi- 
lUMidiinl  iiiimiciliain  viciiioruni,  non  cnruntos  si 
occiipcnt  parliMii  possi^ssionis  civitatis  ,  niiniis 
ciiiin  dolcnt  dc  ;imissi(>iic  commiiiiiiim  ;  iibi  aii- 
lcm  oinnps  posscssioncs  sunt  propriu'  vd  fcro 
iiimis  ciiiant  do  inimicitia  vicinorum,  ot  |)raUor 
illud  (]uod  hoiiuin  ost;  voroutur  oniin  amiltcre 
possossioncs  proprias,  eas  mapis  diliRontes,(]uam 
commiinos.  Kt  idco  in  (]iiihusdam  civitatibus  so- 
let  osse  lcx,  viciiios  coutcrminalcs  non  partici- 
pare  honore  vel  consilio  ooruin  in  ordine  ad  hel- 
luni.  vol  quodcnnique  aliud  magnnm  :  quasi  non 
posscnt   bcno  consiliari  propter  aUectionom  ali- 


ipinm  proprinm  inimuiliip,  vnliimorin.  Kipc(lirnt 
oil  i^itur  rcKionnm  divuli  fici  uiidiim  prii-diclum 
inodiim,  proplcr  priiMlictat  rationc^. 
DiMiulo  (Mini  dicit  •(  tcrrain  iiiitcin  • 
Dcclar.it  (pio>(  cl  (pi.ih'>t  oportct  r^^n  ciillorA« 
rcKionit ;  diciMii  ipiod  iii  civitalo  oplimi  titrrr 
(  iillorif-t  !«i  poHsinl  liahcri  .ul  votiiiii,  oporlpt  f»iiu 
sflrviM  rohiiHtos  i!orp(M'c,  iit  hciic  clahoriirc  ipiam 
posnint;  (lcllcioiilc»  intclloctii,  im  ftint  invcntivi 
fiaiiiliiin  conlra  domiiioH.  Scd  ciica  Iioh  oporl«l 
diiii  olncrvarc.  Piimo  ipiod  iioii  niiit  cjiiHdcrn 
trihiis  ;  »ic  onitn  uiiiti  ad  inviccm  iiui^ih  poHHiiut 
csHO  fortcs  (iiiam  civos.  Sci-iindo  i|iioil  iioc  nni- 
inoHi :  si  oiiiin  CHsiMit,  inaKis  aiidcnMil  iiisiirKcrc. 
Kxpodit  iKitiir  (M(H  cssc  rohiistos  (-orpiiro,  doli- 
ciciilcH  intollcctii,  piiHillaiiiiiics,  ot  iion  c)iiHdftm 
trihiiH  :  sic  onim  mn^is  utilos  orurit  ud  lorrir 
(>lahoralioncm  ot  iiihil  insolcsccnt  contra  durni- 
nos  macliiii.iiilcs.  Dcindi*  aiitom  cxpcdit,  si  isti 
iion  |iossiint  li.ihcri,  tcrno  ciiltoros  osso  harharo» 
in  alia  rcKionc  iialos  .Hcrviro  ot  ininislros  natiira; 
talos  oiiirn  siiiit  similos  prtp.dictis  socundum  dis- 
positionorn  nnturalom.  Sed  colontes  torras  pro- 
prias  umiisciijiisqiio  civis  oportiit  csse  proprios 
illorum,  (pionim  suiit  tcrra';  oos  autcrn  qni  lcr- 
r.im  comuiuiuMu,  oxpcdit  csse  servos  comiiiuui- 
latis.  Quomodo  autiMU  dominus  so  doboal  habere 
ad  sorvos  in  utondo  ipsis,  ct  nielius  est  ad  indu- 
ccndum  eos  ad  hone  oporandum  proponi  eis  li- 
hcrtalom  in  praMuiiim  si  hono  operontiir,  cum 
autoin  vorbere  vol  alllictione  aftici  debeant,  iu 
seqiientibus  hujus  tractatus  dicetur. 


LECTIO  IX. 


Quo  iii  loco  sit  in'bs  extmenda,  et  quo  pacto. 


XNTIQUA. 

C.ivitatem  aiitcni,  quod  quidem  oportet  commu- 
uem  esse  aridse  et  maris,  et  regiouis  similiter,  ex 
contingentibus  dictum  esl  prius.  » 

Ipsius  autem  ad  se  ipsam,  si  ad  votum  oportet 
ndi(iisci  positionem,  ad  quatuor  utique  respicieutes, 
priiuum  quidem  tamquaiu  uecessarium  ad  sanitatem. 
Qute  enim  ad  ventos  flautes  ab  oi-ieule,  sauiores. 
Secundo  autem  ad  Boream.  Recenliores,  euim  hae 
niagis.  Reliquonim  autem  ad  polilicas  actiones,  et 
ad  bellicas,  oene  habere.  Ad  bellicas  quidem  igitur, 
ipsis  quidem  boui  exitus  esse  oportet,  adversariis 
auleui  difficile  adibilem,  et  difficile  compreheusibi- 
lem.  Aquarum  autem,  et  rivorum,  maxiiue  quidem 
existere  mullitudiuem  convenientem;  si  autem  non 
hoc  iuvenium  est,  per  praeparationem  susceptacu- 
lorum  aquarum  imbrium  copiosorum,  et  niaguorum, 
ut  uunquam  deficiaut,  prohibiti  a  regione  propter 
multitudiuem. 


Quoniam  autem  oportet  de  sanitate  inbabitautium 
sollicitari.hoc  autem  est  imponi  locum  in  tali  et  ad 
talem  bene,  secundo  autem  aquis  sanis  uti ;  et  hu- 
jus  curam  habere  non  accessorie.  Quibus  enim  plu- 
riuiis  utuntur  ad  corpus,  et  saepissime,  haec  pluri- 
mum  conferunt  ad  sanitatem.  Aquarum  autem  et 
spiritus  natura,  hanc  babent  naturam. 

Propter  quod  quidem  in  bene  sapientibus  civitati- 
bus  oportet  distingui,  si  non  omnes  similes,  neque 
copiostT,  sint  talium  aquarum,  seorsum  eas  quee  ad 
alimentum  aquas,  et  eas  quae  ad  aliam  opportunita- 
tem. 


RECKl^S. 

Urbem  porro  terra;  continenti  marique  et  periude, 
quoad  fieri  potest,  omni  agro  communem  esse  opor- 
tere,  supra  demonstratum  est.  Situm  vero  ipsius 
urbis,  ad  ipsam  relatum,  talem  optandum  censemus, 
ut  quatuor  res  spectentur.  Primum  quidem  valetudo 
iubabitantium,  tamquam  res  plane  necessaria.  Ur- 
bes  enim  quae  in  solem  orientem  vergunt,  et  ventis 
ab  ortu  flantibus  expositae  sunt,  salubriores  haben- 
tur.  Proximae  ab  his,  quae  aquilonem  secundum  ha- 
beut  :  hae  namque  hiemem  commodius  tolerant. 

Quod  vero  acl  reliqua  attinet,  videndum  ut  situs 
urbis.  sit  ad  civiles  et  bellicas  actioues  opportunus. 
Ad  bellicas  igitur,  oporlet  ut  oppidanis  sit  exitus 
facilis,  hostibus  aditus  impeditus,  difficulterque  op- 
pidum  obsideri  queat.  Quod  vero  pertinet  au  aquas 
et  fontes,  primum  est  ut  aquarum  suppetat  domes- 
tica  et  nativa  copia ;  quod  si  non  coutingat,  huic  in- 
commodo  medendi  ratio  adhibenda  est  per  cister- 
uas  imhribus  excipiendis  comparatas  et  capaces.  ita 
ut  oppidanos,  si  bello  intra  oppidum  compulsi  usu 
agri  prohibeautur,  aqua  nunquam  deficiat. 

Seii  quoniam  incolentium  valetudinis  hahenda  ra- 
tio  est,  hoc  autem  primum  in  loci  natura  et  situ, 
deinde  in  saluhrium  aquarum  usu  consistit  :  hujus 
quoque  rei  cura  est  non  uegligenter  adhibenda.  Nam 
quibus  rebns  ad  corporis  curam  et  largissime  et  sae- 
pissime  utimur,  hae  plurimum  ad  valetudinem  con- 
ferunt.  Quum  igitur  aquarum  ventorumque  vistalem 
naturam  obtineant,  in  civitatihus  quae  prudenter  ad- 
ministrantur,  aquas,  nisi  omnes  similes  sint,  nec  fon- 
tium  puteorumque  copia  suppetat,  divisas  esse  opor- 
tet,  ut  quae  potui  sunt  aptae,  separatcE  sint  ab  his 
quae  aliis  usibus  accommodantur. 


inR 


l'()LITICORIJM. 


'ils    al 

liiii   auieui  at<{uii- 
I  i      i --  i^  -  iiii,  eed  lUdjju  furliii 

lui  a  {tluru. 

|li,<.,,Mfi.,  duttiui  rituiilUruui  hahitatiuiieui  ilelectii- 
I  I   cl  ulilniP  ail  ttliii-i  arlioiitiH,  oi  titrii»*  |i«- 

uc...  iiMii-.  -TM.  at;r.uiiiliiui  iihhIuui  JuuioreUI  t^l  •liiliiillU- 
livuui    iii|Uuruui.    Aii    tiellir.ao   auteiii    siscuritatfs    a 
',  ut  tiitlM  tuiii  uiitii|iiuiii.  Uiftici- 

I  tixilua    I  et  ihrtirile.  pcroiriita- 

I  ilibuD  .  ijiioil   oiiiirlet  utnbi{ue 

;  ':.    Culltil  u    bil|Ui^    itu    llI'it-pill'UVC- 

ril,  '1'  iigricuUd  qua^  vucuut  i{uiueiii  viiieii- 

riiiii 

ti;ui  iiuii  fuoere  fiicile  peue- 
I  .1  ttuteiii  et  lui;a  ;  xic  cuiiii 

ttil  Mecuritateiu  et  uil  uniutuiii  beiie  liabebit. 

Ue  uiuris  uuteiu  (iiceiited,  uou  u|>ui'lere  hul>ei'e 
virtuli  I  uutru  hii  ta.-i  civitute*  vulde  iiiitii|ue  exihti- 
uiuiit,  et  tiuc  viileutes  opere  redargutui  ea»,  t|Uii; 
illu  uiudu  decorautur. 

E.^t  uuteiii  iid  roii-^iiiiiled  i|uideu),  et  nou  itiultuiii 
•  litlereiite^  uiultituiliiie,  uou  boiiuin  teuture  Auivari 
|ier  uiiiruriiiii  iiiuuitiuueiii. 

(^uuutuiii  uuteiii  et  accidit,  et  coutiii^it,  luajuieui 
excesiiuui  ticn  iusur^eutiiiui,  quuui  uil  virtus  hu- 
uiaua,  et  eai|Uii;  iu  [laiiciii ;  t>i  upurtet  6alviiri,et  iiuii 
pati  iiiale,  ueque  iujuria.s  i>UAtiiiere,  tiriiii^siinuiii  iiiu- 
uitioueiii  luururuui  e.xi^itiiiiuiiduiu  eine  bellicu>iBBi- 
iiiam  ;  aliteri|ue,  et  uunc  iiiveritirt  ii»,  quiB  circa  aa- 
gittus  et  uiuirhiiias  ad  certitudiueiii  iii.^^ultu». 


Siiuile  eniin  velle  luiirud  non  circuinponere  civi- 
hus,  el  r«'f,'iuucui  tucile  ingressibileui  quierere,  et 
circuiutuUeie  uumtnua  loca.  Siiniliter  auteui  et  pro- 
priii  hfibitalioiiihus  uon  circumpuiiere  inuroB,  taui- 
<|uuiu  uou  vinlilius  futurid  habttatoribus 

At  vero,  iieqiie  hoc  oportet  latere,  quod  circumpo- 
uenlihu.s  quideiii  inuros  circa  civitatem,  licet  utro- 
qiie  moilu  uti  civitatihiH,  et  taiuqiiatii  non  hahenli- 
tihus  ;  iia  autcm  qua!  uuii  tiaheiit  uou  licet. 

Sed  utique  hoc  nahet  modo,  iion  quia  muri  solum 
circumpoueudi,  sed  et  de  iis  curaudum,  quatcnus 
et  ad  ornatum  haheant  civitati  deceuter,  et  ad  hel- 
licas  opportuuitate»,  et  ad  alias  et  ad  uuuc  adinven- 
tas.  Sicut  enim  invadentibus  cura  est,  per  quos  mo- 
dos  9uperj?rediuutur  ;  sic  haec  quidem  inveiita  sunt, 
haec  autem  quaerere  oportet,  et  philosophari  custo- 
dientes.  A  priucipio  enim  neque  couantur  invadere 
bene  pr<fiparatos. 

Quouiam  autem  oportet  multitudinem  quidem  ci- 
vium  in  conviviis  distrihutam  esse,  muros  autem 
distinctos  esse  observatoni?,  et  turribus  ia  locis  op- 
portunis,  et  haec  quidem  utique  hoc  modo  disponet 
aliquis.  Eas  autem  quie  diviuis  appropriantur  habi- 
tationes,  et  principaltssima  antiquorum  convivia  con- 
^Tuit  locum  idoneum  hahere. 

Et  eumdem  quificumque  non  sacrorum  lex  deter- 
miuavit  seorsum,  vel  aliquod  oraculum  aliud  Apol- 
linis  responsivum,  erit  autem  utique  talis  locus  quia 
apparentiam  habetad  virtutis  positionem  sufficienter 
et  ad  vicinas  partes  civitatis  eminenter. 


Decet  autem  sub  hoc  quidem  loco,  talis  quideni 
fori  esse  praeparationem,  qualem  etcirca  Thessaliaui 
nominant  quem  liberum  vocant  :  hocautemest  quod 
oportet  purum  esse  a  venalibus  omnibus,  et  neqtm 
banausum  nei(ue  agricolam,  neque  alium  aliquem 
taleui  appropinquare,  non  vocatuin  a  principibus. 

Erit  autem  utique  hene  gratiosus  locus,  si  etgym- 
nasia  seniorum  habeant  ordinem  hunc  :  decet  enim 
divisum  esse  secundum  aetates  et  hunc  ornatum  ;  et 
apud  juniores  quidem  principes  aliquos  demorari, 
malrouas  autem  apud  principes.  Qusc  euim  in  ocu- 
lis  praesentia  principum  maxime  efBcit  veracem  ve- 
recundiam,  et  eum  qui  liberorum  timorem. 

Venalium  aulem  forum  oportel  esse  aliud  ab  boc, 


Oiiod  ttiiteiii  nertiiiet  ud  Idih  miinita,  iioii  sunteu 
uuaiibu*  peiuuJe  reipuhliCH'  geuerihus  aicuinmo- 
ilttta  :  ut  urceii  pnucuruiu  puleuiiu*  et  uuitis  princi- 
patui  cuuveiiiuut ;  loi  i  ueqiiuiitu.s&tatui  pupulan  apta 
esl ;  qiiuruui  ueutniiu  lu  uriotucrutiu,  scd  locu  ualuru 
iiiuuilu  pltiru  ile^iderautur.  I'riviitaruiii  vero  douio- 
ruui  dispu^iliu  gratiur  et  ad  cettTu.-»  viti«  usua  coin- 
luoiliur  hdbetur,  tti  «it  heiie  ilivi.sa  el  direi^.tu  niore 
uuiic  recHpto  et  llippodaiiiiu  ;  u  I  helloruiii  aiiteui 
periciilu  iliversrt  et  ttiillqiiu  lutio  liilior  cist,  ut  exi- 
tus  hostihiiB  t;.vt('riiia  dillicilea,  el  liilehrus  inexplica- 
hiles  civihua  iiu-iiliaiilibus  huheut. 

Oiiupropter  iitrumque  riitioiiem  iii  iirdiflcuudo  «d- 
hiheri  cuiiveiiit  :  qiiod  ticri  polc.it,  bi  qiiis  ila  iudill- 
cet,  ut  imiletiir  vilitiiu  juKu  euriim  qiius  uystadas 
rustici  uppellaiit.  'rolain  igitur  iirhcm  iioii  convenit 
uil  direcliim  coiicidere,  tscil  per  piirles  et  lu<;a  :  sic 
eiiim  et  liitiiiitiur  el  uiuutior  »iuiul  fiierit.  .Muris  uii- 
teiii  ijtii  iiegut  iirht:rt  virtutiii  opiiiiuiii  Httidtsiitea  cin- 
ctu»  eiii^i;  uporteie,  hi  nimis  prisce  «eiitiuiil  ;  prm- 
sertiiu  ijuuui  earuiii  <;ivitutum,  qiiu;  illo  mudu  setfi! 
jactunt  et  ubteulaiit,  errorem  reliiiH  ipui»  couvictuni 
esse  videaiit. 

Et  veiu  udverstis  similes,  iiequeudinuduni  nuuicru 
siiperiures  velle  sese  mtirurtiiii  prfctiidio  tuori  turjif 
eit  ;  tumen  quoiiium  uccidit  licnque  potitst  tit  qiii 
helluiii  iiiferiiiit  tuiitu  superiurcH  biiit,  iit  htimaiiu  et 
jiuucuruiu  viitute  impetiiB  eorum  «ustiueri  iie([ueat, 
idcirco,  si  «aluti  coii.suIeuduui  est,  et  iujiiria;  vitan- 
duj,  niurorum  praisidiuni  quod  e»t  tulissimtim,  bel- 
licis  ratioiiibiis  convenieiitissimum  esse  puturi  de- 
het,  [iraisertim  hoc  teuqiore,  qiiiim  re[)ertn  siiittelo- 
rtim,  tormentorum  et  iiinchiiiarum  generaad  iirhium 
o|jpugnutioiie8  exquiBiti»pimu  et  iierfectissima. 

Simile  eniui  e;^!,  urhcs  inuris  iiou  esse  cingendns 
censere,  et  regioiieui  qtiicrere  iucursionibus  hostium 
op[)ortuuam,  editioriU[ue  luca  demoliri  :  eodemque 
modo  domihu.s  j^rivatis  parietes  iion  circumdare, 
quo  iniuiis  hahitutui-es  imbelles  et  iguavi  fiaut.  Sed 
nec  illuil  igiiorare  0[K)rtet,  iis  qiii  urbes  incolunt 
muris  circumvallatas,  utruqiie  inodo  urhibus  uti  li- 
cere,  quasi  inuros  habeutihits,  et  quasi  non  hahen- 
tibus  :  quod  si  muris  careaiit,  Heri  non  [jotest. 

lloc  qiium  ita  sit,  iioii  solum  mojuihus  urbes  mu- 
nienduj  suiit,  sed  danda  etiaiu  opera,  iit  qtium  ad 
urhis  ornatum,  tum  ad  bellicos  usiis  i)rx'=erlim  ad- 
versus  uiiichinas  nitper  inventas.  Quemadmodum 
enim  qui  belluin  iuferunt,  rationes  quicriuit,  quihus 
superiores  evadant,  ita  quaedam  inveiit<e  sunt,  alia; 
quaerendije  et  solerter  investigandae  suiit  his  qui  hel- 
lum  propulsant.  Nam  qui  recte  instructi  sunt  et  ha- 
hent  parnta  presidia,  in  hos  ue  suscipere  quideiu  hel- 
lum  animum  inducunt. 

Quouiam  auteiu  civium  multitudo  per  sodalitates 
et  concoeuationes  jiublicas  distribula,  luuri  vero  pro- 
[lugnaculis  et  turrihus  in  locis  oiiportuuis  interce[jti 
esse  debent,  res  ipsa  admonere  videtur,  ut  noiinulla! 
concoenationes  iu  his  propugnaculis  a[)parentur  el 
constituantur.  Atque  haec  quidein  ad  hunc  modum 
disponenda  alque  ordinanda  esse  videntur.  JEdeA 
vero  diis  immortalibus  dicatac,  et  praeci[)ua  magis- 
tratuum  conccEnationibus  coustituta  couciliabula, 
locum  opportuuum  et  eumdein  habere  debent,  ex- 
ceptis  iis  templis  quae  lege  aut  aliquo  Pythii  Ajiol- 
liuis  oraculo  segregantur.  Talis  autem  erit  locus,  si 
eminentiam  prohe  ad  virtutis  situin  accommodataiu 
haheat,  sitque  adversus  vicinas  partes  urbis  muni- 
tior. 

Sub  hoc  autem  loco  forum  coustituere  oportet  ei 
simile,  quod  in  Thessalia  liherum  appellant.  Hoc 
autem  est  hujusmodi,  ut  nec  rebus  venalihus  inqui- 
nari,  nec  opificihiis  aut  agricolis  et  ceteris  id  genus 
patere  deheat,  uisi  si  quis  fuerit  a  magistratibus  ac- 
cersitus.  Qui  locusgratus  etiam  atque  jucuudus  erit, 
si  seniorum  e.xercitationibus  destiuata  gymnasia  ad- 
juncla  habuerit.  Decet  euini  etiatu  hoc  civilatis  de- 
cus  atque  ornameutum  pro  aelalihus  esse  divisuiuac 
distinctum  :  et  apud  adolescentiain  quosdam  niagis- 
tratus,  apud  magistralus  autem  seniores  versari.  Ma- 
gistratuum  enim  priesentia  ob  oculos  versantiutu 
verum  pudorem  ingenerat,  et  timurem  iuffeuunni. 
Forum   autem   rerum   venalium  ab    hoc  aiversum 


\M\K\\    VII. 


m 


t<l  («roriMini   IiiiIdmiii  Iociiiii  Htiii   NviinKiiKiiiii  iih    i|ii.r 
n  iiiiin  iiiiltiiiitiir,  lU  im  i|(wi'  ii  iikiiiiiiIhu  iiiiiiiilnin. 

Qiiiiiilnin  niitiMii  civiliillH  iiiulliliiiln  (liviililiir  iii  nii- 
cordiilcK  ("t  iii  iiriiiriiKM,  (lcnil  ol  hiiccrdiiliiiii  cciivi- 
viii  liiilicic  (>r(liiiciii  circii  icilci»  KacriiH,  |iriiici|iiitiilii 
niiliMii  i|iii(Miiiii|iii<  circii  ciiiilriicliiK  riiciiiiit  ciiriiiii, 
rl  circii  itcriiitiirii'»  HiMilciiliuriiiii,  ct  viiciiliiiiicH,  nl 
nliiiiii  IiiUmii  dii«|iiMi!(Mtiiiii(Mii.  Adliiic  iiiiIimii  i  ircii  iiftro- 
iioiiiiaiii,  )<l  ciiiii  i|iia>  viiciiLiir  iiMlyiKiiiiiii  a|iii(l  rnruiii 
(|iiid(Mii  (i|iiirl(il  ct  iti  coiiciirMii  i|Uiiiliiiii  c(iiiiiiiiiiii 
coiiMlitiii  :  talis  aiiliMii  i|iii  circii  iitM'UM.siiriiiiii  riiriiin 
locuH  i^hI.  lu  vaciilioiic  ciiiiii  uhhu  id  i|ii(iil  KiiiicniiH 
piiiiiiiiiiH,  lioc  niil(Mii  iiil  iKM  (wnariuH  uclioiicH.  Dinlri 
liiila  niiliMii  OHHC  o|iorlcl  dicto  ordiiic  el  (|iwi'  circn 
rcKioiKMii. 

Klcuiiii  iii  |iriiicipaiitiliuH  i|iioh  vocaiil  ii  i|iiidciii 
llvloroH,  ii  niitciii  AnriMKiiiios,  cl  Hcrvatoria,  et  coii- 
viVia  nd  ciiHtoiliiim  iiccc.-*sariiiiii  ti.xiHltMc.  M^l  aiit(Mii 
HMirn  pcr  icjiioiicm  csso  diatrihiiln,  liiuc,  (|ui(lem  diin, 
liicc  (iiiidciu  licroiliiiH. 

Stfd  immoriiri  iimic  dili>i(Mitcr  oxiiiiiroiitcH,  cl  di- 
CCiiteH  dt>  laliliUH  iiiiitiU*  csl  ;  noii  ciiiiii  dillicilc  esl 
tHlin  inlelligcre,  sed  faccro  iiiii^iH.  DiciMc  iiuidciii 
eiiiui  voti  01)118  esl,  eveiiire  nuteiu  fortiiiia'.  IMiiptcr 
rpiod  dc  laliliuH  (iuidcni,  i|uod  (iiiideui  ad  pluH  diiuit- 
tilur  uunc. 


cnKli  ililict  l'l  liiio  rcjdlliliiiii,  <it  Mil  inn   ii  -  i|ii,i'  i|iiii||i 

II    iiiaii    ndveUiiiildi',  tiiin    lu    UM><'  Uiiltiiiilnr,  culU' 
f<eiiilnH  nt(|ii<' e\ci|iii'iidnii  o|i|iiiriiiiii). 

Jniii  vcrii  i|iiuiii  civitntiH  niiiililiiiUi  iu  •nrnnluti)* 
cl  iiiiiMl"triiliiH  ili\idntiir,  liiiiiiii  nd  (<i-iiniii  mrMr- 
niciidi  KacnrdoliUiiH  jnxln  nm  rnn  n^iUin  conxtitiitiiiii 
cHXi<  dcccl.  MnKiHtrnliUiiK  aiilciii,  <|iiiciiiiii)uc  rcriini 
((tiitritelnriiiii  jiidiciiM,  cMiiHardiii  hiiUiiiM|itii>iiiliiiii, 
in  JdH  viicnlioiiiUuH,  ul  tMliUiiH  nliix  |>ri)i'dnitiiiiiiUiiii 
prifHiiiil,  ileiii  n'diliUiiH  i'l  iiiUMiiordin  inlillcioruni 
prn'fi'c.liH,  convivioriiin  |>idilii'oriiiii  lorim  circn  foriiin 
niil  piiUliciiin  nliiiiiein  convcntnni  dcUcl  i.-khi*  <oiix- 
tiliiluH.  OiijiiHiiiodi  ent  Iociih  foro  ncccHHnrinriiUi  re- 
riiiii  circuinjfctiiH  :  bUperiuH  eiiini  foriiin  olio  <lc<ll- 
<Miluiu,  lio<'  nuteiii  iieKoliiH    neceHHnriin  Hcrvire  voln- 


miiH. 


Iii  nfi;ru  nuleni  nicinorntuui  ordioem  iiiiitnri  upor- 
let,  et  ilii  i|iiiiipie  innKiHlraliUiiH,  i|u<>h  ipiidani  Hilva- 
riim  pra'U'cli>H,  iilii  aKroriim  pra-fci  tos  appi-lUinl, 
priipiiKiiaciila,  (!t  ad  cii^lodiam  idoiien  convivioriiiii 
puUlicoruui  locn  Hiippclere  iieieH»e  est.  KMiin  i|u<)i|iii' 
]>ci'  MnroH  eHHC  deUciit,  ipiiini  diin  liiiii  cliHiii  UiMoi- 
liiiH  (^.■(triluita.  Sed  nuiic  teinpus  in  Imh  aciiiratiiiH 
e.xpliiandiH  loiitcrcre  otiosum  ent  :  uec  enim  Inlin 
exconitare  ct  deinoiiHlrnre,  ^e  I  fncere  potlns  difHcile 
esl.  Nniii  diierc  optautis<,'sl  opiiH  ;  iil  niilein  cvenial, 
furliiiia'  Uciiilii  iiiiii.  Dc  lil.-<  if^itur  iiiiiic  plura  dii:erc 
oniiltamus. 


Postqnani  Philo.<<ophus  declaravit  ea  quR'  sup- 

poiienila  siint  rx  parte  uiultitiidinis  civilis  ad  rec- 

tam  ronipulilicani,  vnlliuinc  (ioclarare  quu-  snp- 

poneuda  suiil  ex  parte  situs  civitatis  et  sedificio- 

ruin  ejus   ot  roLrioiiis  iii  spociali  iiuigis  ;  et  pri- 

uio  ostondit  qua'  su|ipoiionda   suiit  ex   parto  si- 

tus  civilatis  in  speciali.  Secundo  cuui  dicit,  «  l)e 

locis  autom  etc.  »  qua>  ox    parte  luunitionum  et 

n^diliciorum.  Circa    primum    recolligit  quopdam 

dicta  prius  de  situ  civitatis.  Socundo  cum    dicit, 

«  Ipsius  autom  ad   seip.-am  etc.  »  declarat  quco 

ulterius   suppouenda   sunt  circa  situm   ejus  in 

spociali.  Primo  igitur  dicit  quod  prins  determi- 

natuni  est  a  noliis  quod  si  civitas  optima  debeat 

siluari    ad    votum,    oportet  quod    communicet 

mari  et  terra»  socundum  quod  conlingit   melius. 

ut  ex  utroque  possit  jiivari    et  iu  necessariis  ad 

vitam  et  contra  vicinos  doheliantes.  » 

Deinde  cum  dicit  «  ipsius  autem  » 

Declarat  qua>  attendenda  suut  de  positione  ci- 

vitatis  iu  ordine  ad  saiiitatom   et  ad  bellicam  et 

ad  bellica.    Et   primo    facit   hoc.  Secundo    cum 

dicit,  a  Quoniam  autera  oportet  etc.  »  de  quibus 

istorum  magis  sollicitandum  est  propter  sanita- 

tem.  Circa  primun;  tangit  quatuor  ad  qiise  opor- 

tot  respicere  iii  bona  positione  ipsius  :   quorum 

duo  primi  per  se  ordinanfur  ad   sanitatem,   tei'- 

tium  ad  bellicas  opportunitates     Quartum  vero 

ad  hoc  et  ad  uecessitatem  vit.-e.  Dicit  igitur  quod 

si  oportet    civitatem   ipsam    situari    ad   votum, 

oportet  respicere  ad   quatuor  principaliter.  Pri- 

rao  quidem   quod  declinationera   habeat    et    sit 

propatuia,  si  lieri   potest,    ad    orientem    et    ad 

ventos  tlantes  ab    ortu  qui  sunt    saniores  aliis  ; 

tamquam  lioc  sit  opportunum  ad  bonam    dispo- 

sitionem  civium,  scilicet   sanitatem.  Sunt  veuti 

orientales    saniores,  quoniam  plurima    materia 

ipsorum    plus  moratur  sub    via  soiis  ;  et   ideo 

calidiores  sunt  secundum  Pliilosoplium  secundo 

Metcororum.    Propter   caliditatem   autem    suam 

uiibes  resolvuutur  et  aerera  subtiliant  et  mundi- 

ficant ;  quse  faciunt  ad  bonam  dispositionem  .et 

sanitatem.  Siquidem  aer  pahidosus  et  nubiiosus 

et  grussus    est    segrotativus  :    c    contrario  vero 

ventus  occidentalis  frigidus  est  et  parum    mora- 


tur  sub  viasolis,  nec  estforlis  llatus,  ut  frequen- 
tius  ;  ot  idco  propter  frigidilatein  vapores  coii- 
gregat  et  aorem  ingrossat  et  propter  jiarvitatem 
flatus  non  potest  nubes  propeliore  ;  ista  autcni 
non  conveniunt  ad  boiiam  dispositionem  corpo- 
rum  ;  ot  ideo  loca  propatula  ad  occidentem 
non  sunt  saliibria  beno  nt  freijuentius.  Se- 
cuudo  expodit  civitatem  declinare  ad  boream  et 
ad  ventos  boreaies,  sit  enim  recentior  erit  et 
magis  remota  a  putrefactione,  quia  venti  illi 
recen*iores  sunt  et  saniores.  Cujus  ratio  est  quia 
ventus  septomtrionaiis  frigidissimus  est  et  for- 
tissimi  tiatuset  ratione  fortitudinis  flatus  et  mi- 
bes  et  vapores  grossos  propellit  ab  aere  raundi- 
ficando  ipsum  ;  ratione  vero  frigiditatis  congre- 
gat  caiidum  intriusecum  ciaudondo  poros  cxte 
rius  ;  et  propter  primum  prohibet  putrofactio- 
nem,  propter  secundum  confortat  digestioueni, 
et  ista  bene  competunt  sanitati.  E  contrario  ven- 
tus  australis  caiidus  est  et  tortuosi  fiatus  et  vir- 
tute  caliditatis  elevat  vapores  et  poros  aperit  et 
virtute  flatns  tortuosi  nubes  congregat ;  et  idoo 
ingrossat  aerem  et  ad  putrefactionem  disponit 
etdebilitat  digestionera;  quff  sunt  principia  se- 
gritudinis;  et  ideo  veutus  austraiis  non  est  bene 
salubris.  Tertio  aulem  oportet  civitatera  situari, 
ut  bene  se  habeat  ad  actiones  civiles  et  ad  op- 
portunitates  beilicas,  propter  quas  oportet  eara 
sic  disponi,  ut  sit  boni  exitus  civibus  et  facilis. 
difficilis  autera  et  mali  aditus  debeliantibus  ;  et 
per  consequens  difficile  comprehensibilis  ;  quod 
tit  vel  per  naturalera  dispositionem,  vei  mon- 
tium,  vel  rupium,  vel  aquarura,  vei  per  artiti- 
cialem,  puta  turrium  vel  munitionuin.  Quarto 
expedit  eam  sic  poni  quod  habeat  muititudiaeni 
aquarum  fontalium  vel  tluviaiium  conveuien-- 
tium  sanitati  et  munitioni  si  possibiie  est.  Si 
autem  hoc  non  est  possibile,  oportet  invenire  et 
prseparare  susceptacuia  aquarum  fluvialium  et 
defossarum,  puta  cisternas  et  puteos  potentes 
continere  copiam  multam  ipsarum,  ita  ut  nou 
contingat  eos  deticere  propter  multitudinom.  e- 
tiam  si  ab  adversariis  prohibercntur  aqua^  exte- 
riores. 

Deinde  cum  dicit  «  quoniam  autem  » 


POLITICOHUM. 


l)«i'ldratde  quihus  prtfdictoruui  uiiiKi!>  sollici- 
taiuluin  fl^l  ad  Haiututfin  ;  ijuod  pridiu  facit. 
Setuudu  ciuu  dlcit,  u  Pruiiler  ijuod  «lc.  u  1'iiuit 
quodduui  ducuuientuiu.  Priaiu  dicit  quuniuui 
cuuditureni  civitdti»  u|ioi-tet  esiiu  sullicitiiui  iiiiil- 
tuin  dtf  sjiiitate  iiiluhitaiitiuiu  civitatciu.  l'riiiio 
••Iiiin   et  I  Uler  Dpoiti-t   e»>>e   >)ollicitiiiii  lie 

boiid  dii|p       '  auiuiu^.    Seruudo  de   boiia  di-»- 

|iu!iitiune  cuipuria  in  urdiite  ud  aniaiaiu.  Koim 
auteiii  disiiositiu  curporis,  seu  sanitas  priiiio  vi- 
delin  I  au^ai  i  ex  diipu^iitioiie,  civitalis  ad  tuii-iii 
vel  taii-iii  -litiini,  |tiita  ad  oiieutein  vel  Lioieaui, 
|)iuptcrbon<iiu  diipuaitiuneui  ueria.  Secuuilo  mmu 
causatur  ex  itsu  ai|uuruiii  heiie  dispoKitaruui, 
puta  diitiiuni  et  leviiini;  rt  idi-u  de  istis  et  de 
aere  debet  iiuaie  |»i  iiiii|)alitor  iinii  accessurie. 
IILi  eiuni  iiinUuni  routi  ruiit  ad  saiiitatein  et  bu- 
nain  diiiiuaitiuriein,  quibiis  ut  pluriiiniin  et  tre- 
quentissiine  utiintur  nuiiiines  ad  vitum  curfiuriA 
susteutaiiiidiii.  iiii-  -lUut  nutiini- aquariiin  etueris. 
Aquu  ciiiiii  iituiitiir  seiMindiiui  :ie  ud  |iotuiii  et  ad 
cibum  -fiiteiii  seciindiim  qiiud  ini.\ta  est.  Aere 
auteni  ad  re>|iirationeiii  :  ergu  inuitum  conterunt 
ad  saiiitateni.  Opurtet  i^itur  cundilurem  civilatis 
multum  sollicitari  de  Ijuiiu  ilispo^itiune  aquariim 
et  aeris  ;  torte  autem  magis  de  di>pusitionu  aeris 
Siquidem  aer  insjiiratus  cum  miuuri  aiteratiune 
pervenit  ad  principium  vita;,  nciiicet  ad  cor. 
Deiiide  cuni  dicit  •  pru|)ler  quud  » 
Piiiiit  quuddam  docuinentuin  circa  naturam 
aquuruin  in  civitale;  dicens  quod  propter  lioc, 
quia  aqua».  muitum  conferunt  ad  sanilatem,  si 
uon  fuerint  omnes  aqua-  in  civitule  similes,  nec 
copiosa',  distiuKuuntiir  seorsuiii  accipiendo  eas 
de  numero  ipsarum  quu'  ud  aliinentuin  sunt  coii- 
venientes,  et  seorsum  alias  quai  ad  alias  oppor- 
tunitates  in  civitatibus  sapienter  ordinalis  ;  ut 
convenientibus  ad  aiimeutum,  si  copiosae  non 
fuerint,  non  utanlur  ad  alia,  uec  aoa  couvenien- 
tibus  utantur  ad  aiimeutum. 

Deinde  cum  dicit  «  de  locis  autcm  » 
Inquirit  de  his  quae  supponenda  sunt  ex  parte 
munitionum  et  .Tiiiiiciorum  Et  circa  hoc  primo 
facit  quod  dictum  est.  Secundo  cuin  dicil,  «  Sed 
immorari  etc.  »  excusat  se  ah  ulteriori  conside- 
ratione  talium.  Circa  primum  primo  deciarat 
quiB  supponenda  sunt  circa  munitiones  et  sediti- 
cia  in  ipsa  civitate.  Secundo  cum  dicit,  «  Etenim 
in  principantibus  etc.  »  qu«  in  regione  exterius. 
Circa  primum  primo  inqiiirit  de  munitionibus  e 
lediticiis  communihus  civitatis.  Secundo  cum  di- 
cit  «  At  vero  neque  etc.  »  De  his  quae  crdinantur 
ad  principalia  opera  civitatis.  Circa  primuin 
primo  tangit,  quod  non  eodem  modo  se  habetde 
munitionibus  et  ia  omnibus  rebuspublicis.  Se- 
cundo  cum  dicit  «  Privatorum  autem  etc.  »  in- 
quirit  de  ipsis  et  de  eediticiis  in  civitate  optima. 
In  prima  parte  dicit  quod  illudquod  est  expediens 
et  melius  circa  loca  munita,  non  eodem  modo 
se  habet  in  omnibus  rebuspuhlicis  ;  sed  in  statu 
paucorum  et  monarchia  espedit  essearcem,idest 
partem  superiorem  civitatis  fortissimam  esse  in 
qua  dominantes  in  paucorum  statu  etmonarchae 
morantes  possint  defendere  se,  si  opus  sit,  ab 
impetu  multitudinis  insurgentis  si  contingat.  In 
statu  autem  populari  expedit  sequalitas  aediiicio- 
rum,  ut  nullus  propter  fortitudinem  munitionis 
alios  expugnans,  tyrannizet  vel  dominelur  solus. 
In  statu  autem  optimatum,  in  quo  principantur 
plures  virtuosi  intendentes  bonum  commune, 
neutrum  istorum  expedit,  seu  magis  multitudo 


locorum   furtium   per  quos  possit   tiieri  civitas 
cuuiniuniter. 

Deinde  cum  dicit  •  dispusitio  autein  » 
Declarat   qualem   oporteut  esse  dispositionein 
hubitationum    prupriaruin    et  iiiunitioiium.     Et 
|)riiiiu  inquirit  de  dispu-iitioiie   lialntalioiium  fa- 
iiiiiiariuiii  propriaruin.  Siciiinli)   ihi,  «  Kt  totam 
qiiideiii  elc.  u  de  coniiiiuiiihu.-;,  puta  de  iiiiins  «t 
iiiunitionihits.  Circa  |iriinuin  est  inteiiigenduin 
qiiud   antiqtii  liahitationes    faniiliures    furtiores 
fariehaiit  propli-r  adveriarius,  et  riidiores,   (juia 
iiun  itu  erant  experti  ;   posti;riores  autein  magis 
delectai)iies  et  utiiiures   ud  quu'dani   et   suhtiles 
magis  propter  mujurein  experientiam.    Dicit  igi- 
tur  quod  ili^posilio  liabitacuioriiin  laiiiiliariiini  et 
hiiipodaiiiiuiii,  idest  doniiciiiiini  equoriiiii,  idest 
ad  eqiius  iiutriendos,  »i  fuerit  heiie  jienetrahiiis, 
hoc  est  pro|)atula  et  l)ene  eventahiiis   secundum 
niodiiiii  u^iiilicundi  posterioruni,  est  mugis  delec- 
taliiiis  ad  inhahitaiidiiiii  el  ulilior  ud  aliipias  uc- 
tioiios,  piita  ad  nutritiunein  aniiiialiiiiu  ;  sed  dis- 
pusitio  eoruiii  secundum  antiquum    utilior    cst 
propter    securitatein   uh    insurgentihus    propter 
hirlitudinein  et  ininus  delectahiiis  pru[)ter  riidi- 
tatein  ipsius  :  eiateiiiiii  dilllcilis  intruilus  inipu- 
gnuntihus  et  diflicile  peiietrahilis  liis.  Kt   ideo  si 
deheant  disponi  ad  votuin  famiiiuria  hahitacuia, 
ojiortet  quod  haheant  ista  duu  ;   ut  scilicet  sint 
fortia  contra  hellantes  et  dillicilis  aditus  eis  se- 
cunduin  dis[)Osiliuiu'in    antiqiiorum,  ct  delecta- 
hilia  et  utilia  ad  actiimes  familiarcs   secundum 
dispositionem  posteriorum.  Si    cnim  aliquis  ita 
pra>paraverit,   continget  hahitationem  ejus  esse 
similem    habitationi  agricolaruin,   quos    vocant 
quidaiii   custodes  vinearum,  quihus  in   vineis  ct 
in  campis  solitarie  iinmorantur  :  qiiorum  habi- 
tacula  sic  sunt  disposita,  ut  dictum  est  prius,  ut 
hene  se  liaheant  ad  actiones  familiares  et  contra 
volentes  nocere. 

Deinde  cum  dicit  «  et  totani  quidein  » 
Inquirit  de  dispositione  muuitionum  totius  ci- 
vitatis.  Et  primo  in  generali.  Secundo  cum  di- 
cit  •  De  muris  autem  etc.  »  speciaiiter  de  inuris. 
In  prima  parte  dicit  quod  similiter,  sicut  dictum 
est  de  familiaribus  hahitationihus  quod  expedit 
ea?  esse  dispositas  dicto  modo,  ita  dicendum  est 
lationahiliter  qiiod  expedit  totam  civitatem  esse 
dispositam  quantum  ad  inunitiones,  ut  non  sit 
facile  penetrabilis  adversariis,  scilicet  lurrihus  et 
fossis  et  aliis  hujusmodi  dispositis  secundum 
partes  et  loca  quihus  magis  competunt.  Si  enira 
>ic  se  habeant,  meiius  se  habehit  ad  securitatem 
propter  ipsas  munitiones  et  ad  ornatum  ;  et  per 
consequens  ad  delectationem  propter  debitum 
ordinem  et  situm. 

Deinde  cum  dicit  «  de  muris  autem  » 
Inquirit  de  muris.  Fuitautein  opinio  quorum- 
dam  quod  muri  nonsunt  necessarii  civitati  opti- 
mae  quae  habet  optimos  viros  :  tum  quia  propter 
confidentiam  murorum  forte  redderentiir  negli- 
gentes  in  actionibus  bellicis  :  tum  quia  ubi  est 
inajor  fortitudo  etmelior;  non  competit  multum 
minor  ;  fortiludo  autem  virorum  oplimorum 
major  estetmelior  addefensionem  civitatisquam 
ea  quae  murorum;  ergo  videtur  fortitudo  muro- 
rum  non  competere  eidem.  Priino  igitur  propo- 
nit  opinionem  istam  simpliciter  non  esse  tenen- 
dam,  movens  rationem  ad  hoc.  Secundo  cuin 
dicit,  «  Est  autem  ad  consimiles  etc.  »  declarat 
qiiibus  non  competunt  multum,  et  quibus  >unt 
necessarii.  Tertio  cum  dicit,  «  Si  ergo  per  hunc 


WWW    VII. 


iUf 


iiiii(liitn  «'tc.  »  roiicliKlil  i'\  (lii  li->  t'<>?<o  iiiiiltiiiii 
niraiidiiin  ilo  im*»,  ••l  |ii(iiitcr  (|iiim  (•uiisiin.  rircii 
Iiiiiiiiiiii  (licit  i|ii(>il  (liciMitcs  (lc  iiiiiiM  iKHi  ()|Mir 
tcro  i'(i>t  cirouiiipiMicri'  civitiilt  licnc  iinltttiitn'  ad 
virltitoin,  ct  iialicnti  viron  virlti<i'«()'«,  viilili>  niili- 
(]itain  hahcitt  ioliiiiatidiictii,  ct  tiiit|ilicitcr  ct 
11111'lcr  ratiottctit ;  ttiixiiiic  ('ittii  vidcaiit  illa»,  i|iiic 
IKK'  modo  dccdraiitiir  i^iiiH  inttris  itis^da  ititilttlu- 
dine  conndciitcs,  cx  ipso  (ipcrc  rcdarKnlas,  ol 
diictiin  ad  iiiconviMtiiMis  :  intilln'  ciiitii  liicrttiit  ci- 
vitalcs  li;ilicnlcs  viids  Idrtcs  ct  liotios,  ([iiii'  jtrop- 
tcr  dclccttiin  iniiiiilioiiis  ct  iitttrortini  succitlitic- 
rtiiit,  cl  captic  stint. 

Dcindo  cuni  dicit  a  ost  autcin  » 

Dcclaral,  rcspcclu  (|ttortiin  non  niiiltutn  coiti- 
pcliiitt,  ct  rcsncctii  (ptontiii  Mtnt  ncccssaiii.  VA 
priino  tacil  priiniitn.  Sccimdo  cttttt  dicit.  o  (Jiio 
niHui  atilcin  ctaccidit  otc.  »  scrnmUun.  In  |)rinta 
partodicil  (inod  civitati  hahcnti  honos  viros,  iion 
niiiltutn  coinpctit  salvaii  p(M-  iiitinitiononi  iiiitro 
rtitn,  a  consimilihus  sociindtim  sirtiilotn,  ct  iion 
multum  diircrcntihus  sccundiiin  miillitudinoni  ; 
in  loco  eniin  proprioin  quo  potontioros  vidcntnr 
cives  virtnosi,  \idontur  se  posse  dcfondoro  a 
consimilihus  virtuto,  vol  paruin  oxcoiioiitihiis;  ot 
ideo  non  sunt  ois  nocefesarii  inuri  ad  hoc ;  ([uia 
uon  osl  faciondum  per  plura,  qtiod  hone  polost 
tieri  per  nnum  :  et  iterum  opprohriosum  est 
quod  aliquis  qui  potcst  oxptignare  por  propriam 
virlutoin,  nitalur  oxpugnare  por  propriam  et 
alioiiam. 

Doinde  cuAi  dicit  i  quoniam  autem  » 

Ostendit,  quod  rcspoctu  superexcellentis  mul- 
liludiiiis  ot  virtutis  sunt  necessarii.  Et  ad  hoc 
adducit  rationos  Iros  :  quarum  secundain  ponit 
cum  dicit,  ><  Similo  enim  velle  muros  otc.  » 
Tertiam  cum  dicit,  a  A  vero  neque  etc.  »  In  pri- 
ma  parte  dicil:  quoniam  virtutem  insurgentium 
conlra  civitatom  conlingit  esse  majorem  multo 
quam  sit  virtus  eorum  qui  inhabitant  civitatem, 
et  paucorum,  et  illi  qui  sunt  majoris  virtutis 
mullo,  ut  froquentius  dehellant  eos  qui  minoris, 
munitio  raurorum  bellicosissima,  idest  apta  ad 
hellandum,  necessaria  est  civitati,  quse  minoris 
virtulis  est  ut  pluribus  modis  possil  resistere 
impuguantibu*,  et  propter  alia  muUa,  et  ad  evi- 
tandum  et  ad  repellendum  ictus  sagittarum,  ft 
machinarum  diversarum,  quae  inventae  sunt  ad 
certitudinem  insultus.  Dicit  autem  munitionem 
murorum  esse  neccssariam  non  simpliciter,  sed 
ex  suppositione  tiuis,  si  debeat  civilas  salvari, 
nec  pati  nocumentum  aut  injuriam  sustinere,  aut 
lieri  servam. 

Deinde  cum  dicit  «  simile  enim  » 

Ponit  secundam  rationem  :  dicens  qnod  simile 
idem  videtur  dicere  muros  non  circumponendos 
csse  civitatibus,  et  circum  toUere  hoc  est  de  cir- 
cuitu  toUere  montana  loca,  idest  fortia  loca  pro- 
hibentia  adversarios,  et  regionem  facere  facile 
penetrabilem  ab  ipsis  :  similiter  dicere  muros 
non  circumponere  habitationibus  propriis,  ac  si 
timeretur,  quod  non  essent  futuri  habitatores 
viriles,  simile  est  facere  eam  penetrabilem  furi- 
hus  et  raptoribus  ;  nunc  autein  inconveniens  est 
civitatem  aut  propriam  inhabitationem  facile 
penetrabilem  facere  adversantibus:  ergo  incon- 
veniens  est  muros  non  apponere  utrique. 

Deinde  cum  dicit  «  at  vero  » 

Ponit  tertiam  rationem;  dicens  quod  adhuc 
oportet  inteUigere  quod  si  circumponantur  muri 
civitati  habentiviros  virtuosos,  possunt  repellere 
insiiltum  adversantiiuu,  et  permuros,  et  per  vir- 


tiltoi  ip oniiii,  nt  liti  niitti.i  lo^,  ct  tamijiiam  hu 
hcittct    iiiiiriim,  i't  tami|iiiiiii   tioii  li.ihcntri  :  r|iii 
aiitctii  iniiros  ikui  liahciit  moii  pni^iiiil  nivi  «itrro 
laiitttm  :  mtiic  antciii  iiicIiim   cst  pliiriliun  modin 
viciH^iin  rc^intcrn  iidvor<«nrio.  (|iiam  uiio  tantum. 

Dcimlc  ciim  dicit  •  ^od  iiti(|iio  » 

('.oncliidil  ctir.imliitii  cs^c  dc  iitiirii,  rt  proptnr 
<|tlan  caiisun  ;  dlcoit'«  ([iKid  si  oii  (|iiU'  dirl.i  «iirtl 
so  hiihnit  iit  dicltim  ohI,  manifcsltnii  oit  quod 
lion  snltiin  ciroiimpitiiciidi  •Mint  miiri  civitnti,  Md 
otiam  mitlliim  (•iiraiKlitm  cst  do  ois,  tit  honn  ninl 
dispositi  ad  oriiatiim  ct  dccorcm  civit.itin,  si-d 
oliatn  ad  rcpcllcndas  (i|iimrtitriitatcs  hcllicaH  ad- 
vorsariortim,  ot  (itiii.'  miiic  tiiviMitii*  siint  ct  qiian 
conlinKit  invonirt,  ot  ud  oo<t  impu^nnndum.  Si- 
(•tit  onim  iiivadcittcs  citranl  diligontir  ijuihils 
inodis  possiinl  supcrgrcdi  invasos,  iitontoH  ins- 
triimcntis  invcnlis,  ot  tonlantcs  invonire  alia,  sic 
cura  dchot  csso  invasis  i|uomodo  possint  se  cus- 
todiro,  ittendo  eis  (jini' iiivontasunt,  ot  qiiaTendo 
non  invonta  por  viaiii  physicam.  Si  enim  inva- 
dontos  sciront  invadondos  hono  mtinilos  osse  et 
potontos  resistere,  non  multtim  conarentur  eos 
invadore  a  principio.  Nullus  enim  conatur  ad 
illud  qiiod  credit  esso  impossihilo,  vel  simpliciter, 
vol  sihi. 

Deinde  ciim  dicit  «  quoniam  aiitein  » 

Doterminat  dc  disposifione  hahitationum,  qum 
ordinanlur  ad  actus  principalos.  £t  primo  dispo- 
sitionem  earum  qua*  ordinantur  ad  quosdam  ac- 
tus  communes  omnihus.  Secundo  cum  dicil. 
•  Quoniam  autem  civitatis,  etc.  »  earum  quip 
ordinantur  ad  actus  speciales  quorumdam.  Circa 
primum  primo  manifestat  dispositionem  eorum 
(lua'  ordinanlur  ad  cultum  divinum,  et  convivia. 
Secundo  cum  dicit,  «  Vcnalium  autcm  etc.  d 
eorum  qua;  ordinanturad  commutationem.  Circa 
primum  primo  dat  intentionem  suam.  Secundo 
cum  dicit,  «  Et  eumdem  etc.  »  prosequitur.  In 
prinip  parte  dicit  :  quoniam  in  civitate  perfecta 
necessari  sunt  niuri,  ut  dictum  est  prius,  et  ne- 
cessarium  cst  eos  esse  distinctos  per  observatoria 
et  turres  positas  in  locis  opportunis  ad  defensio- 
nem  et  ornalum,  adhuc  autem  expedit  commu- 
nitatem  civilem  convivia  communia  facere,  et 
expedit  eam  esse  distinctam  in  eis,  secundum 
quod  quidam  in  ipsa  inveniuntur  excellentiores, 
quidam  autem  minus  excellentes  :  habitationes 
dispositas  ad  hujusmodi  convivia  disponet  aUquis 
rationabiliter,  secundum  quod  dicetur. 

Deinde  cum  dicit  «  et  eumdem  » 

Prosequitur.  Et  circa  hoc  primo  declarat  qua- 
les  debent  esse  secundum  se  habitationes  hujus- 
modi.  Secundo  cum  dicit,  «  Erit  autem  etc.  »  in 
comparalione  ad  cives.  Circa  primum  primo  de- 
clarat  quales  oportet  eas  esse  interius.  Secundo 
cum  dicit,  «  Decet  autem  etc.  »  quales  exterius. 
Circa  primum  est  considerandum  quod  omnia 
qufp  hic  sunt,  et  nos  et  operationes  nostrae,  ex 
bonitate  et  munificentia  divina  causantur  ;et  ideo 
tenemur  ei  ad  reverentiam  et  honorem,  cura 
aliter  retribuerenon  possumus;  reverentia  autem 
et  honor  per  cultum  exhibentur,  quem  oportet 
fieri  in  aliquo  loco  determinato  ad  hoc;  et  ideo 
in  civitate  unita  ex  similibus  oportet  esse  aliquem 
unum  locum  convenientem  ad  hoc  ordinatum. 
Et  quia  antiquitus  gentiles  convivia  communia 
faciebant  temporibus  ordinatis  ad  cultum  divi- 
num,  et  ob  reverentiam  divinorum,  ideo  habita- 
tiones  ad  convivia  erant  eaedem  cum  his  quse  or- 
dinabantur  ad  cultum  divinura.  Dicit  igitur  Phi- 
losophus  quod  habitationes  Ulas  quse  ordinantur 


%U2 


POLITICORrM. 


iUd    |jnili:l|ldlli 

a    -..   4,- j.. ...i^:j.    :  ...ijuribus  jiJiJbiiKli 

cullu:^,  exp«dit  liaLere  lucum  Luaveiiieotein,  el 
e\  it*  ul  ili  '    I   ejus  oslefidat  jiiu;- 

eii  jii->  iiii  •  ii  i:ultui  et  levertMi 

li.iui  L-uleitliuin  dd  l|i3Uin;  el  uiiuin  i-t  euiuilein 
jH'"  V''''*iu  111  tutii  tivilute,  ue  si  iiluren  e->ieiit, 
e-  iiiu  divisiuuis  civitiitis  ;  uisi  iu  ulii|uil)Us 

|wiu.  -,  le.t  qu*  ordinat  d-;   <:ultu  di- 

viiiu  >l  >   it  e^se   ulu[Udin  laleui  liuhitutio- 

uem  !ieut';tuiu,  vel  aliquai,  de|)tiidente!i  tuineii 
ud  priinuiu  et  priiiei|)uleiii,  iii  i|iiil)iu  eultus  ex- 
liiheutur  ulicui  uraculo,  vel  Apollinis,  vel  uniu:i- 
ci  ilteriu-)  re-i|ionsivi  si'i.iiii(i'ini  opiiiioiieiii 

^i  11,  4UI  stellus  opiiiahuiitur  ({uoKUUin  ileus. 

Lix'us  uutein  iste  cunvenieiis  erit,  »i  liene  tuerit 
dispuiitus  quantuin  ad  duu.  Priniu  quidein  quod 
liulieat  pu^ilioueni  hfut!  se  lialieiiltMU  ad  ap|iurfii 
tiutn  sututii.  SfcuiuJu  quod  einineiitior  sit  i'fs- 
pectu  purtiuin  civitalis.  Kx  ipsu  eniin  eniinentiu 
Httus  usteiiditur  prureniinentiu  ejus  qui  culitur,  et 
e.v  up|iureiitia  virtutis  dispositiu  colmitiiini. 

Deiiulf  ciiin  ilicit  «  decct  aiitein  » 

Declurut  qualcs  decet  esse  istus  liahitationes 
exterius  ,  diceiis  quod  ex|)ediens  e»t  sub  luco  hu- 
jusmudi  hubitationuin,  et  ad  ineliorein  eveiitu- 
tionein,  et  ad  deductioiiern,  essc  qucnidain  fo- 
rum  prii'paruturn  iuter  ipsas,  et  reiiijuas  hahila- 
tiunes,  quudqiiidain  dicitnt  debere  esse  liherum, 
vfl  uh  inimunditiis  et  turpihus,  vel  quiu  ihi  exi^»- 
teiites  et  coufugientfs  aliquam  liberlutem  lia- 
beunt,  vel  utruiiique  ;  hujusinodi  autom  lucuiii 
oportet  esse  sef^regatum  ab  omnihus  veiialihus, 
quia  locus  iste,  locus  vacatiunis  est;  et  ideo  opor- 
tet  ipsuin  cse  sequestratum  a  tumultu.  Venalia 
aulein  nou  Iractantur  siiie  tuniultu.  Ktiterum  lo- 
cus  hic  ordinatus  est  ad  virtutum  exeicitia.  Nc- 
gotiatio  vero  qua^  est  circa  venalia,  remota  est 
ah  hoc.  Et  iterum  expediens  est  meroenarios  et 
agricolas,  et  alios  tales  viles  quorum  operaliones 
pcr  se  non  ordinantur  ad  virtutes,  non  accederc 
ad  locum  hunc,  nisi  vocentur  ab  aliqiio  princi- 
pum  propter  uliquam  necossitalem,  si  hicus  iste 
totaliter  ordinatus  est  ad  exercitia  virtutum. 

Oeinde  cum  dicit  «  ent  autem  » 

Declarat  quales  oportet  eas  esse  in  compara- 
liune  ad  cives  ;  dicens  quod  locus  prsdictus  bene 
gratiosus  erit,  et  conveniens  cultui  divino,  si 
distinctus  fuerit  secundum  gradus  diversos,  ita 
ut  aliqua  pars  ordinetiir  ad  gymnasia  seniorurn 
exercenda,  alia  aulem  ad  divinorum  actus  se- 
cundum  ordinem  ;  et  sit  pra;eminentia  illius  ad 
istum  in  dispositione  et  ornatu  secundum  praee- 
minentiam  seniorum  ad  juvenes.  Rationabile 
enim  est  locum  babitationis  et  ornatum  ejus  dis- 
tinclim  esse  secundum  dislinctionem  aetatum, 
ita  ut  ipsa  distinctio  loci  di.stinctionem  residen- 
tium  ostendat ;  et  expedit  etiam  quod  tempore 
)iriedicti  cullus,  inter  juniores,  sint  aliqui  prin- 
ci[)antes,  et  matronse  apud  principes  resideant ; 
.sic  enim  minus  praeter  rationem  agent  juvenes 
ex  fervore  juventutis,  et  mulieres  ex  rautabili- 
tate  earum.  In  praesentia  enim  seniorum  causa- 
lur  verecundia  vera,  quiB  est  timor  de  tiirpi,  et 
timor  liberalis,  qui  est  turbatio  ex  phantasia  fu- 
turi  mali,  quifi  solent  retrahere  magis  mulieres 
et  juvenes  ab  operatione  turpi.  Differentia  est 
intertimorem  liberum  etservilem:  quialiber  est 
quo  aliquis  timet  amitlere  honum  honestum,  et 
secundum  rationera;  servilis  autem  est  quo  ali- 
quis  tiraet  amittore  bonum  secundum  corpus, 


vel  pati  inulum  sfcutiduin  ipsuin.  (^irpus  Hnini 
:i6i'vus  est  quuduniiiiudu  rcspectu  uniinu'. 
Ueiiide  cunt  dicit  •  venaliuin  autem  » 
Ueclurut  dispottitioiifni  hahitatioiiiim,  ({uii' 
ordinaiitur  ud  couiiiiututioiuMU  dicciis  ({Uod  fo 
niiii  reruin  veniuliuin  uportet  esse  aliud,  et  n-- 
niotuni  a  locu  prif  dictu ;  i{uiu  locus  VHiiialium 
lociis  tuiiiultiiusus  bst,  et  lociis  |)ru-dictus  ud  vo- 
catioiujin  urdiuulus  ({uictein  exi^it:  ct  exjiedit 
qiiud  Ituhi^at  seoisuiit  locuin  cuu^rcgutivum  hu- 
noruni,  quu;  u  mari  initnittuntur,  et  soorsum 
aliurum,  qua*  ub  i()sa  regione  ;  et  ult(M'ius  in  spe- 
ciali  hecuuduiii  diversitatem  geneniin  rerum  ve- 
iialium  ;  itu  quod  alia  |>ars  ordinfiiir  ud  {lannos, 
uliu  ud  culccamenta,  alia  ad  alia  ;  sic  eiiuit  fuci- 
lius  ex[iedientur  coininututiuiies,  sciverit  unus- 
({uisqiie  locitm  detcrminatum  ad  uiiiiinqiiodquc 
cotnuiutahiliuiii. 

Deiiidc  cuiii  ilicit  u  ({uuniuin  aiilcm  » 
Declurit  di;>pusitiunem  bahitationiim  eoruin 
qui  sunt  |)rincipaliurBs  in  civitute  ;  dicens  :  qiio- 
niani  autein  multitudo  partium  civitatis  di^tin- 
guilur  iii  succrdoles  ({iii  oidiiiaiitur  ad  ciiltuin 
diviuiim,  ct  {iiincipcs  quicurantde  ordinc  civili, 
o])|)orlunum  est  habilatiunem  saccrdotum,  cl 
locum  ad  convivia  i{)Sorum  situari  juxta  sacras 
ii'd(;s  onlinatas  ad  cultum  divinuin,  ut  locus  lia- 
hitationis  ijisoritm  non  sit  rciiiotus  a  loco  ciiltiis 
ad  qucin  ordinatur ;  et  quia  expedit  eos  liahere 
locuin  quietiim  propter  contem|)lationem  iti  qiia 
maxiine  dehcnt  vivere  inter  alios.  Principes  aii- 
tf  in  ({ui  ordinantur  ud  directionem  contractuum, 
et  ad  seiiteiitiandum  su[)er  disceptationihus  sii- 
per  ei.sdem,  et  ad  scri{)turas  senfcntiarum,  et  vo- 
cationum  civium,  et  ad  alias  hujusmodi  dispcii- 
sationes  tales,  et  qiii  ordinantur  ad  regulanduin 
agros  vel  agrestes,  et  qui  ad  regul.indiim  corpus 
civitatis,  etc,  expedit  habere  hahitationes  circa 
forum  commune,  et  in  loco  ubi  communiter 
concurrunt  plures,  qualis  est  locus  qui  est  circii 
forurn  rerum  venalium  ;quia  hic  locus  ordinatur 
ad  necessarias  comrnutationes  quibus  plures  in- 
digent.  Locus  autem  ad  cultum  ordinatus  qui 
est  in  superiori  parte,  indiget  vacatione. 
Deinde  cum  dicit  «  etenim  in  » 
Declarat  dispositionem  hahitationum  exterius 
in  regione,  dicens  quod  similiter  in  regione  ex- 
terius,  oportet  aedes  et  hahitacula  disposita  et 
distrihuta  esse  secundum  ordinationem  propor- 
tionalcm  ei  quse  est  in  cilttate.  Sunt  eniin  in 
ipsa  principes  et  magistratus  quos  oiiorlet  ha- 
bcre  habitacula  convenientia  principatui  ipso- 
rum,  et  ad  ornatum,  et  ad  fortitudinem.  Iteruin 
oportet  esse  in  regione  ades  communes  in  di- 
versis  partibus  regionis,  ut  opportunum  est  ad 
custodiendum  reditus  et  bona  communia  exte- 
rius  collecta.  Et  iterum  expedit  in  regione  exte- 
rius  esse  sacras  sedes,  seu  templa  particularia,  in 
diversis  partibus,  secundum  quod  opportunum 
est,  distributa.  Aliqua  quidem  ad  cultiim  deorum, 
alia  vero  ad  cultum  heroum  :  quod  dicit  secun- 
dum  consuetudinem  gentilium,  qui  cuitum  divi- 
num  exhibebant  animabus  virorum,  qui  excel- 
lentes  fuerunt  in  virtute  heroica. 
Deinde  cum  dicit  «  sed  imraorari  » 
Excusat  se  a  diligentiori  consideratione  de 
his  ;  dicens  quod  de  istis  tanta  sunt  dicta  et  res- 
tant  dicenda  plura.  Sed  immorari  diutius  in  di- 
ligenter  inquirendo  et  determinando  de  ipsis, 
non  utile  propter  facilitatem.  iNon  enim  raultum 
difficiie  est  considerare  quare  oporteat  ilia  ordi- 


LlltKU    VII 


Aiid 


II. (II-  'ACiiiiiiUiiii  imUdiikiii  ;  si>ii  lai"'!!-  iii-ia  iiimki>« 
ilillliilr  i"^l  |ii  iiplxr  niritiilciii  <-iiniiii  i|iiii'  iiil  lnn' 
siiiil  ii(>i'Otiiii'ia.  lli-liTiiiiiiai  i<  (■iiitii  laliii  cl  coir 
Hi(lci'Hi'o  i«iu'iiii(luiii  iiilcllci  liiiii,  c  t  lac(!ro  (iinit 
viili,  ncu  voliiiilalis.  Ipsdt  uiittMii  iloii  vol  onko, 
|HMi(i(  l  cx  rorliiliii  liiUKis,  (|iiaiii  a   lioiiit  (iiK|i(>ii- 


tiiiiic    riviiiiii  :   cl   aliiiiiiliiiitiii  liiiiiitriiiii   citrilu- 
iiiiii  (11111*  Niiiil    iii^cHnitriii   ail  |ii  ifiliciii,  (iliqii«> 

lllcr    (!c|IIMI(|l<l    lU     Clt.     I'it    Hicil    llllt     l|llll'    iiltciiiin 

|io!(S('iil  riiiiMilcrari  ilc  ipti'^,  |iriclcriiiitliiiitiii   ,iil 
pra^Honi. 


KKCTIO    X. 

Qitoi/  r/  railfDi  rt  i/irrrsu  sif,   iniKfislrntiiiiin   ct  sKliililnriiiu   ihsriiiliini . 


ANiHllA. 

I)ci|>i4u  niilcni  |iiilitia  ox  i|uil>iis(di|iialiliiis  ii|»ii'tct 
(•oiisislcrocivitiitciu  i|incilclict  C!»!<(!  hcalii,  clpoliliziiri) 
liciic,  (licciuliiiii.  (.tiioiiiaiiiMiitciii  iliiii  siiiit,  iii  i|iiiliii!< 
»il  liciie  (iiiiiiiliii8:  lioriiiii  aiilciii  cst,  itiiiiiii  i|iiiilciii  iii 
co  i|tioil  iiilciilioiiciii  ct  liiiciii  iii-lioiiniii  poiiit  roctiv 
iiiiiiiii  aiilciii  iuvcuirc  aclioiics  fcrciili^s  ail  lliiciii : 
1'oiitiii^it  ciiiiii  lia'i'  cl  (lissiniiuc  ali  iiiviiciii  ct  coii- 
t<oiiarc:  aliipiiiiiilo  ciiiiu  iutciilii)  ipiiilciu  latct  lioun, 
iii  af;i'r(!  autciii  ul  lulipiscniiliir  ipsniu  pcccnul:  nli- 
(piniido  niitciu  ouiiiia  ipiiilciu  ipiic  ad  lliiciii  a(ll|>is- 
ciiiitiir,  scd  tiucui  posucruul  prnvuiu;  nliipiaiulo  au- 
tem  iii  ulioipic  iicccnut,  vcliil  cirea  iiicilicalivniu, 
iieipic  ipial(>  ipiiil  i)|iortct  osse,  (pio  couvnlcscil  cor- 
]>us,  judicaul,  aliipinudo  bciic,  ncipio  ad  sii]iposiluiu 
ipsis  tcriuiuuui  iulipisciiutiir  fnctiva.  Oporlcl  niileiu 
iu  nrlilius  ct  scicutiis  lia'c  nuibo  obtineri:  liueiu,  et 
ens  qun<  iu  liuciii  nctioiuts. 

Quod  (]uideiu  ifjitnr  beue  vivere  et  felicitnteni  np- 
peliint  ouiiies,  ninuifestnm.  Sed  linpc  ndipisceiidi,  iis 
(piidcin  potestas  iis  nuloni  iioii,  proptcr  qnnuidnm 
lorlunani  nut  iinluraiu.  ludifiet  eniiu  ot  successu  nli- 
ipio  vivere  beue  :  liiijiis  nutcm  miiiori  quidcm  qiii 
uielius  disposili,  nnii>liori  auteui  oui  detcrins:  hi  au- 
teui  mo\  uou  rocle  qnffiruut  felicitntem  poleslute 
existeute. 

(Inoninm  autem  proposituin  esl,  optimam  politinni 
videre,  htec  nutem  secuiiduiu  qunui  optime  politiza- 
liit  civitns;  optiine  utiquenuteni  politiznbit  secuudiiin 
([unm  felicitnri  innxiine  contiuget  civitnteiu;  palain 
quia  felicitntem  qnid  sit,  oportet  uon  Intere. 

Dieiinus  autem  et  detenniuaviuuis  iu  Ethicis,  si 
(jnai  positionnm  illarum  ulilitas  est,  operalionem 
esseetusnin  virtntis  perfectum,  et  hauc  non  ex  snp- 
positione,  sed  simpliciter. 

Dico  autem  e.x  suppositione,  quiP  necessaria  ;  sioi; 
pliciter  autem  qnod  bene:  puta  qnse  qnidem  circa 
justas  actioues  senlentiae,  snpiilicia,  pnnitiones,  a 
virtute  (^uidem  snul,  necessaria  autem,  et  quod  bene, 
necessano  habeut.  Eligibilius  qnidem  euim  nnllo  ta- 
linm  iudigere  ueque  virnm,  neque  civitatem.  Quse 
autem  ad  nonores  et  abundautias  simpliciler  snut 
opliuice  elecliones.  Allerum  qnidem  eniin  maii  cn- 
jusdam  electio  est;tales  antem  actioues  e  contrario; 
praeparatioues  enim  bonorum  sunt  et  generationes. 

Utetnr  autem  utique  stndiosus  vir  et  paupertate  et 
tegritudine  et  aliis  pravis  fortuniis  bene;  sed  quod 
bealnm.in  contrariis  est.  Etenim  hoc  determinatum 
est  secundum  niornles  sermones,  quod  talis  est,  qui 
studiosns,  cui  propter  virtntem  bona  suut,  quee  sim- 
pliciler  bona. 

Palam  autem  et  (^uod  necessarium  usns  hos  stu- 
diosos  et  bonos  esse  simpliciter.  Propter  quod  et 
pntanthomiues  fehcitatis  causase.xtriusecasbonorum 
esse,  sicut  ejus  quod  est  cytharizare  pulchre  et  bene, 
pro  causa  habetur  iyra,  magis  qnam  ars. 

Necessarinm  igitnr  ex  dictis  hoc  quidem  existere, 
lioc  antem  priEparare  legislatorem.  Quare  ad  votnm 
optamns  civitatis  cousistentiam  quorum  fortnna  do- 
miua,  dominam  enim  existere  ponimus:  stndiosam 
aulem  esse  civitatem,  non  adhnc  fortunae  opus  est, 
sed  scientiae  et  electionis. 

At  vero  studiosa  civitas  est  iu  cives  participantes 
polilia  stndiosos  esse.  Nobis  autem  omnes  cives  par- 


ilKi;KKH. 

i)c  ipHii  iiiilcm  rcpublicM,  o.x  ({iiibiin  «>t  qiinlibuM 
civitns  ciinslnro  ihibent,  iit  Nit  licntn,  ct  ri;clc  adiiii- 
iiislretur,  diceiidiim  csl.  Duo  hiiiiI  ipiiluis  oiiiiiiiiiii 
rcriiiii  InuH  ot  buiiitns  coiiliiictnr :  iiiiniii,  iil  HcopiM 
i>l  lliiis  ncliuiiiiiii  sil  rccto  coiiHtiliiins;  nltcriim,  ul 
nctioiius  uil  liiKMii  teiiileutoit  iuveninntur  :  lieri  iMiiiii 
pot(!8t,  ihtn  iil  dissoneut  (tt  conHoueiit.  Iiiti;riliirii 
eiiliii  scopns  qiiiilom  recle  propoaitiitt  est,  t>eil  liomi- 
ncs  ugeiiili)  ipHUm  uoii  nsscqiiuiitiir  :  uiodo  ciiiicta 
(piii>  (liicnut  nd  liuKiii,  fncinul,  sed  lini<*,  qiiein  nibi 
proposncrnul,  est  mnlns .  intcrduin  iii  iitroipie  pec- 
cntiir  ;  nt  iii  uK^diciun  iiiiiiiiiiiiqiiniii  iiec  recte  qiiale 
corpns  saiiniii  essc  dobonl  judicniit,  iiec  nd  eum 
qiieiu  sibi  liiieiu  proi)osiicriiiil,  nptn  reiiiedin  repe- 
riiiut  nl(pic  n>lliibeiit.  Iii  arlibiis  niileiii  ot  sineiitiid 
aiiibo  lia!c  obtiueri  del)eiit,  liiiis  el  nd  liuem  tenden- 
tes  nctioiies. 

Hoc  igitiir  perspicnnm  est,  oiiines  et  beue  vivendi 
el  benlitndiuis  ciipiditnte  dnci :  sod  alii  enm  assequi 
possnnt,  alii  iioii  possnul,  obstnnte  fortiina  qnapinin 
aut  natnrn.  Adjnmeutn  euiin  (pitpdaiu  ad  recte  et 
bene  vivendnm  desiderantur,  pnuciorn  nielius  afTec- 
tis  et  couslitntis,  pliira  iis  (pii  deteriiis.  Sunt  etinin 
ipii  statiin  al)  initio  vitam  beatam,  facultate  suppe- 
tente,  non  recte  qufErunl.  Sed  ipioniam  propositum 
nobis  est  rempublicam  optiniam  considerare,  liaec 
autein  est,  nbi  optime  civitas  admiuistratur:  hiEc 
autem  administratnr  opliine,  ex  qna  civitati  maxime 
felici  esse  contingit :  satis  intelligitur  ,  in  qno  vita 
beata  posita  sit,  exploratnm  esse  oportere. 

Qna  de  re  dicimus  in  libris  De  moribiis  (si  quid 
opene  pretinm  in  illis  fecimus,)  felicitatem  contineri 
etticacitate  atque  usn  virtntis  perfecto,  eoque  non 
cum  conditioue,  sed  simpliciter.  Conditionem  quum 
dico ,  necessaria  volo  inteliigi ;  siinpliciter  vero  , 
quod  laudabiliter  fiat :  ut  in  actionibus  justitiae  jus- 
tie  animadversiones  et  pfenae  proficiscuntnr  illae 
quidem  a  virtute^  sed  necessariiE  sunt,  et  honestas 
ipsnrum  necessitatem  habet  adjunctam.  Satins  enim 
erat  nt  neqne  singuli  neque  civitas  qnoquam  horum 
indigeret.  QufE  vero  pertinent  ad  honorem  et  rerum 
copiam  actiones,  ese  simpliciter  snnt  pulcherrimae 
atque  honestissimae .  Illnd  enim  alterum  est  lualnm 
tollere :  hujusmodi  vero  actiones  e  diverso  priEpara- 
tiones  bonornm  effectionesque  sunt. 

Ceterum  licet  vir  probus  paupertate  morboque  et 
alia  quapiam  adversa  atque  gravi  fortuna  laudabi- 
liter  uti  possit,  felicitas  tameu  in  rebus  contrariis 
sita  est.  Nam  et  illud  est  in  libris  De  moribus  decla- 
ratnra,  virnm  probum  esse,  cui  propter  ipsius  virtu- 
tem  bona  sunt  ea  qucE  simpliciter  suut  bona;  ut  in- 
telligatur  necessarium  esse  .  horum  quoque  bonorum 
usus  esse  laudabiles  atque  honestos  simpliciter.  Qno 
fit  ut  bona  e.xterna  felicitatis  causam  homines  esse 
putent,  perinde  ac  si  quis  egregii  citharistae  laudem 
non  artificio  sed  lyrae  assignet.  Ex  dictis  igitur  qufe- 
dara  snppetere  a  natura,  alia  a  legum  latore  compa- 
rari  necesse  est. 

Itaque  nrbis  ac  civitatis  ex  his  rebus,  quarum  for- 
tnna  est  domina,  (eam  enim  dominara  harum  rerum 
nunc  ponimus, )  constitutionem  precibus  optamus  : 
nt  autem  civitas  probis  raoribus  priEdita  sit,  jam  non 
fortunae,  sed  scientiae  opus  est  atque  consilii.  Est 
autem  proba  civitas  eo,  quod  cives  omnes,   qui  rei- 


4»>4 


I'()I,IT1C0HIJM. 


Ucii>4ut  politia.  Huc  «rfa  aoiuidaKnduui  i|ualiter 
vir  »11  atuiiiiMU*.  Eieuiui  «i  uuiue»  luutiiigit  •tuiliu- 
•u«  enM  ,  i'>>ii  1.'.  i.i>.i>iii>  i>i>iiiiii|u«iiiijue  ituteiu  ei- 
vtuiu,  «ic  <  euiui  el  quuii  «ecuu- 

dUUlli"'"  ....,..^,   .L   II   .,.i.,.l   oUUiea. 

Al  '  .  et  alu>li>jdi  Uuut  |>er  Iriit.  Tria  auteiu 

bitc  B>jiii.,  ii.iLiiiit,  coiiaiieluilo,  el  rntio. 

Kteiiiiu  uttaci  upurtet  priiiiuiu,  |>uta  iiuiiiiutiui, 
■i-  '  '    iiiiuiitliuiu,  aii:  el    i|iiitleiii 

1)'  .'>  et   liecuuiluui  aiiiuiiiui. 

.:ui  uull.t  uUlilitn  ua«('i,  cousuetuiliued 
c.  1'iri  f)i' iiiiit    i{ii>t'<litui   euiiii    «uut  iier 

II  se  liitlieiiUd,  |ier  cuD«uetuili- 

iii  ■        f.l  iiil  luellUH. 

AUii  i^uiileiu  it^ilur  uiiiuialiiiiii  iiiitxiiuK  quiileiii  iia- 
tiirii  viviiut,  pitrva  aiileiu  iiuitiilitiu  et  cuUBUutiuli- 
uibiiii,  huuiu  auleui  et  ratiutie  :  «uluh  L-iiiui  liuhet 
ratiDiieui.  Ouare  upurtft  liii-c  euiiiiouare  iiiviceui. 
Mulla  euitu  |ira-ter  coiHuetiuiiiiei)  et  uatiiraui  aKUiit 
pru^iter  raliuueui,  *i  ptirkUdileaulur  aliter  hatitire 
lueliuit. 

(Juuil  iiuiileiu  itaque  aatura  i)ualed  e^iie  u|>ortel 
lutururi  litcile  iliKlitjiled  a  le^islaturihuii,  ileleruii- 
udviiiiu.s  |iruiii  :  reliuuiiiu  jaiii  upus  (li:ici|iliuiii  :  hii:c 
ijuiiieiu  euiui  asaiielieri  a<liJi.scuut,  ha-c  iiult.MU  au- 
Jieule:» 

Quuuiaui  auteui  uaiuifl  |iulitica  couiinuailaii  coii- 
«tat  e\  iiriiici|iaulibuii  et  nuhjectiii,  h<i!C  uiuuia  cuu- 
Hiderauiluui,  ni  aliua  0|>urtet  eae  priuciiiautes  et 
«ubjectuii,  uut  eii!ideiu  (>er  vitaiii  .  palaiu  euiiu  quod 
couiiequi  opurtebit  et  Uisciiiliuiiiu  «ecuiuluiii  ilivit^iu- 
ueiii  hdiic. 

Siquiileiu  iKitur  fueriot  tdutum  ditTereatea  alteri 
ab  aiteriii,  quiiiitum  deoa  el  heroes  exitftiuiauiuii  at> 
homiuihua  dilTerre,  coufestim  primo  secuiiduiu 
corpUB  multam  habeutej  excelleutiam,  deiude  te- 
cuoduiu  auimam,  ut  iiidubitata  sit  et  maiiifedta  e.x- 
celleutia  principauliuui  reiipectu  dubjeclorum,  pa- 
lam  (juia  melius  ^emper  euddeiu,  hu:i  quideiu  |iriii- 
cipari,  liOi  aiitem  subjici  secuudum  seuiel. 

Quouiam  autem  huc  uon  facile  accipere,  neque 
eit  sicut  iuter  Indos  ait  Scyl.ix  e»8e  reges  tauluiii 
differeutes  a  suhjecti:!:  mauifedtum  qiiud  propler 
multas  causa.4  uecessariuui  omues  similiter  com- 
muuicare,  eo  qiiod  est  secundum  uarlein  priuci- 
pari  et  subjici:  quod  enim  aequale  idem  similibus, 
et  diflicile  uiauere  politiam  coustitutam  prxter  id 
quod  Justuni.  Cum  subditis  eoim  existunt  omnes 
volentes  insolescere,  (jui  per  regiooem  ;  tolque 
multitudiue  e»se  eos  qui  io  politeumate  ut  sint  va- 
leotiores  iis  omuibus,  uuum  aliquod  impossibiliuin 
e.*t. 

At  vero  quod  oportet  principaates  diHerre  a  sub- 
ditis,  indubitatum  est. 

Qualiter  igitur  hsec  eruut  et  qualiter  participa- 
buut,  oportet  considerare  legislatorem.  Dictum  est 
autem  prius  de  ipso.  Natura  eoim  dedit  electio- 
uem  facieas  eidem  enim  hoc  quidem  Junius,  hoc 
.autem  senius  :  qnorum  hoc  quidem  subjici  decet, 
hoc  autem  principari.  Indignatur  autem  nulhis  se- 
cundum  tetatem  subJitus,  neque  putat  esse  valeo- 
tior,  aliterque,  et  futurus  suscipere  talem  honorem, 
cum  sortitus  fuerit  advenieute  aetate.  Est  quidem 
igitur,  ut  eosdem  principari  et  subjici  diceudum,  est 
autem  ut  alteros. 

Quare,  et  discipliuam  est  ut  eamdem  necessario, 
est  autem  ut  alteram  esse.  Futurum  enim  bene 
principari.  subditum  fuisse  primo  aiunt  oporlere. 

Est  autem  principatus,  sicut  in  primis  dictum  est 
sermonibus,  hic  quidem  principantis  gratia,  hic  au- 
tem  subditi  :  horum  autem,  hunc  quidem  despo- 
ticum  esse  dicimus,  hunc  autem  liberorum. 


Difleruntautem  quffidam  praeceptorum  non  ope- 
ribus,  sed  eo  quod  alicujus  gratia.  Propter  quod 
omlta  eorum  quae  videntur  esse  ministerialia  opera, 
et  Juvenum  liberis  honestum  minislrare.  Ad  ho- 
nestum  enim  et  oon  honestum  noa  sic  dilTerunt 
actiones  secundum  =e,  ut  in  fine,  et  eo  quod  cujus 
gratia. 


publica^  Buut  participei,  pruhi  auut.  Nob  autem  rAiu- 
|iul>lic.im  euuicivibua  oiiiuibuiicuiiiuiuuicaiiiuii.  Iluc 
iMitur  eal  cuniiiderdiuluiii,  quuuiudii  vir  prubu8  tidt. 
.Naiii  ai  tieri  uuu  puleat  ut  umiie^  biiil  viri  |>robi,  lieil 
puteat  ut  aiuguli  Kliqui :  «ic  eat  uptubiliua  ;  ex  huc 
ciiiiii  illud  bubaequitur, 

Fiiiut  auleiii  b  >iii  et  prubi  tribiis  rebus,  ualura, 
muribiu  et  rdtioiie.  .Nuiii  priiuuiii  iiiisci  oiiurtet,  id 
eat  lioiiiiueiii  esse,  iiuu  ex  aliu  gciicre  aiiiiuantium, 
tiiiii  iil  certo  qiiuilaiuiiiuilu  corpure  et  uiiiiiio  ail 
tttfecturi.  Atqiie  iidtiirii;  duteA  auiiiiullu;  iiil  ailmudum 
tdciiiut  ;  cuiiauetudiue  eiiiiu  uiutuutiir  ;  qiuiui  qute- 
■  luiii  uucipitia  iidluro;  niul,  quu;  per  coiisiieludi- 
ueui  iiuiic  iii  peJuH  iiiiiic  iu  iiieliuii  luuluutiir. 

Ceteru  igilur  uiiiiiidutid  aic  vivuul,  ut  iiuturuiu 
luuxiuie  aequaiitur  .  quuidaui  iioiiuihil  etium  iisiiue- 
tiiiliueiii  ;  liouiu  vero  ducitiir  etiuiu  ruliuiie,  qua 
aoluii  ijiae  |ira;ililus  est.  llu'c  igiliir  iiilcr  ae  cuu- 
gniere  el  couseutire  debeut.  Mullu  euiui  hoiuiiies 
liruiter  cou.Hiietudiiieiii  et  iiaturaui  propler  idiio- 
iieui  faciuiit,  si  nibi  uliler  ende  melius  peraiiase- 
riut.  Qiidle.-i  igitiir  civeH  esbc  iiaturu  oporteut,  ut 
tracldbiles  >ie  docileaque  leguiii  lutoii  |irud>eaiil, 
su|>ra  declurdvimus  :  reliqiiuiu  est  ut  de  dibi'i|>liiia 
educutioiieque  diahuleuiiis:  hoiiiiuea  eiiiiii  qim-ilaui 
uiisuesceiiilo,  i|Uieiiuiu  uiidieudo  discuiit. 

Qiiouiitui  autem  societas  ouiuis  civilis  ex  iiupe- 
ruiilibus  ulijue  iiiiperiu  subjectis  coustat :  videuduiii 
eiit  uuui  (jui  |>r<eHUut  et  qui  pareiil  diversos  an  per- 
|ieluu  eosdeiii  esse  oporteat.  liuic  enim  divisiuiii 
cuuseutaueu  debet  esse  disciplina.  Si  ergu  alteri 
alteriii  tantopere  praistareut,  quaudo  dii  heroesque 
homiuibuB  cxcellere  putaiitur,  prinium  ipio  stulim 
corpore,  deiiide  auiuio  loiige  superantes,  ut  iiulu- 
liitato  esset  mauifestaque  subjectis  imperaotium 
prtestautia,  haud  dubie  meliusforet,  eosdem  seiuper 
iuiperare  et  eosdem  seuq^er  esse  siibjectos. 


Quando  autein  lioc  sumere  noa  eet  facile,  ueque 
il  iisuveuit quo<l  ait  Scylax  a[)ud  ludos  lieri,  regeu 
esse  tantopere  iis  (pii  suh  eoruiu  iinperio  sunl,  pne- 
stautes :  multis  ex  causis  necesse  esse  iulelligilur, 
ut  ciim  omnibus  simiiiter  imperandi  et  parendi  vi- 
cissitudo  per  partes  commuuicetur.  ./Equum  eoim 
(  et  Jus  )  idem  est  similibus  ;  et  rempublicaui  quss 
sit  prieter  Jus  coostituta,  difflcile  factu  est  peruia- 
nere  .  Cum  subjectis  euim  faciunt  regiouis  [  agro- 
rum  J  incolte,  quicumque  sunt  rerum  novarum 
studiosi  :  nec  possunt  tot  numero  esse  qui  rera- 
publicam  adminislrant,  ut  his  omnibus  sint  poteii- 
liores. 

Verum  enimvero  quiu  ii  qui  teneot  imperiuui, 
subjectis  autecellere  debeant  nemo  dubitare  po- 
test.  Quae  qiia  ratione  efticiantur,  et  quomodo  sit 
respublica  communicanda,  legumlutoris  est  consi- 
derare :  qua  de  re  ipsi  quoque  siipra  memoravinius. 
Quippe  ipsa  natura  delectuni  dedit,  ex  eodem  ge- 
uere  alios  jimiores  alios  seoiores  efficieos  :  quorum 
illos  imperio  subesse,  hos  autem  imperare  decet. 
Neque  vero  quisquam  quod  propler  aetatein  sub- 
jectus  sit,  iudiguaLur,  eliamsi  se  poliorem  esse  ceu- 
seat ;  praesertim  qui  suam  vicem  sit  imperaturus, 
quando  conveuientem  aetatem  altigerit. 

Quodam  igilur  modo  iidem  esse  dicendi  sunt, 
qui  imperant  et  qui  parent,  ((uodammodo  diversi : 
ac  proinde  disciplinam  quounmiuodo  eamdem  esse 
necesse  est,  alias  diversam.  Nam  qui  recte  imperium 
gesturus  sit,  euin  aiunt  prius  imperio  paruisse  de- 
bere.  Sed  imperium,  ut  iu  superioribuslibris  memo- 
ravimus,  allerum  ad  imperautis,  alterum  ad  pa- 
rentis  commode  refertur  :  quorum  illud  domini  in 
servos,  hoc  liberorum  esse  dicitur. 

Differunt  autem  quaedam  imperata  non  ipsis  ope- 
ribus,  sed  fine.  Itaque  multa,  quse  serviha  opera 
esse  videotur,  honeste  ab  ingenuis  adolescentibus 
obeuntur.  Actiones  enim  honesti  atque  iohouesti  dis- 
crimine  non  tam  per  se  quam  ex  fine  diatiuguuu- 
tur. 


IJItKK   VII 


Ki.t 


l>()!tl*|iiiiiii  iiii|iiisivil  IMiil()Mi|iliiis  (li)  iii!(  (|iiiii 
Hii|i|i()iit<iicia  siiiil  iiil  iiislitiH>iiiliiiii  ti|itiiiuiiii  loiii 
|ilililu'aiii  i'.\  |iai'lii  litiis  rl  tiialrriii-  tivilalis  i|t- 
!tius,  tnitisil  iiiiiic  iiil  tlftliiniiuliitii  i-x  i|tiiliiis  i*l 
(|iialilMis  iii^ttiliKMiilii  i"^l  ii|)tiiiiii  (isiliis.  Kl  ciit  a 
lioc  |ii'iini>  piiftiiittil  ititiMititiiifiii  Hiititii,  diciMit  ; 
U(<cliii'alti  t|iiii'  sii|i|it)iii'iiili(  siitil  ;iil  riiliifaiti  ti|i- 
liiiiaiii  i'(>iii|iiililii'.iiii,  iiiitit'  tlcttTiiiiiciiiilniii  ott 
iiDhi-i  (lu  ijisa  ri<|iiililit'a,  sciliccl  «<i  t|iiiliiiH  i<l 
(|ii;ililiilH  iiisliliiciula  cst.  civitas  i|iiii'  dilifl  Ifli' 
cilari  t<l  liiMit<  Kiili(<i'iiai'i  .siiii|ilic.iti<i-.  Si<cuiitli) 
(illiii  ilicit,  u  Oi>*'"i"<ii  iiiilctii  (<tc.  »  |)nisft|iiiliii'. 
Kt  cii'ca  litic  |iritiii)  tislf  iulU  t|U(iil  illns  f\  (|iiiliiis 
(HinstiliiiUir  opliiim  civitas,  o|)oil(>l  (tss(i  sliulio. 
sos.  Sfciiiulo  ciiiii  (licil.  n  Al  vcro  lioiii  otc.  •  il(<- 
darat  por  tiiiot,  cl  t|uoiiuulo  olliciuiiliii  talos  : 
(|uiii  ntni  siiiruil  in  ;ii;iliililuis  scirc  (luiilc  i  i  opor- 
tot  (<sso  uiiuiiu(iif iiupif ,  (|iioni;iiii  lionuni  ot  stu- 
diosuiii,  sod  (piiilitor  coiilingit  liori  taloiii.  Circii 
priiniini  adliiic  primo  oslciuiit,  ([ti.ilfin  oportot 
URso  civiliitf  in  opliiiuitn,  (piotu;iin  ^tiidiosatn.  So- 
cuiido  ciiin  dicit,  (i  Al  \cro  studios;i  olc.  »  fx  liot; 
concliidit  ipuilos  oporlfl  osso  civos  o.\  tiuibiis 
componitur,  tpioniatn  studiosos.  Civis  eniin  du- 
linitur  por  civit;itfiu.  Kt  tpioniani  civitas  optima 
dotormiiuitur  por  tiiiom  t)|)tiiniiii),  pritno  pra'- 
mittit  quivdani  do  ipsis.  Scciindo  cum  dicit, 
i  OiiDniam  autoni  ctc.  «>  ex  ipsis  ostondit  i\uai 
sunt  nccossaria  ad  civitnlom  optimam,  et  qua- 
lcm  oportot  oam  ossc.  ('irca  primum  primo  tan- 
git  oa  (iua>  rot|niruntur  ad  lun^  qiuul  lioino  sit 
optimus.  Secundo  ciim  dicit,  ((  Quod  tpiidom  igi- 
tur  etc.  «  quod  non  oniiios  hominos  oodom  inodo 
se  habent  ad  illud  optimum.  Circa  primum  est 
intelligondum  quod  sicut  in  universo  invenilur 
duplex  bonum,  scilioet  separatum,  ot  bonnin  or- 
dinis,  et  bonuni  separatum  majns  est  quam  lio- 
num  ordinis  qiiod  determiuatur  per  ipsum  se- 
cundum  Aristotelom  duodecimo  Metaphysicorum ; 
bonum  autem  porfectum  ex  istis  bonis  aggrega- 
tur  :  sic  in  homine  qui  dicitur  minus  universum, 
duplex  invenitur  bonum  quodammodo,  scilicet 
quod  est  tinis,  ot  quod  ordinis  :  et  bonum  ordinis 
eorum  qua>  ad  linem,  per  tiuemdeterminatur;  et 
porfoctum  bonum  hominis  ex  istis  duobus  bonis 
aggrogatum  est.  Hoc  igilur  supponens,  dicit  : 
quoniain  duo  sunt  per  qurp  contingit  omnes  ho-  ' 
mines  esse  bonos,  ct  sunt  boni  et  qui  boni  sunt: 
quorum  unus  est  linis  operationem  rectus,  et 
intentio  ipsius  recta  ;  aliud  autem  est  inventio 
actionum  et  organorum  ordinatorum  ad  ipsuni 
tinem.  Optimum  enim  uniuscujusque  consistit 
in  optimo  line  ejus,  et  in  ordinat.ione  aliorum 
ad  ipsum.  Accidit  autem  aliquando  ista  disso- 
nare  et  consonare  ad  seinvicem.  Dissonare  qui- 
deiu  :  quia  aliquando  tinis  bonus  ponitur,  et 
iutentio  recta  ad  ipsum  subest.  Peccatum  autem 
est  in  actione  eorum  quai  sunt  ad  tinem,  vel  in 
ordine.  Aliquando  autem  e  contrario  illa  quae 
ordinantur  ad  linem  suhsunt  omnia  et  recte  ordi- 
nata,  sed  tinis  positus  et  intentus  malus  est.  Con- 
sonare  quidem,  quia  aliquando  contingit  quod 
peccatur  in  utroque  ;  et  in  tine,  et  in  his  quae 
ad  ipsum  ;  sicut  circa  medicinam  accidit  ali- 
quando  quod  medicus  non  recte  judicat  quale 
contingit  iieri  corpus  quod  convalescit,  et  ad 
quem  terminum  sanitatis  contingit  ipsum  de- 
duci.  Nec  etiam  bene  accipit  illa  vel  ordinat  quifi 
deducunt  ad  suppositum  terminum  sanitatis. 
Aliquando  autem  utrumque  recte  accipit,  rec- 
tum  ponens  et  intondens  finem,  et  ea  qua;  sunt 
a(i  ipsum  recte  ordinans.  Homines  veroinomni- 

XXVI. 


liiM  urliliun  ot  Hcioiitiit,  ol  iinivcr«A|it«<r  virluti- 
liiH  lltiiilit(<r  intfiitluiit  oplimiiin  iii  illiN:i'|  |i|i>.t 
(ipoitfl,  II  tjflifaiil  lifri  III  illi  >  tiptiiiii,  iitlinKori* 
iiil  amlio  :  mila  iitl  linotii  tct  tiiiii  ot  atl  (irtlirm 
tiotifiii  actitimim  ot  iMKiiiioriiiii  t|uii'  ad  lliioin 
Appiirot  i^itiir  (|iioi|  in  ipuililiol  nrti;  nt  ncii^nli.t 
<tpt'i  iilaliva  Vfl  )iractica,  lioiuo  o^t  ii|)tiiiiiiH  por 
iliifiii  optimiiiii,  ot  oa  tpni'  iul  ipsiim. 
I)i  iiiilf  ciiiii  dicit  •  ipiiid  iptiilfm  • 
llfclarat  t|iiiiil  non  timiios  litimiiH"^  oodoiii 
tiititio  so  hiilioiit  lui  Hiitiiti  optimiiin  sfii  rolicita- 
loiii  ;  dicftis  ipiod  miinirfstiitii  est  cx  si<  ({iiod 
iiintios  liiimitif  s  iiatiinililf  r  ;ippt'liitit  lif  iii;  vivoro. 
(liiini;i  onini  tiaturalitoi'  appoliint  Hiiam  [iorfi!C- 
lioiiom.  Sotl  iion  omiiihns  liiitninihuH  incsl  loipia- 
litor  hahililas  atl  adipiscotiiliim  luic. ;  siui  ipiidam 
Mitil  dispositi  lioiio  ad  acipiiroiidiiin  oaiii,  ipii- 
daiii  aiil(<m  indisposili,  jiul  proptir  maloriaiii, 
aiil  proptor  nalunilnm  comiiloxionom  pi<r  quaiii 
inclinantiir  ad  oiioratinnos  iiiortliniitas,  aiit  prop- 
tor  rotiiuitn,  (pii;i  alii|iiiiil  hiiriornm  rorliiriif  i|uii' 
siint  nocfssanii,  ilflicit  fis.  indigitt  oiiim  dehens 
telicitari  cl  boiK!  vivoro,  inclinaliono  naturuliad 
luic,  ot  succcssu  aliquo  in  (^xteriorihus  boni.s.  Si 
quidoin  privatum  omuihiis  honis  fortimio  impos- 
sihilt<osl  hono  oporari.  Scil  illi  i|iii  iiu-lius  dispo- 
biti  sunt  o\  naliira  ad  hoc,  minori  iudigont  siic- 
cessu ;  (pii  aiitem  niinus,  ampliori.  .Miqui  etiam 
ita  depravati  sunt  per  consuetiidinoni,  vel  ali- 
qnid  aliiid  qiiod  ([iiamvis  inclinentnr  ex  natura 
ad  fe'icitatem  et  hone  vivero,  iion  tamen  recta 
via  vel  modo  quioriiiit  eam  :  et  ita  quod  aliquis 
non  felicitetnr,  jiotfst  contingere,  aut  quia  non 
reste  ponit  felicitatem,  aut  quia  non  recte  qua;- 
rit  qua>,  ad  ipsam,  aut  propter  ulrumque, 
Doiiule  cnm  dicit  «  ([uoiiiam  autem  » 
Declarat  qualeni  oportet  esse  optimam  civita- 
tem.  I:;t  primo  ostenciit  quod  ad  lioc  primo  nc- 
cessarium  est  pra^intelligere  qiiid  est  ipsa  felici- 
tas,  quasi  pra>mittens  intentum.  Secundo  cum 
dicit,  «  Dicimus  autem  etc.  »  deciarat  illud.  In 
prima  parte  dicit  :  quoniam  propositum  inten- 
tiwnis  nostrai  est  considerare  de  optima  repu- 
blica  qualis  sit,  optima  autem  respuhlica  est  se- 
cundum  quam  civitas  optime  gubernat  ct  vivit, 
civitas  auteni  optime  gubernatet  vivitqua;  attin- 
git  ad  felicitatem  optimam.  Et  ideo  oportet  nos 
prceconsiderare  illud,  per  quod  determinatur. 
Civitatem  autem  seu  lempublicam  optimam,  per 
felicitatem  determinamus,  ut  dictum  est. 
Deindecum  dicil  «  dicimus  autem  » 
Declarat  intentum.  Et  primo  prsemittit  deflni- 
tionem  felicitatis,  et  eam  explanat.  Secundo  cum 
dicit,  «  1'tetur  quidemutique  etc.  »  ostendit  qua- 
lom  oportet  essc  civitatem  optimam.  Circa  pri- 
mutn,  primo  piv-vmittit  delinitionem  felicitatis 
in  aliis  positam ;  dicens  quod  ad  manifestationem 
intenti  diximus,  et  determinavimusinlibro  £^/i«- 
corian,  si  quidem  ea  qua?  detei-minata  sunt,  bene 
utilia  suiit  ad  propositum,  felicitatem  esse  ope- 
rationem  et  usum  virtutis  perfectum  simpliciter, 
et  non  ex  suppositione.  Felicitas  quidem  estope- 
ratio,  quia  habitus  in  potentia  est  et  imperfec- 
tus;  felicitatem  autem  perfectimibonumdicimus. 
Virtutis  autem,  quia  virlus  est  quae  liabentem 
perticit,  et  operationem  ejus  bonam  reddit:  feli- 
citas  autem  bonum  hominis  est  perfoctum  :  ergo 
secundum  virtutem  ejus.  Usus  autem  perfectus 
est,  quia  una  operatio  sola  non  facit  hominem 
felicem,  sed  multse  et  continuae.  Continuati  au- 
tem  alicujus  actus  usus  perfectus  est  illiusactus, 
secundum  quod  usus  est  idem  quod  exercitium. 

30 


m, 


rnMlMinmM. 


t'u(le  ixta  di!tiri(ti<i  fttdein  tsii  aetuiiduui  luiii,  nt 
(|Uif  poiKtiK  |ii(iu(i  HthtcuruiH,  i|ua  tlK  (tui' (|ii()(i 
eal  upfriiltu  t((jiiititi3  »ei  Uiiiluiu  urluteiii  (iertec- 
lam,  *?t  iii  vii.(  |.iiri(  t,i;  ita  ut  ([(io>l  (loiiiliir  tiic 
usui  iiertci  iu5,  iil  iilt-iit  ci  quoti  il*i  |ioiiitur,  ili 
vUa  ptiift^ctii. 

Ucimle  cuiii  (iicil  n  ilii  ()  autciu  « 

Kijildiiijtuliniiiiii  |(<iiiiriil<iiii,iscilicct,»etuouex 

sUppusittoiie.  •  Ail  1  itjil"»  cviileiitiaiii  fai  iiit(ll(t(iMi- 
duui  uuod  tilils  ->ci  lilidiiiii  ^ie  ratioiieiii    tjuiii  ti.i- 
bet,   loiuru  aiitem  qua*   (udinaiitur  ad  i|isuiii, 
(|u«Hd.im   suiit  i[ua'  ratioiieiii  tioiii   de  se    liutieiit 
alupiaiii,    cl  dlKliiaiii  cx  ordliie    ad  tiiieiii,    sicut 
Uiedlciiia  dul(  ii.  Aiia    vcio  (jiiie  necuiidiiui  (|iiod 
bujuaiuudi   ratiuuciii  tioiii  el   elij»iliilii   iiuii   tia- 
heut,  "ied  taiitiim  ex  ordine  ad  liiieui ;  sicut  iiie- 
dicuia  aiuaia;    secunduiii  se  eiiiiii  eli(;itiilis   non 
esl,    sed     prujiter    saiutateiii    taiiliiiii.    Kt    |)riiiia 
lioua  dicuiitur  siinpliciter  liona.  Sccumla  uulciii 
tiona   dicuiitur   c.x    tiuc  soliiui    necessaria.   Dicil 
ijfilur  (|uud  operationcm  tioiium  ex  su[»|>ositioiie 
dico   iJua'  nccessaria  i[iiidciii  c^t  .(d    liiiciii,    scd 
secunduni  se  rationcm  lioiii  iioii  liat)ct.    Siiii[»li- 
citer  autem  bonum   dico,  ([u<e  secundiini  «e  ra- 
lionem  boni  bal)et,  non  tantuin  ex  tiiie,  sicnt  in 
actionibus  justitia'.  Sententiu'  eniin  coudemnan- 
Uoiuiii    et  sii|)i)licia  et  [luniliones  eoruni   [iroce- 
diint   a    virlute  juslitia-,   et   necessariu'   ([uidcm 
sunt  in  civitate,  i[uia  aliter  non  salvaretur  civitas 
nec  communicatio,  et  rationem   boni   babent  , 
quia  necessaiise.  Secundum  se  autem  elif^ibiles 
non  sunt  absolute.  Klif^ibilius  enim  csset,  si  con- 
tingeret  quod  liomines  vel  civitutes  talibus   non 
indigerenl   Sed  actiones  qua;  sunt  circa  tionores 
et  circa  .Tbundantiam  exterionim,  sunl  sim[)lici- 
ter  eligibiles  secunduni  se.  Kationciii  uutemquaie 
primai  sunt  eligibilcs,  et  nun  ista-,  tangit  dicens 
quod    electio  sentcntiarum   et   suppliciorurn  et 
aliorum  bujusmodi  in  civitate,  est  electio  alicu- 
jus  quod  malum  est,  socundum  ([uod  liujusmodi, 
sed  in  ordine  ad  iincm.   Klecliu  autcm  eoruin 
quaj   circa   bonores  et  circa  divitias   et  actioncs 
eorum,  e  contrario,   est   electio  cujusdam  boni 
secundum   se,  quia  sunt  dispositiones  qua^dam 
ad  lionum  ef  gcnerationes  ejus.  Honor  enim  dis- 
ponit  et  tactivus  esl  boni  secundum  animam,  in- 
quantuin  aliquis  propter  bouorem  opeialur  ina- 
gna  et  lionorabilia.  iJivitia',  autem  naturalessunt 
taclivse  boui  secundum  corpus  principaliter. 
Deinde  cum  dicit  <(  utelur  autem  » 
IJeclarat  ex  dictis  qualem  oporlet  esse   civita- 
tem  optimam.  Et   circa  hoc,  primo  if)se  declarat 
quaiiter     ipse    studiosus    utitur  bonis  ])r«dictis 
utrisque.    Secundo    cum  dicit, «  l*alam    autem 
etc.  »  declarat  quod  usus  istorum  qui  est  secun- 
dum   virtutem  studiosus    est.  Tertio  cum  dicit, 
«  Necessarium  igitur  etc.  »   ex  dictis  conclndit 
qualem  oportet  esse  civitatem  optimam.  In  pri- 
ma  parte  dicit  quod  vir  studiosus  qui    virtutem 
perfectam   et  appetitum  ordinatiini  babet,  bene 
ntitur  his  qua;  secundum  se  rationem  boni  non 
babent,  sunt  tamen  ordinabilia  in  linem  :    puta 
paupertate  et   tpgritudine,  defectu  amicorum  et 
hujusmodi,  secundum  ilhid  quod  bcatum  est  et 
perfectius  est  in  usu  contrariorum,  puta  divitia- 
rum,  etsanitatis,  et  amicorum.  Meliorem    en  im 
operationem  facit  ex  suppositioneistorum,quia, 
secundum  quod    determinatum   est  a  nobis   iri 
SermonitiiS  moralibus   ad   Eudemum,   bonus   et 
studiosus  est,  cui  simplicter  bona  sunf  bona  pro- 
pter  ipsam  virtutem.  Cui  autem  simpliciter  op- 
tima  non  sunt  optima,  non  est  bonus  vel  studio- 


sus  ;  i|iiciii,(diiioduiii  iie([iie  (isse  sarius  vidctur,  cui 
saiia  t>iiii|iliciter  iiuii  -,ma  saiiu.  Sed  sanitas  et  (iivi 
ilii:  «eciiiidum  se,  ratioiiciii  boiii  habent :  ergo  bene 
utctur  cis  studiosus  [ii(i|it(r  viiliitiMii;  studiosus 
etiaiii  scciiiidum  rectaiii  latioiiciu  utitiir  oiiinilius 
dutis,  quiu  per  ratiuiicni  o[ieratur,  Katio  auteni 
rectadicit  (|uod  utatiir  iiri()(|iioiiU('  sccuiidnni  (|Uod 
cuntingit  iiiclius  ad  liiiciii.  Si  igiliir  huii|icrtas  el 
«'gntudo,  et  eoriim  coiilrai  ii  oi(liiiuliilia  siint  in 
teli(  itutcni,  utetiir  studiosus  i->lis,  jiaiip(;rluleetdi- 
vitiis,  meliori  modo,  quo  contingit  ad  i|).satn.  Si- 
militer  el  eorum  ojipositis.    Sed   [laiipertate  aut 
a'gritudine  siqijiositi^,  niiiius  [lerfeclas  fuciet  ope- 
rutione-i,  cuiii  sccuniluiii  sc  nuii  sint  bonu.  Divitiis 
aulcm  et  saiiitute  su[)|)ositis,    pcrfectiores,  quiu 
secuuduin    se  rutionciii    tioiii  tiabent  ;  bicut  bu- 
nu8    coriarius    ex   coriu   dato    ineliores    catceos 
quos  coiitiiigit,    taeit  ;  sed    c.\  inclioi  i  iiieliores, 
ex  [icjori  autcni  [icjures.    Kst  aiilem    inlelligen- 
duni,    ad  evidentiam   dicturum  et    dicendurum 
jam  quod  felicita,s  jier  se  uonexistit  iu  bonis  ex- 
terioiibiis,  [iiitu  iii  divitiis,  nec  etiain  in  iisii    ea- 
rum  :  iri  i[i-.is  qiuibMii  iiun  existit   [iiu'    se,   qiiiu 
bdicitateiii  iiulliis  ([ua-rit   [iiopter  ali(|iiid  uliud, 
divitias  autcm  quarnint  pru^itirr  aliud  :  vel  [ir'o|)- 
U'r  necessitatern  vitu^,  vel  [iropter  opiuationem 
virtutis  :  ergo  in  i[)sis  non  exislil  per  se.  In   usu 
autcin  ejus  [ler  se  non  consistit  :  quoniam  opti- 
uius  usus  divitiaruin  (lui  est  in  consumcndo  eas, 
utdicit  Aristotcles  [irimo  llhctoricsB,  vidctur  or- 
dinuri  perse  inimcdiub!  ab  bonum  cor[)oris,  puta 
ad  susteritatioriern  natiir-a",  vel  saltern    ad    aliud 
ordinatiir  :    b-licitatem    uutem   non  dicimus   ad 
aliud  ordinari.  Kt  adhiic  felicitas  ojjeratio  virlu- 
tis  perfectissimaR  est.    Bonus    autem  usiis    divi- 
tiarum  non  est  operatio    jierfectissiin.i'  virtutis  ; 
quia  liberalitas   seu   magnificcntia,    quarum   est 
operatio,  nou    sunt  perfectissimu!  virlutes,    sed 
prudentia  aut  sa[>ientia  magis  :  ergo  iu    usu  ip- 
saruni  nori    consistit  per   se    felicitas    :   oportet 
taiiien  ipsas  pryexistere   ipsi  felicitati.    Felicitas 
enim  consistit  iii  o[)lima  o|)eratione  intellecluah 
per  se.  Ad  opeiatioriem  autem  optimam  quam- 
cumque,  seu  speculativam  seu  practicain,  opor- 
tet  pnesupponere  consistentiam  subjecti,   ei  bo- 
nam  dispositionem.  Consistentia  autem,  et  bona 
dispositio,   non    sunt  sine  suppositione   eorum 
qua;  sunt  necessaria  ad  vitam    et  bonam  dispo- 
sitionem,  quai  sunt  divitia»  seu  bona  exteriora  : 
ergo  divitias   necesse    est    prieexistere  felicitati 
tani    speculativa",    quam  practica;,  quamvis  alia 
latione  speciali  sint  pra;necessari«  practica;  seu 
civili.  Quod  autem  est  pra^necessai'ium  ad   ali- 
quid,  videtur  oidinari  ad   ipsum  sicut  ad  linem 
et  sicut  instrumentum    ad  operationem.  Et  ideo 
divitiai  ordinantur  ad  felicitatem  sicut  ad  iinem, 
et  sicutorganum  ad  operationem.  Ea  autemqua' 
oi-dinantur  ad  finem.  vel  sehabent  ad  aliud  sicut 
organum  ad  operationem,  oportet  essecommen- 
surata,  seu  proportionata  hni  seu  actioni,  et  non 
exccdere   vel  deticere  a  media  ratioue.  Divitias 
igitur  quas   necesse    est  prceexistere    felicitati, 
oportet  esse  commensuratas   ei,  ita  ut  nec   ma- 
jores  nec  minores  qua?rantur  qua  u  sint  necesse 
ad  ipsam  :  majores  tamen  exiguntur  ad  practi- 
cam  seu  civilern  quam  ad  sjieciilativam.  Ad  spe- 
culativam  enim  sufticiunt  secundum  quod  utiles 
sunt  ad  sustentationem  vita?,  et  bonam    disposi- 
tionem  corporis.  Ad  practicam  autem,  seu  civi- 
lem,  exiguntur  ad  hoc,  et  ad  expeditionem  ope- 
rationum  practicarum,  seu  civilium  ;  et    quanto 
perfectior  est,  tanto    majores.  Et   si  a  pnedic.la 


IJMKK  Yll. 


407 


('oiiuiDMirtiinitioiin    Hiiporcxriulaiit,   iiiil    tiitalitiT 
tiilliiiil  rfliritatnii,  aiit  -«allciii  iIiimiimiiiiiI  i|>''Iiiii. 
Siuiit  taiita  |iiili»«t   0MHi>  iiiaKMiliiilii  li^lnla-    i|iiiii| 
(icjdi' i>ril  ll^^lulHtio;  rt  ailliiK-  taiila  i|iioi|  |M<iiiliiH 
luiii  i<i-it.  Siiiiilitrr  si  (Iftiiiaiil  a  iiini-^iira  hitiiii 
(liilii  i|iiaiii  Miiil  iiiTossaria*  ilivilia-  ail  |ii*rlci iaiii 
rrliiitatriii,  MViiiiitiiiil  alii|iiiil    |i.iiiiim  liiiMiiiinMll 
i|tsaiii.    Si  aiitiMii   si>i  iiiiiliiiii    iiMilliiiii,    tiitaliliM- 
tolliMit.  SitMit  si  iiiiiior  nit  tlstiila  i|iiaiii  i|iiii'  iiata 
iwt  inovi-ri  a  tlsliilalon-,  paniiii  ilrliilinr  frit   Ih- 
liilaliii;  si  aiitt-iM  iiMilliiiii,  uiiiniiiu  iiuii   i-ril.  Sit- 
i^iliir  Irliritas  pi>r  si-   nun   i>\is|it  in  ilivitiis,  iii>i- 
iii  iisii  t>uriiiii    pt'r  si>.  Vfriiiiitanicii  ipsu*  i>t  iisns 
eaniin  tpii  non   oiit  sino  ipsis,  sunt    prirnoressa- 
ria  .itl  ip-aiM  sornniliuii  ipiaiiiilain    iiii>MMirani  i>l 
propiirliuiii>in  ;  a  ipi.i  >i  (tt>ru'iaiil  -^i-niMiliiiii  ini- 
iius  (>t  paniiM,    iniiiiis   pcrfecta    rrit    t'r!irita>i.  Kt 
hoc   inli>iiiti>lial  Ari^lulilt^s   tpiaiulo   ilixit  i|uotl 
studiosus  iilclnr  paiiportatc   i't  u>nriliiiliiit'  lii'iii', 
iit  t-ontin^il,   iiiiuil  aiili>ni    lit-.iliini  iii   roiitiar:is 
cst.  Si  ,iiilt>ni  nitilliuii,  iiou  rril  uniiiiiu).    tiuilciii 
autciii  nuulo  sc   lialict    ct    si  c.xccilat  sciuiuliini 
majns  a  pnctlicta   uicnsuni     I'truin    autcin   uc- 
cessariuin  sit  cas  pnccxistcrc  pcr  so    v(»l  por  al- 
tcriim,  vcl  siciil    |iroprias,  vd   siciit   comiiiuiifs 
noii  rctcrt  ati  pi-uposiliim  ;  ihini  taincii  pnccxis- 
tant  sccundum   hoc  t^uoii    ot)inmciisurata>    suiil. 
Ille  tamcn  modns  pnccxistciuli  vcl   pnclialiciuli 
eas  cli^iliilior  viilctur,  tjiio    liabcntur  scciiiuliim 
hoc  tjiioil  ncccssaria-  ct  commcnsiiniUc  sunt  ipsi 
tiui,  ct  iiuo  miiuis    iinpediiinliir  liomines  a  rec- 
tiludinc  opcrationis,  sive  pcr  atlcctum  sive  per 
soUicitudiucni  inordinalnm  circa  cas. 
ncinde  cum  liicit  u  palam  aiitcni  » 
Ueclarat,  t]uod  usus  pra^dictos  oportet  cssestu- 
diosos  ;diccns  t]uod  manitestuin  cst  quod  neccsse 
estiisuspr£pdictorumbonorum,scilicctdivitiaruin 
et  sanilalis,ethujusmodi,studiososesse  et  bonos, 
quia  usus  qui  sunt  secundum  virtutem  studiosi 
siint  etboni:sed  usus  pra>dictorum   bonorum  a 
studioso  per  se  avirtute  sunt:  studiosus  enim,  se- 
cundumquodhujusmodi,  virtuosusest:  ergoopor- 
tet usus  pru>dictos studiosos  esse  Propter quod crc- 
dunt  bona  extrinscca,  quorum  usus  studiosus  est, 
et   a  virtute  esse.  Similiter  causas  felicitatis  qmn 
est  operatio  secundum  ipsam  :  existimantes  sicut 
si  aliquis  existimaret  quod  lyra  esset  causa  bene 
citbarizandi  magis  quam  ars.  Hoc  auteni  incou- 
veniens  est.  Ars  enim  principalis  caiisa  cythari- 
zandi  est  ut  unde  principiiim  et  ratio  motus  :  lyra 
autem  sicutmateria  vel  organum  motum  ab  arte. 
Similiter  virtus   seu    ratio  principium  est  felici- 
tatis,   sicut   unde    motus  vel  ratio  ;  bona  autem 
exteriora  sicut  materia  vel  organum  motum  ab 
illis. 

Deinde  cum  dicit  «  necessarium  igilur» 
Concludit  qualem  oporteat  esse  civitatem  op- 
timam,  dicens.  Si  civitatem  optimam  oportet  fe- 
licitari,  felicitas  autem  est  operatio  vel  usus  per- 
fectus  secundum  virtutem,  est  usus  bonorum 
operum  a  studioso,  necessarium  est  ipsam  civi- 
tatem  quam  secunduni  votum  quoerimus  opti- 
mam,  iiabere  abundantiam  bonorum  esteriorum 
quorum  usus  necessarius  est,  et  ipsam  esse  stu- 
diosam.  Quorum  primum  necesse  est  praexis- 
tere,  cujus  fortuna  est  domina.  Dicimus  enim 
ipsam  esse  dominam  hujusmodi  honorum.  Se- 
cuRdiim  autem  oportet  legislatorem  procurare 
per  disciplinam  et  consuetudinem,  sciiicet  ipsam 
esse  studiosam.  Studiositas  enim  civitatis  non 
est  opus  fortunse,  quia  secundum  rationem  est, 
et  fortuna   est  causa  praeter  rationem.  Sed  est 


opiM-alii)  M:i(Miliii>  (liriKunli»,  at  elucttuiiii  incli- 
naiiliH. 

Ili-iiitic  ciiiii  (iicit  «ul  vcru  • 

llci-larHl  ox   dicti«   i|UiiI«m  (i|iortnl  eiiMj  civen, 

t|iiuniaiii   «tiidiovos   ;    tiirciii    tpiod    i  ivilan    «djl 

tllll^^a  IIOII   Csl,    lll'^!     I|I|U(    tlVCH    rcipllllluU'    HtlKillllkl 

ftiiiit.  liivitas  iMiiiii  iion  i->^t  aliiul  ipMiii  coinniii- 
iiitus  tiincdaiii  civiuiii  hciiiiiiIiuii  .ilupiaiii  ratiii- 
ncin.  Ni  nrKu  civitatcin  iiptiiiiain  opurtitt  stiuJio- 
nani  essc,  ut  proliatiiin,  cst,  upurtit  umiicn  civc<t 
in  cii  stiiiiioHos  csst>.  Niis  ciiiin  siippumiiiii<i  iiunc 
tpioil  iii  opliina  civitalc  oiiincs  nvcs  parlicipuiit 
rcpiihlic.i.  Kt  idco  ultcrius  lonsidcninduin  etsl 
iiohis,  qiialitcr  civis  lial  studiosiis.  (Jiiaiiivin  mi. 
tciii  hutiiun  ct  clif^Mliilc  sit  itniimipu-inipic  divi- 
sini  sludiuMtiii  cssc,  iiudiiis  taiiicn  ct  cliKihiliu^ 
est  si  cuntiiiK<it  onines  collectiiii  essc  studioxon. 
(Juia  illiiil  qitud  cst  |iosterius  s(>cuiiduni  viain 
Hcncnilionis,  perfcctiu»  et  nielius  cst  in  hunis  el 
cli^'iliiliif-,  co  quod  priiis  est,  si  aclus  huniis  ine- 
lior  c->t  potcnti.i  ad  ipsuiii.  Scd  omnc  collectini 
esse  stutliosos  assequilnr  si>ciindiim  viam  ^ene- 
rationis,  co  quoti  est  iiiiiiniqitcnu]ue  divisini  stu- 
tliosum  cssc,  utrot]UP  cxislciitc  elif,'ihili  ct  liouo. 
Ergo  mcliiisestct  clif,'ihiiiiis. 
licinde  cum  dicil  •  at  vcro  » 
Declarat  jiertjiiot,  et  qnomodo  cfliciantur  boni 
ct  studiosi.  Kt  circa  lioc  declarat  jirimo  jierquot 
et  qua'  efliciuntur  tales.  Secundo  cuni  dicit, 
«  Ouod  quidcm  itaque  ctc.  »  quales  oportet  esse 
eos  sccundum  huc.  Circa  jirimum.  primo  propo- 
nit  pcr  ifuotet  qiia>  efticiuntiir  studiosi.  Secundo 
cum  dicit,  •  Ktenim  nasci  oportct  etc.  •  declarat. 
In  priina  parte  dicit  quod  viri  liunt  honi  secun- 
dum  virtutom,  et  studiosi  secundura  rationem, 
per  tria.  Ista  autem  tria  sunt  naturalis  dispositio 
ad  virlutem,  et  illud  quod  est  secundum  ratio- 
ncm,  et  consuetudo  in  operatione,  et  etiam  ratio 
dirigens. 

Deinde  cum  dicit  a  et  enim  » 
Declarat.  Kt  primo  quod  natura  faciatad  hoc. 
Secundo  cum  dicit,  «  Qua^dam  autem  etc.  » 
quod  consuotudo.  Tertio  cum  dicit,  <■  Aiia  qui- 
dem  igitur  ctc.  »  quod  ratio.  lu  prima  parte  di- 
cit  quod  debcntem  iieri  bonum  et  studiosum  o- 
portet  esse  dispositum  a  natura  primo.  Omni- 
bus  enim,  quae  liunt  naturavei  arte,  oportet  sup- 
poni  materiam  et  bonam  aptitudinem  ejus,  si 
quod  recipitur  in  alio  recipitur  per  modum  re- 
cipientis  ;  et  ideo  debentem  esse  bonum  et  stu- 
diosum  oportet  esse  bene  natum  ad  hoc  :  puta 
quod  sit  homo  habens  inteliectum  et  rationem, 
sed  non  aliquod  brutum  irrationale.  Et  ulterius 
sic  existens  homo  sit  bene  dispositus  secunduni 
corpus,  et  per  consequens  secundum  animam. 
Bene  (lispositi  secundum  corpus,  bene  disposili 
sunt  secundum  animam  ut  in  piuribus.  Si  enim 
anima  secundum  se  unius  rationis  sit  secundum 
speciem  in  omnibus  hominibus,  et  non  suseipiat 
intensionem  et  remissionem,  cum  sit  forma 
substantiaiis,  diversitas  operationum  ipsius  et 
proprictatum,  erit  propter  diversitatem  corpo- 
rum  et  materiae,  vel  alicujus  extrinseci  alte- 
rius. 

Deinde  cum  dicit  «  qusedam  autem  » 
Deciarat  quod  consuetudo  ad  hoc  faciat  ;  di- 
cens  qnod  quosdam  homines  non  est  utilitas 
nasci,  hoc  est  ex  nativitate  non  sunt  dispositi  ad 
bonum,  nec  ad  opus  inteliectus,  per  consuetudi- 
nem  autem  transmutantur :  sunt  enim  quidam 
qui  per  naturam  indillerenter  se  habent  ad  vir- 
tutem  et  ad  contrariorum,   per  consuetudinem 


46H 


POLITKKUUM 


iiuteiii  iu  up^rdliuuu  reitpeclu  alteiius  deteriui- 
nautur  nd  ulteruui,  puta  vel  <id  uielius  vel  ud  de- 
tenuii.  Sed  llii  4UI  beue  ditiKisltl  suiil  ad  sirtu- 
teui,  putd  ruUiUeludiue  ,  iiiJl^eut  u|itTatliiiie  ud 
tiuc  ut  Uaiitljuui;  quiiiuteui  ud  cuiilruria  lucliiiuu- 
tur  ex  Datura,  uoii  posiiiunt  tleri  buui,  uut  cuui 
difticultate  et  uiulta  cuuauetudiue. 

Ueiiiilf  riiiii  duil  u  ulld  (|iildeiii  » 

Ue<  Idiat  quud  ratiu  :  diceii:»  i(tiud  aliu  aiiinia- 
lia  al)  hutuiue,  sula  naturali  iiicliuatione,  huc 
eat  lu^^iiiuriiH  et  iuia^iuatiuuihus  agiiut  actiuiies 
suas;  iiuu'daiii  autiin  parva  secuiiduiu  quuiitita- 
tem  aguiit  alujuu^^  uctiuues  per  cunsiietudiiKMii, 
sic  lilu  quii'  Loiiuiuu-stiiiiativaui  habent,  ut  cunis, 
equus,  et  tiiuiiliu.  iluiuo  veru  uctiuues  suas  diri- 

fit  latiune  ;  sulus  enini  inter  aninialia  rutiuueni 
ahet,  [)erquaiii  detfrminatur.  (Juare  huc  opor- 
tet  cunsunare  iiiler  se,  scilic<;t  naturuui,  coiisuo- 
tudineui,  et  rationeni  :  semper  enim  postenus 
prif'!tU[)pouit  prius.  Multa  eniiii  sunt  quii;  agunt 
noimues  jiiifter  naturain  ct  consuetudineiii  pro- 
pter  ratioiiem,  si  suadeatur  ah  illu  coiitruniiiii 
esse  melius  ;  sicut  iu  cuntiiieiite  apjiuret  quod 
quamvis  inclinetur  ad  prosequutionem  passionis, 
!iequitur  tamen  rationem  persuadeutem  contra- 
rium. 

Ueinde  cum  dicit  «  quod  (juidcm  « 
Declarat  quales  oportet  eos  esse.  Ktpriraocon- 
tinuat   dicta  ad   dicenda.    Secundo  cum   dicit, 
«  Cum  vero  etc.  »  prosequitur.  In   prima  j)aite 
dicit  quod  prius  determinatuni  est  quales  ojiortet 
esse  secundum  natururn  tuturos  studiosos  et  bo- 
nos,  ubi  dictum  est  quales  oportet  esse  bene  gu- 
bernantes.  Nunc  autem  considerandum  est  nohis 
quales  oportet  esse  secundiim   disciplinam,  ad 
quam  reduciintur  consuetudo  et  ratio  :  addis- 
cunt  enim  aliqua  per  assuefactionem,  aliqua  «u- 
tem  audientes  ratiocinantem  alium. 
Deinde  ciini  dicit  «  quoniam  autem  » 
Prosequitur.   Volens  autem  ostendere   quales 
oportet  esse  cives  secundum   disciplinam,  quo- 
niam  in  civitale  in  qua  sunt  quidam  principan- 
tes  et  quidam  subjecti,   prinio    inquirit,  utrum 
eamdem  oporteat  esse   disciplinam    principan- 
tium  et  suhjectorum  in  optima  civitate.  Secundo 
cum  dicit,  «  Quoniam  autem  civis  etc.  »  prose- 
quitur  principale   intentum.  Et  circa  hoc  primo 
praemittit  intentionem  suam,   et  modum  consi- 
derandi.   Secundo  cum  dicit,  «  Siquidem  igitur 
etc.  »  prosequitur.    In   prima  parte   dicit  quod 
omnis  civitas  composila  est  ex  principantibus  et 
subjectis.    In  omnibus  enim    quae    ex    pluribus 
constituta  suut,  sive  natura,  sive  arte,  ex  quibus 
est  unum  aliquod  commune,  sive  ex  conjunctis 
sive  ex  divisis,  videtur  esse  principans  aliquid, 
et  aliquid  subjectum    :  sicut   ostensum    est  in 
primo  bujus.   Considerandum   est  a  nobis  jam 
utrum  expedit  in  civitate  optima  aliquos  et  di- 
versos  esse  principantes  ei  subjectos  per  vitam, 
aut  eosdem  secundum  supposilum,   differentes 
secundum  aliquam   dispositionem  :  quia  mani- 
festum  est  quod  consequenter  se  habebit  huic 
divisioni  de  disciplina  ipsorum  de  qua  intendi- 
mus  nunc.   Si  enim  omnino  sint  diversi  princi- 
pantes  et  subjecti,  et  disciplinam  oportebit  esse 
aliam  ;    si  autem  iidem,  eamdem  proportionali- 
ter.  Cujus  ratio  est,  quia  illud  per  quod  deter- 
minantur  principans  et  subjectum  est  disciplina 
recta  in  ordine  ad  operationem,  diversitas  autem 
vel  unitas  determinatorum  est  secundum  diversi- 
tatem  vel  unitatem  determinantium.   Si  igitur 
principantes  et  subjecti  diversi  sunt  omnino,  et 


1: 


dihcijiliua  i|jsoi-uni  diveiiia  eril ;  «l  si  iidem,  et 
eadeui  projiurtiunuliter. 

Dt-iiide  ( iiiii  di(  it  u  siquideiii  igitur  » 
1'rusequitur.  ht  priiiio  iiKjuint,  utriim  expedit 
eosdem  esse   jinncijianteM  et  siihjectus,  aut  uon. 
Secundo  cuiii  dicit,  u  (jnure  et  discijilinaui  etc.  » 
Ex    hoc    cuiKliidit   Jiiopurliuiiule    de    discijiliiia. 
Circu   jiriiiiiiiu   jiiiuiu  uslendit,  iihi  exjicdit  cos- 
deiu  jinncijiari  beinjier  et  alius  suhjici.  Secundo 
cum  (Jicit,  •  Ouoniaiii  uuteni  lioc  iiun  facile  elc.  » 
decliiirat  ijuod  comiiiuiiiter  iiielius  el  luugis  ne- 
cessariuni  est  eo-idem  esse  i)riii(:i|»aiites   ct  sub- 
jeclos  iii  alio  teinjiore.  t^irca  pniiiuiii  intelligcn- 
duin  est  prius  qiiod  jirincipans  se  hahct  ad  siih- 
jectuni  sicut  ogens  ad  jiassiim  ct  inovens  ad  ino- 
tuni  :  pnncipantis  ciiim  cst  iiiovere   et  dirigerc 
suhjcctiim,  siibjecli   vcro  luuvcri  cl  dirigi  secun- 
duni  (luod   hujiisniodi.    .Movcns  autem  et  agens 
secundum   ouod  tale  excellentius  est  passo  et 
moto  sccun(fuin  quod  hujusmodi  ;  quia  illud  est 
iii  dctu,  hoc  auteiii  in   jiotentiu  ;  et  idco   priiici- 
luiis  in  eo  quud  j)rincipuns,  oportct  esse  excel- 
cns  :  excellcntiu  autcni  moventis  respectu  moti 
attenditur  in  ordine  ad  o|)erutionem  qiiantum  ad 
formain  f!jus  principaliter,  dcinde  autein  (juaii- 
tuni    ad    disjiositioncs   niateiia'    suhstantis    ipsi 
forma-,  tertio  quantuiu  ad  exteriora  coadjuvan- 
tia   ad  ipsain.  Et  ideo  oj^oriel  quod  excellcntia 
principantis  resjiectu  suhjecti  in  ordine  ad  iiiieni 
attendatur  princijialiter  ad   lorqiain,    secundum 
quani  agit  ut  huju^niodi,  deindc  autem  quantum 
ad  dispositiones  materiie,  et  ulliino  quantum  ad 
exteriora.  Forma  autem  secundum  quam  opera- 
tur  principans  in  optima  repuhlica  est  disciplina 
recta  secundum  rationcm  rectam,  puta  pruden- 
tia  et  virtus  civilis.  Dispositiones  autem  materiy 
sunt  bona;  dispositiones  ipsius  ad  istas,  sicut  in- 
clinatio  naturalis   et  bona    dispositio  corporis; 
coadjuvantia  autem  exterius  sunt  potenlia  et  di- 
vitifE.  Et  ideo  exjiedit  principanteni  in  optima  re- 
publica,  si  jiossibile  est,  excedere  subjectum  et 
quantum   ad  prudentiam  et  virtutem  quaj  sunl 
bona  anima^,  et  quantum  ad  bona  corporis  et 
quantuni  ad  exteriora.  Lnde   dixit  Philosophus 
octavo  Ethicorum  :  Non  est  rex  qui  non  est  per 
se  sufficiens  et  omnihus  superexcellens.  Et   ideo 
si  inveniatur   aliquis  unus  in  civitate  vel  regno 
qui  omnibus  istis  superexcellat  alios,  juslum  est 
ipsum  principari  solum  quamdiu   est  talis  :  si 
antem   secundum   successionem   inveniatur  tale 
in  aliquo  genere,  expedit  secundum  genus  prin- 
cipari  sicut  prius,  ut  in  tertio   dictum  est.   Si 
autem  inveniantur  plures  qui  sic  excedant  reli- 
quam  multitudinem,  expedit  eos  principari  per 
vitam.  Et  hoc  est  quod  ipse  dicit  :  si  fuerint  ali- 
qui   in   civitate    qui  tantum  differant   ab   aliis, 
quanlum  credimus  Deos,  idest  divinos  liomines, 
et  heroes,  idest  attingentes  ad  virtutem  heroicam, 
quae  est  perfectissima  virtutum  sive  intellectua- 
lium,  seu  moralium,  differre  ab  aliis  hominibus 
communiter,    (ita  ut  primo  secundum  viam  ge- 
nerationis  multam  habeant  excellentiam  secun- 
dum  corpus,  idest  secundum  dispositiones  mate- 
riales,  puta  secundum  magnitudinem  et  pulchri- 
tudinem  et  inclinationem  ad  virtntem,    deinde 
autem  et  secundum   perfectiones  animse,  ita  ut 
excellenlia  istorumrespectu  illorum  sit  manifesta 
sine  dubitatione) ;  manifestum  est  quod   melius 
esl  semper  eosdem  in  tota  vita,  hos  quidem  esse 
principantes,  scilicet  excellentiores,  hos  autem 
esse  subjectos,  scilicet  deficientes.   Excellentius 
enim  et  perfectiiis,  quamdiu  esl  hujusmodi,  na- 


IJItKll    VII. 


4n9 


i^ 


liini  ti^l  |ii-iiii-i|)ai'i  ri  qiKMl  ilrlliil  •«im-iiiiiIuiii  iiit 
liiiaiii  ri'>|iritii    liiiii^. 

DlMllllo   (11111  (llCll    «    l|ll(IIII.(lll  lllll(<lll    ■ 

Dcclaral  ([iKiil  iiK^liiis  (U  iii.iKi^tiicciiHMiriiini  uhI 
('(iiiiiiiiinilci'  (uis  |)i'iiici|iai'i  (4  Hiili|i('i  Hnciiiiiliiiii 
aliiiil  (<l   aliiid    I(MII|)iis.   \'A  itiiiiio    ilcilaial  (|ii()(l 
tiicliiis  c^l  (nisdcni  cst«  |it-iii('i|iaiili'H    d  MiiliicrtoA 
HflCliiidiiiii  iiliiid   cl   aliiid  tciii|iiM.  SiM-iitidi)  ciilii 
dicil,    n  At    vcro    (|iiiid  clc  »    (|ii()il    nccc-twi^  ("»l 
«osdcm    scciindnni  alinuid   cssc    allcro-*.    rcrln) 
riiin  ilicit,  <  0>''dilci' i^ihir  clc.  »i|ii.iliti'r  cxncdil 
cosdcni  cssc  c(  ,illci-os.  ('.irca  |ii-iniiini  iiilcllt^^Mi- 
(liim  ohI  (jiiod  iili(|iios  twi\  sicut  oxiMdlontos  io- 
tain  niiiltitiidincni,  iit  pricdicliitn  nst  usl  rariiin 
valdc  |ii(i|itci'  siiinin.iin  pci  rccliuiKMii   ips(M'iiin  : 
rariini  aiitciu  dirtiiilc   cst  invctiitc ;   ct    idco  di 
cil  :    iiuoniatn  iioti   cst  I.K-ilc  iinnc  in  civitaliliiis 
accipore  vol  invoniro  ulii|uos  oxcoIUmiIos  iii  laii- 
tam    roliquain    nHillitudiiicin,    ncc    invcniuntnr 
roges    tatitiiiu    iliircrctitcs  a   siiliditis,    i|iiantiitn 
licrocs  ali  liotniiulms  sicut  Scylax  dixit  essc   in- 
t(M'  Itidos  ;  inaturcstnui  ost  (luod  niclius  ct  iiia^is 
nocossariuni  ost  oosdcm  (juaudoijuo   principari, 
qnandoquc  atitcni  sulijicisccntiduiu  partctn,  pro- 
ptcr  miillas  t-alioiics.  Illi   cnim   (|iii  sunt  siiiiilcs 
sccundum    naliiram    ct   virtutcm,    lialicut  idcm 
justum  cl  a^iiualo,   ct  aM]ualitcr  dcbciit  rccipcre 
dc  communimis.  Principari    aulcm  honor   com- 
munis  osl  :  ct  idco  ilii  qtii  sutit  similcs  sociiiidiitii 
»ra>dictum  modiim.aMpialitcr  dobciil  priiicipaii. 
Sod  nonpossunl  sccuudiitu  idcm  tom|ius  omiics  ; 
orj^o  secundum  aliiui  ot  aliud.  Itoruni  res[)ul)lica 
fundata  snpor  injuslum  subdilorum  non  eslbcne 
mansiva,  quia  cutn  subditis  gravalis  per  injusti- 
fiam  sunt  omnes    inali  ot  insolcnles  in  rogioue, 
qui  volontes  da  facili  possunt  corrumpcre  rcm- 
publicam  ;  sod  n^spublica  in  qua  iidem  sempor 
principantur  similibus  oxisteulibus  super  injus- 
tum  fundatur  ct  ina'quale  ;    ergo  bene    mansiva 
non   est.    Sed  quia  aliquis  dicerct  quod  polenlia 
subditorum  et   insolentium  roprimi  potest  per 
potentiam   principantium,    quasi  rcmovens  hoc, 
dicit :  Subdili  ct  insoleulos  in  rogioncmulti  sunt, 
el   magnam  polentiam  habcnt  valde.  Tol  autem 
invouire  secundum   multitudinom  in   republica 
principantcs  qni  sint  potentiores  omnibus  islis, 
est  aliquid  de  numero  impossibilium;  ergo  illo- 
rum  potentia  per  istos  reprimi  non  potest. 
Deindc  cnm  dicit  «  at  vero  » 
Declarat  quod  oportet  eosdem  esse  aliqualiter 
alteros,  dicens  :    At  enira  manifestum  est  consi- 
deranti    secundum    ratiouem    et  iudubitanter  , 
quod   priucipantes   et   subjectos  oportct  habere 
aliquam  diversitatem,  quia  principans  ad  subdi- 
tum  se  habet  sicut  moveus  et  ens  in  actu  ad  mo- 
tum  et  ens  in  potentia ;  ista  autem  secundum  se 
differeutiam  aliquam  habent ;  ergo  principantem 
et  subditum  oporlet  aliqualiter  ditferre.  Et  ideo 
oportet  legislatoiem  et  civem  considerare  quali- 
ter  oportet  illos  esse  eosdem  et  alteros,  et  quali- 
ter  sic  se   habentes  participaLunt  principatui  et 
subjectioni. 
Deinde  cum  dicit  a  qualiter  igitur  >> 
Deinde,   qualiter  oportet  eos   esse   eosdeni  et 
alteros  ;  (iicens  quod  prius  ubi  determinatum  est 
de  partibus  civitatis  per  se,    dictum  est  de  hoc. 
Natura  enim  faciens  in  eodem  genere  hominum 
aliudjunius,  aliud  senius,  procedendo  de  imper- 
fecto   ad   pprfeclum,   dedit  nobis    raodum    per 
quem  possimus  eligere,  quando  idem  magis  de- 
bet   principari  quam    subjici.    Manifestum   est 
enim     quod   idem    secundum   quod  .junius  est 


iiiiiKis   «tpcdil    siili|K'i.    Jiiiiiiin    1'iiim    ^ci  iiiiilijiii 
qilod  lilipi^llKidl  llllpiM  rcclilM  CHt,  •ii^i  i|lii|iiiiii|i|ijij 
liitjiismodi,  cl    roliiistiiis   ud    iipiMuiidiiiii    oporM 
iiiiiitntorialia  ;    Iiiim'.    uiiIimii    ail   niibililiiMi  pi*rti- 
ticiil.  SiMiiun  uiiliMii  pcrroctiiiit  i!hI  (iiii,i  piistcriun 
imicuikIiiiii  K''>iiM'.iliiiiii'iii,   kI  ncciitidtiiii  Mrtiitcin 
i«l  scciindiim  iiilcllcctiiiii.    Noii    i'iiiiii  piicii  |i|ili- 
diiiint   niMiiliiin  prcHbyliM-is,   ut   diritiir    ncj)iiiiio 
l'lti/sirnrnm,  c.   II.  I'cr  Iiiit   aulcm  dctiM-tnitiatiir 
priiicipuiis,  ut  (licliim  csl  priiin.  Scd  ((iii.i  ali(|ui<i 
diccrct,  iiiiod  iiivctics   iiidiKii.iiitiir,  ni  sociitKltim 
11'tatciii  illuiii  siiit  siibditi,   lioc    nMiiovnt   dicnnit 
quud    iiullu!<  Juvciiis  li.MK!    ordinaliin  itKli^nalji- 
liir,  si  siiliiiciutiir  in  ifiuto  iiivctiliitis,  ncc   putat 
sc  valcntiorcm  osso  scnioriliiis  ct  proKciiitoriiiuH 
siiis,  si(pii(loni  cos  rcvcrctiii'.  NOn  cnidiMis  aiitcfn 
vulcntior  csso,  noii  indigiiubitiir  si  ftiibjiciatiir.  Kt 
alitor, quiu  fuliirusost  Hincipcrc  lionot-cm  princi- 
paliis  ox  orditio  rcipiiblici'  ciim  fiicrit  pcrfcctiis. 
Iti  iclatc  scnili  vori)   liabct    rationom  pcr  quain 
dcbcat  iiidign.iri,    si   iiutic    tiou  priiicnietur.  Sic 
igitur  dic.ctKliiiu   cst  quod  expcdit  cosdem  priti- 
cipari   et   subjici    uno  inodo,    pula  secundum 
apposittim,  altcro  autcm    socundiim  alium    mo- 
diiiu,  pula  scciiiiiliitu  Jiitiius  ot  sonitis. 

Deiude  ciim  dicit  «  (piare  et  disciplinam  » 
Concludit  proportionalitcr  sc  habere  de  disci- 
pliua  primo.  Sccundo  cum  dicit,  «  Est  autem 
principalns  otc.  »  distinguit  princinatiim,  ut  ap- 
pareat  in  ([uo  pr.cdicta  vcritatom  nabeant,  et  in 
(jiio  non.  Priino  igilur  concludit  quod  si  in  civi- 
tate  bene  ordinata  oportet  eosdem  esse  princi- 
pantes  et  subjectos  secundum  unum  modum, 
alios  secundum  alium,  necesse  est  disciplinara 
ipsorum  uno  modo  esse  uuam,  alio  autem  modo 
altoram;  quia  principanset  subjectum  in  optima 
civitate  determinantur  per  disriplinam,  puta  per 
jirudcutiam  et  virlutem,  per  quas  hic  recte  obe- 
dit,  ille  rccte  prrecedit;  et  ideo  sicutprincipantes 
et  subjCcti  sunt  iidem  vel  alteri,  ita  et  discipli- 
nam  oportet  esse  eamdem  vcl  alteram.  Dicunt 
enim  quod  illum  qui  debet  principari  oportet 
prius  subditum  fuisse,  et  subditum  addiscere 
quai  ojiortet  principantem  f;icere  :  non  enim 
bene  principatur  qui  non  quandoquc  sub  prin- 
cipe  fuit,  ut  dicitur  in  tertio  hujus. 
Deiude  cum  dicit  «  est  autem  » 
Distiuguit  principatum,  ut  appareat  in  quo 
veritatem  habet  quod  dictum  est.  Quod  primo 
facit.  Secundo  cum  dicit,  «  Differunt  autem  qui- 
dem  etc.  »  declarat  unde  assumendaest  differen- 
tia  subditi  in  utroque  principatu.  In  prima  parte 
dicit  quod  duplex  est  principatus,  sicut  dictum 
est  in  priniis  scrmonibus,  idest  in  tertio  libro. 
Unus  quidem  qui  principaliter  est  ad  bonum 
principantis,  propter  autem  bonum  subditi  se- 
cundum  accidens.  Alius  autem  est  qui  principa- 
liter  est  propter  aliquod  bonum  subditorum,  vel 
alicujus  communis  principanti  et  subjecto  ex  con- 
sequenti  propter  utilitatem  principantis.  Et  pri- 
mus  istorum  dicitur  principatus  dominativus, 
qui  est  domini  ad  servos.  In  principatu  igitur 
dominativo  non  expedit  eumdem  esse  princi- 
pantem  et  subjectum  secundura  aliquod  tempus, 
sed  eosdem  esse  principantes  seraper,  puta  ser- 
vos  secundum  naturam  ;  non  enim  sunt  similes 
secundum  naturam.  In  principatu  autem  poli- 
tico  expedit  quod  dictum  est  quantum  ad  prin- 
cipari  et  subjici,  et  quantum  ad  disciplinam  ; 
sunt  enim  isti  similes  secundum  naturam.  quia 
liberi. 

Deinde  cum  dicit  «  differunt  autem  » 


170 


POLITICOKIIM 


t,  et  4UO  suiiieinla   e:)t  liittcK-ntia  [tni- 

... .uiqUH  pMUii^dQUuiu.  ht  est  iutelli^«u- 

tiuui,  (|uuti  uperutu  uuuiittenulium  quii^d<tm  liunt 
liuiieit  "III  iiitioueita  et  ser- 

Vlll<i.    ..  lUlia    iiiiJilleieuter 

cuuveamul  ^^iiltdili»  iii  ulniquu  itriucijiatu,  sed 
dd  dliuai  et  almiu  Uaeia  Uicit  l>,'itur  quud  quat- 
lidfu  iiictceitta,  ituta  lionesta,  cuuiinuaiter  servi» 
et  liljein  qii.iiiiuiu  .iJ  o|teralioiieUi  iioli  dlllt^- 
runt  ;  eodrm  .-luui  luudo  ea  t-si-quuutur,  et  li- 
beri  subditi  et  ^ervi  :  sed  magis  dilterunt  iu  ur- 


diiiu  ad  tiueiii  :  quia  ^uivu»  opi-ratur  gratia  du- 
iiiiiii,  liber  auleiu  gratia  bui  vei  buui  cuiuaiuuiii. 
El  liuc  accidit  prupter  liuc,  quia  liunebtum  ei>t 
lilierus  subditus  iiiiilta  euium  qua;  viden- 
tur  lainiilfnalia  opi-ra  exercere,  sicut  dictuiii 
eat,  et  actioiies  uoii  sic  dilferual  lionestu  et  lalio- 
neito  secuiiduui  se  acce[ita^  sicut  ia  ordiae  ad 
tiaem,  gratia  cujus  sunt  et  dicualur  inagis  liu- 
iieitJf  et  inhunesta>  quam  secuadum  se,  et  ut 
naturales  sunt. 


LKCTIO  XI. 

Cum  vita  utiu  et  neyuliu  cunstet^  oportet  leges  non  minus  ad  pacem  r/uam  ad  bellum 

cives  instruere. 


.iHTIQDA. 

Ouduiaiu  aiiteiu  civis  el  |iriiicipaiitis  eaiudeiu  vir- 
tuteiu  esse  diciuius,  el  u|ttiLui  viri,  euunleiu  auleiii 
.>ubdituiu  priui  opurtere  tieri,  et  priucipuiileui  |ii>»te- 
riud;  buc  ulique  erit  legidlaturi  tructuuilum,  qualiter 
viri  buui  tiaut,  et  per  quus  ad  iuveutiuues,  et  quid 
ijuod  tiuis  uptiiudi  vita:. 

Dividii;  suut  uutciu  dua;  purte8  aniina;  :  quaruiu 
licKc  quideui  hubet  ralioneui  secuiiduni  se,  hinc  au- 
teiu  nou  liubet  quideui  secuiiduiu  se,  ratiuui  auteui 
obedire  poteist  :  <|uuruui  dicimui  virtiites  esse,  se- 
cuuduiu  quu:i  vir  buuus  dicilur  ulii^uuliter.  lluruiu 
auteui  iu  i|ua  uiu^is  quod  tiuis,  divideutibus  ipiideiu 
sic  ut  uos  iliciuius,  uou  iiuuiunifestuui  quiiiiter  di- 
cenduiu.  Seuiper  eniiu  quod  deterius  lueliuris  j^ratia 
est  :  et  hoc  uiauifestuiu  siuiiliter  iu  iis  quaj  secuu- 
dum  urteui,  et  in  iis  quie  secunduui  Duturaui. 

Melius  uuteui  qiiod  rationeui  habet.  Divisum  e^^t 
autem  dupliciter,  secuudum  uiodum  quo  cousuevi- 
miis  dividere  :  hijcc  quidem  practica  ratio  est,  buic 
autem  speculativa.  Eodem  igilur  modo  uecesse  Cat 
hauc  partem  divisam  esse  :  videlicet,  et  actioues  piu- 
[tortioualiter  dicauius  habere  :  et  oportet  iiutura  me- 
lioris  eligibiliores  esse  poteutibus  sorliri,  aut  omui- 
bus,  aut  duabus.  Semper  enim  unicuique  hoc  maxime 
eligibile,  quo  sortiri  est  suuimi. 

Divisa  est  autem  et  tota  vita,  in  non  vacationem  et 
vacatiouem,  et  belliim  et  pacem.  Et  agibilium,  ba>c 
quidem  iu  necessaria  et  utiliu,  haec  aut  iu  boua,  de 
quibus  necesse  eamdem  elecliouem  esse  et  partibus 
aniuiiB,  et  acliouibus  ipsarum  :  beilum  quidem  pacis 
gratia  :  non  vacationem  autem  vacationis,  necessaria 
autem  et  utilia  bouorum  gratia. 

Ad  omnia  quidem  igitur  aspicienti  politico  leges 
fereudae  et  seciindum  partes  animae,  et  secundum 
actiones  ipsarum ;  magis  autem  ad  meliora  et  ad  fi- 
ues.  Eodem  autem  modo  et  circa  vitas  et  rerum  di- 
visiones.  Oportet  enim  posse  nou  vacare  el  bellare, 
magis  autem  pacem  ducere,  et  vacare,  el  necessaria 
et  ulilia  agere,  magis  autem  oportet  bona. 

Ouare  ad  has  intentiones  et  pueros  adhuc  e.xisten- 
tes  erudiendum,  et  alias  aetates  quaecumque  indigent 
eruditlone. 

Qui  autem  nunc  optime  videntur  politizare  graeco- 
rum  et  legislatorum,  (|ui  has  instituerunt  politias, 
neque  ad  optimum  finem  videntur  ordinasse  quae 
circa  pohtias,  neque  ad  virtutes,  leges,  et  eruditio- 
nem.  Sed  graviter  declinaverunt  ad  eas  quae  viden- 
tur  esse  utiles  et  supergressivas.  Consimiliter  antem 
iis  et  quidam  eorum  qui  posterius  scripserunt,  protu- 
lerunt  eamdem  opinionem  :  laudantes  enim  Lacedae- 
moniorum  pohtiam,  laudant  legislatoris  intentionem, 
quod  omnia  ad  imperare  et  ad  bellum,  legis  statuta 
fecerunt. 


yiiouiaui  aiiteiu  civis  et  iinperanti»  eaindem  virtii- 
teiii  esse  btaluimus  atque  viri  optiiui,  euuidemque 
parero  prius  oporlere,  deiude  imperio  fuugi;  hoc  le- 
giiiu  lalori  provideudum  et  cousiderauduui  est,  quo 
iiiodo  el  per  quae  studia  et  e^xercitationes  viri  boui 
liuiit,  et  ipii  sit  optiiuu;  vita:  fiuis. 

Dua;  autein  aiiimi  partes  distiucta^  sunt  :  quarum 
allera  per  se  ratiouis  est  compoi,  ultera  per  se  qui- 
deui  rutione  vacat,  [lotest  tameu  ratioui  parere  :  qua- 
ruiu  partiuui  virtules  esse  diciiiius,  [ter  quas  vir  bo- 
nus  quudammodo  dicitur.  lu  utru  auleui  [larle  putius 
Uuis  positus  sit,  dubium  esse  nou  potest  iis  qui  uos- 
trum  [jartiliouem  sequunlur.  Semper  euim  delerius 
melioris  gratia  est,  iit  liccl  quuui  iu  ii;^  quije  arte 
Uunt,  tum  iu  rebus  uaturalibus  auimudvertere.  Est 
nein[je  [lotior  pars  rationis  coiupos. 

Halionis  porro  duai  sunt  partes,  quomodo  nos 
quidem  dividere  consuevimus  :  quarum  altera  in 
ageudo,  altera  contemplaudu  versatur.  Itaque  hanc 
quuque  parteni  [animi  rationis  couipotemj  eodem 
niodo  secari  est  necesse,  et  similis  est  ratio  actio- 
uum  [ejusj  diceuda  :  quaruiu  quije  suut  partis  natura 
melioris,  hce  siint  iis  qui  omnes  aut  duas  assequi 
possunt,  oplabiliores. 

Semper  enim  id  cuique  maxime  expetendum  est, 
quu  summo  potiri  potest.  Praeterea  omuis  etiam  vita 
in  negutium  et  otium,  bellum  et  pacem  divisa  est.  Et 
ex  rebus  agendis  quiiidam  uecessariai  el  utiles,  quae- 
dani  bouestae  sunl;  quarum  eumdem  esse  uecesse 
est,  quem  de  partibus  animi  et  earum  actiouibus, 
delectum,  ut  belluin  pacis,  uegotium  otii,  necessaria 
vero  utiliague  honestorum  causa  suscipiantur. 

Ad  haec  igitur  omnia  quidem  spectauti  viro  poli- 
tico  condeudae  sunt  leges  quum  per  animi  partes 
tum  per  ipsarum  actiones,  magis  lamen  ad  meliora 
et  fines  spectare  debet,  eodemque  modo  vita;  et  ne- 
gotiurum  vel  studiorum  discrimiua  et  partitiones 
cousiderare.  Facultas  enim  negotia  atque  bella  ge- 
reudi  adesse  debet,  magis  tamen  pace  atque  otio 
fruendi  :  item  necessaria  commodaque  ageudi,  sed 
magis  quae  honesta  sunt  obeundi.  Ad  hos  igitur  fines 
etiam  puerorum  educatio  et  ceterarum,  quae  disci- 
plina  iudigent,  aetatum  institutio  dirigeuda  est. 

Attamen  qui  ex  Graecis  optimam  reipublicae  for- 
mam  his  temporibus  habere  putantur,  ut  legum  la- 
tores  qui  has  respublicas  condiderunt,  hi  neque  ad 
optimum  finem  earum  ralionem  direxisse,  nec  ad 
omnes  virtutes  legibus  disciplinaque  tradendas  spec- 
tasse  videntur,  sed  ad  eas  inepte  delapsi  sunt,  qua; 
utiles  esse  putantur  et  ad  vincendum  accommuda- 
tiores. 

A  quorum  errore  posterorum  quorumdam  scripto- 
rum  sensus  et  praecepta  uon  abhorrent,  qui  Lacedae- 
moniorum  rempublicam  laudantes  propusitum  legum 


l.lltKK   \ll. 


Mi 


Oiiir  1*1  HoriitiiliiMi  rtitioiioin  riii'ili<  «iiiil  iirKiiilnliii, 
t<l  ii|M<riliiiH  Miiiil  ri<iliii><iilii.  Siriil  niiitii  |iliii'iiiii  liii 
lilliniiii  /Tliilit  liiilltlA  iliiliiltiiin,  i|iilii  iiiilllii  Hiirniiiriii 
lliiiil  i<iiliirliiiiiiiriiiii,  Hir  it|  'riiyliriiti  viilrliir  liiiiiliitiK 
l,uri<ilii<iiiiiiiiiii'iiiii  li<f<iMliiliiri<iii,  rt  iilKiniiii  iiiiiih- 
i|iiii4i|iii<  i«riilii<iiliiiiii  ili<  |iiililiii  i|iiiit'iiiii,  i|iiiii  |irii|i- 
ti<ri<u  i|iiiiil  (ixorcilnli  liii<niiit  uil  |ii<ririilii,  iiiiillii' 
|iriiii-i|iiiliiititiir. 

I^iiiuiiivi'^  |iuliiiii,  i|iii>il  i|iiiiiiiuiii  iiiiiir  i|iii<li<iii  iiiiii 
ailliii(<  iiiOMl  !,U('(<ilu<iiiiiiiiliii>«  |iriiiri|iui'i  iniii  r)<lir.i<ii 
ii(<i|iii<  l(<KiHlulor  Ii(iiiiit4  Ailliiic  uiili'111  riiliriiliiin,  hI 
iiiutii<nti<s  iii  li<^'iliiis  ipsiM,  (<l  nnllo  iiii|i(<ili(<titn  ni< 
iili'ri<titiir  li<nil>iiH,  iil>j(<('(<riiiil  viv(<ro  li(<in<. 

Noii  r«i'l«  uuIkiii  «xiHlitnunl  ii«i|ii«  il(<  |iriti('i|>iitii, 
i|ii«in  (>|>()rt(<l  viil(<ri  lii>noruiil(<iii  l(<^iKluli>r(<in.  Ko 
(<iiiin  i|iioil  <<Ht  (l«s|ii>li('«  |>nii('i|>uri,  lili(<roruin  priii- 
('.i|iaUi.H  mulior  ol  inu^i:^,  timi  virLulu. 


Ainiuc  Hnt«in,  non  nroiilcr  lior  oporlot  «ivitut(<in 
t>li('«ni  |iular«,  «t  l(<j<islul(ii'«tn  luinlnro,  (juiu  |)ru<vu- 
l«r(<  |iotiiit  iiil  priiicipuri  sup«r  viciiios.  Ila<('  «iiiiii 
niugiiuiii  liuli«iil  iiii('Uin(<titiiiii.  1'uluiii  otiiiii  ipioil  «l 
«iviuui  pol«iili  lioc  l(<iilaii(luiii  pros(<ipii,  ipiMlit«r  pos- 
sit  propria<  «iviluli  iirincipari  :  dc  (pio  (|ui(l«iii  uccu- 
Rnnt  Liucilivnioiics  l'aiisaiiiam  rencm,  el  iiuidcin  Im- 
l)«nt«m  tnntiini  lionor«m. 

Ncipu'  itn(|u«  inliiiin  l«f{um  ol  rntionnm  politicn 
nnlln,  iu>(]u«  jirolicun,  n«ipi«  vern  est.  lla'«  «iiitn  op- 
tiiua  «t  sigillal.im  «I  comnmiiiler  lcfiislutorum  (>riic«re 
oporlct  lia>c  iii  aiiimalius  liominum.  lilipic  ipuxl  lio- 
luiniim,  ct  ipiod  ndvcrsurioruin  studiiim,  non  liujiis 
nratin  oport«t  mcditnri,  nt  s«rvitiiti  snlijiciaiit  iiuli- 
gnos;  s«il  nt  primo  ipsi  iion  sorvinnt  aliis,  dciudc  iit 
z«lcnt  pra>sidatiim  ^rntin  utilitntis  suliditoniiu,  s«d 
non  grntia  dcspoticaj  omuiuui.  Terlio  auteui  despoti- 
/nre  dignis  scrvirc. 

(juod  aut«iu  oportct  lcfjislatorcm  lungis  stndcre 
grntin  ordiuis  et  jincis,  tcstnutur  ea  (pii«  liutit  ralio- 
uilms.  Pluriiua>  euiiu  tnlium  civitatum,  hellautes  qiii- 
dcui  salvnutur;  poslqnam  nntcm  obtiuueruut  priiui- 
natum,  pcrcunt;  ruhigiueiu  euim  cinitraliuut,  siciit 
lerrum,  paccui  duceuics.  Causa  auleui  legislalor, 
uou  erudieus  posse  vacare. 


Quoniam  auteni  idem  fiuis  esse  videtur  et  comuui- 
niter  et  sigillatim  hominihus,  et  eiuudeiu  termiuniu 
esse  uecessarimu  oi^timo  vi.o.  etoptiuiie  politiae;  uia- 
uifestum  (]uod  oporlet  eas  qutB  ad  vacaliouem  virtu- 
tes  existerc. 

Fiuis  euim,  sicut  dictuui  est  saepe  pax  quidcru 
beUi,  vacatio  autcm  nou  vacntionis.  Utiles  antem 
virtutum  ad  vacationem,  et  deductioueni  sunt  qua- 
rum  iu  vacatione  est  opus  et  qnarum  iu  non  vaca- 
tioue.  Oportet  euiiu  uuilta  necessariorum  existere,  ut 
deiuceps  vaces  :  propter  quod  temperatam  esse  civi- 
tateiu  couveuit,  et  fortcm  et  perseverautem.  Secun- 
duiu  proverhiiuu  euiui  uou  est  servis  vacatio. 

Qui  autcm  non  jiossunt  i^ericlitari  viriliter,  servi 
invadeutium  suut.  Fortiluiliue  quidem  igitur  et  per- 
severautia  opus  est  ad  nou  vacationem,  philosophia 
auteui  ad  vacationeiu,  leuiperantia  auteui  et  justitia 
iu  utrisque  teniporibus,  et  uiagis  paceiu  ducentibus 
et  vacautibus.  Belluni  quidem  enim  cogit  justos  esse, 
et  teiuperate  agere;  fruitio  autem  bous'  fortnn*  et 
vacare  cuiu  pace,  iujuriatores  facit  uiRgis.  .Multa  igi- 
tur  iudigeut  iustitia  et  multa  temperautia,  qui  optime 
videutur  agere  et  omnihus  beatis  frni;  velut  siipii 
9unt,  sicut  poetse  aiunt,  iu  heatoruni  insulis,  maxime 
enini  ii  iudigcbuut  philosophia,  et  temperantia,  et 
justilia.  quanto  niagis  vacaut  iu  abuudantia  talium 
bouorum. 

Quod  quidem  igitur  futuram  felicitari  et  studiosam 
futnram  civitatem  oportet  iis  virtutibus  participnre, 
mauifestum.  Cum  euim  sit  turpe  uou  posse  uti  ho- 
ois,  adhr.c  autem  magis  non  vacanles  qnidem  et  hel- 
lautes  videri  honos ;  pacem  auteui  duceutes  et  vacan- 
tes,  serviles.  Propter  (quod  oportet,  non  sicut  Lace- 
daemoniorum  civitas  virtuti  studere.  IUi  quidem  enim 
non  hac  differunt  ab  aliis  in  uon  putare  eadem  aliis 


luliitin  pliililllll,  qilinl   ollllllil  Ui|    vicliiiiiiin   «l   licl,  .111 

illriK«iiili)    I  iitiiililiii-rit .    Qii.K    i|iiiiiii    riillniif    fii' ila 
itourKul  ni'  r<<r«lll  pnKriul,  liiin  r«liiiii  ip  nn 

('(iiivjrlu  miiil.  Nuiii  i|iii'iiiudiiii)iliiiii  pl. 
lcH  lul«  iliimiiiMn   r«lii'il'iliiiii   «>(■■«  piiiiiiil,  priij 
inind  iiido  III  iHHu  rcniiii  i  iiiiiiiKidiiriiiii  dipiti  •< 
ilitiiliir  :  hIc  Tliihrn,  «t  ipiiiiimqiin  il«  l.iiriolii-iiiiiino- 
nitii   ri<piililii'u   K('i'ipK<<riitil,    «oriiiii    li'giitii   UUirniii 
liiiiiluiit,  ipiiii,  qiiiiiii  iii  jicriciilin  niut  nxiirt-.ltnti,  iiinl- 
toniiii  iiii|ii<riii  Hiitit  piiliti. 

Atqiil  diiliiliiri  noii  ililict,  ipiiii  Lncoiien,  (iiionitiii 
niiiic  ipiiilcni  iiiipiTMrc  (l«<<iv«riiiit,  11««  ninpliiiR  iitnj 
f('li('(<n  1'iiil,  n««  |iriiliiiH  lcgiiiii  liitor.  rrii't«rnri  vcro 
lioc  iliclii  ridii-iiliiiii  «1*1,  l.ucciltKiiioniiiH  iii  ojuh  iiu- 
lituti'<  itiuti«til«'«,  iiiilluqiic  r«  l«Kiiiii  ii«iitii  iiiipcilictitn, 
rccluiii  lieutiiiiiqiii-  vilum  uiiiir^iH"!!.  S(<il  iicipic  dc  ini. 
pcriii  r(<i't«  i<\i^tiiiiuiit,  ipioil  l(<giiiii  lutor  iti  lioiKirn 
iiulicrc  vidcri  d(<l>i<t.  Nutti  lih«riirutti  iiiipctiiiiti  qiiniii 
iliiiiiiiiutiii«  iii  KcrvoH  lioiii^HtiiiH  (;Ht  et  iiiugi'<  ciiiii  vir- 
tiitc  ■■iiiijiini-liitii. 

I*rii<l(<r«n  nullu  ««t  cniiHn  ciir  hentn  initnri  civitnR 
ulqiic  lcgum  lutor  coiiiiniMnluri  ilclicnnt  iti  «o,  ni  II- 
iiitimi->  impcrutiili  gnilin  nd  victnrinm  «xcri-uit ;  iiiiiirn 
in  liis  r«huH  mugnuiii  insil  nociiiiiciitiiin.  Iliiud  diiliin 
«iiim  sii.i'  iirhis  ('11111110  civi  impiTio,  ni  fnciiltns  nd- 
sil,  (Nimil«iii  t<«ilii'('t  ratiiiiiciii  Hcc.iitis,  potiri  (■oiinii- 
(liim  i;st  :  qiiod  criineu  1'uiisiiniii'  ri^gi.  (|uniiivi<«  In- 
lctu  lionoris  gniiliim  olitiitcnti,  LncoiieH  ohjiciiiiit. 
Niilln  igitiir  tnlis  vel  rntio  vcl  lex  ricc  civili'»  iMt,  iiec 
utilis,  ii«c  vern.  Wtvr.  cniin  cndcm  privntini  nc  pnhlicn 
optiina  cssc  legiim  Intor  ()ersiinil«r«  dehel,  el  taleiii 
o|iiiiiou«iu  iii  niiiiuis  hi>tiiiiiuin  |iiiiiere. 

Hellicns  aulcm  o\«rcitnti  lues  uoii  idcirco  modiluri 
homiucs  d«h«ut,  ut  iii  sorvitut«iii  rodignnt  oa  «oiidi- 
tioiic  indignos  :  sod  primiim,  ne  ipsi  iilii';  serviniu; 
(loiudo  iit  principiitum  qiucrnut.  (pio  suhjectoniiu 
utili'nti  consiilant.  nou  nl  iu  omiios  dominntuuj  e.\er- 
ceaut;  tum  ut  servitnte  dignis  domiuontiir. 

i.cguiu  aiiteiu  latori  id  potius  elnhornniliim  p*s«, 
ut  quuin  Icges  qiuc  res  hellicns  nttiuguut,  lum  cctcra 
itistituta  ad  otium  et  pacoin  referantnr,  res  ip-i<H  do- 
cont  cuin  ralionihus  congrupules  :  quoninm  tales  ci- 
vitatcs  inagna  ox  parle  helluiu  gerentes  couservan- 
tur,  einlem  im])orio  {xilitiic  perduntur.  Nam  pncom 
agcufes  tnmquam  ferruiu  [jacensl  aciem  perdunt,  id- 
quc  legniu  latoris  culiia,  qui  ralionem,  qua  fiuiescere 
jiossiul  et  otio  frui.  nou  docuerit. 

Qunm  autcm  publice  privatimque  hominibns  finis 
iiicm  esse  viiieatur,  eodemque  modo  virum  optimum 
((uo  rempublicam  optimam  defiuiri  sit  necesse,  uon 
(liihium  est  quin  virlutcs  nd  otium  facieutes  deside- 
reutur.  l't  enim  sfepe  di\iiuus,  helli  pax,  otium  ne- 
gotii  tinis  est.  Utiles  autem  sunt  ad  otium  et  vitaui 
liberalcm  virlutes,  tum  quibus  in  otio  tum  quibus  iu 
negotiis  utiniur. 

ISiultiB  enim  res  necessarife  su]ipetant  oportet.  ut 
otiosi  esse  possiut.  Itaque  temperans  civitas  et  eadem 
fortis  esse  debet,  et  quae  laboribus  et  calamitatihus 
uon  succumbat.  Nam  servis.  ut  in  proverbio  est, 
otium  non  suppetit.  Qui  autem  fortiter  pericula  su- 
hire  nequeunt,  hi  servi  tiunt  iuvadeutium. 

Fortitudiue  igitur  et  tolerantia  ad  uegotia.  ad  otium 
autem  philosoiihia  opiis  est.  Temperautia  vero  et  jus- 
titia  utrisque  quidem  femiioribus  a]>tiP  sunt,  sed  p.i- 
coiu  agentihus  et  otiosis  magis  necessariae.  Nam  hel- 
lum  justos  et  temperantes  esse  cogit  :  secunda  for- 
tuua  et  otium  cum  pace  pelulantes  et  contunieiios 
magis  reddit. 

Mulfaigitur  justitia,  multaque  temjierantia  iis  oiiiis 
est,  qui  felices  esse  videntur,  et  rebus  omnibus  fruun- 
tur,  quae  vitam  beatam  efficere  putautur,  ut  si  qui 
sunf,  quales  a  poetis  esse  iu  Forluuatis  insulis  me- 
morantnr.  His  eniiu  maxime  philosophia,  temperau- 
tia  et  justitia  ojius  est,  quo  magis  in  talium  renini 
copia  otiose  vivnut.  Quauiohrem  igitur  civita- 
tem  ad  recte  beateque  vivendum  his  virtntihus  pr<B- 
dita'Ji  esse  oporteat.  in  promi)tu  est  intelligere.  Nam 
quum  turpe  sit  honis  uti  non  posse,  fum  multo  lur- 
pius  est  in  ofio  non  posse  uti ;  sed  negotia  bellaque 
gerendos  probos  esse  videri,  pacera  autem  ef  otium 
agitautos  mancipiorum  vitam  imitcU-i. 

Qnapropter  non  qnomodo  Lacedaemonii  colera  vir- 


41« 


IMUJTICUUIM. 


maiiuia  ti>iiiuriMn     -rl  m  nHii  ti.i  -  laii^id  |>er  quaiu- 
<lauj    virluleiu     •  14  tiuaa  i{uiiiu 

!  ■  -    '-I''   '   ••         I.  .....V........  ..,i,....,    aul    eitlli    iJUitJ 

I  prupter  ipdauj,  uiduifeiituiii  ex  ii«. 


tuteiu  u(>urltjt  :  uui  eu  uun  ililterunt  a  celeri6,  i|uuil 
iiou  itleiu  (|uuii  alii  buiiiiiiiiiu  tjuuiiui  eb«e  e.iinliiiiaul, 
se<l  quixl  iil  |M;r  uuuiii  ttlii|iiHiii  virtuteiii  parHri  pu- 
taut  Uuuui  auteiu  titt^c  biiit  iiiajura  t)uiia,  Iquaui 
iiuif  liellu  luiiliiiKuul,!  tiiuc  |iulaiii  lit,  tiib  trui  ijuaui 
virtulitiUb  liellicib  |iiii!bture,  <U  liiiriiiii  fruitiuueui 
|>ru|iter  ne  ease  expeteuilaui. 


Futtlqudui  IMali>^u|thus  u>>teiidit  quud  la  ru|ui- 

I  ild  priiiiii>auli!j     fl   &iit>iecti   ist   «'aJcm 

ui  uiiu  iiiuiJu,  rt  alteru  iilM,  traiisit  iiuuc 
dd  (Je.  Idraiuiuui  ijUililfr  et  |»er  quiu  diliiivoiiliu- 
ues  etliciJUtur  civei  Ijeue  discipliiialiseu  ^>tU(liusi. 
Kt  circa  huc  |iriiuu  dut  iutentiuueiii  huaoi  et  urdi- 
ii.  III  .  oii  I  liTuudi.  Secuiidu  ciiiu  dicil,  «  Divisy 
•uiii  .m'.  11  elc.  >'  |)ru->e(|uitur.  lii  pruud  paite 
dicil  :  quiuudiu  luleiidiiuus  |in[ici|)dlilcr  cuusi- 
derure  (ju^iliter,  et  per  qua-  civis  eliicidtur  disci- 
pliudtus  et  studiosus,  eadein  dutetn  e->t  discipliiia 
»eu  virlu->  civii  uptitui  iu  optiui.i  repuhlica  jum- 
quaui  urdiuiitur  iii  felicitateui  j)erf'ectis«>iiii;iui, 
qucH  est  liiiis,  et  illa  etiatn  principaulis  ia  ijisu, 
similiter  autein  ojttimi  viri,  etsi  eiimdem  ujior- 
tet  priiis  siihditum  esse  cum  est  juvenis  et  im- 
perluctus,  posterius  autem  priiicipaiiteiii  cum  i'->t 
pcrfectus  :  magis  cousideraiidum  est  civitatem 
giihernanti,  seu  iegislaturi,  qualiter  et  per  quas 
adiuveutiones  iiuut  ojitimi  viri  et  lieue  disci- 
pliiidti.  Et  quia  ratio  istorum  suiuilur  ex  liiic 
ullimu  vita>  liuiiiaua',  cousideiaiidum  est  quis 
est  ille  linis.  Hoc  euim  oslenso,  apjiarehit  quali- 
ter  et  per  quas  adinventionescives  liant  hene  dis- 
cijilinati  el  studiosi. 

Deinde  cum  dicit  €  divisae  sunt  » 

l*rusequitur,  Et  primo  declarat  quis  est  finis 
ultimus  vilui  humaute.  Secundo  cumdicit,  «  Quo- 
niam  autem  idem  tinis  etc.  »  declarat  quod  vi- 
rum  et  civitatem  felices  ojiortet  hahere  omnes 
virlutes.  Tertio  cum  dicit,  "  Qualiter  autem  et 
per  qua'  etc.  »  declarat  per  qu»  et  qualiter  erunt 
bene  disciplinati,  seii  virtuosi.  Quid  autem  sit 
felicitas  doclaiat  per  divisionem  partium  animo! 
jirimo.  Secundo  cum  dicil,  u  Divisa  est  autera 
vita  tota  elc.  »  declarat  vilam  iiumanam  et  agi- 
hiiia  ab  homine  proportionaliter  dividi  et  se  ha- 
bere  partihus  animfe  priodictis.  Circa  primum, 
primo  ostendil  feiicitatem  consistere  in  eo  quod 
pertinet  ad  partem  animije  rationalem  per  essen- 
tiam.  Secundo  cum  dicit,  «  Melius  autera  etc.  » 
declarat  eam  consistere  in  operatione  partis  ani- 
ma>  ralionalis  speculativ<R.  Circa  primura  est  in- 
telligendum  quod  ultimusiinis  vitai  humanae  non 
consistit  principaliter  in  aliquo  eorum  qua;  per 
se  perlinent  ad  corpus  (corpus  enim  et  perfec- 
tioues  ipsius  sunt  propter  animam)  ;  sed  magis 
in  aliquo  eorum  quae  ad  animam  pertinent,  qu<E 
est  excellentior  pars  hominis,  In  anima  autem 
est  considerare  partem  rationalem  quocumque 
modo,  et  irrationalem  omnino  In  actu  autem 
partis  animae  irrationalis  omnino  non  potest  con- 
sistere  ultimus  finis  vitce  humanse  ;  quoniam  ne- 
cesse  est  ipsum  consistere  in  aliquo  quod  est 
proprium  hominis,  in  quo  distinguitur  ab  aliis, 
quia  ultimus  finis  hominis  est  proprius  ei  :  pars 
autem  anima;  irrationalis  omnino  communis  est 
sibi  et  aliis  :  ergo  non  consisteret  in  aliqua  per- 
tinente  ad  partem  illam,  sed  magis  in  aliqua  per- 
tinente  ad  partem  animse  rationalem  aliquo 
modo.  Sed  cum  hsec  pars  animse  divisa  sit  in  plu- 
res,  vult  declarare  Philosophus  in  perfectione 
cujus  illarum   consistat,   dicens :  partes  animae 


rutioiiem  hdheutissuutduuidisliuctujadinvicem  : 
i|Udruiu  dlleru  ett  ijuu;  est  idtiuiialis  per  ebseii- 
tidui  acci|)iens  ratiuiieiii  iii  ratiuue  quud  quid 
est,  alid  uuteiii  est  quw  beciiudiim  se  nun  est  ra- 
tiunalis,  uec  accqiit  idtioneiii  iii  latioiie  dicento 
quid  est,  »ed  idtionalis  est  secuiulum  qudiiiddin 
jiarlicijiatiouem,  qiiia  iiata  e»t  uhedire  rationi, 
vel  urdiuari  vel  deduci  ah  ea,  (jijii^lilicl  iiutem 
isturuiii  jiurtium  uuiuiu'  lutiunali»  sunt  aliquu' 
virtiiles  morales  ;  juita  lcmjieruntia,  justitia  in 
iiTutiun^li.  lu  raliouali  aulciii  jier  cssentium 
Mint  raliunes,  jiutu  jirudcntia,  hiij)icntia  Kl  ma- 
iiilcstuui  est  ex  dictis  rjiiod  in  uclu  alicujus  ha- 
rum  cunsistil  ultimus  linis  huminis  :  sed  in  qua 
et  cujiis  actu  iiianifestum  est  qiialiter  cst  dicen- 
duiii  cis,  qui  dividunl  jiarles  aiiiiuu;  raliunalis 
sccuudum  (luoil  nos  divisiiiuis  eas.  lu  iiiio(juoque 
cnim  giMiiii!  illud  (juod  deterius  cst  et  minus  bo- 
iiuiii,  est  giatii  meliuris  :  ct  hoc  apparet  per  se, 
cl  in  his  quu'  iiunt  a  natiira,  et  in  his  qufi',  lliint 
arte.  lu  iialuia  ciiiiii  inatcria  est  gratia  lurmfH, 
et  elementa  priiiia  simjiliciu  iiiujitcr  mixtu,  in 
(juibus  imperfectu  sunt  gralia  jierfectorum,  imta 
in  genero  uuimalium.  Similiter  et  in  liis  qua^ 
sunt  secundum  arteiii  se  hahct :  ligna  enim  el 
lapides  sic  disponuntur  grutia  foiiHU'  domus,  do- 
mus  autem  est  gratia  liahitatiunis.  Ratio  autem 
dicti  est,  quoniam  id  quod  delerius  est  in  uno- 
quoque  genere,  ralionem  imperfecti  et  entis  in 
putcntia  hahet ;  iiielius  autem  in  eodcm  ralionem 
peifecti  et  entis  secundum  uctum.  Imperfectum 
uutem  et  ens  in  potentia  sc  huhent  ad  perfectum 
et  ens  in  actu,  sicut  potentia  ad  actum  in  eodem 
genere,  Potentia  autem  est  gralia  actusineodem 
genere  :  ergo  ens  in  potentia  et  ens  imperfectum, 
est  gratia  eutis  in  actu  et  perfecli,  etulterius  de- 
terius  gratia  raelioris  in  eodem  genere.  Sed  ra- 
lionale  per  essentiam  mclius  est  in  partibus,ani- 
ma?  rationali  participatione  :  quia  illud  quod  per 
esscntiam  est  tale,  molius  et  perfectius  est  eo 
quod  per  aliud  est  t.ile  :  ergo  rationale  partici- 
patione  erit  gratia  rationalis  per  essentiara,  et 
pcr  consequens  perfectio  ejus  gratia  perfectionis 
istius.  Si  igitur  illud  ciijus  gratia  aliud  est,  ra- 
tionem  fmis  hahct  respectu  illius,  pars  animae  ra- 
tionalis  per  essentiam,  et  aliqua  perfectio  ejus 
erit  iinis  partis  rationaliter  per  participationem 
et  perfectionum  ejus. 

Deinde  cum  dicit  «  raelius  autem  » 
Declarat  quod  ultiraus  linis  vitae  humanae 
consistit  in  operatione  partis  animaespeculativae; 
dicens  quod  pars  auima;  rationalis  per  essentiam 
divisa  e^t  in  duas  partes,  sicut  corarauniter  so- 
leraus  dividere  :  quarum  altera  est  practica,  quae 
ratiocinatur  de  agihilibus  possibilibus  aliter  se 
hahere  :  altera  autem  speculativa,  quae  nego- 
tiatur  principaliter  circauaturam  entium,  et  im- 
possibilium  aliter  se  habere  secundura  quod  hu- 
jusraodi.  Et  quia  operationes  consimiliter  divi- 
duntur  principiis,  et  se  habent  ad  invicem  pro- 
portionaliter  sicut  illa  ;  necesse  est  operationes 
hujusmodi  partium  divisas  esse,  et  alteram  esse 
operationem  practicam,  alteram  autem  specula- 


MllKli    VII. 


47.1 


tivaiii,  ol  lAltt  ho  Ikiiiioro  lui  iii\ii-i>iii  |ini|)iirliiMiit 
lilt>r,  fiiciit  pfaclitiun  ii<l  sptMiilaliviiiii  (ti<  liaiMil. 
I'!l  piT  (-tiic^fiiiifii-t  iipi'ralitiiiti-%  iiirliorii  partin 
M-t-iiii(liiiii  iialiiiiiiii  (ipiirlfl  t'^*-<c  iiii'liiirt'<(  Sfi-iiii- 
iliiiii  sf  »il  fliKiliilitirfs  illi-<,  tpii  piisiiiiil  stirliri 
illis,  iiiit.  oiiiiiiliiiH  (ipf  ratitiiiiliiiN  iiiit  ^«uilmii  iliiii- 
iiiis  .si  iinii  tiifrint  iiini  iliiii'.  Opfiatiti  tMiini  •m>- 
ipiiliiriiatiuaiii  pf|- -«f ,  i-t  iilfii  pi- rlftlinri-i  f-^l  pt-r- 
fft-.titir,  fl  iiiiiiiinpif  illiiil  f-^l  iii.iKi-*<-li>^il'ilf ,  i|iiii 
polost  ntliii^frf  iid  siiiiiiiiiiiiifl  pfrlfftissiiiuiiii; 
lioc  iiulfiii  fstiipfi-atiti  pfiiVflitiris  soi-iiiitliiin  iiii- 
turaiii.  \'.\  (imliiis  aci-ipifiiila  fst  ista  pi-op(i>tiliii  : 
(pidil  iiif  litiri-'  pailisaiiimifftf  .\t-f  llfiiliiiii-iiif  Imr 
ost  opoi-ali(i,fl  iiia^is  cliKiliili-.  siiiiplititor,  ft  pcr 
ftinsotjiioiis  nia^is  ratiniif  ni  tiiiis  lialions.  Sf  d  piirs 
aiiiiiiif  spfciilaliva  iiiflinrf t  |if rffctior  ost  niitiira 
ipiaiii  pr.iciica  0"inl  ipiiilfiii  appari-l  fx  raliniif 
tilijccti.  lila  fiiiiii  pais  aiiiiu.i'  iiilcllfcliialis 
pfVfoctior  ot  iuflior  osl  iii  ^fiif ro  iiilf llfctiis  cii- 
jns  tilijfctniii  magis  lialiot  raliiiiifiii  iiiti-lli^iliiiis: 
(Iiiiaiialiira  polfiitiio  oonsiilfratiir  ox  raliono  tili- 
Jocti,  ft  inagisinti-lli|^iliilosf(-iiiiiliiiinialiiiaiiipi'r- 
foctius  ost  in  j^oiioi-f  iiilt>llii;iiiiliiiiii.  Soil  olijot-- 
tiini  intplioctus  spocnlativi  inagis  iialift  ralioiifni 
iutoiiipiiiiiis,  t]uani  oiijt^ctiiin  intfllpctiis  prac- 
tici.  lluiusfnini  ol)i"ctum  ost  lioiuiiu  ai,'iiiiip,  ot 
possiiiiio  aiitor  so  iiaiioro;  tpia-  niiiius  rationom 
inlpiiigibiiis  in-optor  ratitiiit>iii  iiuitus  ot  |iossiiii- 
iitatis  Hdjuncttirnni  haliont.  OlyocUuni  antoni  in- 
tpiicctus  spocniativi  ost  natura  ontiuni  intrans- 
mutaliiiium,  aul  non  spcunduin  qiuui  transniii- 
taluiia,  t]na'  niagis  ralionoin  inloiiigiijilis  iia- 
bent,  sicut  roniota  niagis  a  niotu  ot  materia  : 
prgo  pars  aninia^  speculativa  excolionlior  et  no- 
liilior  erit  practicii.  Setjuitur  ipitur  quod  opera- 
tio  ipsius  porfeclior  et  ciigibilior  orit,  et  niagis 
liabons  rationeni  linis.  Istius  principaiis  rationis, 
majorein  soluni  ponit  Philosoplius  cuni  deciara- 
tione  ejns. 

neinde  cum  dicit  «  divisa  est  » 

Deciaiat  priino  totam  vitam  humanam  et  agi- 
biiia  ab  homine  consimiiitcr  dividi  partibus  ani- 
UK-p  et  actiouibus,  et  dividentia  proportionaiiter 
se  habere  iliis.  Secimdo  cum  dicit,  «  Ad  omnia 
quidem  igitur  etc.  »  ex  dictis  concludit  quaedam 
coroiiaria.  Tertio  cum  dicit,  »  Qui  autem  nunc 
etc.  »  reprobat  opinionem  quorumdam  contra- 
riam  dictis.  Primo  igitur  dicit :  quouiam  actus 
et  objecta  proportionaliter  dividuntur  ipsis  po- 
tentiis,  et  se  habent  ad  invicom  dividentia,  sicut 
et  ipssi  potentiiT  ad  se,  tota  vita  liumana,  idest 
conversatio  sccundum  ratiouem,  quge  est  actus 
animse  rationem  habentis,  divisa  est  proportio- 
naliterparlibus  animai  dictivinnegotium,  idestiu 
exercitium  virtutum  moraiium  principaiiter, 
quic  sunt  ad  alterum,  et  in  otium,  idost  iu  exer- 
citium  virtutum  contemplativarum,  quod  magis 
in  otio  tit,  et  in  exercitium  beiii  etpacis  :  et  agi- 
bilia  ab  homine  divisa  sunt  in  bona  necessaria 
et  utiiia  ad  linem,  et  iu  bona  secuudum  seipsa, 
circa  quae  oportet  se  habere  electionem  sicut 
circa  partes  anima?  ;  ut  sicut  pars  animce  ratio- 
nalis  per  participationnem  est  gratia  rationalis 
per  essentiam,  et  hujusmodi  gra^tia  speculativa^ 
ita  hic  belium  quiprendum  propter  pacem,  et 
exercitium  virtutum  practicarum  propter  otium 
in  contempiatione,  ut  consequenter  magis  dicet, 
et  bona  necessaria  et  utilia  in  finem  propter  illa 
qufle  siint  secundum  se  bona. 

Deinde  cum  dicit  «  ad  omnia  » 

Concluditcoroilaria  duo.  Secundumibi.  «  Quare 
ad  has  etc.  »  In  prima  dicit  :  quia  civiiis  guber- 


iMlorin  1)1  If^i-iliiliirin  <<itl  imt  liigi'»  i-t  rnunwUi- 
tliiit"»  fiirpri'  liomii  rivt"»  nviliitin,  ^itliriiiatnrfm 
f  vpKilil  uHpifif iiilii  ail  (iiiiiiiii  prii-iln  t<i  lf({i's  iir 
iliiiarf  ;  piita  aspii  ifiiilo  partiM  iiiiiiinf,  i|<-li<il 
•  piidfiii  ffrrt'  IfKfi,  pfi'  tpiun  lifiip  tlnpiuiiiiitur 
iitl  virltitoA  cl  (iflitiiini,  el  pnr  i|iin<t  acliuiio» 
ip^tariiiii  diriKUiitiir  ntTUiitliini  ratituicm  ;  at 
iiia^is  tlflift  t"<<ti'  tollifiliit  ad  (inliiiaiiitiiin  iiii*- 
liiira,  ft  ipiii'  ralioiifiii  liiiis  lialifiit  ;  |iiilu  i:in:a 
purluiii  aiiimii'  priiicipalitirfiii,  t-l  rjitit>ni*n  cjuit : 
itic  (Miini  \i(li'iiiii<i  iiatiirain  iiiukm  ndllicilam 
ps^p  circ.i  titiliiiitira  Kn.lfiii  iiiiiiln  f xpcdit  ip<«iim 
l'fri-1'  fiii-a  vitas,  iilf-tt  foiivf nialioiifi,  fl  fiit;n 
tii\  isioiicH  a^'iliiliiiiii,  |>iila  circa  ittilii  fl  ttetnn- 
(liiiii  so  lioiia  ad  tlirigftidiim  in  «ti.s.  Kxpcdit  rnim 
fivitatiiiits  halifif  |iiitfiitiatn  iqifrniidi  t>[iprutin- 
iifs  virliitiim  pi.iclii-ariiiii ,  fl  ilclif  ll.irc  tpiati- 
(lixpif  ,  (piod  lil  in  iion  vacaiiilij  ;  et  iil- 
tfriiis  iii  tititi  ft  in  tr.iii({iiillilalf;  \ivcro,  el  raa- 
gis  tpianlti  lioc  fst  mfiiiis  (|ii(id  lit  in  vacatiiino  : 
pt  optirtft  f(H  iitilia  iii  iiufiii  piis.st;  agtMt;,  ma- 
gis  aiilfin  fa  (piii'  siiiit  sfciiudnm  se  liiiiia.  Ad 
timiii.i  aiilf III  isla  aiit  iiidigfiit  aut  iialiitiiiiis  qiti- 
liiisdam  aiit  consufliitiini;  iiiciinantibus,  aut  lc- 
giliiis  ft  ralioiie  tiirigfiitilius. 

Deiiidf  ciiiii  dicit  «  qiiarf  ad  lias  • 
Coiiciiidit  M'i  iiiKium  foroilarium,  intendens 
ipioii  tpiia  f  s  similiiuis  operalionibus  simiies  lia- 
bitus  tiunt  et  oiicrationibus  pcr  legesdiriguntur, 
nfc  pariini  ditlfrt  sic  vel  sic  a  juvene  assitelleri ; 
sed  mulliim  pxpcdiens  est  in  civitale  ordinata, 
pueids  adiiuc  existentes  ad  intentionem  iogem 
eruiliri  et  assuelieri,  obodire  eis  ct  operari 
secundum  eas:  siiniliter  oos  qui  sunt  alterms  jc- 
tatis  indigentis  eruditione  el  assucfactione.  Con- 
sueta  enim  sunt  deiectabiiiora.  Deiectabiliora 
autcin  libentius  et  faciiius  operantur. 
Deinde  cum  dicit  «  qui  autem  • 
Reprobat  opinionera  contrariam  quibusdam 
Iirrpdictorum  :  et  primo  tangit  opiiiionem  ipsam 
i-t  reprobat  cani.  Secundo  cum  dicit,  «  Qiiod 
autem  oportet  etc.  »  manifestat  quoddamaccep- 
tum  prius.  Circa  primitm  primo  tangit  opinio- 
nem  erroneam.  Secundo  cum  dicit,  «  Qua>  et 
secundum  rationem  etc.  »  reprobat  eain.  Tertio 
cumdicit,  «  Nequeitaque  etc.  »  Conciudit  contra- 
rium  ipsius,  quod  est  principale  intentum.  In 
prima  parte  dicit  quod  quidam  Grajcorum  qui 
optimc  dicuntur  a  quibusdam  gubernare  et  le- 
gisiatores  institucntes  respubiicas  ipsorum  con- 
tra  pra'dicta  peccavcrunt  in  duobus.  Priino  qui- 
dem.  quia  ordinem  civilem  non  ordinaverunt 
ad  hnem  optimum  hominis.  Secundo  quia  leges 
qua»  signilicant  ordinem  civiiem  et  eruditionem 
nou  instituerunt  ad  operationes  virtutum  optima- 
rum,  sed  magis  declinaverunt  ad  ea  qua;  viden- 
tur  utiiia,  per  quae  possent  ditari  et  supergredi 
dominando  aliis.  Similiter  autem  et  quidam  phi- 
iosophantes  qui  de  republica  scripserunt  poste- 
rius,  enuuciaverunt  eamdem  opinionem,  puta 
Piato  et  alii  quidam  qui  laudautes  rempubiicam 
Lacedsemoniorum,  laudaverunt  intentionem  le- 
gislatoris,  qui  omnia  statuta  ordinavit  ad  princi- 
pandum  vicinis,  et  ad  bellum  per  quod  subjice- 
rentur. 

Deinde  cum  dicit  «  quee  et  secundum  » 
Reprobat  eam ;  et  primo  ex  ipsis  operationi- 
bus  manifestat  ipsam  redargutam.  Secundo  cum 
■dicit,  «  Non  recte  autem  etc.  •  per  rationes.  Ex 
operibus  autem  docet  eam  redargutam  duplici- 
ter.  Secimdum  facit,  ibi,  «  Quamvis  palam  etc.  » 
In  prima  parte  dicit  quod  respubiica  et  ieges  et 


474 


i»uLrricoauM. 


•  :' ■'i  r  ■  •  !•  '  iruin  fai ;' -iint  red.ir^ui  per 

i>i»(itiii_  1    iiHliigiild  sunt. 

i.j  . . vili->    n>5.)iuiii   et  lige»  et  erudi- 

u   ..         :      it   u|ttuiiii:,   tunc   ex    \iilute   illuruiu 

princiiiiireutur  alti»  :  uuiic  auteiu  hoc  nou  vide- 

nai-<.  Si<'Ut  eiiiiu   plure-)  liitniiiie->  umtetunt  |uin- 

i|jiii  |iliiiil)in,  i(uia  iirinc:i|t.iiileT  fiirluiiat»)-»  vi- 

1   iiiiii    !   i:  .-re  suciessui,  sic   I  liihi on  et  i|uilil)et 

.lUu-.  -.tiiti>  n»  de   lepuhlicit  Ldcu-iiiuniuruni  lau- 

ddverunt  le^islatureui  euruiu,  qiiid  tnultis  priu- 

iur,    nuii  t|uidein   itrupter  urdiiieui  ci\i- 

I  ■»«,  led  i|uia  exeiTltiili  erdiit  ad  periciila 

belluruin,  quaiiivi->  etidin    niaiiiter^tuiil    Mt  quud 

uunc  plurihu-i  iiuu  piiucipantur,  iiec  etiam  siint 

felues  lenidiiente  eddeiu   republicd.  Le^is  i^itur 

Idtur  lu  urdiududu  prutdictaui  rempublicdm  bu- 

uus  iion  tuit. 

Ueuide  cuiu  dicit  a  quaiuvi-i  pHlain  u 
Punit  secunduui  ;  dicens  quud  ddhuc  dignuiii 
est  den-iione,  ^i   Ldceda^munii  prtedicti  perseve- 
raiites   iii   eisdem   le^ilius,    quilius    prius,    nullu 

tirohibente  eos  viveru  .secunduui  eds,  non  vivunt 
)i>ne  secuiidum  rationem.  Irratiunabile  enim 
est,  si  leges  eorum  et  respuhlica  rectiH  sunt, 
quod  viventes  secundum  eas  iion  vivdiit  recte. 
Pdldm  dutem  est,  quod  i[)si  teneiites  edsdem  le- 
ges,  uon  diicant  optiiudm  vilam  :  leges  itjilur  et 
ordinatio  reipublicai  i|isuruin  recla"  non  sunt. 
Oeinde  ciim  dicit  «  non  recte  » 
Docet  eam  esse  redargiiihilem  [ler  rationem  ; 
et  priucipaliter  quantum  ad  [)rinci|)dtum.  Et 
circa  hoc  primo  ponit  rationem  unam.  Secuiido 
cum  dicit,  •  I'ra'terea  etc.  »  aliam.  In  [irima 
|)arte  dicit  quod  legislator  Lacedu'inoiiionuii  et 
aliuruni  pra*dictoriim  non  leclain  existiinalio- 
nem  bahent  de  [iriiicipatu  su[)remo  in  re[)ublica 
qiu-ra  inaxime  videtiir  honorare  et  judicant  ho- 
uurandum,  sicut  uptimuin :  [irincipatus  eniiii 
ipsoium  est  princi|)iitus  dominativus  quo  princi- 
pantur  etiam  iudigni  servire.  Tali  enim  princi- 
p.itu  est  alius  principatus  civilis  liherorum  ex- 
cellentior  et  magis  secundum  virlutem  ;  quare 
magis  laudandus  erit. 

Deinde  cum  dicit  «  adhuc  autem  » 
Ponit  seciindam  rationem  ;  dicens  quod  non 
est  ralionabile  credere  civitaleiu  esse  felicem,  et 
legislatorem  ipsius  laudare,  quia  [lolest  princi- 
pari  super  vicinos  qualitercumque  :  principari 
enim  ipsis  quomodocumque  opliraum  nou  est, 
sed  magnum  nocumentura  aJferlcivitati.  Si  enim 
hoc  optimum  esset,  si  in  civitate  aliquis  inveni- 
retur  pra-^wtens  aliis,  expediret  ipsum  propriae 
civitati  priucipari  solum  et  tentare  quaUter  [)os- 
set  eam  totam  subjicere  sibi :  de  quo  sicut  de 
inconvenientia  Lacedaemones  increpaverunt  Pau- 
saniam  regem  ipsoruiii  qui  honorem  regalem 
habeus  apud  eos  et  divitias  et  possessiones  mul- 
tas,  voluit  propriai  civitati  ipsorum  prineipari 
solus.  Pra;dictus  igitur  modus  principandi  opti- 
mus  non  est. 
Deinde  cum  dicit  «  neque  itaque  » 
Concludit  contrarium  ,•  dicens  quod  ex  prajdic- 
tis  ratiunibus  mauifestum  est  quod  nuUa  legum 
praedictarum  et  rationum  qua  ad  prjEdictum 
modum  guhernandi  ordinatur  civilis  esl,  hoc  est 
ordinata  optime,  neque  proticua  civitatibus  ;  no- 
que  etiam  vera  est  in  se  ;  qiiia  non  ordinata  ad 
optimum  tinem,  ut  praetendunt.  Eadem  enim 
optima  et  privatim  et  publice  inducere  oportei 
in  animos  hominum  legislatorem ;  et  studium 
civium  quod  habent  et  ad  cives  et  etiam  ad  ad- 
versarios  non  ordinari  ad  hoc  ut  subjiciant  ser- 


vituti  eos  qui  non  sunt  naturaliter  servis.  Talis 
enim  |)riiii  i[)dtus  i  iuu  sit  cuiitia  iiicliuatioiiem 
liuturdleiii,  iiuii  |)utest  esse  i  oiiliiiiiuh,  iuc  umi- 
cdbilis.  Sed  deheut  luteiidire  [iriiiiu  ijuod  ipsi 
uon  eflicidutur  servi  aliorum  indigiii  existeiites. 
Secundo,  si  a|)[)etdiit  |)riiiri|)atiiiii,  d[)|ieluiil  ip- 
suiii  |)iu[)ler  uiilildteiii  siihilituiiiiii  iiuii  pro- 
[iriiin  ;  iiec  [)ro[)ter  hoc  ut  |)riiici()eutur  eis  do- 
minative.  Ilu-c  eniin  est  dillereiitia  iuter  domi- 
iiativuiii  et  civilem,  qiiia  [iriiicq^aus  [)rini;i[)atu 
ilumiiidtivo  [irini  qiatur  [)er  se  nun  |)io|)ter  uti- 
litateiii  huhdili  ;  e  cuiitrario  est  do  civili,  sicut 
diittiiiu  est  lu  ti;rtio  hujus.  Tertio  uutem  debent 
inteudere  quuliter  |iriiii:i[)ahuutur  eis  qui  nati 
buiit  eis  sorvinr;  hoc  eiiiiu  est  jiistuin,  et  ad  tale» 
coiitingit  muvere  justiiiii  liellum  si  fuerint  re- 
belles. 

Deiiide  cuiu  dicit  «  ((iiud  autcm  » 

Declarat  qiioddam  su[)[)ositum  per  signum  ; 
dicens  t(iii)il  la  qiife  ;i[)[)an'iit  ad  sensuiii  lestili- 
cantur  ratiuni ;  quia  iiiagis  u^inrlet  legislaturem 
inlendere  ad  pacem  ((uam  ;id  bellum,  et  luagis 
htudere  gratia  hiiius  quam  illius,  sicut  gupposi- 
tum  est  [iriiis.  ViiJemiis  eiiim  ([iiod  [iluriinM*  civi- 
tates  (^uamdiu  suiil  in  exen  ilio  helli  contia  ad- 
versarios  salvantur.  Cuin  auteiii  uhtinueriiit  cun- 
tra  eo8  et  vivunt  in  [lace,  coirunqiitur  respiihlica 
eorum.  liellantes  enim  miiltas  virtutes  habent, 
sicut  dictiim  est  [iriiis,  [iiiia  tem[)i;rantia',  lurti- 
tudiuis,  liheralitatis  et  icligionis,  propler  quas 
sihiinvicem  ininiis  sunt  injuiiosi,  Pacem  aiitein 
halientes  occasiouem  exeicitandi  iii  actibus  hu- 
jusmodi  virtutum  non  hahent,  dant  aiitem  se  vo- 
luptatihus  congiegantes  divitias  per  quas  a'sti- 
mant  se  [)oss3  voliqituose  vivere  :  jiro^iler  ((uod 
elliciuntur  sihiinvicem  injuriosi  et  seditionem 
inducunt.  Delicatam  enim  et  quietani  vitam 
ducentes,  qiiasi  rubiginera  pravurura  hahiluum 
et  consuctudinum  cunlrahunt  :  exercentes  autem 
se  in  bellicis  clariiicantur  per  actus  virtutum, 
sicut  ferrum,  quia  tum  de  lacili  rubiginem  con- 
trahit,  elaboraluni  autem  ((uamvis  usus  consu- 
ma*,  clarificat  t;imen  et  em^mdat,  sicut  Seneca 
dicit.  Causa  autera  liiijus  fuit  legislator  ipsorum 
qui  nonordinavit  eis  honestas  occupatioues  qui- 
bus  vacarent  ciim  cessarent  a  bellis,  puta  exer- 
cilium  studii  in  pliilosoph-a  et  partibus  ejus  ; 
hoc  enim  multas  et  admirahiles  delectationes 
habet  puritate  et  lirmitate,  sicut  dicit  Philoso- 
phus  decimo  Ethicorum. 

Deinde  cum  dicit  «  quoniam  autem  » 

Declarat  quod  civitatem  et  unumquemque 
existentes  simpliciter  felices  oportet  liahere  om- 
nem  virtutem.  Et  primo  hoc  declarat.  Secundo 
cum  dicit,  «  Quod  quidem  igitur  etc.  »  conclu- 
dithocdeclaratum,adjungens  quamdam  persua- 
sionem.  Circa  primum  primo  ostendit  quod  de- 
hentem  felicitari  simpliciter  oportet  praehabere 
omnes  virtutes  quse  exiguntur  ad  vacationem. 
Secundo  cum  dicit,  «  Finis  est  enim  etc.  »  osten- 
dit  quod  praehabere  omncs  virtutes  et  ad  vaca- 
tionem  et  quae  non  ad  vacationem  ordinantur. 
Circa  primum  est  iutelligendum  quod  si  linis 
est,  necesse  est  praeexistere  ea  quae  ad  linem  sunt 
per  se  ;  sicut  si  listulatio  est,  necesse  est  pra;- 
existere  fistulas  Ultimus  autem  iinis  uniuscujus- 
que  hominis  est  contemplatio  aliqua  alicujus 
intelligibilis ;  et  idem  est  linis  totius  civitatis  op- 
time  ordinata;,  sicut  ostensum  est  in  principio 
istius  septimi.  Ad  hanc  auteni  ordinatur  primo 
habitus  intellectus  perfectissimus  cujus  est  artus 
ppeculatio   intelligibilis  primi.   Deinde   hahitns 


MMKIl   VII. 


475 


iinpcrfocli  i|)!«iuN  pitr  qiio^  liiriKitm-  iii  rt|iiM-iilaii- 

ilo  nitia  iiiuiiiiiii  ('ogiiiliii  via  i<'«t  iii  iDgiiilioiiciii 

iiilolliKiliilis  |ii'iiiii.   loilio   lialiiliirt  |iarli<>  iiiiiiiin' 

iippclilivii'  |M>|-  ijiioH  n>Kiilaliir  ii|i|i<>lilii>t  iii<  |ii'ii<- 

l(<r  ratiiiiiciii  ilivi>i'latiir  lioiiio  ali  iiilrl  i^iliiiilnii 

|iriliil-'.  (lrti<iilii->    rilia    |ias><iolici  i<t  iiiulii^   ll'l<i- 

lioiialo!t.  liciiido  aiilciii  virtiitc»  |i<<r  i|iia<<  aci|iii- 

ril   lioiia  •'vlciiora,    scciiiKiiiiii    i(iioil   iii<('i<  «aria 

siiiil  ad   tiii(<iii,  cl  rcpcllil   iiiotiir<  iiiipc(li(<iitiiiiii 

aii   ipxi.  I'',i'mi  iici(<!tic  (<>l,  ^i  liiii.->  iiiiiii.-MiijnM|iic 

iioiiiiiii.s  V(<1  civilatis   cxistat,  pnccMslcrc  iiiijiis- 

iiiodi    virttilcs    oiiiiios.    Kl    idco   dicil,  (pioniaiii 

idiMii  lliiis  vidcliir  cssc  ct  coiiiiuiiiiitcr  oiiiiiiiiiii 

lioiiiiiiiiin  scciiiuliiin  i|nod  lioiniiics  siinl  siin|>li- 

citcr  ct  niiiiisciijnsijiic  siii^nlarilcr  acc(<pli  scciiii 

(liiin  (piod  lioino,  cl  idciii  iiltiuiiis  tcriniiins  ac- 

tioniiin  oplimi  viri  ot  optinui'    ruipuhlicns  sicut 

ostciisnin  pst  priiis  in  islo  soptiino  ;  linjusmodi 

auloin  cstspccnlatio  |)ortccta  iiitclligiluliiiin  pri- 

inoriiin  ipia'  in  vacationo  ali  cxtcrioiiliiis  cxislil, 

muxiine   uutcm  ud  liiinc   ordiiianlnr  oinncs  vir- 

lutes  qua'  sunt  ad  (luicloin  liominis  ab  oxterio- 

ribns  :  muniti^stnin  cst  ipiod  si  lioino   sccundnm 

soii>snm  vcl  lolu  civitas  li-licitctur,   ncccssurium 

ost  pra<oxisloro  oinncs  virlules  i\\xiv  suiit  ad  va- 

catiuiiem  scu  (piictoin. 

Deinde  cuiu  dicit  «  iiuis  enim  » 

Declaral    ipiod    ncccssurium    csl     pra^liaboro 

oinnes  i|nu>  ud  vacatioiicm  ct  ipiu'  ad  noii  vaca- 

tioncm.    l'>t  priino    facil    lioc.  Sccundo  cnm  di- 

cit,  •  (Jni  uutein  non  luibont  otc.    »  tan;j;il  ([uod 

virtutcs  ordinantnr  ud  vacutiouom  et  non  vaca- 

tioueiu  et  qmv  ud  iitruni(|ue.    (arca  primum  in- 

teudit,  (piodsicul  dictiim  ost,  omncs  virtiilosipwc 

ordinuntur  ad  vacationem  pra^exisuntur  ad  folici- 

tatem  uuiuscujusquo  civitutis  :  sed  ud  vacatiouein 

contemplatiouis    ordinantur    omnes   virtutes    et 

qu«  ad  vacatiouem  et  qua'   ad  non    vaculiouem 

sunt ;  ergo  oinncs  pra^exiguutur   ad   fclicitatem. 

Miuoreiu  hujus  declarat  diceus  quod  sicut  supra 

dictum  ost  sa'pe,  linis  belli  est  pax  :  uullus  eniiu 

bellatur  bolli  gratia,  sed  pacis  magis  sicut  dicitur 

decimo  Ethicontm.    Et  iiuis  operuin  qua^  uon  in 

vacatioue  suut,  suut  ea  qu«  iu  vacatione;  quia 

ea  quorum  opus  in  vacatione  et  nou  vacalioue, 

utilia   suut  ad  vacatioueni  et  delectationem  quai 

in  ea,  aut    quia    iu   carum  operatioue    cousistit 

linis,  aut  qiiia  dispouunt  ad  ipsum,  aut  removcnt 

prohibeutia.  Si  cuini  aliquisdebeat  vacare,  multa 

oportet  pra?existere.  Necessarium  est  igitur  civi- 

tatem    et   unumquemque     debentem   felicitari , 

habere    temperantiam  etjustitiam  et  sapieutiam 

et  ceteras  hujusmodi  virtutes  qua^  ad  vacatiouem 

sunt,  et  fortitudineiu,  et  perseverantiam;  et  qua?; 

ad  non  vacationem.  Dico  autem  civitalem  deben- 

tem  felicitari,  oportere  pra^habere  virtutes  qua? 

ad  vacatiouem  quantum  ad    partes   priucipales 

ejus,  quoe  suut    liberi,   nou  quantum  ad  servos. 

Ad  servos  enim  non  pertiuet  vacatio,  sicut  pro- 

verbium  dicit. 

Deinde  cum  dicit  a  qui  autem  » 

Taugit  qu£e  snut  virtutes  quae  per  se  ordinan- 

tur  ad  vacalionem    vel  ad  utrumque;  iutendens 

quod  illis  virtutibus  opus  est  ad  uon  vacationcm 

et  bellum  quibus  prohibentur  ne  sint  servi  alio- 

rum  :  sed  ilU  qui  uon  suut  dispositi  aggredi  pe- 

ricula  maxima  quai  in  bello,  nec  suut  persevera- 

tivi  in  eis:   servi   sunt  eorum  qni  invadunt  eos 


ipit  piiiliilxMiliir  por  i'ortitii(iiiiciii  rt  p)<r<tf^vi«r>in- 
iiain.  I''i>rtitu(tiiii-i  i^itur  i<t  prrfovcraiitKi-  virlii 
til>ii!«  opiii  c-vl  ad  noii  vucalioinMn.  IMiiloniipliiu 
niilcin  iincofiiuria  ott  ud  VHCttlioticiii  ctjn- 
ti^iiiplatiiiiici,  ciiiitciiipl.itio  ciiini  cit  opiM  cjun, 
Ad  iitriiitupic  aiitriii  ncrcstanii'  siiiil,  liMiipe- 
rtintia  pcr  ipiain  rcpriiniiiiliir  iiiotu.-t  ( oticiipii- 
ccntiarum  ,  i<t  jnstitiu  iior  ipiciii  diriKUtilur 
opcralioiics  lioiniiiis  ad  aitcriiiii  :  nia^iH  tumen 
vacanlibus  rt  iliii-cntilnis  pai ciii  ipiaiii  tioii  vm- 
cautibilH  :  proptor  cvorcitiiiiti  lnlli  i<l  pi-i  n  iiliiiii, 
ipiod  iii  co  ost  di^tpoiiuiitiir  ud  opera  toiupcran- 
tiu',  qiiia  s(>itiiti(luiii  poutum,  oliu  si  tolla»,  pu- 
rii<i-o  ciipidiiiiH  nrcus  :  »cd  nd  opora  aliariitii  vir- 
tiitiitn  iniilturiiin  Militaris  oiiiiii  vitu  itiulla» 
jiai't(<s  liabot  virtiiti-,  sicul  diccbatiir  iii  sccundo 
iiiijus:  0  contrario^  iruitio  bonorum  tortutiii'  in 
traiiqiiillitato  disponit  ad  iiijurias:  puss(<ssio  ctiiin 
divitiarutii  cniititnioliasos  et  elatos  facit :  crcdeii- 
tos  cniin  oiniiia  lialiei'i<  por  ipsas,  crcdiint  omnia 
bona  |)ossidci-o  in  possidcinlo  «•as,  sicut  dicilur 
scciindo  lUirtoricae  :  et  idno  elloruntur  per  ela- 
tioncm  et  coiitomnuiit  alios.  IMoptcr  (luod  cis 
(jui  volunt  fclicilcr  a^,'cre  ct  frui  oitiiiilnis  (|um  ad 
lioatitudiiicm  pcrlincnt  nci cssaiia  cst  tciniioiau- 
tiu  et  justiliu  inulla  :  sicut  si  qui  sunt  in  insulis 
beuloruiu,  sicnt  poeta>  dicunt,  dicentes  insulas 
(piusdum  esse  in  (luibns  animu'.  beno  operuntium 
(littn  vivunt  fclicitcr  perseverant  post  mortem. 
Talibus  autcm  maxiine  nocessaria  est  pbiloso- 
phia,  iu  cujus  actu  consistit  ultiinns  tinis,  et  tem- 
porantia  per  quam  scdanlur  concupiscentise,  et 
justitiu  per  qnuiu  regulantur  operat.ones  ad  alle- 
ruin  ;  ot  lanto  magis  (pianto  magis  pcrscverant  in 
abuudanlia  bouorum  talium. 

Deiude  cum  dicit«  quod  quidem  o 
Uecolligit  dicta,  aiijungendo  quamdam  per- 
suasioncm  ;  dicens  quod  cx  his  qua?  dicta  sunt 
manifestrm  est  quod  civitulcin  qna?  futura  est 
felix  et  virtuosa  simpliciter  omnes  virtutes  opor- 
tel  liabere  et  qua^  ad  vacationem  et  quae  ad  nou 
vacationem  sunt.  Si  enim  turpe  est  hominemqui 
determiuatur  ratione  nou  posse  uti  secundum 
rationem  bouis  iuterioribus,  et  exterioribus,  ad- 
huc  magis  turpe  est  uon  posse  uti  eisdem  secuu- 
,  dum  ipsa  cuiu  vacat  a  bellicis  operationibus, 
cuiu  tuuc  magis  intendere  possit  et  pauciora  ha- 
beus  impedimenta,  sed  non  vacando  ab  exterio- 
ribus  et  bellando  videri  facere  opera  bonorum, 
vacando  autem  et  pacem  ducendo  ducere  vitam 
servilem  et  pra?ter  rationem.  Et  ideo  nou  opor- 
tet  civitatem  debenlem  felicitari  tantum  inten- 
dere  cl  studere  virtuti,  hoc  est  fortitudiui  qua> 
ordinalur  ad  bellum,  sicut  feceruut  Lacedjemo- 
nii  :  non  enim  differenter  se  habuerunt  ad  alios 
in  lioc  quod  non  crederent  eadem  esse  maxima 
boua  hominis  quse  alii,  scilicet  opera  virtu- 
tum  ;  sed  magis  in  hoc  quod  opinabantur 
hoc  tieri  per  unam  virtutem,  alii  autem  per 
aliam  :  ipsi  enim  opinabantur  optimum  bonum 
hominis  consistere  in  actu  fortitudinis  bellicae, 
alii  autem  in  actu  sapientiae  magis.  Manifestum 
est  igitur  ex  his  qua'  dicta  sunt,  quouiam  con- 
tiugit  esse  qucedam  boua  majora  hominis  quam 
qu*  secundum  bellura  sunt,  et  esse  ista  magis 
contingit  in  fruitione  et  actu  quam  in  habitu,  et 
istorum  illa  magis  quee  propter  seipsa  qua?run- 
tur  quam  quae  propter  alia. 


Ilft 


1'HLITICORIIM. 


LKCTIO  XII 


(Juu  cura  curpuri»  alendi  sint  cives. 


A»HQV!k 

Qualiter  aiitera.  et  |>er  iju*  erit  \u)c.,  utique  spe- 

culaii<liiiii     liivi-i ■?  iIhi|ii*i  |>riiio  quod  uatura   et 

coi  '    lluriuii  duteiu  i|iia- 

lee  .  ■      .    •  ■  ^  iKtturi,  ileteriiiiiia- 

tuai  e^t  iiriua.  Iieli>|ijuuj  aiiteiii  cuiuiilerure,  utriiui 
iiutrueuui  |>riu-i  ralioiie  vel  cuiiauetuiJiiiiliu:^.  Iltfc 
eaiai  o|>ortet  ttd  iuviceui  eoudouiire  lounouiiiitiii  op- 
tiuia.  Coutiugit  euiui  peccare,  el  rutioueui  ab  optiuia 
sur)[)0-*ilioue  et  jier  siuiilia  duci. 

Mauifetitum  ulique  tioc,  |)riuio  quidem  nieut  iu 
aliiii,  iiiioaiodo  K^ueratio  a  |)riiici|>io  e»t,  et  tiniK  nh 
aliquo  |iriuci|)io  allerius  iiuis.  Hatio  auteai  nobii  et 
intellectu*  uaturifi  tiui*.  Ouare  (ul  lioc  ^euerationuui 
et  coosueludiuuai  eludiuui  oportet  iiriKpanire. 

Deiude  sicut  corpu«  et  anima  diio  Kunt,  ita  et  ani- 
mae  videuius  duas  piirtes  :  quod  irrationabile,  et 
rationeui  habens  :  et  habitus  boruui  diios  i>ecuudum 
uuuierum  :  quoruni  hic  quidem  e>t  appetitus,  hic 
autem  iutellectus.  Siciit  autem  cor|ius«  |iriu8  geuera- 
tione  quaui  auima,  ita  et  quod  irrationabile  i(uam 
rationem  babeud.  iVlauife^jtum  autem  ex  hoc,  animus 
euim  et  voluntiis,  adhiic  autem  et  concuiiiiscentia,  et 
uiox  uatis  existunt  iiueris,  ratiociuatio  aulein  et  in- 
tellectus,  procedentibus  uata  sunt  fieri. 

Propter  quod  priuio  quideni  corporis  curani  neces- 
sariuui  esse  priorem  quaiu  eam  qua;  anima;,  deinde 
eam  qnae  appetitus;  gratia  vero  inleilectus  eam  quae 
appetitus,  bujus  aulem  eorum  qua;  aninice. 

Siquidem  iKitur  n  principio  legislatorem  videre 
oportet,  qualiler  corpora  optima  fiant  eorum  quse 
euucanlur,  primo  quidem  curandum  circa  couju- 
giiim,  quando  et  quales  quosdam  e.xistentes  oportel 
facere  uuptialem  collocutionem. 

Oportet  autem  leges  ferre  circa  hanc  communica- 
tionem  aspicientem  ad  i()S08,  et  ad  tempus  vivendi, 
ut  conveniant  aetatibus  ad  idem  tempus,  et  non  dis- 
sonent  potentiiE,  hujus  quidem  adhuc  potentis  gene- 
rare,  hac  autem  non  jiotente,  aut  hac  quidem,  viro 
autem  non  :  haec  enim  faciunt  et  dissensiones  ad 
invicem,  et  diversitates. 

Deinde  ad  puerorum  successionem  :  oportet  enim 
neque  subdencere  pueros  iEtatibus  patrum,  sine  pro- 
fectu  enim  senioribus  gratia  guae  a  pueris  quod  au- 
tem  a  patribus  auxiiium  puens  :  neque  valde  prope 
esse,  multam  enim  habent  displicentiam,  verecun- 
diaque  minus  existit  talibus,  tamquam  cOtEtaneis, 
et  circa  dispensationem  querulosum  quod  propin- 
quum. 

Adhuc  autem  unde  incipientes  ad  hoc  deveuimus, 
quatenus  corpora  natorum  enstant  ad  legislatoris 
voluntatem.  Fere  itaque  omnia  accidunt  secundum 
unam  curam. 

Quoniam  enim  non  determinatus  estfinis  genera- 
tionis,  ut  ad  plurimum  est  dicere,  viris  quidem  nu- 
merus  septuaginta  annorum  ultimus  quinquaginta 
autem  mulieribus,  oportet  principium  conjugaticnis 
secundum  aetatem  ad  tempora  hfec  descendere. 


Est  autem  juvenum  vel  juniorum  coitus  pravus 
ad  pueronim  procrealionem  :  in  omnibus  enim  ani- 
malibus  imperfecti  juvenum  foetus,  et  femellae,  et 
hoc  magis,  et  parvi  secundum  formam,  quare  ne- 
cessarium  hoc  ipsum  et  in  hominibus  accidere.  Ar- 
eumentum  autem,  in  quibuscumque  enim  civitatum 
laxantur  juvenes  conjugari,  et  juvenculas,  imper- 
fecti  et  parvi  corporis  sunt. 

Adhuc  autem  in  partubus  juveues  doleut  magis. 


Sed  quomodo  et  qiiibii»  id  rehus  routingat,  consi- 
derare  0()orlet.  Naltira  igitur  et  ';oii«iietudiiie  et  ra- 
tioue  i)()ii8  eiise  ttu|ira  diitiioruimug.  At<|iie  o.t  hiA  tri 
bud,  qiialet)  imtura  cives  eiise  0()orteul,  anto  est  a 
nobiii  decluratuiii.  Sii^ierent  ut  ratioue  priii8  an  con- 
Buetuiiine  iuiitilueiidi  biiit,  couiiidereiiiiii«.  Iliec  eiiiin 
oportet  iiiter  se  conciuere  iiuaai  accuratiissime.  Fieri 
euim  |)otcat  ut  et  ratio  db  optimo  fiue  uberret,  el 
per  i.ousuetudinem  oiuiiliter  diicatur. 

Pempiciiuui  igitur  (^riiiium  lioc  quidem  est,  ut  iu 
ceteris,  fiic  et  liac  iii  re,  geijnratioueiii  a  iniiiciiiio 
es»e,  et  fiuem  a  (iriucipio  quod  enl  allerius  fiuiit.  At 
ratio  et  iiilelligeiilia  bouiiiii  suut  naturo'  fluis  :  ila- 
que  ad  tias  oportet  generutionem  el  coiiriietiKliiiia 
uieilitatioui'iu  atque  exercitatiouem  accommodnre. 

Deinde  queiiiadiuodum  animus  et  corpus  diio 
sunt  :  sic  et  aiiimi  diias  esse  partes  videmiis;  alte- 
rani  ratioui.s  e.x|)erteni,  alteraui  riitionis  compotem  , 
etduosharum  partium  habitiis.  liarum  parliuin  al- 
tera  esl  appelitus,  altera  iiilellectus.  Ut  auteui  cor. 
pus  prius  giguitur  quam  aniinus,  ita  ct  pars  animi 
rationis  expers,  quam  compos  :  arguinento  est  qiiod 
ira  et  voluntas,  itemque  ajipetentia  pueri»  etiam  sta- 
tim  geniti»  adsunt,  ratiocinatio  autem  et  intelligen- 
tia  aitate  (irogredientibus  iunasci  solet.  Itaque  nc- 
cessario  prior  est  corporis  cura,  quam  aiiimi,  ileindc 
appetitionis  :  veriHntamen  apiietitus  cura  ad  intellec- 
tum,  corporis  ad  animum  relerri  debet. 

Si  igitur  legum  latoris  partes  sunt,  ut  alendorum 
optima  corpora  generentur,  ab  initio  providerc,  ni- 
mirum  prima  cura  de  matrimonio  e?t  adhibenda, 
quando  et  quales  in  maritalom  consuetudinem  con- 
venire  debeant.  Oportet  autem  legum  latorem  in  hac 
societate  instituenda  ad  ipsos  et  videndi  tempus 
spectare,  ut  aitatibus  ad  eamdem  lemporis  opportu- 
nitatem  congruaiit  et  conveniant,  nec  discrepent  fa- 
cultates,  ut  quuui  vir  generare  queat,  uxor  non  pos- 
sit,  aut  contra  :  iiuiB  res  discordias  inter  ipsos  mo- 
vent,  et  animos  alienant. 

Secundo  loco  spectanda  est  liberorum  successio  : 
quouiam  liberi  neque  nimio  aetatum  intervallo  sub- 
sequi  parentes  debent,  (nam  ut  pareules  natu  gran- 
diores  nullum  beneficii  sui  fructum  a  liberis  vicissim 
percipere  possunt  :  ita  liberi  a  parentibus  nulla  re 
juvari  aut  subievari  queunt;)  nec  rursns  prope 
nimis  ad  parentum  setatem  accedere.  Est  enim 
hoc  mullifariam  incommodum  ,  tum  quia  tales 
liberi  in  minore  verecundia  parentes  velut  Eequa- 
les  suos  habent,  et  ffilatum  pro()inquitas  familia- 
rem  administrationem  contentiosam  facit.  Prce- 
terea  ob  id ,  unde  huc  digressi  sumus,  ut  corpora 
procreandorum  liberorum  apta  sint  legum  latoris 
voluntati. 

Quae  cuncta  fere  una  provisione  contingent.  Nam 
quum  geuerandi  finis  magna  ex  parte  viris  sit  annus 
ad  summum  septuagesimus,  mulieribus  quinquage- 
simus,  debet  initium  conjunctionis  setati  congruens 
in  haec  tempora  convenire. 

Est  autem  adolescentulorum  conjunctio  ad  liberos 
procreandos  inepta  Nam  quum  in  omni  animantium 
genere  foetus  novellorum  imperfecti  et  feminei  exi- 
guaque  forma  sint,  eodem  modo  in  homine  accidere 
uecesse  est  :  argumento  quod  quibus  in  civitatibus 
adolescentulis  solent  i^uellulae  nubere,  iu  his  homi- 
nes  imperfecti  et  corporibus  exigui  nascuntur.  Ad 
haec  in  partu  puellae  adolescentulae  niagis  laborant, 
et  plures  intereunt.  Itaque  ob  talem  causam  Trrrze- 


Mltl.K  VII, 


m 


«l  |iurliiiiiiiliir  |iltir«iii.  l>ro|ilitri|ii<)il  ol  ornriiliiiii  i|iii- 
ilt^iii  iiiiiMl  riiiliiiii  {'iiixHii  |ir(i|itor  liilnii  riiiiriiuii  'rrnKit- 
iiiiM,  iiiiiii|iiaiii  iiiiiltirt  |ii<i'i'iiiililitiM  |irii|il<'r  iiiilii<rit 
liin^iM  jiivi<iiriiliiH,  i<l  iiiMi  ikI  IiiicIiiiiiii  |iriii|iir||(iiioiii. 
Ailliiii'  aitUtiii  (<l  ail  ti<iii|ii<i'aiiliiiiii  i<\|ii<'lil  rintiiii 
fttcorii   HiiiiiiinliiiH ;    iiiti<iii|iri'aiiltiirit!t  tiiiiin  viiliiiiliir 

JllVOIirllllli,    l|llll<    tlH(l<    lllonill   CDltllltlM. 

Kt  iiiiiHciildrtiiii  C(ir|i(ir(i  lirdi  viditiitiir  iid  niiK- 
uiitiitiiiii,  Hi  adliiic  ciir|i(ir«  «i-i^Hcniiti)  ri<c<triiiil  col- 
tiiiii  :  otiiiiiiii  liiiitiH  i|tiii(l(laiii   loiiiiiUH  iloloriiiiiinliir 

<)IIO(l   IIOII    0>i('(<(lll    llllllttllll    lldllllC. 

Pr(i|ilor  (|iiod  liiiH  i|iii(l(<iii  coiigniit  circn  u>lati<iii 
<locoiii  ol  octo  uiitiitrtiiii  ('(iiiiii^iii i,  lioM  iiiitciii  circii 
lrif4:iiila  H(<|)loiii  aiil  |iiirtiiit.  Iii  taiito  oiiiiii  l(<iii|iiirtt 
jicflV^cli-;  ci^^riioriliti.-t  ( (iiijii«atiii  orit,  ol  iid  iirorcclittii 
iiiioroniiii  proiM-oatioiiiH  coiivi^piot  l(<iii|ioriliiiH  opiicir 
iiiii(<.  Adliiic  aiiloin  Hiiccossio  |iticroniiii  iis  (|iii(loiii 
eril  incliouiilo  aciiii,  si  lliil  sociiiidtiiu  ratioiioiii  iiniv 
goiioralio,  iis  aiitciii  roHoliita  jiuii  iitlalu  ud  uiiaioriiiii 
«>oiitiiaf;iiitu  luiiioniiii. 

I)o  oo  (inidciii  ij^iliir  i]tiO(l  osl  i|nanil()  o|iorl<<t  li(<ri 
conjn^inni,  diclnni  ost.  Ilis  iinlcin  (|tiif  circn  toin|ii)- 
raiioiliitoin  loinporihiis  oporl(<l  nti,  i|tiilitis  niiilti 
ulnulnr,  hono  oliiiin  unuc  dotiiiniiiiiintos  liyoniu  lieri 
coiuiuorutiouoiii  liuiic.  Oporlot  atitoni  ol  ipsos  Bpo- 
culuri  nd  puoroniui  procroatiouoiu,  ot  (|nii'  n  IMiysi- 
cis.  Modicieuini  lomporn  corporuui  dicuiil  siiflicfou- 
tor,  ot  do  spirilibus  IMiysici  boroultid  uuslralibud  luit- 
dnulos  uia^is. 

Ouulibus  luitoiu  (luil)US(laiu  corporibus  existouti- 
biis  uiuxiiuo  utililas  crit  iis,  iiui  ^ouerautur,  sciciili- 
bus  quidoui  luafiis  dicoudnui  iii  iis  (pui>  do  ilisci- 
pliua.  Typo  unloiii  surticiciis  dicero  et  niiuc.  Ne(|»e 
ouiiu  (iiii  ulhlctaruiu  opliuiiis  liuhilns  ud  polilicuni 
bouaiu  liubitiuliuoui,  uo([uo  ail  evexiuiu  uei|iio  ud 
suuitateiu,  ot  pueroruiu  procreutiouem,  uoiiue  iiiii 
curis  iudigeus,  et  luule  habous  vulde,  sed  luedius 
horuui. 

Oportet  iiuidem  igitiu-  habere  liabitiini  lahores  pas- 
sivuiu,  pnssiviun  aulcni  Inboros  uou  violeulos,  ue- 
ipie  aii  unuui  soUun,  sicut  athlelarum  habitus,  sed 
et  actioues  liberorum.  Similiter  auteiu  oportet  ideui 
existero  et  viris  et  uiulieribus. 

Oportet  auteni,  et  pra>guautes  curare  de  corpori- 
bus,  nei[ne  desidia  toriieutes,  ueque  subtili  cibo 
uteutes.  Hoc  auteui  facile  legislatori  facere  priBci- 
pieuli  quotidie  aliquod  iter  fucere  ad  deoriim  reve- 
reulium,  iis  quffisortitue  sunt  eumquide  geueratione 
honorem.  lutellecuim  vero  e  contrario  corporibus 
pigrius  cougruit  deducere.  Qua^  enim  geuerautur 
videnlur  absumeutia  ab  ea  quje  habet,  sicut  uascen- 
tia  a  terra. 

Ue  reservatione  auteni  et  alimeuto  geuitorum  sit 
lex,  nuUuui  orbatum  nutrire ;  propter  multitudiuem 
autem  puerorum,  ordo  gentium  prohibet  nihil  re- 
servari  geuitorum. 

Oportet  enim  determinatam  esse  multitudinem 
puerorum  procreationis  :  si  autem  aliquibus  fiant 
propter  hoc  combiuatis,  antequam  seusus  insit  et 
vita,  fieri  oportet  abortum  :  qnod  euim  sanctum,  et 
qnod  nou  determiuatum,  et  ipso  vivere  erit. 

Quouiam  autem  principium  quoddam  selatis  viro 
et  mulieri  determinatum  est,  quando  oportet  inci- 
pere  conjugationem ;  et  quanto  tempore  deservire 
congruit  ad  puerorum  procreationem,  sit  delermina- 
tum.  Seuiorum  euim  f(Etus,  sicut  et  juuiorum,  im- 
perfecti  tiunt  et  corporibus  et  intellectibus.  Qui  au- 
tem  decrepitorum,  debiles.  Propter  quod  secuudum 
intellectus  ac  mens,  hocautem  est  inplurimis  (quam 
quidem  poetarum  aliqni  dixerunt  meusurautes  heb- 
domadibus  fetatem)  circa  tempus  quinquagiuta  an- 
norum  :  ut  quatuor  aut  quiuque  annis  excedentem 
iBtatem  hanc,  dimittere  oportet  eam  qua;  aii  mani- 
festam  geueralionem. 

Quod  autem  reliquum  sanitatis,  gratia  aut  aUcu- 
ius  alterius  talis  causa,  oportet  videri  facientes  col- 
locutioueui. 

De  ea  autem  quai  ad  aliam  etad  alium  sit  quidem 
simpliciter  non  bonum  tangentem  videre  nullateuus 
nuUo  modo,  cum   fuerit  et  appelletur  connubium. 


iiilU  nillluin  «»»»  ornoiiiutii  qiililnm  lnti«rtir«tlantur, 

proiiido  (|iinHi  iiiiillio  iiiiilifroN  iiilorlrpiil,  1111111  Jiiiilo- 
roH  itiiptiii   liiidi-roiiliir,  iinii    |iro|itor  rrin  tiiiiiu    jiitr- 

COptllllll<lll    I  lllt<>lllpOHllVIIIII.  I 

Ad  li>iii|itirniiliiiiii  (|no<|tiii  iiiijitiii  trmll  Krniiiliiiroi 
coiiiliicit ;    iiniii  i|itii'    udiiloHcoiiliilir    ri'l)tiit   v<'iii-ri.'l* 

IIMIO   Mllllt,    llll'  IIIIIIIIM   t<'lllp<'rillll<'H   OHMI!  vhloiitiir.   Ma- 

riiiiii  <|iioi|iii<  cdrponltiiH  ml  iiicri-iiiciitiiin  iili<tN»ii  vl 
ilotiir,  Mi  coiliiH  iiitoi'  iitiKOHcoiidiiiii  llnt.  Nniii  liiijut 
roi  doioriitiiiiittiiii  ohI  loiiipiiM  i|iii)d(iniii,  iillrn  (|iii)<l 
niigiiioiittiiii  itoii  progrodiltir 

ltiii|iui  iiiiilioruM  niiiioM  diMtotn  ot  oclo,  vir(i»  nutom 
rircitor  trigiiitu  Mopti>m  iinloM  luniriiiioiiio  cij[iiilnri 
coiiviMiit.  Sic  oiiiiii  conjnnc.tio  vigoiitiliiiM  noroiili- 
biiHi|iio  corponbtiH  lli<t,  <'l  l<<iiipor<!  o]i|iorttiiii)  liliDi 
procrituro  (loHiiioiit  :  ot  illiH  iiioiiiitu  iittatiM  rolxirc 
lilii,  Hi  Htntiiii  pro  rutii)iio  t(!iii]i(iriH  ^oiKirntiii  tlut, 
hi.H  (iiluto  jniii  iu  nuiitim  Miiptuuge.iiiiitiin  (lellciuuto 
Huccudual. 

Ac  coiijnnctio  i|uiilom  iiinritnlis  i|tinnilo  ilcri  de- 
hont,  ox]iliciiiiiiiiH.  Aniii  v(!ro  lciiqiori;  titi  o]iortet, 
i|iio  otiniii  iiuiic  ro('t(<  ultiiitiir  iiinlli,  liiliorniiiii  tem- 
piiH  hiiic  cousiiotiidiiii  ditHtiiinntoH.  I]itii  (ttiniii  aJ 
lllioH  iirocrenndos  luodiciirtiiii  et  phyHic.oruin  pliilo- 
80])liortiiii  prioceptu  consiilorarc  deboiit.  .Modici  euiui 
coriiorum  o|i]i()rttiuitnlos  hcae  docent,  et  uaturalctt 
plul()so]ilii  do  vciitis  trudeutcd  flatui)  uquilonius  auit- 
trnlihiis  nntojxinuut. 

Ceternin  qtialia  corporu  foptihus  genernndis  maxi- 
me  couducuiit,  ]iro]irins  erit  disserciidi  locus,  ({uum 
de  ]iuerortiiu  pratfoclis  dis^nitabitur.  Niinc  rem  8iim- 
malini  attigisso  sntis  erit.  Naui  iioc  atliloturum  liabi- 
tus  iid  rectniu  hnbitudiuem  civilem  vol  valotndiuem 
vel  hlioriim  ]irocrealioiiciu  tililis  ost,  uec  rursus  im- 
becilliis  et  dolicattis  niiuis,  sed  lioruiu  medius  desi- 
deratur.  Habituiu  igitur  laboribus  exercitatnm  hubere 
oportol,  sed  uou  violeiitis,  uec  ad  unuiii  modoopus, 
ut  athletariim  habitus,  sed  ad  liberorum  hominum 
actiones  accommodatis.  Atque  haic  ad  viros  similiter 
et  ad  luulieres  i)erliueut. 


Gravidisautemmulierihus  corporum  est  adhibenda 
cura,  ut  neque  desidia  toriieaut,  ncc  cibo  utantur 
tenuiore  :  quod  facile  fuerit  legum  latori  providere, 
si  lege  sanxerit,  ut  singulis  diebus  spatium  aliquod 
deos,  qui  generatioui  praeesse  putautur,  venerandi 
gratia  conticiant.  Meutem  contra  quam  corpus  tran- 
quiliam  magis  securamque  gerere  convenit.  Ut  enim 
quiB  ex  tcrra  gignuutur,  sic  foetus  ex  praegnante 
matre  bona  malaque  contrahuut,  et  contagione  qua- 
'dam  afliciuntur. 

Aholeudis  autem  alendisque  fcetibus  esto  lex,  ut 
nihil  alatur  mancum  et  debile.  Propter  multitudi- 
uem  autem  liberorum,  (quosdam)  fiBtus  abolere  opor- 
tet,  uisi  geutis  iustituta  id  prohibeant  :  definitum 
enim  esse  oportet  procreandorum  liberorum  nume- 
rum.  Quodsi  quibus  fuerit  aliquid  praeterea  genitum, 
abortiouem  facere  couveuiet,  antequam  sensus  et 
vita  fffitui  accesserit.  Quatenus  enim  fas  sit  progre- 
dique  liceat,  sensu  et  vita  terminabitur. 

Sed  rjuouiam  aetatis  initium  viro  et  uxori,  quando 
sit  conjuuclio  maritalis  iueuuda,  definltum  est :  illud 
quoque,  quamdiu  liberis  procreandis  operam  dare 
conveniat,  definiatur.  Ut  enim  junioruni,  sic  et  se- 
niorum  filii  suut  imperfecti  quum  corpore  tum  etiam 
meute  ;  coufectorum  autem  atate  imbecilli  generan- 
tur.  Quum  igitur  ad  eam  fetatem  fuerit  processum, 
qua  mens  et  intellectus  maxime  viget,  naec  autem 
est  in  plerisque  (ut  poetae  quidam  setatem  hebdoma- 
(iibus  metientes  tradiderunt)  circa  quinquagesimum 
auuum. 

Circa  hanc  igitur  aetatem,  quarto  post  vel  quinto 
anno  desistere  a  filiorum  alendorum  generatione 
tempestivum  est.  In  posterum  ita  temperandum,  ut 
valetudiuis  gratia  vel  ob  aliquam  hujusmodi  causam 
cousuetudinem  cuni  uxore  habere  videantur.  Cum 
alio  vero  vel  alia  consuetudinem  habere,  dum  oonju- 
ges  eruut  etvocabuutur,  inrebus  turpissimis  hahea- 
tur.  Intra  tempus  vero  filios  procreandi  si  quis  tale 


17  S 


im)|.itm:()UI  M. 


a^,,         ,  .  .ritlioue 

lieceuli  a<l 

Nali3  '1',  iii    iiiiii/uiiui   putiiri  ease  ditTeieu 

liaui  '1  'I  aliuieuluui,  ijuitle  i^uuil- 

lidUi  uL.  ,..^    ..,    .;,., ,..  ,,er  iilitt  iiuiuialia  itousiile- 

rnulibua,  el  (ler  ^eiile.^,  i|uU>u»  L-uiit  est  iuiluceie 
bellnuui  h*  '  "  luiiu  dtiuuiiau«  bliuieiituui  utt 
U&AUiie    !  curjiuribua,    Uittgib    itutelii     viuu 

ii(  iiiica. 

,  et  Hiotuii  quoiicuuii(ue  cuutiuf<it  (n- 
ceic  lauLili  1,  =  ,  .xi^eilit.  Ad  uoU  iletliiere  auleui  uieiu- 
bra  [jroptei  lnntfi  iluiliiieiu  uluutur  et  uuiir  i|iiiti- 
dani  ^eutiuiii  iii-li  iiuieiilla  i|Ulhuailitlii  uiet:tiaiili:i4, 
iiUii;  faiiuut  iiu|,ei  vcrtiliile  cur|iUi>  duiuiitliuui  et  tii- 
lluui. 

tipedit  uuteui  uiux  etiaui  ti  IthhiVV  cuiiuescere 
et  iiarviB  uueria.  Ilor  euiui  et  uil  aauitateui  et  ail 
belliraa  actiouea  uia.Yiuie  proticuiiui  :  |iro|iler  i(uuil 
n|tud  uiultua  liiirliaroruui  est  cuuiiuetudu,  ii^  qiiiileiu 
tu  tluviuui  tri^Miliiui  aiiliiere  ualori,  iii>  auleiii  iiivol- 
vere  parvuiu  i:ircuui|iuiiere,  [tuta  CelliB.  Ouiiiia  eiiiiu 
quit:cuuique  [loaaibile  aiiaueacere,  uiu.\  iuchuautibud 
uieliu:»  i(uideui  a.saueacere,  gradatiiu  auteiu  aasueA- 
cere.  Ueue  ciuteui  a^ita  [uieroriiui  iiiibitudo  |iro|iter 
caliditateiu  ad  frigiiloruiii  e.vercituiiii. 

Circa  priiuaiu  nuideui  igitur  expedit  facere  curaui 
tuleui  et  tiuic  coiiaiuiileui. 

Hatiitaui  auteiu  liuic  it-tati  uri((ue  ad  quimiue  uu- 
uOii,  lu  i(ua  uuudiiiu  iiei(ue  ud  eriiditioueiu  iiliaiii 
beue  tialiet  ailducere,  iieqiie  ad  ueceBSurioa  luborcs 
ut  iioii  iui[)e(liuiit  iiicreiueutuui,  o|iurtet  tuutu  .sor- 
tiri  UiOtii,  ul  liiirugiuut  iiiertiuiii  cor|juruui  ijuaiii 
oportet  iuitituere  et  [ler  ulius  uctioue^^  el  per  luiliiui. 
O[)ortet  auteui  et  ludos  eaae  ueque  illiberaieii  ueque 
siiperlaborio:>os  ueque  reiiiissu!). 

Et  de  seruiuuibus  auteiii  et  fabulid,  i{iialed  quoct- 
daui  oportet  audire  taulilluii,  cura  sit  [iriiici[)ihu^ 
quod  vucaut  puidoiiouiod.  (Jiuuia  euiiu  tulia  o|iorlct 
priBvia  facere  ud  posleriores  couversatioues,  [)ro[)ler 
qiiod  Indoa  [dures  o[jortet  esse  iuiitatioues  [jOslcriu.s 
stutleuiloruui. 

Cohibilioues  auteni  [lueroruni  in  ploratibus  non 
recte  detealantur  qui  [uohibent  iu  legibiis ;  coiiferuut 
euiiu  ad  iucreiuentuiu;  lit  eniui  qiiodamniodo  e.xer- 
cilatio  cor[joritjus.  Deleutio  eniiu  spiritihus  lucil  ro- 
bur  lahorautibus  quod  accidit  et  pueri.s  qui  colii- 
beutur. 

Considerandum  nutem  psedonomiii  horum  deduc- 
tioueui  et  aliam  et  quomodo  quaiu  minime  cum  ser- 
vis  erunt  :  hanc  enim  a^tateui  et  usque  ad  se[iteni 
annos  necessarium  donii  alimentum  liahere.  Kalio- 
oabile  i^itur  assuinere  illiberalitatem  ah  audilis  et 
visis,  et  tantillos  e.xistenles. 

Totaliter  quidem  iKitur  turpiloquium  ex  civitate, 
sicut  aliquid  aliudoportet  legislatorem  externiiiiare, 
ex  dicere  enim  de  faciii  quodcumque  turpium  tit,  et 
ipsum  facere  prope.  Maxiuie  ((uideiu  igitur  e.\  juve- 
nibus  quateuus  neque  dicant  ne<jue  audiant  nibii 
taie.  Siquis  autem  apparuerit  aliquid  dicens  aut 
agens  velitum,  iiberum  quidem,  nondum  auteni  di- 
gnihcatuni  demissione,  iu  couliuuiis  deliouestalio- 
nibus  punire,  et  verheribus;  seniorem  autem  aelate 
hac  inhouoratiouibus  iiiiberaiibus  utilitatis  gratia. 

Quoniam  autem  dicere  aiiquid  taiium  extermina- 
mus,  manifestum  quia  et  videre  aut  picturas  aut  ser- 
mones  inhonestos.  Curae  quidem  igitur  sit  principi- 
bus  nihil,  neque  sculpturam  neque  picturam,  esse 
talium  actionum  imitationem,  nisi  apud  aliquos  Deos 
lales,  quibuset  lasciviam  attribuit  lex.  Ad  haec  autem 
dimittit  iex  eos  qui  habent  atatem  ampiius  provec- 
tam  et  pro  ipsis  et  pueris  cullu  honorare  Deos.  Ju- 
niores  autem  neque  iamborum  neque  comoRdiae  spec- 
talores  ponendum  antequam  aetatem  accipiant  in  (pia 
existet  communicare. 

Jam  de  missione  et  ab  ebrietate,  et  ab  eo  quod  fit 
a  talibus  nocumento,  omnes  impassibiies  facit  disci- 
plina.  Nuuc  quidem  igitur  in  transcursu  horum  fe- 
cimus  sermonem  ;  posterius  autem  insistentes  opor- 
tet  determinare  magis  sive  non  oportet  primo,  sive 
oportet,  dubitantes,  et  quaiiter  oportet;  secundum 


quii:i[Uitui    VleUa    tucllt    udliutlere,    llifuuiib    UUletur, 
prout  criiuiuiii  luugiiitudu  [loatulut 

Liberis  uutem  nalib  niultuui  iuteresse  exi«timau- 
diiiii  eat  ad  cur(iuris  virea,  (|uuli  cihu  aluiitur.  Kucile 
auteiu  ex  ceteiia  utiimalitiiia  uc  geuliutu  coiisuelu- 
diiie,  quui  heiticiji  buhiludiiii  Bcunier  bludent,  ii  quis 
auiuiuui  advertut,  iutelligeut  luctis  copioiiuin  cihum 
cur()urihuB  CMie  cuuveuieiitibBiiiium,  ued  qui  bit  viiii 
exoerii  ()ru|)ler  morl)uruui  |)eiiculu. 

Motibus  eliuui,qiii  cudere  iii  baiic  tutatem  [lOiiiiunt, 
exerceri  coufert.  Cetertiiii  ue  |)ro|iter  teiierilateiii 
uieiiibru  tori(iiettiitur,  tiutioueb  iiouiailtif  ((uihusdiiiu 
urttlicioaib  iuBtritiiieiitiri  utuiitur,  i(iiii-  luiititloruiu 
cur()Ua  tutuiii  u  toraiouihus  reddutit.  Kst  etiuiii  ittile 
el  btatiui  ub  iueuute  u;tute  fiigoritjus  absiieiicere  : 
hoc  eiiim  qiiuiii  iid  vuletudiiieiii  tuiu  ud  munerii 
milituria  utili-,aiuiuiu  esl.  I^uuiiiohreiii  iiiulti  liarbari 
frigido  tluiiiiiie  itifunteH  meigere,  alii  [jurvib  iudit- 
lueulis  vestire  lousiieveruiit,  iit  (^eltii-. 

Niiui  ((uihuscuuiqiie  rehuti  lieri  jiotebt,  statim  uh 
iiieuute  uUute  ussuescere  coiiimodiuii  est,  (juiilatiiii 
tumeu.  Kst  auteiu  tiutjitiis  [jiierortiut  aptus  uutuiii 
orupter  caloreiu,  ut  frigore  [^erfereitdo  exerceatur. 
lu  priuiu  igitur  u;tate  tiijuc  et  huic  bitiiilis  curu  udhi- 
heri  deljet. 


1'roxiina  vero  ajtaB  usque  ad  aiinum  quiuluni, 
((uuui  nec  discipliuui  conveuit  nec  iuhoribus  uecessa 
riis  tradi.quominus  sint  augcscenlihus  iiii|iediiueuto, 
uiutu  dehet  exerceri ,  sed  ([uateuus  modo  cor(joriii 
desidiam  eiriigiut.  (Jui  motu»  quum  aiiuude  tumper 
liidus  [laratidua  est. 

Ludi  vero  iiec  illiherales,  nec  iahoriosi,  nec  diBso- 
iuti  esse  debeut.  .Ne((ue  vero  niagislratitiUB,  qui  pra-- 
doiiomi  uouiiiiuntur,  negligeuiiu  cura  est,  i(uales 
Bermoues  et  fatiulas  audire  liuic  a;tati  couveniat.  ilo^c 
euitu  cuucta  exordia  posterioribua  exercitatioDibu- 
deheitt  esse  acconmiodata.  Ila^iue  iudi  magna  ex  [larlc 
imitaliones  essedeheut  earutii  reruut,  qitiii  seri,  po.--- 
tea  sunt  obeundae  et  tractaudai. 

Puerorum  aiiteiu  conleiitioiies  et  pioratus  qui  le- 
gilms  proliilieut,  iion  recte  faciunt  :  conferunt  eniiii 
ad  uugesceiidum,  ((uia  suut  qiiodauimodo  cor(joruni 
exercitatioiies.  Nam  spiritus  conqjressio  vires  sugge- 
rit  laborautihus;  quod  pueris  voce  et  viribus  coii- 
tendentihus  contingit.  Est  auteiii  [lijedonomorum  ol- 
ticium  ((uuiit  reli((uain  Itoruiu  viveudi  raliouum  non 
negligere,  tum  providerc  ut  servoruiu  consuetudi- 
nem  vitent.  Iliec  euim  ietas  usi^ue  ad  septimum  aii- 
num  domi  alatur  necesse  est. 

itatio  igitur  postulat  ut  jam  hac  aetate,  ne  quid  il- 
iiheraie  vei  audiaut  vei  viueant,  prohibeautur.  Ad 
suiuiuam,  ut  cetera  uiala,  sic  debet  iegum  lator  ser- 
monis  tur[iitudinem  e  civitate  [jeilere  :  naiu  facile 
turpia  loqueudo  eltlcitur  ut  homines  proxime  ea  fa- 
ciant ;  maxime  autem  eam  removere  a  pueris,  nc 
((uid  tale  vei  dicant  vel  audiant.  Quod  si  quis  com- 
periatur  dicere  vei  agere  vetitorum  quicquam,  hunc 
oportet,  si  quidem  liijer  sit,  nonduin  tamen  ad  cou- 
vivia  [jublica  admissus,  ignominia;  genere  aliqno 
affici,  et  verberibus  puniri  :  sin  autem  hac  aetatH 
major,  ignominia  iihberali  notari,  propterea  quod  se 
servorum  similem  moribus  pra;huerit. 

Quoniam  autem,  ne  quis  talia  proioquatur  veta- 
inus,  perspicuum  est,  eliaui  picturas  et  fabulas  tur- 
jjes  speclare  non  licere.  Dent  igitur  operam  luagis- 
tratus,  ne  qua  sit  nec  Hcla  riec  picta  imago  vei  pic- 
tura,  qua;  tales  actiones  imiletur,  prsEterquam  apud 
deos  quosdam,  quibus  iex  irrisioueni  subobsccenam 
attribuit;  apud  quos  lege  pro  se  liberisque  et  uxori- 
bus  litare  iis,  qui  paullo  sunt  £Elate  provectiores, 
permittitur. 


Junioribus  vero  neque  iambos  neque  comcKdiam 
spectare  lege  permitti  uebet,  priusquam  eam  setatem 
attigeriut,  ((ua3  ad  convivia  publica  et  compotationes 
admittitur  :  tuuc  enim  educalio  omnesabliujusmodi 
rernm  nocumentis  tutos  reddet.  Nunc  igitur  hauc 
disputationis  [lartem  obiter  altigimus;  post  auteiii 


l.lltKK    VII, 


W.t 


|iriiMuii»  uiiloiii  luiiipiu  iiiuniiiiiiiiiiit  laiiii|iiniii  iiuiiin 
iiHrli). 

Kiirlo  ililtiMll  iliitl  lllllln  (lii'it|iMl  i|lliiil  liiiii     '1'liiiiiilu- 
riirt  IriiKiiiliir   ^oriliriiliiliii'.    Niilli   imiiiii  iiiii|Iiiiiii  |iii|' 
iiiiHil  itiitii  Hii  iiiiliii'i<r«i,  iii<i|iiii   viliiiiii   liy|iiirritiiriiiii 
liiiiii|iiiiiii  a|i|ii'ii|iriiitiH  llioiilrirt  |iriiiiii<  aiiilitiluiii.  Ar- 

fllllt  lllltlHII  liloill    lliiC  l'l  llil    lliilllUIIIIII   ('li||iii'lllliillOrt, 

ol  iiil  oiiH  i|iiii<  rortiiii.  <iiiiiiiii  oiiiiii  iiiiiiiiiiiiH,  |iniiiii 
iiiiigiH.  I'r(i|iti'r  i|ii(iil  ii|iiii'ti<l  jiivoiiiliiin  ritooru  (iiiiiiia 
iixtrniiou  (|iiio  |iriivu;  iiiitxiiiio  iiiiloiii  i|iHoi-iiiii  i|tiii<- 
('iiiiii|iiu  lialioiit  iiitoctiunoiii,  uiit  inliirHiiiiioiii. 

'rriiiiHuclis  uiitoiii  i|iiiiii|iio  uiiiiiH,  iliiiilinn  iiHi|tio  u>l 
MO|ili<iii  (i|iorli<t  H|ii<('iiliit(iri<H  llori  (liH('i|iliiiuriiiii  i|iiii  i 
o|iiii'l('t  iuliliHroi'(<  iiiHiiH. 

DiiiK  uiitoin  Hniil  a<tiitoH  iul  (jiiuh  iiuouitHitriiiin  ili- 
viili  iliHi'i|iliiiiiiii  |i(iHt  oiini  i|iiii>  u  tio|itoiii  iiiiniH  tiHi|iio 
U(l  |iiiluiH('oiitiuin,  ot  ilornin  poHt  ouni  (|iiif  u  |iiiIioh- 
ooiiliu  iiHi|iio  uil  unnoH  viginli  el  iiiiiiiii.  (,>iii  uiitoiii 
iii  H(>iilonniiH  (liviiliint  ti>tutoH  iit  tul  niiiltiiiii ,  lii 
ciiiit  uoii  liono;  (i|iortot  unloiii  tliviHioiioiii  iiatiira> 
coii.so(|iii.  OiiiiiiH  oiiiin  iirs  cl  ilisc.i|iliiiit  i|U(i(l  ilollcit 
iiutiira<  viill  Hii[ii>li>rt'.  Priiiio  tini.icni  i^;itnr  cdiisiilo 
ruiiiliiin,  HJ  ost  luciouilniii  oiiliiicui  alii|noiii  circit 
piioros ;  ili<iiiilo  iilriiiii  ox|ioilit  louininiiitor  racoio 
oiiraiii  ipsoruiii,  vi^l  socuiulniii  propriuin  nioilnin  : 
({iioii  lit  ot  uiiiu;  iii  plnriiniH  oiviluttiiii ;  turlio  uuluin 
(|iialuin  ipioiiiilaiii  oporlol  oiiiuuiii  liuuc. 


auoiirnllui  eril  (lU|iulaiiiliiiii,  o]>urU)Alii«  aii  Mcua,  §< 
i|iiiiiiiiiili> ;  iiiiiii'  niitoiii  i<j('ii«  liic  uociiKiirto  fiiil  |tra* 
liliitiiiliiii. 

Niiiii  iiiiniiiio  'riiiiiKloriiii  orraiiKO  viiliitiir  iii  ro  ijnor 
iiiilli  tiiiipiani  iio  |iii«troiiio  ipiidoiii  iiclon,  iil  iiiit* 
«0  III  Hcoiiutii  priiilirot,  coiicoiloliut,  pruptiTou  ipuKi 
ii|it<('tiiliiruiii  uiiiiiii  ot  uiiroH  iin,  ipiif  priiiiii  iiiiiliiiiit. 
occiipoiitiir.  (Jiioil  iiloiii  III  liiiiiiiiiiiiii  iitipii!  iii  riTiiiii 
coiintiutiiiliiiii  iiMii  viiiiit.  .Siiiii  |iriiiiii  ipiii-ipii)  iiinKi' 
(loluctiiiil.  (liiiiclii  iKitiir  iiiulu,  Huil  uu  iiin\iiii<\  qiiii 
|iravituti;iii  liulioiit,  vul  oiliiiui  puriuiit,  n  |iiiuriR  tiro 
ciil  Htiiit  roiiiovuiiiln.  I'ohI  ipiiiiiiiioiiiiiiiiii  vito  iIiio 
liiirt  uiiiiiH  iiHiiiio  itil  Hoptoiii,  iloi  Iriiinriiiii  ipiilMi> 
uliipiitiiilo  iiiHlitiii  iluliuiit,  HpuotutoruH  liuiil   uportot 

Suiil  niituin  ii*tnluii  (inif,  iii  i|uuii  divcipiiiinui  di- 
viiloro  nocortiiuriiini  unl  :  poHl  rte|ituiiiiiiiiii  iihijuu  nd 
ptiliortutoiii  ;  ut  riirsurt  liiiic.  uii  uiiiiiiiii  iiiiiiiii  ut  vi- 
({uniiiiiiiii.  .Nuiii  ipii  iioliiloiiiudtliiirt  ddutuH  partinn- 
titr,  lii  tiiuxiiii  cx  parto  iiou  ruclc  prifcipiiiiit.  Seil 
iialnnr  iliviHiouu  iitoiiiliitii  ctft  :  oinuirt  ciiiiii  urHoui- 
iiisipio  (liscipiinii  iiutnra;  dcroctus  e.xplerc  coiiatur. 
I'i'iinutii  i^ittir  viilcndiiiii  uiit,  iiuiii  ipiin  urdo  iii 
piioroniiti  iiiHlilutioiii!  sil  Htatiicndiis;  Jciiulu  pulilicc 
aii  privuliin,  iit  uiitic.  iti  plcrisipie  tit  civitutiliiin.  cti- 
ruiii  piieroruui  udliiiicrc  upuituut;  lertiu,  (|ualeiii  de 
iiiuiii  euui  edse  upurtuat. 


Postquam  IMiilosdphiis  ostinulit  qnis  sit  nltimus 
liuis  uptima>  vila>  liiiiiiaiia'.  tfaiisit  aii  iloclafau- 
(iiiiu  ([iialiloi'  (>t  por  quas  adiiivoiitionos  liiiiit 
opliim  viriin  ordiiio  ad  i|)saiii.  Kt  circa  lioc  primo 
pnomittit  intenlionom  snam  et  ordinom  coiisi- 
diMMudi.  Seonndo  cnin  dicit,  ((  Manirosliim  uti- 
quo  etc.  »  iuosoquitiu'.  In  prima  parto  dicilquod 
doclarato  quis  sil  ultimus  lorminus  oiit.nuo  vila' 
luimantv,  consoquonlei'  considorandum  est  por 
qna'  et  qualiter  liont  boni  ot  studiosi  iu  ordine 
ad  ipsum.  Distinximus  aulem  prius  tlia  quiv.  ne- 
cessaria  sunl  ad  lioc,  scilicet  naliira,  consnetudo, 
et  ratio,  secunduiu  qiialos  oportot  esse  1'uturos 
studiosos  et  beno  j^ubornantes  secundum  natu- 
ram  quoniam  intollcclivos  ot  animosos ,  sicut 
diclum  ost  prius;  ot  idoo  relinquitur  nunc  con- 
sidorandum  quales  oportet  esse  secundum  con- 
suoludiuom  et  disoipliiuun.  Prius  tamen  consi- 
doiandum  est,  utrnm  prius  instruendi  sunt  se-, 
cundum  rationom  vol  intellectum,  aut  secnnduin 
oousuetudinem  seu  appotituni  ;  ot  utrum  prius 
disponi  secundum  animani,  aut  secundum  cor- 
pus  :  oporlet  enim  ista  consouare  ad  invicem 
consonantia  debita,  ita  quod  illud  quod  notum 
est  prius  disponi  secundum  uaturam  disponatur 
prius,  et  quod  posterius,  posterins.  Contingit 
enim  multoties  peccare  rationem  ab  eo  quod  est 
optimnm  et  duci  per  similia  et  apparenlia  qu«- 
dam,  ad  ea  quae  prreter  naturam  sunt,  ita  ut 
prins  nit.atur  disponere  quod  posterius  uatum  est 
pertici.  Sed  eum  ratio  posterior  sit  natura  etimi- 
tetur  eani,  optimuin  esl  in  his  quse  rationis  sunt 
sequi  dispositionem  natura?,  ita  ut  prius  consi- 
deret  et  disponat  qua>  prius  nata  sunt  conside- 
rari  et  dispoui  secuudum  naturam. 

Doinde  cum  dicit  «  manifestuni  utique  » 
Prosequitur.  Et  primo  declarat  quod  futuri 
studiosi  et  boni  prius  disponendi  sunt  secundum 
corpus  quam  secundum  animam,  et  secundum 
appotilum  quam  secundumintellectum.  Secuudo 
cum  dicit,  ((  Siquidem  igitur  etc.  »  qualiter  dis- 
poneudi  sunt  secundum  ista.  Circa  primum 
primo  ostendit  quod  generationem  hominis  et 
con.snetndinem  oportot  ordinari  ad  ritionem  et 
intellectum.  Secundo  cum  dicit,  «  Heinde  ut  cor- 


pus  ct  anima  etc.  »  ostendit  qund  appctiliis  ir- 
ralioiialis  prior  est  quaitt  iiitolloctus  in  actu  per- 
foclo.  lortio  c.iiiii  dicit,  «  Prupter  ([iiod  otc.  • 
tkinciudit  ox  istis  quod  prius  oporlet  curare  dc 
dispositione  corporis  qtiam  aiiimai,  et  appetitus 
irratiomlis  quam  iutelleclus.  Piimo  igitnr  dicit: 
iii  omiiibiis  iii  quibus  est  aiiquis  linis  ca  qua' 
sunt  ad  linoiii  oportet  ordiuare  iii  ipsum  cl  dis- 
pouere  secundum  quod  ipsi  congruurit.  Manifes- 
tuni  est  autem  (iuod  sicut  iii  aliis  qiii  sunt  se- 
cundnm  naturam  et  secunduin  artem  goneralio 
iucipit  ab  aliqiio  principio  priino  impcrfecto  el 
terminatur  iii  aliquid  porfectum  et  linom ;  hu- 
jusmodi  autem  liuis  (hoc  est  terminus)  est  alicu- 
jus  moti  ab  aiiquo  principio  imperfecto;  ita  el 
in  homine  generatio  incipit  ab  aliquo  imper- 
fecto  et  tendit  in  aliquid  perfoctum  et  liuem. 
Hujusmodi  autem  terminus  et  linis  naturaiisho- 
minis  est  ratio  et  iuteliectus  in  actu  non  in  po- 
tentia  :  quare  generationem  ipsius  hominis  el 
sludium  circa  consuetudines  et  dispositione- 
ipsius,  oportet  ordinari  ad  rationem,  et  ipsa 
disponi  secundum  quod  ipsi  congruunt. 

Deinde  cuni  dicit  u  doinde  sicut  » 

Osleudit  quod  appetitus  irralionalis  genera- 
tioue  prajcedit  inteiiectum  iu  actu  ;  dicens  quod 
postea  sicut  corpus  et  auima  sunt  duo  dilierentia 
ad  iuvicem,  quia  corpus  rationem  materiae  et 
subjecti  halJet,  anima  autem  rationem  actus,  ita 
animani  hominis  videmus  duas  partes  habere  : 
quarum  altera  rationem  moti  et  subjecti  habet. 
reliqua  autem  rationem  priucipalis  moventis  ; 
videlicet  appetitus  irralionalis  qui  natus  est  re- 
gulari  a  rationo,  et  rationaiis  pars  per  essentiam 
quae  ratiouem  movoutis  habet.  Et  istorum  duo- 
rum  sunt  duo  habitus  dilforentes  secundum  nu- 
merum.  Primi  quidem  virtus  moralis,  secundi, 
autom  inteilectualis  :  et  alterum  istorum  appe- 
titus  est,  alterum  autem  intellectus  seu  ratio. 
Sicut  igitur  corpus  secundum  viam  generationis 
praecedit  animam,  ita  appetitus  irrationalis  in- 
telleclum  et  rationem  in  actu  :  et  hoc  apparet 
ex  hoc  quod  animus,  idest  virtus  irascibilis  et 
voluptas  et  concupiscentia  insunt  pueris  statim 
ex  nativitate.  Intellectus   autem  et  ratio  in  actu, 


4H(i 


IMU.ITICUUUM. 


uuii  lutiuut  uitii   pruceduitte  teni|)ure,  Si  alifptib 

1   .  '         '        '    ■;    qitiid  (lictuiit  eit,  qiioiil.iiii 

>  M  iii   tiiMiiiiib  e->l    i|ui  iiiiii  t^-tt 

it  lallulie  accuiliilllll  tti,  rcKulutUa  tailicil 

a  .a all    |ttir  fsneutiaut,    sed    ratiolialc    secuii- 

duiit  be  prtu>>  videlur  eaike  quaiu  regulatuiii  u  ra- 
I  e»l  |iriu-)  muto,  tuiii  i|uia 

II  I,  -«ii  ut  all>edo   i|iiaiii  al- 

tiUUi  1.1  i-ii  dieeuiiuiu  ad  hoc  i|uod  priu^  dicitlir 
aii<[iiid  alio,  hoc  qitideut  ^eruiidiiiii  '^iih^laiiti^im 
et  |ii  itcclioiieiii,  et  aic  iiilellectiit  |iru'cedit  appe- 
tituiii,  inut  iiiotuiii  et  foriiia  iiiuteriuiii  ; 

hoc  auteiii  II    iiiii    viaui  ^eiiciutiuiiis,    Mciit 

materiu  priur  e»t  turiita.  Kt  tiiuc  uppetitus  pule:>t 
considerari  secundiiiii  quod  uutus  est  rcKitluri  u 
ratioiie,  et  sic  prior  est  ^ciieralioiie  iiilellectii 
8eu  ratioiie  detiriiiiiiaiite  ip-^uiu  :  aiit  seciiuduiit 
quud  regulatui  iii  uclii,  el  ^ic  pusterior  est  sicut 
cuiupuaituiit  situplici.  El  per  hoc  apparet  sulutiu 
ad  ratioiieiii. 

Ueiiide  cum  dicit  "  prupter  quud  » 
Cuiicludit  ex  dictis  quod  prius  upurlet  dispoiii 
corpus  quuin  auiiiiuin,  et  uppetituiii  quam  iiitel- 
lectuut  :  diceus  qiiud  prupter  hoc,  quia  priiis 
uporlet  quifnre  et  dispouere  eu  qua;  siiiit  ad 
tiiieiu  i[u;iiii  ii)->uiii  tineiii,  et  curjius  ordinatur 
ad  Hitelle.  tum  '-t  rationeiu  sicut  in  lineiii,  ut  pro- 
hutiiui  est  prius,  et  ap[)elilus  similiter  sicut  ina- 
teriu  ad  toruiaiu  ;  uiunilestiiiii  est  quod  [irius 
opurtet  facere  ciiiaiu  cor|)oris  qiiain  aninia;. 
Deinde  eain  quuj  a[)[)etitus  propter  i[)suni  mtel- 
lectum,  et  ^ratia  ipsius  :  et  gratia  istius  ejusdein 
curare  omnia  iilu  ([iia;  sunt  ipsius  animu^  Oin- 
nes  enim  [tartes  uniiiiu'  et  huhitus  ordinantur  ad 
perfectionem,  ([ua-  secunduni  intellectum  est. 
Deinde  cuni  dicit  u  siquidem  igitur  » 
Declarut  qualiter  et  per  qua;  disponendi  sunt 
ad  virtiitem.  Kt  primo  qualiter  secundum  cor[)us 
et  appelitiim.  Secundo  cum  dicit,  •  (Juod  qiii- 
dem  elc.  »  in  [)rinci[)io  octavi,  quaiiter  secun- 
dum  intellectum  et  rationem.  Circa  priraum 
primo  prBemillit  intentionem  suam  et  ordinem 
considerandi.  Secundo  cum  dicit,  «  Oportet  qui- 
dem  igilur  etc.  »  prosequitiir.  In  prima  parte 
dicit  :  quoniam  legisiatorem  optimum  primo 
oportet  intondere  qiialiter  et  per  quaecives  opti- 
time  disponantur  secundum  corpus,  dispositio 
autem  optima  civium  primo  dependet  ex  bona 
dispositione  generanlium  in  actu  generationis, 
qui  lit  per  coniunctionem  maris  et  teminsp  per 
copulam  nuptiaiem  :  ergo  consideranda  sunt  et 
ea  quiT.  sunt  circa  hujusmodi  copuiam  scu  con- 
jugium  videlicet  qua  £Etate,  et  quo  tempore,  et 
qualibus  existenlibus  copulandis  jucunda  est 
hujusmodi  conjunctio  nuptialis. 
Deinde  cum  dicit  «  oportet  autem  » 
Prosequitur.  Et  quoniam  bona  disposilio  ci- 
viura,  sicut  dictum  est,  primo  pendet  ex  dispo- 
sitione  gencrantium  ;  deinde  ex  dispositione  ma- 
tris,  tempore  gestationis;  tertio  autem  ex  con- 
venienti  alimento  et  consuetudine  post  nativita- 
tem  :  primo  deciarat  qualiter  disponendi  sunt 
generantes  ad  bonam  dispositionem  proiis  futu- 
ram.  Secundo  cum  dicit,  «  Oportet  autera  et 
praegnanles  etc.  »  qualiter  prai-gnantes.  Tertio 
cum  dicit,  «  De  reservatione  autem  etc.  »  Qua- 
liter  curandi  seu  disponendi  sunt  pueri  post  na- 
tivitatem.  Circa  primum  primo  ostendit  quando 
facienda  est  copula  nuptialis.  Secundo  cum  di- 
cit,  «  Qualibus  autem  quibusdam  etc.  »  quales 
oportet  esse  copulandos  secundum  habitudinem 
corporis.  Circa  primum  primo  ostendit  qua  exis- 


leute  ititutu  utriuHque  uiiortet  eam  lieri.  Secuitdu 
cuin  dicit,  u  De  eo  quiuem  igitur  utc.  »  quali 
existentu  teiii|)eiutiira  seii  dis|ioi5iliuiie  cuuliuen- 
tts.  Circa  |iiiiiiuui  |ii'iiiio  o^lciidit  ((uod  o[)urtet 
euiu  Iteri  teiiipuie  et  a'tate  deteiiiiiiiulis.  Secundo 
cuiit  dicit,  u  Quuniam  eiiint  determinutus  est 
etc.  •  dcclaral  qiiu!  suut  tenqius  el  a-tas  deteruii- 
uata  iit  quihus  oporlet  lieri.  I'riiiiuiii  ipse  primu 
declarut  [ler  ralioiieiii  sum|)tain  ex  cuutelu  din- 
aeuaioiiiifn  et  diversitute  co[)ui  jiidurum.  Secundo 
cuiii  dicit,  «  Deinde  ad  [iiierorum  successionem 
etc.  )>  l*er  rutioiieiu  suiiqitaiii  ex  eis  quu!  acci- 
dunt  successioiiciii  |)ueioriiiit  ad  iiutres.  Terlio 
cum  dicit,  •  Adhuc  autem  etc.  »  Kx  ea  qui»  su- 
initur  ex  hona  dis[)ositioue  prolis  vel  piierorum 
lutilia.  lii  [iiuiia  [larle  dicit  quod  uiioilet  legis- 
lutorciii  iiiteudeiiteiii  honuiu  dispositioncin  [iiic- 
lorum  fiiluram  ordinure  leges  et  statutu  circa 
cuiiimunicutiuncm  nuptiulem  civium  ,  conside- 
rando  ad  dis[iositioiieiii  i|isorum  tein[iore  quu 
co[)ulautur,  ut  scilicet  siut  [lerlectain  se,  et  hene 
se  hulKiutiu  ad  geiierutiunem;  et  considcruudo 
ud  teiiipus  vitu',  utrius([ue,  at  maris  et  feiiiina' ; 
qiianlum  scilicet  uter([ue  secunditm  naturuin  vi- 
vere  [lotest,  ita  ut  conveiiiant  ad  actum  gencra- 
tionis  [irimo  in  «'lale  ([iia  liic  perfccle  [lotest 
generare,  et  illa  concipere,  sup|)ositu  bona  dis- 
positione  ipsoriim  in  se,  et  in  ordine  ad  linem 
tenqioris  vita-  eorum,  ut  simul  vel  fere  liic  [los- 
sit  generare,  et  illa  conci[)ere;  et  non  dissonent 
potcutiu!,  ita  ut  iste  [lossit  generan!,  et  illa  non 
concipere,  aut  e  contrario  ista  possit  concipere, 
ille  vero  non  generare,  propter  dispositionem 
juventutis,  vel  senectutis  :  ista  enim  inducunt 
dissensionem  et  diversitatem  inter  ipsos.  Si  enim 
copulentur  tempore  quo  unus  possit  generare, 
aller  non,  propter  uitatem  ad  invicem  dissen- 
tiunt,  ct  ideo  co[)ulam  alleram  petunt  quod  esl 
inconveuiens.  [.t  igitur  vitetur  dissensio,  et  di- 
versitas  inler  eos,  cupulaudi  sunt  in  u-tate  con- 
veniente  utrique  in  ordinc  ad  tempus  durationis 
ipsorum.  « 

Deinde  cuin  dicit  «  deinde  ad  puerorum  » 
Ponit  secuudam  rationem  ;  dicens  quod  secun- 
do  copulandi  sunt  in  «tate  convenienti  conside- 
rando  successionem  puerorum  ad  patres.  Sicut 
enim  parentes  secundum  legem  naturae  tenen- 
tur  liliis  ad  nutrimentum  el  disciplinam  usque 
ad  perfectum,  ita  necessitate  quadam  parentibus 
impotcntibus  faclis,  tenentur  lilii  subvenire  in 
necessitatibus.  Auxilium  autem  quod  potest  ac- 
cidere  senioribus  parentibusa  pueris  genitis  ia 
senectute  corum,  sine  profectu  cst  propter  im- 
potcntiam  pucrorum.  Siiniliter  auxilium  quod 
potest  accidere  pueris  in  senectute  genitis  a  pa- 
rentibus  senioribus  existentibus,  debile  estprop- 
ter  impotentiam  eorum  ex  senectute  :  et  ideo 
non  expedit  copulam  nuptialem  fieri  senibus  ex- 
istentibus,  neque  etiam  valde  prope  principium 
nativitatis,  hoc  est  nimis  juvenibus  existentibus: 
multum  enim  displicet  quandoque  juvenes  exis- 
tentes  pueros  habere  quasi  co«taneos,  et  minus 
male  vorentur  filii  parentes  juvenes,  et  verecun- 
dantur  minus  male  in  eorum  conspectu,  quasi 
coiEvi,  et  nutriti  cumeis  propter  consuetudinem, 
et  magis  conqueruntur  in  invicem  circa  ca  quse 
ad  mutuam  dispensationem  [lertinent,  cum  sint 
simul  seque  potentes,  vel  impotentes  oeque  ,  et 
ita  cum  tilius  requirit  a  patre  juvari  in  necessi- 
tatibus,  potest  respondere  ipsum  sequaliter  posse 
sibi  et  e  contrario. 
Deinde  cura  dicit  <<  adhuc  aulem  » 


MHKU    VII. 


IKl 


Punil  liM'liiiiii  nitiuiiviii,  (tioi-m  i|uimI  lullnir 
idpiii  poloit  oMloiiiii  pitr  nilioiiiiiii  kiiiii|iIiuii  )'\ 
liis  qiiti>  (iixiiiiiiH  |iritiH,  tiiuii^  iiK-iipinniH  mm-iiiu 
iiviii  i.lc  ii(>(-.  ()|i(>i'ti'l  1'iuiii  ('(>|iiil.(iii  iui|ili.ilciii 
ttili  tvlati*  i't  lali  Iriiipoir  licn,  (|iiiIiiih  (-iii|tiitii 
pticioi  tiiii  iiaHi  (Miluiiii  (-oiilin^.it  iIih|)oiii  iiicIiii-s 
ad  vii-tiil(MU,  ot  .HeciUKliiin  iiittMilioiiciii  IckihIuIo- 
ri.H  lloc.  iitilciii  iniiKis  (>(nitiiiKit  llcri  si  lid  tciii- 
porc  ct  irtalc  ilctci-mtiialis,  iit  (•oiisci|ii(iitci- 
it|ipai-(>liit :  ci-f;(i  «ixpcdil  raiii  licri  tciiiporc  dc- 
t(M-|iiiiiiito.  Sic.  i^itiir  oiiiiiia  (|iia>  ^^iiiit  (iicii  cii- 
riiiii  iiiiptialciii  iiiiiiin  coininiiiiciii  ciiraiii  liiiliciit 
fcrc,  til  scilii-ct  lial  tciiiporc  dclcrmiiialo  l'"cii< 
.uitcm  duit  r(ii-|(\  i|iii.i  iioii  idciii  lcmpiis  dctci-- 
iiiinatiiiii  (■uiivoiiit  uuuiilius  pruplur  divur.HiUiloin 
malciiic. 

Dciiidi*  ciMU  dioit  o  quoniaiii  ouiiu  » 

iiitciidit  dcclarari",  (|iia  a'lal(>  cxpcdit  caiii  ll(>ri 
ex  t(>i-iiiiiio  ^ciicratioiiis  iii  iili-0(|ii(\  cl  t>\  iiicoii- 
veiiiciililitis  (|iiii>  .u-(Mdiiiil  si  liat  uiniis  cito.  Kt 
secuiidiiiii  lioc  priino  prifiuiltil  (pupdani  iuh-.cs- 
sariu  ad  dcolaralioiicm  iulciiti.  S(>ctiiido  c.iini  di- 
cit.  «  Proptcr  (piod  lias  (jiiidem  ctc.  »  K\  illis 
concliidil  iiilcntiiiu  suiiiii.  (lirca  priiuiiin  priiuo 
tan^it  tpiid  sit  t(>rniiiiiis  g(>n(M-atioiiis  iii  iilidipi(>, 
socuiidtiiu  qnein  oportct  coiisiiicrari^.  Scciindo 
cuiu  dicit,  ((  Ksl  aiitciii  juvcntiiu,  vtd  juiiioriiin 
etc.  »  Ostcndil  tpiod  coilus  jvivciuiin  noii  cst 
conveniens  ad  gciicratioiicui.  Iii  priina  pirto 
dicit :  ultiiuus  lorminus  gonorationis  houiinihus 
detormiuatus  ost,  siciilot  aliis.  In  omnil)ns  enim 
quio  oontingit  esse  et  nou  csse,  est  toiupus  de- 
terminattiiu  (luo  conlingit  esse,  et  per  coiisoqucns 
agcre,  sicut  (iicit  priiuu  Civli  et  mundi,  et  iste 
tcrminus  masculis,  ut  in  pltiribus,  esl  seplua- 
ginta  anni :  quia  tunc  sensihililer  debilitalum  est 
calidiim  naturalc,  quanivis  in  aliquihus  sit  lon- 
gior,  in  aliquibus  brevior  propter  dispositionem 
materia^  aliam  et  aliani;  femellis  autem  quin- 
quaginta,  ut  in  pluribus  Brevior  aulem  est  pe- 
riodus  generalionis  muiicrisquam  viri,  quia  mu- 
lieres  naturaliter  sunt  minoris  virtulis  et  calidi- 
tatis  quam  viri.  Et  quia  expedit  proptor  dissen- 
sionem  vitandam  in  conjugandis  simul  tcrminare 
potentiam  generationis  in  utroque,  opportunum 
est  in  delerminando  principium  ipsius  condes- 
cendere  comraensiirando  ad  tempora  ha;c. 

Deinde  cum  dicit  «  est  autem  » 

Ostendit  quod  coitus  junioruin  est  pravus.  Et 
dividitur  in  quatuor  partes,  secundum  quatuor 
rationes  quas  adducil  ad  lioc.  Secundam  ponit 
cum  dicit,  »  Adhuc  auteiu  in  partibus  etc.  »  Ter- 
tJam  cum  dicit,  «  Adhuc  autera  et  ad  temperan- 
tiam  elc.  »  Quartam  cuni  dicit,  ((  Et  masculorum 
corpora  etc.  »  Primo  igitur  ponit  primam,  quae 
suraitur  ex  ordine  ad  geueralionera;  dicens  quod 
coitus  juniorum,  sive  masculi  sive  feraellce,  pra- 
vus  est  ad  generationem  puerorum.  Et  hoc  qui- 
dem  apparet  ad  sensura :  quia  in  oranibus  ani- 
malibus  partus  juniorura  suut  imbecilles  et  im- 
perfecti,  quia  iraperfectio  partus  est  ex  iniper- 
fectione  principiorum  generantium,  sicut  uni- 
versaliter  imperfeclio  eltectus  est  ex  imperfectio- 
ne  causarura,  et  fominae  crebrius  quam  mares.  et 
parva  corpora  gignuntur.  Cum  enim  principium 
geuerativum  in  semine  non  potest  digerere  men- 
struura  mulieris  propter  indigentiara  caliditatis, 
«t  deducat  ad  similitudinem  suara  secundum  om- 
nes  dispositiones,  sed  magis  vincalur  propter 
superabuudantiam  frigidi  et  humidi,  de  necessi- 

•  *  Parm.  :  «  oraculum  TreztBuiis,  ut  dolor.  » 
XXYI. 


liitc  IraiiRUiiititl  III  coiitraiiiim,  fl  in  fuiiirllHO]. 
Talin  aiitnni  diHpoHitioiiis  hiiiiI  ««niinii  jiinioruiii. 
Kt  itortiin  goiioruti  iih  fin  |>iirvi  Hiiiit  m>(  iiiiiliiin 
tiiiinaiii,  idcst  sci  iiiidiiin  llgiii.iiii  :  ritiiiitio 
ciiiiii  hccuikIiiiii  llgiiraiii  caiiMttiir  u  iiiuKui- 
tiidiiic  calidi,  ctijiiH  cst  nio\i>re  itur-tiiiii  : 
<|tiod  oHt  impnrrocttiiii  in  jiiinorilius,  ut  dirlitm 
cst.  (jiiarn  m  nu-  aciiilit  iii  oiniiilxiH  aiiiiii.ilihiiii, 
iioi-<>HHi>  nst  ita  accidcri;  iii  lioiiiiiiilni^.  iii  (piihuH 
argiiiiiciitiiiii  spo(  ialc  apparol  iid  hoc  :  (pioniam 
iii  qiiiliiiHi-.iiiiupii)  civtlalthti.H  <icii  rogiouihuH  por- 
mittunlur  juvono!i  ot  jiivcnciila>  coiijuguri,  et 
poriiiiHceri  ad  gciicratioticm,  gciicraiitiir  parvict 
impcrloi  li  hi!cuiuIiiiii  (-iii-piis,  ct  pcr  i  lUu-oqiicnH 
iniiuts  iitiics  ad  opcra  hcllica. 

Ihuiidc  ciiiii  dicit  •>  adliiic  aiitcm  u 
Ponit  soctindam  rutioiiom,  qiia-  sninitur  ox  acci- 
denti  partiiricitlihuH ;  dicoiiH  qiiod  ad  lioc  iniilioreH 
coiicipioiitos  111  lotato  iin|iorri>cla  in  pailii  majo- 
rom  HiiHtiuoiit  doloroin,  ct  pliirinuo  moriiiiilur, 
tuiii  proptcr  iiiomhri  ad  lioc.  ordiuati  arcliludi- 
iiom,  tiiiii  proptor  virtulis  dchililalcm  :  qiianto 
ouiiii  virltis  miiior  cst  ad  r(>sistciidiim,  taiito  do- 
lor  inaior,  sicut  vidcmiis  oricra  oadem  graviora 
apparore  (iohilihiis.  Iii  jiiniorihus  autcm  siippo- 
iiinuis  virtutom  minorom  esso,  el  ideo  niajorcm 
dolorcm  accidere,  (pii  tantus  jiotest  osse  quod 
mortein  indiicil.  El  propter  hocdixoruiit  antiqui 
apiid  i;ra>cos  factiim  esse  oraculuni  '  pro  exouiis, 
\a  est  oblationibus  faciendis.  ut  dolor  ejus  adju- 
toriomitigareturet  foHus  ad  ortum  produceretur, 
ctim  niult;p  injuventute  muliercs  mororentur,  et 
fructtis  non  vcniret  ad  produclionem  propter 
imperfectionem  -.  Alia  Littera  hahet  «  pro  exo- 
niis  »  et  hinc  potest  exponi  ut  dicatur  factum 
esse  oraculum  pro  exiraiis,  id  est  pro  magnis  el 
nobilibus,  de  quibus  major  cura  est  quain  do 
pauperihus.  Alia  vero  liahet «  proixiniis  »  et  hinc 
potest  ese  nomen  illius  oraculi. 
Deinde  cum  dicit  ((  adhuc  autem  t 
Ponit  tertiara,  quae  sumitur  in  ordine  ad  vir- 
tutem ;  dicens  quod  adiiuc  coitus  est  minus  ex- 
pediens  Junioribus  ad  temperantiam,  et  ma^is 
expedit  senioribus  existentibus  :  Juvenculae  enim 
quae  magis  assuetae  sunt  coire  in  juventute  in- 
,  temperanliores  sunt.  llla  enim  ad  quae  assueti 
sumus,  magis  sunt  delectabilia;  et  ad  ea  quae 
sunt  magis  delectabilia,  magis  inclinamur. 
Deinde  cum  dicit  «  et  masculorum  » 
Ponit  quartara  rationem ;  dicens  quod  adhuc 
corpora  masculorum  coeunlium  in  imperfecta 
tetate  dum  corpus  est  in  augmento,  laeduntur,  et 
defectum  patiuntur  a  quantitate  eis  determinata 
et  in  complexioue  :  alimentum  enim  digestuni 
principium  est  nutritionis  et  augmentationis  et 
generationis.  Tempore  enim  augmenti  totum 
quod  convertitur  de  alimentoadveniente,vel  fere, 
necessarium  est  ad  nutritionera  et  augmentum, 
et  parum  vel  nihil  est  de  supertluo  quod  ordi- 
natur  ad  generationem ;  et  ideo  si  multum  coeant, 
necessarium  est  quod  illud  quod  deberet  transire 
in  augmentum  et  nutritionem  convertatur  in  se- 
men;  quare  detrimentum  patientur  in  augmento 
et  nutritione.  Est  enim  quoddam  tempus  deter- 
minatum,  in  quo  animalia  nata  sunt  augmen- 
tari  quod  non  multum  exceditur  a  tempore  de- 
putato  ad  generationera  :  statim  enim  deticiente 
augmento,  et  perfectis  corporibus,  cum  plus  con- 
vertitur  de  alimento  quam  sit  necessarium  ad 
nutritionem,  convenientius  ordinatur  ad  geue- 


*  Parm.  omittit ; 


«  alia  Littera,  etc.  » 
31 


48j 


POLITICORUM. 


ratiuaeiii.  lluitua  «tidui  uuu  perfectis  cor|>uribu:i 

d.'  '  '  Kiuiieiii 


l' 


iiiiiul 


eaiut  cuutuoutur  culiijiim  ei  buiiiiduui.  liidu 
Pbilu^uphus  ilicit  lu  litjiu  Ue  causti,  loiigitiiiliiiii 
et  bivvii.itis  Mia-  i{uud  coitiva  el  multi-ipeiiiiiii 
citu  -  ';  tjuia  ijtfiiiid  suueilluuiii  fXiilfiii 

auipliu.  .  1  dt  eiiiissuui ,  fliilfu  uiulu-»  luii^io- 
ru  vilte  ebt  quaui  ea  ei  quibu»  geuerutur,  quid 
ininua  speruiati/at  ;  et  pusserea  uia^culi  bruviu- 
113,  quia  uidm-j  cuilivi  suiit. 

Deiude  cuiit  dicit  '•  prupter  iiuud  » 
Cuucludit  ex  diitis  i{uaudu  et  quu  attate  uppur- 
tuuuiuest  tieri  cu|iuidui  uu|itidlfUi ;  dicens  quud 
prupter   buc  quud  liui->  gfiifruliuins  iii  viris,  ut 
lu    plunbu')  fit  sfi»tud^esiiiius  uiiiius   vel  circu, 
ruulieiiliU')  duteiii   ((uiuqu;i^e.iiuius  vel  (^ircii  ul 
iu  pluntius,  el  expedit  cuiijiigdtus  simul  delicere 
u  puteiitiu  gf  iiei-dudi,  ut  {irubutiiui  est  prius,  et 
cuitus  juiiiuruiii  iii  iu)i»f  rtfctis  cuijionbus  parviis 
est;    cur{iura   autfut   iiiulieruiii,    ut  iii   (iluribus 
perliciuiitur  indecem  et  uctu  aiiuis  vel  ciica,  vi- 
rurumautem  in  tri^inta  sex,  uut  {luruui  (ilus  uut 
minus  ;  expedieiis  est  iiiums  eos  cuujugari  mu- 
iiere  existeulf  deceni  et  octu  aiinuiuiii  vel  circa, 
viru  autem  Irit^inta  sex  aut  paiuiii  {iliis  vel  mi- 
nus.  Sic  enim  cuujungentur  curporibusperlectis  ; 
et  per  consequens  virtutibus,  quibus  existfntibiis 
erit  conjugaliu  ipsuruni  iii  tfiiipore  cunveiiifiili 
ad  pertectioiifni  gfnfiationis  pueruruui.    Virlu- 
tibus    etiam    periectis    (lerlecliur   eiit    acliu    et 
etiam  ipsum    generatum;   et   iteriim  successio 
puerurum  ad  patres  (qqiurtnniiis  liet   si  statini 
cum  copululi  suiit  mulieres  deceiii  uctu,  viri  tri- 
giuta   sex   annorum  existentibiis,    statim  geue- 
rent  :  succedcnt  euim  tilii  pareiitibus  in  princi- 
piu  status  corpore  perfecto,  scilicet  circa  trigesi- 
mum    annum    malre   agente   quinquagesimum, 
patre  septuagesimum  vel  circa,  im()otf  utes  ie re 
existent  quasi  resoluta  a>late,  impolentia  tamen 
eorum  supplebilur  per  iiliorum   polentiam  per- 
fectorum    existentium.    Quando    igitur   oportet 
lieri  conjngium  considerato  bono  conjugaloriiin 
et  generandorum,  dictum  est   Kst  autfm  intelli- 
gendum  quod  quamvis  viri  et  mulieres  sint  ejus- 
dem  specifi,  non  tamen  idem  peri(  diis  est  vita) 
utriusque  ipsorum  :   quia  tfnipus  duiationis  ip- 
soriim  non  sequitur  eos  ralione  speciei  comn)u- 
nis  utrique,  sed  sequitur  virtutem  complexionis  : 
virtus  autem  complexionis  multo  lortior  est  in 
viro  qiiam  in  nuiliere  propter  abundantiam  ca- 
lidi  et  meliorem  proportionemejus  ad  alias  qua- 
litates  ;   et  ideo   viri  longioris  vit»  sunt  secun- 
dum  naturam  mulieribus.   Et  quia  illud   quod 
perfectius  est  pluri  tempore  indiget  ad  sui  per- 
fectionem  quanto  plura  exiguntur  ad  ejus  per- 
fectionem,  viri  aub  m  perfectiores  sunl  mulieri- 
bus  ;  ideo  pluri  tempore  indigent  ad  sui  perfec- 
tionem  quam  mulieres,  ut  in  pluribus  :  quamvis 
propter  indispositionem  materiaj  possit  accidere 
e  contrario.    Philosophus    autem    determina^it 
tempus  perfectionis  mulierum  decem  octo  anii<  s 
vei    circa  ,    virorum    aulem    triginta    septem 
vel  circpi;  quia  sic  apparebat  ei  foite,  ut  in  plu- 
ribus,  aul  quia  secunduni  pi-opoitionem  horum 
numerorum  ad  invicem  excedit  virtus  complexio- 
nis  viri  virtutem   complexionis  mulieris  secun- 
dum  naturam.  Si  autem  objiciatur  prius  debere 
lieri  conjugationem  nuptialem  quam  determinat 
Philosophus ;  primo,    q  ;ia  generatio  fit  ex  su- 
perfluo    aiimenti,    quaudo  igitur  primo   incipit 
esse  supertluum  alimenti,  et  masculi  incipiunt 


spennatizare  videtur  quod  deberet  lieri  talis  co- 
(Mildlio,bucdUtenicuntiiigit  iiiulto  tenqiore  [iriiis 
qudiii  dfteriiiliiet  l'liiluso{ilius,  {uitu  tfiiiiiuru  pu- 
bescentiiie;   ergo  prius   videtiir  debere  iieri.  Kt 
{(neteffd   hoc  jura  deleriiiiiiant   ((uin   videntiir 
coiisiderure    bonuin   cuniiiiiuie,  iiiatiimuiiia  sci 
licet  (lusse  lieri    iiiiiliere  fXJMtfiite  duodeciiii  uu- 
iioruiii,    \iru   exislente   qiidtuurdeciiii  vel  circa. 
Ad  tiuc  est  intelligenduiii,  uecunduin  intentio- 
iieni    Ptiilusuplii  ((uod    si  considfreinus  bunaui 
dii^iusiliuiifiii  genfruiitiuiii  et   boiiuiu  habitudi- 
iifiii  gfiifrundoriiiii  fuluraiii,  et  (nr  cuiise({Ufns 
utilitdteiu  cuiiiuiuiiem  civitdtis   seii  rcgiunis  iier 
He,  inelius  est  cunjunctiunem  istum  lic ri  peifec- 
tis  cor{iuribus  utrius((ue  ((uod   est  tfiiiiiore  de- 
tfrniiiialo  a   IM)iloso(ilio  vel  circa,  ut    iii  (iliiri- 
bus  ;   (lerfectis  enini    cur(ioiibus  (lerfectu^  eruiit 
virtutes,'nfC  dftriiiieiitum   aliquod  (latifiitur  in 
aiigmfiitu   uut  cuiiqilexiuiie  secunduiii  ((iiud  hu- 
jusiiiudi,  nisi  ()iu(ilir  su(ifi  tluitaleni,  aut  ali((uid 
hujusiuodi   Kt  (lueii  iiieliiis  fiunt  dis{)usiti  ((uaii- 
tuiii  ad  cur()us,  quia  a  mugis  et  inelius  dispusitis 
gf  iieiahuiitur,  et  (ler  c.uiise^iuens  secundiim  ani- 
luain,  i(uia  buiia  (iispusitiu  cor()oris  dis(ionit  ad 
boiiaiii  dis[)usitiuii('m  aniniuv,  et  sic  inagis   a()ti 
eriiiil  ad  viitules  et  actus  civiles.   Propler  acci- 
dens  tamen   ali((Uod    expedit  tardius    vel  citiu» 
fieri  in  ali((uibus,  (luta  si  tardius  ve I  citius  {icrti- 
ciantur  cur()(.ia,  aut  si  tinifatur  fornicatio  ciim 
alienis,  aut  ali((iiid  hujusinodi.  (Juainvis  autfiu 
prius    in  aliqiiibus   inveiiiatur  su()erlluuin    ali- 
menti  et  emissio  seminis,   non  tamen  sequitur 
quod  tunc  meliiis  et  a[)tius  sit  ad  generalioiiem, 
sicut  accipiebat   ratio  lu  o[)[)ositum     Non   enim 
ujiuitet   iii  his  qju',  prucedunt  de  im[)frf('Cto  ad 
pfrfeclum  qiiod   quaiido   aliqiiid   putest  aliquid 
prinio  quod  tunc  perfecte  possit;  sicut   quando 
ali((uis  potest  cytliarizare  qualitercumque  non 
sequitur  quod   optime  [lossit,  sed  magis  e  con- 
trario  :   quaj  enim  suut  priora  secuniJum  viain 
generatioms,    imperfectiora   sunt ;    qua;    autem 
posterioi  a  perfectiora,  sicut  vir  puero,  ut  dicitur 
nono  Metafikysicorum.  Jura  autfm  non  determi- 
nant  oplimum  esse  iieri  matrimonium  tempor<i 
pubescentia^,  «cilicet  muliere  existente  duodecim 
annorum  vel  circa,  viio  quatuordfcim  vel  circa, 
sed  tunc  concedunt  posse  lif  ri  primo,  quia  tunc 
primo    potest  valere   consensus    propter    usum 
rationis,   tunc   primo  vel  circa  inexistentis,   et 
quia    lunc    primo   incipit   aliquod    superfluum 
alimenti  fieri,  ut  in  pluribus,  quamvis  imper- 
fectum. 

Ueinde  cum  dicit  a  de  eo  quidem  » 
Declarat  qua  temperie  vel  dispositioneaerisex- 
pedieniius  sitiierihancconjunctionem  Circa  quod 
intelligendum  est  quod  bona  dispositio  generati 
sequiturbonam  dispositionempriiicipiorum  gene- 
rantium  in  actu.  Dispositio  autem  generantium 
sequiluraliquam  dispositionem  continentis  ;  unde 
et  locus  dicitur  principium  generationis,  sicut  el 
patet  a  Porphyrio :  dispositio  autem  continen- 
tis  mutatur  secundum  dispositionem  temporum 
et  ventorum  et  horum  hujusmodi;  et  ideo  est 
expediens  intendentem  bonam  dispositionem 
generatorum  con^ideiare  bonam  dispositionem 
continentis  et  temporis  et  ventorum.  Et  idco  di- 
cit  quod  ad  hujusmodi  copulam  vel  conjunctio- 
nem  faciendam  oportet  uti  temporibus,  et  his 
quae  circa  temperiem,  hoc  est  dispositiunem  aeris 
secundum  tempus,  quibus  utuntur  mulli  bene  et 
rationabiliter,  dicentes  hanc  debere  magis  tieri 
tempore  hiemis  :  tunc  enim  frigiditate  contincn- 


I.llllvll    VII. 


4H3 


lU  cluii!ti!<  porix  rortilicattir  riilidiiin  iiitoriu*,  i*! 
i'iinKi'1'K"'"'' ^ '''"■* '^l  fiirlKir  ohI  !ii  ii"*talr' inilitii 
poils  iqii-itis  fxlialal  iiiIkIiiiii  iiilniiii ;  tui  |ii)|i< 
(iiitoin  «>xi-«li<iili>  virtiit(*i>t  (iiliilii  iiuIiiih  caI  (>(iin- 
nii»(-(>i'i  u(i  Ki>iiiM'.(tiiiiii>iii.  l'.\|M>ilit  iiiitiin  coiMi- 
liciuro  uil  Ki>ii(>r.ilioiii'iii  piicroriiin  ca  i|iin>  di- 
ciiiitiir  II  |>luloMi|iliis  ii:iliir,ililiii<4  it  a  iiic  liiin. 
Mcilici  ciiiiii  siiliiiiciitcr  iluiiiit  ili^^iio-^ilioricin 
tciiiporiiiii  iii  oKiiiic  iiil  corpora  i'csp(>rtii  iip(>ra- 
lioiitiin  ilivcrsiiniin.  Nattiralcs  atitcni  ca<«  ipiic 
V(>iiloriiin  ,  (liiciil(>s,  iiorcalcs  cl  oriciilalcs  nic- 
liorcs  atislriililnis  i<t  oiciilciiliililuis  inl  iKinani 
(lispositioncin  corporiini,  simt  (licliiin  ct  cxpiisi- 
tnin  fiiit  pritis,  lihi  dctcnniiiutiini  luil  de  optinio 
sitti  civilulis. 

Dcindc  ciini  dicit  ■  (itialiliiis  ntitcni  * 
nciliiral  iinalcs  (ipurlcl  cssc  rDpiilaiidos  nd 
gcnoralioncni  s(>(  (iiuitiin  lialiiliidiiiciii  corporis. 
El  ciiTU  lioo  iiriino  dcclarut  (pialcs  o|)orlct  csso 
qtioad  (jiianlitatcin.  Soiundo  cum  dicil,  «  Opor- 
tcl  qiiiilcin  igitiir  iialicn^  lialiituin,  ctc,  n  in 
comparatioiic  ad  rxfriitnim.  Iii  prima  |iaitc  di- 
cit  (iiiod  ipialilcr  cMstciitiiius  curpoiilius  cortini 
(\\n  copnlantnr  sccuiidum  haliitudinom  qiiaiitita- 
tis  ma\imc  titilia  criml  ad  lionam  dispo.^itioncin 
corum  (pn  ^ciicraiilur,  dicciidtim  cst  in  liis  iiua> 
pertincnt  ad  disoiplinam  civium  ;  lif;ur,ilitcr  aii- 
tein  et  in  snmma  sutticit  dicorc  utinc.  Manifcs- 
tum  est  enim  (]Uod  hahitudo  corporis  athlctanim, 
qui  sunt  valdo  mai?ui  corporo,  non  cst  porfcct(; 
boiia  dispositio  corporis,  tum  prii|)fcr  poudcrosi- 
tatcm,  tum  quia  virtus  spiritiis  ct  calidi  ovanos- 
cit  in  tanta  prolensiono  meinhrorum.  Nec  otiam 
ad  sanilatem,  proptcr  easdem  rationes  ;  et  por 
consoquons  ncc  ad  ralionem  intellectus  el  ratio- 
nisquio  soqtuiutur  dispositionom  corporis,  ut  in 
plurihus.  Kt  qiiia  hona  civilis  commuuicatio  in- 
aigot  bona  dispositione  quantnm  ad  corpns  et 
quantnm  ad  aniraam,  non  est  optima  aci  eam. 
Similitor  habitudo  imperfcctorum  secuudum 
quanlitatem  el  morhidorum  qui  iiidigcnt  majori 
cura,  non  est  optima  propter  impcrfoctionom  ot 
improportionom ;  sed  media  hahittido  magis.  In 
omnihus  enimct  qna^  sunt  sccuiidum  naturam  et 
qua»  socundum  rationcm,  modia  sunt  cligiliilia 
magis;  et  idoo  hahitudo  modia  socundum  quanli- 
tatem  in  genorantibus  oligihilior  est. 
Deinde  cum  dicit  ((  oportet  autem  » 
Declarat  qtiales  oporlot  esse  por  comparatio- 
nem  ad  oxercitia;  dicons  quod  expodit  ad  honam 
dispositionem  genorandorum  futuram  habere 
bonam  habitudinem  corporis ,  et  esercitatos 
esse  per  aliquos  labores  ad  exercitandum  virtu- 
tein  et  caliditatem  qua>  per  motum  excitantur  : 
non  tamen  per  violentos,  ne  per  laboris  violen- 
tiam  spiritus  exhaletur  et  debilitetur.  Et  ideo 
oportet  exercitari  vel  laborare  non  in  aliquo  uno 
solum,  sicut  athletae  laborant  ad  superandnm, 
sed  multis  pertinentibus  ad  cives  et  liheros.  Ex- 
pedions  enim  est  exercitari  futurum  bonum  ci- 
vem  in  multis  operationibus  liberorum,  iit  con- 
sequenter  facilius  et  magis  cum  delectatione 
illas  oporentur.  Oportet  autem  et  viros  et  mulie- 
res  exercitari,  sod  unumquemque  in  operationi- 
bns  decentihus  cum. 

Deinde  cum  dicit  «  oportet  autem  » 
Dedarat  quod  curandum  est  de  mulierihus 
prspgnantibus  ad  bouam  puerorum  dispositio- 
nem  ;  dicons  quod  oportet  legisiatorem  curam 
baberede  bona  dispositione  corporum  mulicrum 
praegnantium  :  puerienimgenerati  nutrimentum 
videntur  assumere  a  muliere  habente  in   utero, 


pcr  vcnus  cl  ponin  ii  niitura  ad  hor  oriiinito*. 
Mciil  tcrric  iiii^iciitia  pcr  r,idiccn  n^»iimiint  • 
li>rra.  .Niili  iiiiiiitiim  iiiitcm,i^Miuiptiini  a  iiiulicrn 
coiisiinijitcr  diij  oiiitiir  roniplcxioni  miilinri*,  et 
pucr  di>  ncci<«<«it.itc  disponittir  ftcnindiini  dinp(»- 
nitioncni  nutrimcnti  cx  (|tio  nutritiir,  ct  niaxirno 
in  priiiri|iiii;  cl  idcu  iqtortcl  piicriiiii  di^poin 
{icciiiidiini  (lispositionciii  miilicrM  gCHt.-inti<<. 
iKittir  cxpcili(>n»  cnt  nd  hoiMiii  iliipo^itiuncin 
nroliH  ftittirain  ciirarc  dc  hoiia  di«positionc  mii- 
iicris  ;  spcciaiitcr  antcm  cxpcdil  riinirc  riB  «inl 
torpciitcs  nitilliiin  pcr  dcsiili.im  (|iiii<  fn-qucntcr 
accidit  mtilicnhiis  pricgiiMntiliiis  proptcr  dcfcc- 
ttiiti  calidi  cl  sii|icruliiiii(iantiam  fiiiiiiidi  ^ro<t>: 
indigcsti.  Si  cnim  |irii>^naiis  torpcat  nirnis  pcr 
(lcsidiam,  (iportchit  calidiim  ct  spiritiis  in  pnrni 
toipcrc  Dciiiil(>  cxp(>ilil  civcrc  n(>  utantiir  ciho 
nimissnhtili,  ttiiii  qiiia  fui  ilisdigcstionis  cxislcnn 
fucit  roplctionrm  qtinmdiim  innncm  niagis  qiiani 
vcram  ;  tiim  qiii;i  stiitim  proptcr  facilcm  digc- 
lioiicm  rjiis  a^siiiiiitiir  iii  mniiliris  lortioris  vii- 
ttitis  scc  iiiidiim  lotiim  vcj  tcrc,  ita  quo.l  p;iruni 
aut  iiiliil  crit  stipcrlliitim  (luod  transiiat  in  nutn- 
menttim  fa'tus.  Facile  niitcm  orit  cavere  desi- 
diam  logisliitori,  si  iiiiccipiat  pra<gnantiiiiis  qun; 
sortita'  siint  honnrcm  gcnoia'ionis  et  fngerunt 
opprohriuin  storilitatis  secnndum  antiquos,  fa- 
corc  aliquam  pcrogrinationem  quotidie  vol  bis 
vel  ter  in  scptimana  vel  aliqiiid  hiijusmodi  ad 
aliquod  oracuhim  propter  deoriim  revercntiam  ; 
ut  (luos  hahuoruut  propitios  in  conceptn.  beni- 
volos  haboant  nhi  magis  ncccsse  est,  scilicet  iii 
partu.  Et  loquittir  secundum  opinioncm  genti- 
lium  antiqiiorum  qtii  opinahantur  multittidinem 
doorum  esse,  et  illos  vel  corpora  suporccelesli;i 
vol  virtutes  aliqu;is  in  corporihtis.  Quamvis  au- 
tem  ad  honam  dispositionem  puerorum  futuram 
adrempuhlicam  oporteat  niulieres  lahores  aliquos 
exercoro,  ut  sint  sine  pigritia,  tamen  natos  jam 
et  incipientes  disciplinari  ab  bouum  intellectus 
quod  est  speculalio,  non  oportet  multiim  labo- 
rare,  sed  pigrius  disponi  corpore,  ne  per  laboris 
continuitatom  distrahantur  a  disciplina  et  per 
molum  .spiritus  nimis  accendantur,  ut  sint  ni- 
mis  mobilos,  quod  non  competit  speculationi. 
Oportet  enim  formas  sensibilium  in  quihus  spe- 
culatur  intellectus  iixionem  hahere  in  subjecto 
primo  eorum    quod  est  spirilus, 

Doinde  cum  dicit «  de  reservatione  » 
Declarat  qualitcrpueri  postquamsunt  nati  sint 
disponendi,  et  quia  non  expedit  de  omnibus  cu- 
rare,  aut  non  «•qualiter,  aut  propter  imperfec- 
tionem,  aut  propter  multitudinem.  Et  primo 
tangit  qualiter  se  habendum  est  ad  orbatos,  et 
ubi  excedunt  secundum  multitudinem.  Secundo 
cum  dicit,  ((  Satis  autem  puens,  »  qualiter  per- 
fecti  multitudinem  convenientem  non  excedentes 
disponendi  sunt.  Circa  primum,  primo  declarat 
qualiter  se  habendum  est  ad  orbatos.  Secundo 
cum  dicit,  ((  Oportet  enim  determinatam,  etc.  » 
qualiter  se  habendum  est  ubi  excedunt  multitu- 
dinem  determinatam.  In  priraa  parte  dicit  quod 
si  contingat  aliquem  vel  aliquos  esse  orbatos 
sensu  aliquo  vel  sensibus,  velmembro  aut  mem- 
bris,  quibus  minus  sint  utiles  ad  operationes  in- 
tellectus  et  rempuhlicam,  de  reservationeipsonim 
et  alimento  admiuistrando  feratur  lex  a  legisla- 
tore  nullum  talem  nutriri :  quod  inteiligendum 
cum  tanta  cura  et  diligentia,  cum  quanta  nu- 
triendi  sunt  perfecti  nati.  Illud  enim  quod  ordi- 
natum  est  ad  aliquem  fiuem,  quanto  magis  na- 
tum  est   attingere  ad  ipsum,  tanto  magis  dispo- 


iH4 


iMJUTICOULM. 


ueadum  est  ad  ip^ium ;  «^t  quaiitu  ii:iiiu<>,  tanto 
Uiiuui  (.tiriuduiii  Sit:  fuiui  vkIimiiih  uaturaiii 
m<igi'>  sullicitiiui  fisetle  jfeiff  '  l*uen  au- 

teiii  iiitll  jierfec  U  lueiubris  el i     |>ertecliu3 

ualt  liuut  alliuKere  dd  tiut-m  liuiujuuiu ;  ergu 
Ui  I         '  '     -^uiit.  ()(L<iU  dutt-ni  uiit    seiiau 

itu  .      lUiil  dlUu^eie     al»nualiler,  i-t 

quu  uuimdui  et  Uilfliectuiu  lidtifiit,  sed  uoii 
tt!qu«9  |terfi-Lte  ;  t-l  ideu  curjuduut  est  de  ei^i,  «ed 
Quu  atqudlitertlt  de  peifectis.  Et  uaivenialiter 
luquauluiii  iiiiu-ii|iiii<iue  ii  itus  est  attiiiK'''e  «nl 
tiueui,  111  tdiituiii  di^|i')iieiiduiii  est  cuiu  sit  |)ro|)- 
ter  i|isuiii.  l.uquiiuur  duleiu  liic  de  liue  huiuaiiu 
tecuuduiu  Mtdiii  |tiu-3euteui,  quid  iuc  luiiuitur 
de  ipsu  IMiiloiouliu-). 

Ueiude  iiiiu  di<  it  u  upurtet  euilii  u 
Ueclaidt  t|iiid  facieiidiiHi  est  si  excedaiit  secun- 
doo!     muttitudiuem.     Kst    euim    iutelligeiidiim 
quud,  cuiu  ciutiis    sit    cuiitiuuiiitas    per  se   suf- 
hciens  .ul  \ilani,  upuitet  cives  per  se  siiflicieutes 
esse,  et  iiuii  paujifies;  et  ideu  caveuda  siiut  illa 
incivitale  uua-  iiiopiam  iiidiicuut,  huc  auteiu  est 
multitudu  liliurum  debentiuin   succedere  iu  hte- 
reditate  :  niaf-iiH  eium  et  inulta  lia-ieditas  parcn- 
tunt    ciui   divulftiu'  in    iiiultituiliiiem   lilioruni, 
valde    tenuis    ent     secuiiiiuiu      uiuiniqiii'iiit|ue, 
maxime  in  tertiam    \el  ijuarlam    gciieraliuneni, 
sicut  ad  sensum  videmus.  Nun  eniiii  jtlacuil  IMii- 
losophole.x  seu  cunsueludude  successiune  primo- 
geuiti  secunduiu  \utuiii  :  tiim  quia    cum  priiiiu- 
geniti    sint  singuli,  posleriures   auleiii  niulli   ut 
frequenter,     scquerelur  plures    liliiMonim   esse 
{lauperes  quam  divites  :  tuiii  quia  hahciiles  pos- 
sessiuues  suiil  partes  civitalis,  non  hahentes  au- 
teni,  non.  Civium  eniiii   ojiorlet  esse  posscssio- 
nes,  ut   dictum  est  prius.  Quare    si   posteriores 
geniti  non  succedcrent  in  aliquo  parcntibus  plu- 
res  liberorum  non  conlingeret  esse  cives,  ^ed  e.x- 
pelli  a  civitale  :  tum  quia  posterius  nati,  sicut  et 
prinii,  possunt  esse  bene  nati  ad  magna    :   non 
habentes  autem   unde  operentur  ad    qu«e   uati 
sunt,  comfjelluntur  accipere  undecumque,    insi- 
diantes  civibus  el  aliis  per  luiluin,  pcr   rapinam 
et  huraicidia.  et  cunjungunt  se  adversariis,  qua*, 
omnia  sunt  inconvenientia.Suppositu  igiturqiiod 
omnes  succedere  debeant  in  ha-reditale  iiualiter- 
cumque,  piimoproponit  ad  vitandam  siiperlluam 
mullitudinem  liiiorum  legem  seu  consuetudinem 
quarumdam  gentium.  Secundo  cum  dicit,  «  Quo- 
niam  autem  princijiium  quoddam,  »  ponit  docu- 
mentum  ad   hoc   secundum  intentionem  suam 
magis.  In   prima  parte  dicit  quod  ad    vitandam 
multitudinem  puerorum  supeifluam,  ordo  idest 
lei  vel  consuetudo  gentium  quarumdam  prohi- 
bet  nuilum  genitorum  ultra  multitudinem  deter- 
minatam  debere  reservari :  oportet  enim,  si  de- 
beat  civitas  esse  dives,  determinatam  esse  mui- 
titudinem  ipsorum  :  aliterenim  depauperaretursi 
dimitteretur  quilibet  generare  quantumcumque. 
Sed    quia  datum  est   pueros  non   reservari  ad 
vitam,  declarat,  si  necesse  sit  istud  iieri,  quali- 
ter  cum  minori  culpa  liet  :  dicens  quod  si  ali- 
quibus  conjugatis  liant  plures  quam  sit  determi- 
natum  a  lege,  et  necesse  est  eos   exterminari, 
magis  procurandum  est  lieri  abortum  antequam 
sensus    et  vita  insint  quam  cum  intuerint  :  pro- 
curansenira  abortum  po^tquam  infiierint,  homi- 
cida  a  lege  reputatur  ;  etmagis  peccant;  semen 
enim  et  non  semen  dcterminatur  per  sensum  et 
motum.Sic  igitur  Aristoteles  non  dicit  secundum 
inlentionem    suam,    quod   debeant  exterrainari 
alitjiii  nati ;  sed  secundum  legem  gentiura;  ncc 


quod    procurandus    -it  abortus    absolute,  sed  si 
iutciliciendi  sunt  ab  dliquibus,  uuigi-^  facieudum 
est  huc  autu  seusuiit  et  vitaui,  nuu   sicut  Lunum 
secuiidum  be,  sed  sicut  iiiiuus  lu^iluiii. 
Ueiude  cum  dicil  u  qiioiiidui  iiutciu  " 
l'uiiit  ducumcutiimdd  hoc  secuiiduui  iiitclitiu- 
nciu  sudiii,  sum|itiiiii  ex  detcriiiiiiatiouc  tcuiporiii 
dcpiildtt  dil  geucrdliouem  ;  circatjiiod  tria  tdcit. 
I'niiiu  declaiat  qudltterdelcrmiiiauduiii  est  tein- 
pu»  ilcitiildliim  dd  gencrdlioiicm,    ad  vitaiidum 
su|icilluitatcm   puerorum.    Seciiiidu    cuni  ilicit, 
•  Ac  de    cetera,    u  ex  lioc  coiiLliidit  couiiiiixtio- 
iiciii  ultra    temjius    illud  uon  dcbeie  lieri  prop- 
tcr  geiieratiunem.  Tertiu  cum  dicit,  «  l)e  ea  au- 
tciii  qiiii-  ad    aliaui,  »    declarat  ijuud  hujusmudi 
co(iiiiii.\tio    nuu    est    facieudit    tuiii    aliciio    vel 
alicua.  lii  |irinia  parte  :  ijuuiiiam  jiriiicijiiuiii  u*- 
tatis  ad  gencratiuiiem  diqiutatu:   dctcrmiuatum 
est  viru  et   mulieri,  liuic  qiiidem  trigesimussep- 
tinius,  illi  vero  dccimusuclavus  aniius  vcl  circa, 
similiter  auteui  cl  linis,  viro  sciliict  scptuagcsi- 
mus,mulicii  ijuiiiquagesimus,sei:undumnaturum 
communem,  oportet  teuipiis    intermeoium    qtiu 
possunt  generariire    iiiiigis    dctcriiiiiiari  ct  bre- 
\iari     ad    supcilluiim    iiiiiltiludiiicm    vitandam. 
M.iuifcstum  cst  eiiiiu  quodfoilus  seuionim  etiam 
circasejituagesimumaiiiiiim  in  viro,  vel  qiiinqiia- 
gesimuiu  in  muliere  imjierfecti  siiiit  ct  corjiori- 
bits  et  intellcclibus  projilcr  debililatem  virtutis 
generaiitium,   tjuu'  tiiiaulo  magis  distet  a  statu, 
niiiior  est,  sicut  ot  fuilus  junioium   etiam  circa 
temjius  dcterminatum  a  natura.  Fojtus  vero  de- 
crejiitorum   ultia   tcmjms   deputaluui   a    natura 
oniiiiuo  debiles  suiit  corpore,    jjiojitcr  debilila- 
tem  virtutis  in  eis,  eL  piojiter  lioc,  qiiia  calidum 
remissum  csl  in  eis,    ct  jiassiones  sedata»  sunt 
naturaliler,  et  multa  experti  sunt   propter  tem- 
piis   Siiriletiiim  in  statu  secundum  intellcctum  ; 
anima  euim  scdendo  et  quicsccndo  lit  sciens  et 
prudens,  sicul  dicilur  septinio  1'hijsicorum  :  htec 
autem  vera  sunt   ut  in    pluribus.  Ideo  flptatem 
hanc  dcputatam   ad    generationcm    manifestum 
est,    qiiam   quidam   poctarum    dctermiuaverutit 
hebdomadibus    quibusdam    annoriim,    videlicet 
septenai  io  nurnero.  Itaquc  quiquatuor  aut  quin- 
que  annis  banc  «itatem  excesserint,rclinqucrede- 
bent  procreandi  studium,  usqu»  ad  quinquagesi- 
mum  annum,velad  aHatem  excedentem  tempus 
hoc  quatuor  vel   quinqiie  annis  in  viris ;  ut  sic 
viri  deserviant  manifeste  generationi  a   trigcsi- 
mo  septimo    anno   usque   ad  quinquagesimum 
annnm    ad  plus,    et    mulieres   proporlionaliler 
a    decimoctavo  usque  ad  trigesimumseptiraum 
annum  ;  tunc  enim  uterque  ipsorum  maxime  est 
in  statu  perfecto  secundum  naturam,  et  virtutes 
magis  perfectai  sunt ;  propter  quod  pueri,  et  me- 
lius  dispositi  generabuntur  ct  pauciores. 
Deinde  cum  dicit  «  quod  autem  » 
Concludit  ultra  tempus  hoc  non   debere  fieri 
commixtionem   proptcr   gcnerationem ;    dicens 
quod  in  reliquo  tempore  non  dcbent  conjugati 
commisccri  ad  invicem  manifeste  propter  gcue- 
rationem  ;    sed  si  commisceantur,   permittatur 
hoc,  gratia  sanitalis  alterius,  aut  alicujus.  Contin- 
git  enim  aliquando  quud  in  vasis  serainariis  est 
multitudo   seminis,   aut   naturalis  quse    propter 
multitudinem    gravat  naturam,   aut  innaturalis 
ibi    vel  in  aliis  partibus  corporis.  quas  contiugit 
evacuari  per  coitum,  et  per  consequens  alleviare 
naturam,et  meliusdisponi  ad  sanitatem. 
Deinde  cum  dicit  tt  de  ea  autcm  » 
Declarat,  quod  mixtio  talis  non  debet  fieri  ad 


I.IMKU   VII. 


iH» 


iiliuin  vi<l  nd  iiliiiin  piMxtniini.  I'rii|itcr  ipKxl  v^i 
iiilclliKciuliiin  i|iiimI  inixtio  inai'i<<  rt  rcininn*  iiii- 
liiialiliT  iii  liiiiniiiK  i<Ktiiil  fi;i>iii<nitiiM)i<iii  priilit  i>t 
niitriliitiiiin  rl  ri  iiililiDnnii  :  inl  liiic  aiilfiii  iicii 
tcr  iftliiiiiin  r*iilliiil  pcr  sc  ;  ct  iilcn  npurlcl  ipnxl 
iiniaiitur  ail  linc  |ii'r  (■iiiim<iimiiii  iiiiiIiiiiiii,  iiuii 
p(M'  aliipioil  parvnin  lcinpiis,  si<ii  iisi|ui>  aii  pi>r- 
r«('li(Mii<iii  |iriilis  M<i'iin(iuiii  ciirpus  ol  scniiiiiiiiu 
.iniiiiaui  ;  ipioii  cril  ^i  iiicipiiuil  gcii(>i'arc  iii  lciii- 
iiorc  liclcriiiiualii  a  PliiluMipliii  circa  lliicm  \ilic 
cdruin  :  pucr  ciiiin  si  luci  il  iiia^ciilu'*,  iiiiii  pcr- 
llcilur  UMpiu  H(l  tri^i>sininins(<|)liiiiiiiii  aiiiiiiiu 
vcl  circii.  (<l  si  isli  tri^inlascplcui  ailjuiiKanlur 
Iriniutascplcinauiiis  p.ilri';  ^cncraiilis  aiilc  ipiaiii 
i<i<iu>rar(>l,  criiiit  M>pluaf,'iiilatpialuoi',  (piainlo 
iiiipolcns  cril  naliiralilcr  ad  Kciicraiuluin  ct  circa 
liucin  vilio.  Kl  iiico  coininunicalio  inaris  ol  fcini- 
iia>  pcr  lotaiii  ail  pcrrcctioucin  proiis  (>st  a  na- 
lura  iu('liiiaiil(>  ;  cl  ouiuis  coiiimixtio  ipuc  iil 
pra>tcr  liii)usmo(ii  ('(Uiiiuuiiicalioiiciii.  imi.iliira- 
iis  ost.  l';t  idco  (iicil  ([uoil  dc  comniixliouc  viri 
( um  aiicna  inniicro,  vel  inuli(<ris  cnni  aiiono 
viro,  sil  lcx  cl  iciuMliir  nt  luuiuiii  iioii  pcrmil- 
l(>rc,  nco  oliam  vcllc  vidcic  laii!,'ciitciu  aliiinim 
aiiipio  inodo.  Si  oniin  pcrniiltatnr  aliquis  acco- 
dero  ad  aliqiiam  (lua'  sua  non  cst  pcr  lornicalio- 
noin,  cuni  post  mixtioncin  non  mancant  niixli 
per  consousum  ad  odiicationom  prolis,  scipiilur 
inahim  ot  im|terl'oclio  i^jus  maximc:  millo  cif^o 
modo  pormiltatur  liori  commixlio  cum  alio  vol 
aiia  ulti  et  est  lI  appcllalnr  conjuf^ium.  Tunc 
enim  ot  seiiuilur  malum  piolis  ot  inceriitudo  ot 
injuslitia.  Miuiino  vero  jtormitloudum  ost  circa 
teiupus  procroatiouis  liliorum  ;  tuncenimniaxime 
acoideret  error  per  incorliludinem.  Et  si  ali(]uis 
apparoat  lale  ali^iuid  facions,  puniatur  puuilione 
commensnrata  pcccalo,  ul  socundum  mensuram 
peccati  sit  plagarum  modus,  ul  alibi  dicitur.  lla 
(]uod  prohibet  Piiilosophus  hic  primo  sicut  ma- 
lura  per  se  commixtionem  cum  aliena,  quamxis 
sit  iibera  ;  mau;is  autem  commixlionem  cum  ea 
(jUcP  est  allerius  propter  injustitiam ;  maxime 
autem  cum  eaiiuse  est  allerius  tempore  deputato 
ad  generationem. 

Deiude  cum  dicit  «  natis  autem  » 

Declarat  qualiter  curandi  sunt  pueri  perfecti 
ot  reservandi  ])0st  nativitatein.  Et  primo,  quali- 
ter  in  prima  a^tate  qiia;  dicilur  socundum  Phi- 
losophum  usque  ad  tertium  anuum.  Socundo 
cum  dicit,  «  Habitam  autem  huic,  «  qualiter, 
in  secunda  qua»  extenditur  usque  ad  quinque 
annos  inciusive.  Tertio  cum  dicit,  n  Transactis 
autem  quinque  annis,  »  qualiter  in  tertia  quee 
extenditur  usque  in  linem  scptimi.  Circa  primum 
primo  declarat  qualiler  curandi  sunt  et  dispo- 
nendi  sunt  quantum  ad  nutrimentum  conveniens. 
Secundo  cum  dicit,  ((  Adlmc  autem  et  motus,  » 
(luantum  ad  exercitia  et  consuetudinem.  In  prima 
parte  dicit.  Cum  pueri  nati  sunt  ex  matribus, 
manifestum  est  qiiod  alimentum  magnam  facit 
ditrerentiam  ad  iioteutiam  corporum  et  disposi- 
tionem  secundum  dilYerentiam  qualitatis  sua?  : 
quale  enim  est  secundum  virtutera,  taie  facit  et 
corpus.  Virtus  enini  alimenti  quod  convertitur 
in  illud  quod  alitur,  remanet  in  eo  :  sicut  sapo- 
rem  pabuli  videnius  apparere  in  lacte,  et  vim  vini 
in  aceto,  et  virtutera  iactucee  in  sanguine  gene- 
rato  ex  ea.  Sicut  enim  virtutes  miscibiiium  ma- 
nent  in  miito,  quamvis  forma^  corrumpantur, 
ita  et  virtus  ex  quo  generantur  aliud  aliqualiter 
in  eo  quod  generatur  :  patiuntur  enim  agentia 
naturalia  a  contrariis.  Manifestum  est  autera,  et 


conHiileruiiilo   iii  iiliin  iiiiiiiuiiiliiin,   ot  ftiiini  in 

KoiililiilH  ilivcrniH  ipiibii*!  <  iiia  chI  iii  tiiii-rM  iii- 
liiiccio  iialiiliiiii  i>l  ilispositiDiioiil  a<l  bciiiiiii  i|uii(l 
liii  tii  natiira  abiiiidiilin  i"^l  aliMiontillii  corivi-tiinn» 
cl  l.iiiiiliaro  1  iir|iiM  ibiiH  liiimaiiiH,  otoniin  alm 
iiliii.i  aiiiiiialia  liitiis  y»->i  |iiiiluiii  ad  Iciii|iiih  oi 
liiclc  niitriunt,  ol  Hiinililor  Koiito»  boiio  MilnitoA 
(lispiiiioro  piioros ;  ipiuniam,  Hicul  Aristiitolnii 
dicil  Kociiiiibi  Ih  ijini  laliiinv,  fX  cindoiii  jiuiiiiia 
ol  iiuliiiiiur.  NiilniiiciitiiMi  ciiim  luiivcrtitiir  iu 
!Uib><laiiliam  ici  alilic  ;  cl  rjiiMlcm  <Mii)itaiiluc 
ot  fitrmii',  <ipi)rt(>t  os»o  inaloiiaiii  uiiain.  El  idi;u 
(|uaut(i  alimciitiim  .-iliipiod  similiUH  o»!  i;i  ox  i|Uo 
gciicialiir  aliiid,  taiilu  ciiiivoiiioMliiis  nnt  ad  iiii- 
Iriciiilimi  ipsum.  I.ac  aiitcm  valdo  Hiiiiiic  ost  so- 
<  iiiidum  complcxiiMicm  iiiciistriio  ox  (juo  gono- 
ratur  puor  :  siiporlluiim  oniin  alimonti  Jorivatiiin 
a  ualiiiaail  in  ilriccm  nionslruuinest,  dcrivaliim 
aiilciii  ad  iiiaiiiillas  ct  ilcalbatuin  ilii,  ost  iac.  Kt 
idcii  citnvciii(>iili>siiiiuin  alimcutum  piicris  |(ii^t 
jt.irlum  ost  lactis  natiira.  et  uiagis  mulicris  qiiam 
iicstiu',  et  adhuc  maxime  niatris  proprioe  (iiiain 
aliciuo  ;  uiiilo  illi  iiiii  iiiitriiintnr  ex  lacte  matris 
|)ro|iria>,  lucliiis  dclicut  ossc  dis|)ositi  secuniium 
iialiiiam.  Pruplcr  ipiod  Aviccnna  dicit  qiiod  ox- 
liu'iuuin  m.iiiiilla'  malris  iiropriio  punere  in  orc 
infaiilis,  valdc  confort  ad  removendum  omne 
nocumoiilum.  Lac  tamon  malris  propriffi  statiin 
post  partiiui  iion  est  convonicus  puoro,  duuec 
c()m|)lcxio  distompcrata  per  paium  tcmporetur. 
Kxpcdit  aiitom  piieris  non  conferie  vinum  in  nu- 
trimcutiim  pruplcr  iogriludines  accidontes  ex 
ipso  :  vinum  onim  miillum  vaporativum  est 
projiter  caliditatem  ot  liumidilalcra,  et  pueris 
uiultuin  ascendit  nutrimentuin  ad  partes  supe- 
rioros  ;  et  ideo  pueris  iiabontilius  vinura  multus 
lit  desceusus  evaporationis  a  capite.  Uiide  contin- 
git  quandoque  coarctio  pori  ot  respirationis  quod 
est  epilepsia,  et  alioe  inhrmitates  ox  liac  materia 
generare  ;  similiter  et  accensio  colercC  rubeip,  et 
quse  accidunt  ex  ea.  Nec  ditfert  dare  vinum  piieris 
et  nutricibus,  secundum  Aristotelera  :  :ed  si 
oportet  bibere,  oportet  quod  sit  modicum  et 
aquaticura  valde. 
Deinde  cum  dicit  «  adhuc  autera  » 
Declarat  qualiter  curandi  sunt  quantum  ad 
exercitia  et  consuotudines.  Et  primo  declarat  in 
quibus  assuescendi  sunt.  Secundo  cum  dicit, 
((  Gradatim  aulem,  »  quod  secundum  ordi- 
nera  detorrainatum.  Circa  primura  ostendit  quijd 
assuefaciendi  sunt  ad  motura  Secundo  cura  di- 
cit,  «  Expedit  autera  elc.  »  quod  ad  frigora.  In 
priraa  parte  dicit  quod  adhuc  pueros  statim  post 
nativitatom  expedit  assuesci  ad  raotus  tantillos 
quoscuraque  el  parvos,  puta  manuura  et  pedum 
ot  aliarum  partium.  Motu  enim  ipsarum  partium 
exercitalur  et  acuitur  calor  naturalis  in  eis,  qui 
consumens  humidura  superiluum  in  eis  exsiccal 
corpus  et  fortius  facit  Et  .\viceiina  aJjungit  (luod 
cum  motu  procuranda  est  consonantia  musica.' 
et  vox  cantilenae  ad  delectandum  in  consonautiis 
musicis  propter  causam  dicendam  posterius.  Ad 
hoc  autem  quod  merabra  puerorum  piopter 
fluxibilitatem  humidi  abundantis  non  efUuant  a 
ligura  debita,  consueverunt  quEodam  gentes  uti 
quibusdam  instrumentis  rnechanicis,quibus  cum 
alligantur  menibra  puerorum  faciliter  et  subtili- 
ter  tiunt  impervertibilia;  sicut  cunabulo  utuntur 
ad  directionem  totius  corporis  et  pileo  rotundo 
ad  debite  iigurandura  caput.  Oportet  enira  in 
ista  eetate  nutricem  suaviter  membra  tangere. 
et  quod  dilatandum  est  dilatarc,  et  quod   subti- 


4Hn 


1'ULITICOKUM. 


Ilai    '  iil|i|itOili|Uit    l'Ull^U- 

ui>  <  ,  niii^)   ft   hidilua  aJ 

geuua  ducere,  et  cruid  et  tibu»  fiiiiria  iiKur»,  et 
caput  piieu  tutiindu  a-itnu^ei  e ;  tuuc  etiiut  |>uet- 
eit  tieiie  bu->ce{illblll3  et  clucibllls,  Mcut  cera 
mullls. 

beiude  cuiii  dicit  «  et{iedit  autem  » 
Ueclarat   quud    assueaceridt    buiit   ad  frifi^ura, 
diceui    quod   ex|)edit    ad  liuiiam    di>|iu-iitioiieiii 
|iucr<ir(jiu  III  liac  a'ldte  ad  fri^iua  iiiuderjtu  a-^- 
suescere  |Mrvus  existfiitei,  htic  eiiiiu  |iiulicit.  ad 
JsiUiitalem  cur|turu  et  ad  lifllicas    uitiunes  lutu- 
rtu  :  cuiu  eiiim  u»ueti  «uut  a  ju\eutute  ad  tu- 
lurantiaui  fri^uri-»  uuu  ^ravatitur  iiisuiierveiiien- 
te  a'tjte  a    lri;^iirf    iii  lnllicii,    iitii    nece^se    cit 
quaiiduqiic,  luc    |iatiuiiUir  ii-^ntudiiicb  (|iiu?   ult 
ipsu  sunt.  Ileruni  prupter  cuusuetudiiifiii  ad  fri- 
^us    furlilicatur  caii<luiu  et  furliura  i-edduntur 
curpura ;   it   ideu   cuiiiiteludu    est   ajiud    mullus 
tiarbaruruiu  quibusdam  ablufte  puerus  iii  ai{ua 
friKida  btatiiii  ualos.  Aliis  aulem  jiarvu  invulutiu 
inducre  eus,  sicut    cuiitiiigit  (iallis  murantibus 
circa  plagani  occidentalem  :  univei-saliter  eniin 
umiiia  quu'(uiiiijue  jiu^sibile  Csse  assuesceie   ad 
buiium  bubitum   luturum  meliiis  est  assuescere 
et  statim  a  jiiiiicijiiu,  qiiaitdu  sunt  migis  ducibi- 
les  :  nuu  jiarum  iiiim  dilfert,  sic  \el  sie  a  jiueru 
ussuesci,  sed   mitltum,  nia^is  aittcm  umiie  tunc 
assitescit,  sicut  (iicitur  juimu  Ethii:orum. 
Ueiiide  cum  dicit  o  circa  jirimam    » 
Ueclarat  secundum  pradum;  dicens  quud  ad 
exercilium  in   tuleramiu  fiigoia  fxjiedit  assues- 
cere  stalim    secuitdum    graduiii,  liiui    ut   primu 
ussueliaut  ad  tulerauda  magis  lemperata  frigida, 
deinde    excedentia    magis    et   magis    secun<Jum 
quud  iiiagis  furtilicalur  virtus  vel  cumplexiu  :  ct 
buc  jirojiler  calidum  fortilicanduin  et  alias  ulili- 
tates,  caveudu  aulem  iie  gravetur  natura  juopter 
eicessiim  frigidi  citi  expunitur.  Similiter  autem 
se  babet  de  assuefactiune  in  aliis  cunvenientibus  : 
natura  enim  jiuerorum    jirojtter  teneriludinem 
et  rnollitiem   uata   est  assuesci   ad   qua>cumque 
nun  dura  nec  giavanlia  natuiam  ipsurura.  Circa 
primam  igitur  jptatem  uptimum  cst  talem  cu- 
ram  et  similem  habere  circa  eus. 
Ueinde  cuin  dicit  ((  habitam  autom  » 
Ueclarat  quomodo  cuiandi   suul  iu  habila  ai- 
tate  quae  incipit  in    tertioanno;  et   circa   hoc 
jirimo  declarat  quibas  sunt  assuefaciendi.  SecuQ- 
do  cum  dicit,  ((  Cohibitione  vero  puerorum  etc.  » 
a  quibus  jirohibendi  siint.  Circa  primum  primo 
declarat  quod  assuefaciendi    sunt   in    setate  hac 
quibiisdam  moribus.  Secundo  cum  dicit,  «  Et  de 
sermonibus  aulem  etc.  »  Quod  in  his  quae  perti- 
nent  ad  audituni.  In  prima  parte  dicit  quod  in 
setate  consequente  quae  incipit  a  tertio   anno  et 
protenditur  usque  ad  linem  quinti,  in   qua  non 
sunt  uati  ad  eruditionem  seu  disciplinam  prop- 
ter  tenuitatem  complexionis  et  virlutum  imper- 
fectionem  nec  ad  magnos  labores,  ut  propter 
violentiam  non  impediantur   crescere,    oportet 
eos  exercere  in  ajiquo  modico  motu,  ut  exerci- 
tata  caliditate  resolvente   humidum  superlluura 
diffugiat  inertia   corporum.    Hujusmodi   autera 
exercitium  in   motu    oportet  iieri   per  actiones 
alias  et  per  ludos.  Ludos  autem    opoitet   esse 
non  declinantes   ad    servilitatem,   sed   liberales 
magis ;  nec  etiam  superlaboriosos  vel  violentos, 
ut    non  graventur  virtutes  propter   excessum  ; 
neque  nimis  moUes  et  remissos,  ne  comprehen- 
dantur  a  desidia. 
Ueinde  cumdicit  <(  et  de  sermonibus  » 


Ueclarat  qitud  eijiedil  cus  iti  a-tate  liac  exer- 
ceri  iii  hii  (jiiu'  ad  audilum  |ierliiiciit  ;  diccuh 
(juud  exjiedil  eus  in  u'lale  liac  exerceri  jn  au- 
dieiidu  aliqitos  itarvus  bcriiiunes  et  fabiilas  ali- 
quas,  jirujitur  liuc,  ut  excnuMiitur  iii  lucittiune 
et  raliDiiilius  uuiniiiuiii  ;  et  dc  liuc  dcbHut  lialicre 
curaiii  jiriiic  ijM^s  e.uuiii  nublite  illis  jiruUecti. 
Sed  Ituc  ubservttiidum  eht  iit  hac  U'tatu  quud 
iiinnia  iu  quibus  assiieliunt,  cl  motiis  et  ojifira- 
tiuiies  el  iiidi,  scrmuiiiis  ct  labiihi'  (juos  aitdiiiiit 
et  cli.tm  ea  (iu;c  vidciit  sint  iiiiugiiics  (luwdum 
euruiii  111  qiiibus  jiuslcrius  seiiu  conversuri  de- 
bent,  et  quasi  via  ad  illa  iii  quibus  consequenter 
sluderc  dcbcnt  scu  inlcudcre  :  ud  illa  (iiiiin  (|uu^ 
assue3(  uiit  111  jirimi.s  niagis  jiu-ilcrius  inclinant, 
(jitia  assueta  suiit  magis  dcji^clahilia. 
Ueiiide  cuin  dicit  «  cuhil>itiune.->  autem  •' 
Ueclarat  (juibits  iirubibendi  sunt ;  et  itrimu 
taiigit  (juud  cohibiliu  a  llclii  jiiddest  eis.  Seciindo 
cuiii  dicit,  «  (ioii-iideraiidum  aittcm  etc.  »  a  quu- 
rum  cunversaliune  auditu  et  visione  cuvciidi 
sunt,  Primo  igitur  dicit  (jiiod  quidam  civitatis 
gitbernutures  nuit  cunveuicuter  d«!testantur  in 
ordinatioiiihiis  ot  jiolitiis  suis  coliibilioiies  jiiKjro- 
rum  a  ploralibus  ;  hoc  cnim  expediens  est  el 
conferens  ad  augmentura  virtutis  et  nutriraen- 
tuin,  lit  enim  por  hoc  qito^dara  exercitatio  cor- 
jiuris  ad  ista  :  ciim  cniin  culiibeiitur  a  jiluratu, 
iit  retcntiu  sjiiritus  iriterius,  iri  jtloiatu  uulem 
dilfusiu  exterius.  llelentiu  auleiti  sjiiritiis  iute- 
rius  rubur  facit ;  prujiter  enim  congregaliunem 
ipsius  interius  furtihcantur,  virtus  eniin  iinita 
furlior  csl  seijisa  disjxrsa,  (ortitudu  autcm  sjiiri- 
tus  ad  incremcntum  et  ad  alia  multa  valet. 
Ueinde  cum  dicit  ((  cuusidcrandum  uutem  » 
Ueclarat  jtrimo  a  qiiorum  conveisatione  auditu 
et  visi  cavendi  sitnt,  Secundo  cum  dicit,  «  Jain 
demissione  ab  ebrietate  etc.  »  tangit  per  quid 
faciliter  hoc  jiotest  fieri,  excusandu  se  ab  ulte- 
riori  inquisitione  de  talibus.  Tertio  cum  dicit, 
«  Forte  autem  non  male  elc.  »  reprobat  circa 
hoc  opinionem  contrariam.  Circa  prtmum  primo 
ostenilil  quod  cavendi  sunt  a  conversatione  cuni 
servis.  Secundo  cum  dicit,  "  Totaliter  quidem 
igitur  turpiloquium  elc.  »  quod  a  turpiura  audi- 
tione.  Tertio  cum  dicit,  «  Quoniam  aulem  dicere 
elc.  »  quod  ab  inhonestorum  visione.  Circa  pri- 
mum  dicit :  puerorum  rectoros  quorum  est  re- 
gulare  pueros,  considerare  debent  educationem 
puerorum  quomodo  bene  regulentur :  ipsi  enim 
in  omnibus  debent  esse  eorum  regula,  sicut  in 
eodem  ratio  est  regula  viriura  infei-iorum  :  unde 
sicut  in  eodom  tota  deordinatio  viriuin  inferio- 
rura  rationali  parti  animse  imputatur,  sic  tota 
deordinatio  puerorum  quam  accipiunt  in  priina 
Uitate  imputanda  est  magislris.  Dcbent  autem 
curare  et  quantum  ad  alia  et  quantura  ad  boc 
ut  quanto  minus  poterit,  cum  servis  conver- 
sentur  ;  in  hac  enim  setate  usque  ad  septimura 
annum  necesse  habent  conversari  in  domo  et 
aiimentum  accipere  in  ea,  in  qua  servi  nego- 
tiantur.  Conversantes  enim  cum  servis  ac:ipiunt 
quamdara  inclinationera  ad  actiones  serviles  ex 
eis  quae  audiunt  et  vident  servos  dicentes  et  ope- 
rantes,  etiam  cura  sint  parvi  et  bene  informa- 
biles  ad  quamcumque.  In  eis  enim  in  quibus  as- 
suescunt  maxime  in  prima  aetate  delectantur ; 
delectati  aulem  faciliter  inclinantur  ad  ipsa. 
Deinde  cura  dicit  ((  totaliter  quidem  » 
Lx  hoc  infert  quod  cavendi  sunta  turpium  au- 
ditu ;  dicens  quod  oportet  bonum  legislatorem 
turpiloquia,  puta  de  venereis  et  de  aliis  qua;  sunt 


LlltlCU    VII. 


487 


|iia'li<r  nitionpm  ol  lionostutcin  oniiiino  rxlfMini- 
naiT  t<x  civitiitn.  ^iriil  mioiliiiiiiipic  aliinl  liii'|ii<  : 
lidi*  oiiiiii  i|iiiiil  ulii|iiM  <()'  r.Mili  iliiil  iilii|iiiil  liii'|M<, 
('ons(<i|iiiliir  iii^^iiiii  |ii'o|i(<  t.ircic  Sa-pi'  ciiiiii  ili- 
(M<nilo  iilii|iioil  (iii'|ii<  UKiliili^  Hiriiiii^  incililatiir  do 
coilcin,  ct  «X  ri'ci|iii<iili  iiicililaliiiiic  ilc  ipMi  m- 
i|iiiliii'  1111'ljii.ilio  iii.i|iii'  111  i|iMiiii  r.iiiciiilniii.  i'il 
(|iiainvis  iiiiivcrsalilci'  -^il  |ii'iiliiliciiiliiiii  a  civilutc, 
nia\ini(<  laincn  pioliiliciKlitin  c.-<l  jiivi^iiiliiit  lU  ad 
|)iii<scnliaiii  ipMiiiiin,  ila  nt  n(<i  loi|ii.inliii-  i\\M 
ni<c  uiiiliaiit  ali  aliis  aliipiiil  lalc.  (Iitiiiia  ciiiiii 
(|iiii<  auiliiitil  V(>l  viilciit  vcl  iipciaiiliir  iii  |iriiii,i 
ictuto,  iulniiiatitur  tainqiiain  iiovii  (<is,  pruplcr 
(|nod  cl  ou  incliiis  nicinoraiitiir  (>t  niat;is  dolnc- 
lantiir,  iniranilu  (<iiini  suiil  (lidcctaliilia,  ad  oii 
aulcin  in  ipiilius  il(<lcclanliir  r.uiliiis  iiiclinanlur. 
Siuiitcin  aiupiis  traiisnrcili.iliir  ilicciis  aiit  raciciis 
.ali(|iiid  contru  liiipisniodi  priiliiliiluni,  si  tiicrit 
libcr  iion  udcplns  aliipiain  digiiitalcin,  puiiialiir 
nnvundo  ipsuiii  dc  nictisa  in  coiiviviis  coiniiiniii- 
luis  ct  aliiiuilins  dclioncstalioiiilnis  cl  vcrlicrilnis 
dccciililms  (raiis^rcssioiiciu  :  si  aiiicin  tucrit  sc- 
nior  ictuto  pnvccdcntiltiis  ct  adcptus  uli(|nain  di- 
fjnitutoin,  pnniatiir  inlioiioratioiiiluis  scrvililiiis 
iion  dcccntiluis  slaluin  cjiis  pi'opt(<r  ntilitatcin, 
cnin  opcralus  sit  iioii  dccciilia  i|isuin.  I'ra'latns 
onini  si  jicccat  inanitcstc  ainpiius  puiiiciidiis  cst 
(]iiatn  privata  pcrsona,  et  (]uiu  Iraiispreditur  in 
peccando,  et  (piia  piwbct  subditis  occasionem 
peccandi  crcdciitibns  lionuni  csse  et  sibi  licorc 
(]ua'cum(iue  viderunt  ijisum  facienlem  aut  di- 
cenlcin. 

Dcinde  cum  dicit  «  quoniam  autem  » 
Dcclarat  (]nod  cavendi  sunt  a  visiono  inliones- 
toruin ;  dicens,  (]uoniain  facere  aut  dicere  ali- 
(juid  turpo  dicinnis  dcbere  extcrminari  a  civi- 
tate,  manifestuin  estquod  viderepicturasautser- 
mones  inbonesta  repra^scntantes  cavendum  est 
in  civitato,  ct  maxinie  a  juvenibus  :  ex  visione 
enim  talium  iit  imaginalio  et  memoria  ipsorum 
et  muxime  juvonibus  existentibus  propter  admi- 
rationem ;  ad  iinajj;iiiationcm  autem  fortem  oo- 
rum  contingit  disponi  appetitum  et  virtutes  mo- 
tivas  ab  ipsa  :  itliantasia  enim  et  intelligentia 
liabent  rerum  virtutes,  sicut  dicit  Aristoteles  iu 
libro  De  moribus  animalium  ;  et  ideo  principes 
cavere  debent.  ue  sculptura  quai  tit  per  incisio-» 
nem,  neque  pictura  quiv  lit  per  appositionem 
qua?  sint  repra?scntativa^  islorum,  fiaut  in  loco 
jirivato,  nec  publico,  nisi  forte  in  oraculis  ali- 
quorum  deorum,  quibus  lex  attribuit  aliquas 
lascivias,  sicnt  Veneri  lasciviam  circa  venerea  : 
et  loquitur  secundum  opinionem  gentilium  an- 
tiquorum  Ad  cultum  autem  illorum,  ubi  talcs 
lasciviaj  tiunt  aut  sunt  iniagines  earuni  reprai- 
sentalivae  lex  permittit  parentes  magis  provectos 
existentes  pro  se  et  pueris  deos  hujusmodi  ho- 
norare  ;  juveues  autem  non  esse  inspectores  is- 
torum,  neque  iaraborum,  neque  tragoediarum 
aut  coraoidiarum  iu  quibus  repriTsentantur  gesta 
et  mores  rusticorum  seu  ruralium,  usque  ad 
aetatem  in  qua  dcbeut  communicare  mensa  com- 
muui,  in  conviviis  publicis  puta  quando  in  eis 
incipit  vigore  ratio. 

Deinde  cuni  dicit  «  jam  de  missione  » 
Declarat  per  qua;  possunt  faciliter  prohiberi, 
excusando  se  ab  uUeriori  consideratione  de  is- 
tis ;  dicens  qnod  ab  inhonestorum  auditu  et  vi- 
sione,  et  ab  ebrietate,  et  universaliter  a  turpium 
operatione  prohibebuntur,  et  impassibiles  erunt, 
si  occupenlur  in  aliqua  disciplina  et  assuefaciant 
delectari  in  ea  :  occupati  enim  cum  delectatione 


iii  iptn,  ftii  iiliu  non  attcndunt.  Scd   do   tnlitMin 
iiiiiic  |M<rtnin^i<uiiilo  dictiiin  cnt :  poHtnriiii  iinlcni 
iii-o^ftciido  ib^tcriiiiiiuliiliir  iiMt(it  <>i  (qiintrt  piHj» 
riiriiiii   C!i<(0  iiliijiiain  ili-«  ipliiiuin  vi-l   iioii,  dubi- 
luiiilo;  iil  nI  oportiU,   qiiuliti<r  enl  i<t  (|ii<ilili*r  in»- 
tiiiciidi  •fUiit :  iiiinc  aiitcin  d(!  Iioc  rcrordutionciii 
lci  iiinis  siMiiiiiliiiii  ipiiid  iicccnsut  iiiin  i;rul. 
D(<iiiili'  (11111  ilicil  <i  tiirlc  iiutciii  » 
Inipiirit  (piiidilain   .siKiiiim,   (|(io   ontciiiluntur 
oa  (pi(i<   in   priiici|iio    uiidiiiiiM  i<l   c()f(noM:iiniiii 
llcii  iiiibiN  dclccluliili.i,  ct   (pind  cis   pcrM<*tiniiin, 
laiinpi.iin   iii    r(<  inibis  ^rata   ct  dcicct.iluli.  Dicit 
ciiiiii    (piod   'riiCDilonis   tra^'ii-iliariiin    ailor  iion 
niulc  in  lioc  cciiscbat  (piiid  ('iiin  crut  uctiiriiH  ult- 
ipiid,  nolcbut  (|ii(id  ali^iiiis  pr  ius  aliqiiid  ropra^Hon- 
larcl,  ipiuiii  ipso,  (piaiisciimipic  liyHtrio  ess(<l;ol 
liiic  i(lco,quiaaiiiliti)t-(<s  maKis  lavoiit  liis  quon  pri- 
nioH  uiidii<riiit;  (<x  (]uo  patct  quod  uinamus  ea  (pi(i< 
prinio  ('ogiioscimns;  otipiibiis  priino  assiioHcimus. 
Maiiirostum  cniiu  cst  ipiod  idoni  accidit,  (jnantum 
ad  assu(<racti()iiciii   biimiiiiim    in   lociitiunibus  et 
rciiim   opcratiiniibiis    lii  utrisijnc  oiiim  ronsuo- 
tudo  incliii.it  ud  similia.  Omnia  onim  qnw,  jirimo 
oporamur,  seii  vidondo  sou  uitdiondo  sou  nlitor- 
ciimqiic,  piita  in  priiii.i  a>tati<,  niagis  diligimus, 
magis  delcctamiir   iii    cis.    admirantes  ea  sicut 
nova  :   ea  autom   (jua'   iiiagis  diligimus,   magis 
possumus   operari.   Uuare  si  exjiodit  in   prima 
a<tate  pneros  audire   comoedias,   aut  traga;dias, 
magis  inclinabuntiir  ad  ea  (lua"  repra^senlaiitur 
jier  oas  in  a>tate  futura  :  quod  (!st  inconvenicns  : 
ct  ideo  oportct  a  juvcnibus  oinnia  turjiia,  otiam 
inhonesta  in  prima  aetate  facere  extranoa,  vel  per 
assuefactionem  in  contrariis,  vcl  por  afllictionein 
paMia<  operantibus.  Intcr  ista  autcm  magis  illa 
qu»  majoris  sunt  adha^sionis,  el  facilioris,  puta 
inhonestatem  quai  circa  venerea,  el  circa  potum 
et  cibura;   concupiscentia    enim  talium,    quasi 
innata  est  nobis  statim  ex  juventute,  secundum 
Pliilosoj.hura  socundo  Ethicorum. 
Deincie  cum  dicit  «  transactis  autem  » 
Declarat  qualiter  instruendi  sunt  in  habita  x- 
tate,  puta  a  line  quinti  anni  usque  ad  tinem  sep- 
timi :  breviter  se  expedit,  dicei.do  quod  transac- 
tis  quinque  annis,  duobus  sequentibus  usque  ad 
linem  septimi  oportet  juvenes  esse  inspectores 
disciplinarum,  iu  quibus  erudiendi  sunt;   ut   si 
sunt  enidiendi  in  equestri,  oportet  lieri  inspec- 
tores  equestrium  ;  si  in  musica,  musicalium;  ut 
per  audilum  et  inspectionem  talium  assueti,  ma- 
gis  inclinentur  ad  ea. 
Deinde  cum  dicit  «  dua^  aulem  » 
Volens  se  continuare  ad  seqaentia,  distinguit 
tempus  sequens    conveniens  disciplinae;  dicens 
quod  duae  sunt  setates,  secundum  quas  necessa- 
rium  est  dividi  disciiilinam  convenientem  uni- 
cuiqueillarum;  puta  illam  quaeesta  tine  septimi 
anni  usquead  pubescentiam,idest  usquead  tinem 
decimiquarti  et  illam  quae  est  a  pubescentia  us- 
que  ad  duodecimum  anniim.  Qui  autem  omnes 
aetates  distinguunt  per  septennia,  dicentes  pri- 
mam  setatem  continere  primum  septennium,  et 
sccundam  secundum,etterliamtertium,quantum 
ad  omnes  aetates,  non  bene  dicunt  :  oportet  enim 
quod  divisio  aetatis  consequenter  accipiatur  divisio- 
ni  naturalisdispositionis  hominis,  ut  mensuratur 
tempore  ;  et  ideo  secundura  diversitatem  status 
conversationisetdispositionisnaturalium,utmen- 
suranturtempore,  oporletaetatesdiversiticari.  Sed 
iste  status  aliquando  diversiticatur  inminori  tem- 
pore  quam  in  septennio,  quandoque  in  ampliori. 
Alius  enim  est  status  conversationis  naturalis  ho- 


i8K 


PMLITICOKUM. 


luinUiii  trihii^  priinis  anni»,  aliu»  in  duutju»  &«• 
queiit  fi  Juubu^t^iMiiliter  8ei|Uf[itit)Us  ; 

el  iiicu ;....!  huc  liea  u^liit«3  diile  bt()teiu  aii- 

iioi  perfecto»  distiiiKUuatur.  Deiude  aliu^  htatus 
Ci  I  I  'li   viventii  est  iii   •5pi|uenti 

s.  j  .        .  iilit)U"»,  et  aiiU"»  III  se(|ueiiti  ; 

et  ideuislttf  duahtplate')  !3e|iteiiuu»  distiii^uuuliu'. 
Status  aulem  vel  luudus  viveiidi  cuiiviutiatioiiis 
sequens  luiigiur  eist,  et  pruteiiditur  uiique  ad  tri- 
gesununiscptinium  vel  mca  ;  et  ita  nuii  ni^nsu- 
rautur  unu  septeiiuio,  sed  |ilunt)U')  ;  et  sic  de 
aliis.  Et  ideo  nuu  dividuntur  letates  universaliter 
septenuiis  ;  sed  opurtet  assequi  distiuctioni  na- 
turali.  Oniuis  autem  ars  et  discipliua  in  actu 
nataest  supplere  defectiini  nalurii'  et  inquanliim 
perticit    a|)titudiiiem     iiutuiu-      ad     ip^tiu,     pui 


huc  quud  Hciens  in  aptitudine  lit  sciens  in  actu, 
vei  |)er  tioc  quod  forniam  luducit  in  materia  ez- 
tnuseca  apta  uatu ;  et  ideu  erudiendi  sunt  ad 
unainquain(|ue  disci|)linam,  ad  quum  apti  suiit. 
Kst  i^itur  considerandum  priino,  ulrum  sit  t'a- 
cienda  aliqua  ciiru  cina  disi  ipiiuaiii  iiropriain 
pueruruiii  ;  et  dato  quod  sic,  secuiido  utrum 
oporteut  ipsain  esse  communem  vel  propriam, 
sicut  nuiic  tuciunt  in  mullis  civii.ititms.  Kt  datu 
i|uod  ma^is  expediiit  esse  commuueiii,  tertio  est 
coiisideraiidum  uualem  0|iortet  esse  liujusinodi 
discipliiiam.  Kt  ae  istis  consideral^it  in  seouenli 
lit)ro,  slatim  incipiens  octaviim  lihrum  a  deler- 
miiiatione  prtmi  istorum.  Kt  in  lioc  terminat 
IMiilosuptius  intentioiiem  suani  in  isto  septimu. 


L1BEI5   OCTAVUS 


Ml'ilMi  l.llllll.  — g|iim  S  AMMI  l)IS(,ll'l,IMS,  KHIDIKNDISINTCIVICS  ()I»TI,M  K  CIVI TATrS. 


LKCTIO  I. 

Kx  iitilihua  t/isripii/iis  cti  di<iccn(la  sfint,(jn;i'.  opcrnntcin  noii   rcihhni.t  cilctn. 


Quod  qiiiiloiii  i^iliir  lo^isliilori  innxiinu  vi^ilnii- 
(Inm  rirca  jiiviMuiin  (lisciiiliiiaiii,  iiiillii»  iilii|iii>  dii- 
liilahit;  oUMiiiii  iii  (-ivitiililiiis  ikiii  fiicliiiii  lioc  lipilit 
politias.  Oportfl  aiitiMii  ad  iiiiainiiiiaiiu|iii'  |ioliti/ar«  : 
nioa  eiiiin  polilia'  iiiiiusciijiis(|no  (|ni  conviMiiiMis,  ot 
conservaro  coiisiiovit  i>olitias,  et  iiistitiiit  a  priiici- 
pio  :  inita  nni  (iiiidein  iliMUocraticiis,  democratiiini; 
qni  antoiii  oli)jarcliic,ns.  oli;{arcliiain  :  seinper  aiiteiii 
optimiis  inos  melioris  cansa  politiai. 

Adliiic  antem  ad  omnes  iioteutias  et  artcs  siint 
qnae  oportet  priBerndiri,  et  pra^assnescere,  (]iiod  sin- 
«iilnrnm  operaliones.  Oniire  palaiu  (jnod  et  ad  nc- 
tioiies  virtiitis. 

Onoiiiam  auteiu  nuns  finis  civitali  omui,  niauifes- 
tiim  qnod  et  disciplinani  nuam  et  eamdem  necessa- 
rinm  esse  omniiim. 

Et  hnjns  cnrani  esse  commnnein  et  uon  seorsnm, 
i|nomodo  uniisi^iiisiine  unnc  cnrat  de  suis  pneris 
seorsum  et  discipliiia  propria  quiEcninqne  videbitnr 
docens  :  oportet  autem  commnniuni  commune  fa- 
cere,  et  stndiosnm. 

Simul  autein  neqne  oportet  putare  civinm  ipsorum 
aliquem  sibi  esse,  sed  oinnes  civitatis.  Cura  auteni 
uiiinscnjusque  partis  nata  est  respicere  ad  eam  qu» 
totius  cnram. 

Laudabit  antem  utiqne  aliquis  et  in  hoc  Lacedse- 
monios  etenim  phirinuim  faciunt  studium  circa 
pueros,  et  hoc  commnuiter.  Quod  quidem  igitnr  le-» 
jies  fereudnin  de  disciplina  et  hanc  commuuiter  fa- 
ciendum,  manifestnm. 

Quse  antem  sit  discipliua,  el  qualiter  oportet  eru- 
diri,  oportet  non  latere,  nunc  autem  dubitatur  per 
opera  :  non  enim  eadem  omnes  e.xistimant  oportere 
addiscere  jnvenes,  neque  ad  virtutem,  neque  ad  vi- 
tam  optimam.  Neque  manifestnm,  ntrnm  ad  intel- 
lectnm  oportet  magis,  aut  ad  animse  morem.  Et  ex 
ea  qnse  ad  activam  vitam  disciplina  turbatione 
pleua  consideratio ;  et  nnlli  palam  utrum  studere 
')portet  circa  tendentia  ad  virtutem,  vel  circa  super- 
lluum.  Oinnia  enim  haec  accepernnt  judices  quos- 
dam;  et  de  iis  qnae  ad  virtntem  nihil  est  concorda- 
tnm ;  etenim  virtntem  non  eamdem  mox  omnes  ho- 
norant.  Quare  rationabiliter  diversificantnr  et  ad 
studium  ipsius. 


Quod  quidem  igitur  necessaria  utilium  doceri 
non  immanifestum ;  qnod  autem  non  omnia  divisis 
liberalibus  operibus  et  ilHberalibus  manifestnm  qnod 
tnlibus  oportet  participare  quaecumque  utilinm  fa- 
cient  participantem  non  banausnm.  Banausum  eniui 
opus  oportet  putare  esse,  hoc,  et  artem  hanc,  et 
doctrinam  qu.-pcninque  ad  nsus  et  actiones  virtutis 
efficiunt  inulile  liberorum  corpus,  antanimam,  aut 
intellectnm.  Propter  qnod  tales  artes  quaecumque 
fapiunt  corpus  deterius  disponi,  banausas  vocamus 
et  mercenarias  operationes;  non  vacanteni  enim  fa- 
ciunt  mentem  et  depressatn. 


IIKCKMA. 

Igitur  iiiMiio  diiliitavcrit  iiuin  iegum  Intori  pluri- 
iiiiiin  opiM-ii'  poiKMidiiiii  sit  iii  piicrornm  ediicatione, 
lidc  eiiiiii  prii't(Minis8iiiii  riMpiihlicii'  nocet.  Viin  enini 
civis  ad  nMpnlilicn;  foriiiam  cst  ilirJKCnda  :  qnuni 
siii  (iiiaiiKiiic  niores  ct  tncri  ct  nb  iiiitio  fnndare  »o- 
lcnnl,  lioc,  esl.  popnlari^s  inorcrt  dcmocrntiam,  et  oli- 
f,'arcliiain,  (pii  siiiit  liiiic  gcueri  accommo(Jati  :  sem 
per  liiiiien  opliiui  quiijue  mores  melioris  rcipublica^ 
siinl  caiisa. 

Pnrterea  qnnin  nd  omiies  fncnltates  et  artes  quap,- 
dam  sint  exordia  doctrina*,  et  qnibiis  anten  assnep 
cere  couveniat,  ut  earnm  cnjns^iue  nuineribus  fuu 
gamur,  diibiiim  esse  non  potest  quin  idem  fieri 
debeat  ad  virtutis  actiones  expromendns.  Quoniam 
aiitem  unusest  omnis  civitatis  finis,  perspicunm  est 
etinm  unam  et  eamdem  omniuin  necessario  esse 
educationem  etdisciplinam,  hiijusque  procurntionem 
pnblicam  esse  debere,  non  privatam,  qnemadmodnm 
nunc  snoriiiu  quisque  filiorum  ciiram  gerit,  et  eos 
privatiri,  prout  visum  est,  instituit,  quum  tamen 
coinmnninin  communem  esse  exercitationem  opor- 
teat.  Simulqne  civem  neminem  existimare  oportet, 
se  suum,  sed  omnes  esse  civitatis.  Est  enim  unns- 
qnisqne  civitatis  pars  :  cura  vero  cujusque  partis 
curam  totius  lege  naturae  spectare  debet. 

Quo  nomine  landandi  sunt  Lacedaemonii,  qui  ma- 
gnum  studium  in  pneros  et  magnam  curam  eamque 
publice  conferunt.  De  edncatione  igitnr  leges  esse 
ferendas,  eamque  pnblicam  esse  oportere,  perspi- 
cunm  est. 

Quae  sit  autem  educatio,  et  quomodo  pueri  insti- 
tui  debeant,  cognitum  esse  oportet.  Nunc  enim  de 
operibus  ambigitur,  quum  non  eadem  omnes  pueris 
discenda  esse  existiment,  neqne  ad  virtutem  neque 
ad  optimam  vitam  comparandam.  Sed  neque  illud 
satis  constat  ad  mores'  ne  animi  anad  intelligentiam 
potius  institiitio  sit  dirigenda. 

Tum  hujns  rei  consideratio,  ducta  ex  educatione 
nsitata,  turbnlenta  atque  obscnra  est;  neque  appa- 
ret,  nnra  rebns  ad  vitam  utilibus,  an  iis  quae  ad  vir- 
tutem  perlinent,  an  studiis  quibusdam  exquisitis 
exerceri  debeant.  Nam  haec  omnia  qnibusdam  ?e  jn- 
dicibus  tuentur.  Nec  vero  magis  de  iis  quae  virtutem 
attingunt,  inter  omnes  convenit.  Nam  virtntem  sta- 
tim  non  eamdem  colunt  omnes  :  nt  merito  de  ip- 
sius  exercitatione  dissentiant. 

Ex  operibusigiturutilibusnecessaria  esse  discenda, 
certnm  est;  sed  non  omnia  :  sunt  enim  partim  li- 
beralia,  alia  illiberalia.  Itaque  ea  dumtaxat  ex  utili- 
bus  tractanda  sunt,  quae  tractantem  non  sordidum 
neque  illiberalem  sunt  redditura.  Sordidum  autem 
opus  et  ars  doctrinaque  sordida  putari  debet  quae- 
cumque  liberorum  hominum  corpus  vel  animum  vel 
intellectum  iuntiles  ad  usus  actionesque  virtutis 
reddunt.  Qnamobrem  qMaBcumqae  artes  corpus  in 
deteriorem  habituni  inducunt,  mercenariasque  ope- 
ras,  sordidas  appellamus,  propterea  quod  mentem 
impediunt  abjectamque  rediiunt. 


490 


IMJLITICUULM. 


lat  tDtmB  et  iiberalihu«  icieuliu  alii{uihuA  usiiue 
aJ  alii(uitJ  >itj  iiuu  illiherdle    A^suiiiare  vaiiie 

auUui   dij   ,  <ueiu,  uliiiiiiliiiji  illclld  lioiuiiueit 

ti».  Hatiet  aiileui   luullaui  (iitfcreuUaiu,  el  i|uu(i  cu- 
jua  ijratia  agit  i|iii«  aut  ailiiucil.  Ipaius  i|ui<ieiu  euiiu 

f;i'uliii  aut  aiiiit:oruui,  aut  |iru|iler  virtuteiii,  iiuu  il- 
ihcraie.  ijui  auleui  aii  iiiouiu  a^il  itrujiler  aliua 
»d!|i«  luerceuariiiiu  et  eervile  utique  viJeljiliir  agere. 
Prteiui^^tt;  ijuiJeui  if^ilur  iiuuo  eruditriitei  erii 
diliuue*,  »ii;ut  dictuiii  eat  (iriu^,  ail  utniiuiiljet  m: 
batieut. 

Suut  •iiiteui  qiiatuur  fere  qutt:  aiiiliiicere  cou«ue 
veruiil,  iiticiMa  et  iiii:l^livdiu,  et  uiuaicaiii,,  et  i|iiur- 
taui  i^uiilauj  |irutr>ictivaui.  blt  iittt:r<t3  i|ui>ieiii  et  {iru- 
tractivaiu  laiiujudiu  utlieii  aii  vitaiii  exinleiiled  et 
valiie  biiua-i,  luclalivaiuautetutaiiii{uauj  cuufereuleui 
a«i  furlituiiiueui. 

De  miitica  auteui  liiibitabil  ulii|iie  iilii|iii.s.  Nuiic 
i|uiiieui  eiiiui  ut  iJeleiliiliuui:)  KrutiH  |iluriuii  jiarlici- 
paut  ip*'i,  alii  auteiu  a  |iriiici|iiu  iii.slitiieriiiit  lu  (iin- 
cipliua  iirupler  udtiiraiu  i[naiii  i|iia;rere  (i|iiuil  iiiii- 
deui  dd2[ie  ilictuiu  e.-it)  uuu  tiuiuiu  iiuu  vacare  rei^le, 
iie<l  et  Vricare  [iu:iiie  beae.  Iluc  eiiiiu  [iriuui|tium  uiii- 
uium,  ut  et  iteruiii  ilicuuiu^  de  i[iria. 

Si  eimu  auibu  quideui  u[iurtel,  luHKirt  niiteui  eii  fi- 
bile  vacure  i[iiHiu  iiuii  vuiutiu;  el  diiuiiiter  i|ii(iireu- 
dum  i|uid  fiicieiited  u[iurtet  vuciire  :  iiuii  itHijue  lii- 
(ieutesi  :  liueiii  euiiu  iieceriSiirium  esde  vit<i',  uubid 
luduui.  Si  auteiu  buc  iui[jU3sibile,  et  iiia({i!i  iii  iiuu 
vacatiuuibuii  uteuduiu  iudis,  l<iburiiUd  euiui  iiidiget 
requie,  ludu^  auteiii  ^riitiii  rei|uiei  cdt,  uuu  viicarc 
auteiu  accidit  cum  lubure  et  futiKatiuue,  [>ru|tter  lioc 
oporlet  luilus  iiUruducere  ob:*ervuiilciu  leiii(jus  aii 
UBUui,  tamquaui  adduceiiteiii  [ibaruiaciu;  ^ratia.  Ite- 
luidsiu  euim  talid  motus  auimu;,  et  [trojjter  delecla- 
tioaem  requieA. 

Vacare  autem  videtur  i[jsum  babere  delectatio- 
ueui.  el  vivere  beale  ;  lioc  aiiteiu  uoii  existit  uoa  va- 
cautibuA,  6ed  vacautibus.  Nou  vacaus  quidem  iiou 
vacat  (fratia  aiicujus  tamquam  uou  e.xislenlis.  Feli- 
citas  auteiu  finis  est.  quaiu  nou  ciim  tristitia,  seil 
cumdelectatione  |iutautesseouiues  llauc  vero  delec- 
tationeui  iiou  adbuc  eaiudem  [louuiit,  seil  seciinduui 
8ei[)sos  uuusquisque,  et  secuudum  babituui  suum, 
optimus  autem  .. 

('  Ilaque  maQifestum  est  quoJ  0[tortet  ad  otium 
quoque  deReadum  addiscere  quifidam,  et  erudiri,  et 
has  eruditioues  ac  discipliuas  suiipsarum  esse  gralia. 
liias  vero  quie  ad  negotium,  taunjuam  necessarias, 
et  gratia  aliorum. 

Ouapro(iter  musicam  antiqui  ioter  discipiinas  col- 
locavere,  nou  tamquam  rem  necessariam.  Nihil  euim 
habet  tale,  aeque  tamquam  utile,  ut  litterae  ad  lu- 
crum,  et  ad  rem  familiarem,  et  ad  studia,  et  ai  ci- 
viles  actiones  complurimas.  Videtur  qiioque  iigu- 
raadi  peritia  utilis  esse  ad  judicaudum  melius  arli- 
ficum  0[>era.  Neque  ut  gymnaslica  ad  sanitatem  et 
robur;  nuilum  enim  borum  vidiuius  ex  musica  fieri. 
Restat  ergo,  quoJ  ad  degeniium  ia  otio;  ad  quod, 
et  apparet  eam  adhiberi;  quam  enim  putaut  de- 
gentiam  esse  ingeauorum  homiaum,  ia  ea  iusti- 
tuuat. 

Qiiapropter  Homerus  ia  poemate  suo  ita  inquit. 
Sed  quale  est  vocari  ad  meusam  opinare  [laratam. 
Deiaiie  nomiuans  quosdam  alios,  subdit  et  cythare- 
dum,  qui  omnes  demulceat.  Et  alio  loco  ait  Ulyxes, 
optimam  esse  degendi  rationem,  quaado  laetis  ho- 
minibus,  couviviE  audiunt  cythareJum  sedentes  per 
ordiaem. 


Puod  igitur  sit  disciplina  quaedam,  quam  uou  ut 
utilem,  aeque  ut  necessariam  docendi  suut  filii,  sed 
ut  liberalem  et  hoaestam,  manifestum  est.  Utnim 
autem  uaa  sit  numero,  an  plures,  et  (jucenam  istee, 
et  quomodo,  posterius  dicetur.  Nunc  tantum  id  prae- 


Bunt  etiain  autedaiu  e  scieutiis  liberalibus,  quibua 
(j|ieraiii  et  Btiiiliuiu  quaduiiiteuiis  iiiiijeuilerB  uuii  uiil 
illilji-ruie ,  beii  eori  qui  iiiiiiu  hsbkIiiu  ciira  iu  ea» 
|ieriii»ceiiilu«  iiicuiiibiiiit,  iiBileiii  i|iiiiius  iliiberHietf, 
datiiiiia  afliiiuiit  iitiidiusiiiii.  .Miilliiiii  iiuituii  iulerettt, 
ciijiid  rei  grittia  quis  aiii|uid  ugut  niit  diiicut  :  8ua 
euiiii  iuufu  aul  aiuicuriiiii  uiil  |iio|iler  virtuleiti,  iiuu 
eal  iliiiieruie;  ised  i[iii  buc  fai^il  uliuriiiii  cauaa,  is 
s{e|ieiiuiiieru  ii.erceuuriu  Bervilii|ue  (j|>ei'a  fiiiigi  vi- 
deri  [lolest.  Qiiii;  igitur  iiuiic  iibii  i'ei'e|>tit5  tiiiin  dib- 
ci|iliiia%  queiiiuduiuiiuiii  i>U[>ru  ilictiiiii  edt,  uucipileb 
kuiit,  el  iii  iiti'Uiiii|iie  [lurteiii  Irulii  |iubsiiiit. 

Quuliiur  aiiteiti  fere  nuul  quiljus  inntiliiere  [jueros 
8uli;iit,  iitteiii!,  |julu;ali'u,  iiiUBicu  ;  i|uui'lii  luco  liuti 
iiulli  iiictijrium  iii  leiti  uiiiluiil.  (iruiiiiiiuticaiii  quidein 
el  iirteiu  [uiigeudi,  iit  ud  viluiii  aiiobi|iii;  iisus  iiiiil- 
tifuiiuiii  coiiiitiudas,  |iulii;8lruiii  vero,  iit  ad  forlitii- 
diiieui  iitiieiii  [irubaiil.  Miuiica  vero  iii  cuiitruversiam 
veiiire  iJuteBl.  ul{jote  cui  plerique  iiiiiic  daiit  uperaiii 
vuiuptatis  gratia,  quuiii  lauieu  iuitio  in  diHci[dinu; 
{lurte  ijouerelur,  [jruptereu  (juud  iijsa  uatura,  ut 
»a;|je  (lixiiiiiis,  [jostui.-it  iit  nuii  iiioilo  iiegotiu  recti; 
gereiidi,  sed  etiuiii  utio  hoiieste  frueuili  fucuilus  aii- 
bit.  IIiLm:  eiiiiii  omiiiuiu  (jriiicipium  est,  ut  de  liac 
iteriiiii  dicuiiius. 

Naui  si  utriiuii{iie  aiibibciidiiiii  quiileni  esl,  oliiim 
tuuieii  negutiu  esl  uiilepoiieiidiiiii,  eliaiii  iii  luiiver- 
buiii  dii^iiicere  debeiuus  ijuid  sil  iii  olio  facieuduui; 
uoii  euiiii  iiiiieudiiiu  :  aiiiji|ui  liiilus  iiubis  uecessariu 
iiiiis  essel  vita;.  Quoil  «i  lieri  uoii  [jotest,  |iotiusi{ue 
iuter  negotia  liniis  est  uteuiiiiiii  :  (niiiii  qui  laiioriljUH 
ftxercetur,  is  alteriiuiii  requiem  dcsiderat  ;  esl  (iiiteiu 
ludus  requiesceudi  gralia  :  uegoliiim  vero  cum  la- 
bore  et  couteutioue  geritur  :)  eaiu  ob  rem  iniluceudi 
sunt  ludi  occasionem  usus  observantibu»  ut  tam- 
i|iium  medicamentum  adbiberi  videautur  :  quouiaui 
liic  unimi  commoti  reuiissio  est,  et  prupter  volupta- 
leiii  requies. 

Otio  uulem  ipso  voluplas  felicitasque  et  vita  beaia 
coutiiieri  videtur  :  qua;  occu[iuli8  uon  suppetit,  sed 
oliosis.  Naui  qui  in  negotio  est,  is  cujiispiam  (iuis 
gratia,  lamquam  is  non  adsit,  negotiatur.  Felicitas 
autem  fiuis  est,  quam  non  cum  dolore,  sed  cum  vo- 
luptate  contingere  omnes  existimaut.  Celeruai  hanc 
voluplatem  non  eanidem  oiiines  statuuut,  sed  pro 
suo  quisque  sensu  atque  liabilii  lingit  :  optiuius 
autem  quisque  optimam  probat  et  quaj  a  rebus  ho- 
nestissimisproflciscitur.  Quare  perspiiuum  est,  quse- 
dam  ad  otium  vitae  libernlis  esse  discenda,  atque 
lias  institutioues  et  disci[iliaas  pro()ter  se;  eas  vero, 
quiE  ad  negotiapertiaeat,  ut  aecessarias,  etiam  alia- 
rum  rerum  causa  esse. 

Quocirca  et  musicam  majores  noslri  inter  disci- 
[iliaas  pueriles  numerarunt,  non  quod  sit  necessa- 
ria,  (nihil  enim  habet  luijusmodi,)  neque  quod  sit 
ulilis,  quemaiimodum  litterae  sunt  uliles  ad  ralionem 
qua;stuariam  et  rei  faniiliaris  administrationem,  et 
ad  doctrinam  et  ad  opera  multa  civilia,  (videturvero 
etiam  ars  pingeudi  ad  rectius  opera  artiflcum  intel- 
ligeuda  et  indicanda  valere;)  neque  vero,  ut  gyui- 
nastica,  valetudiui  viribusque  confert  :  neutrum 
enim  horum  videmus  a  musica  efflci.  Reliquum  igi- 
tur  est  ut  musica  ad  vitam  ia  otio  liberaliter  de- 
gendam  discenda  sit,  quo  ipsain  videmus  a  veteribus 
referri.  Quam  enim  vitam  liberorum  homiaum  esse 
putant,  huic  musicaai  assigaant.  Itaque  Homerus 
in  carminibus  ait... 

SeJ  quale  est?  vocare  ad  coe-am  abuDdaotem. 

Et  his  praemissis  alios  quosdam  introducit  «  vo- 
ciiutes  cantorem  qui  cuoctos  gaudio  afficiat.  »  Atque 
alio  ia  loco  Ulysses  hauc  esse  optimam  vilam  con- 
firuiat,  quum  homines  laetitia  perfusi  sunt  «  perque 
domum  longa  serie  conviva  resideas  caatorem  aus- 
cultat.  » 

Disci[)lioam  igitur  esse  aliquam,  qua  non  ut  utili 
ant  necessaria,  sed  tamquam  liberali  atque  houesta 
fllii  sint  instiluendi,  perspicuum  est.  Ceterum  una 
sit,  an  plures  uumero,  et  hae  qnae  sint,  el  quoniodo 
doceudae,  postea  disseremus.  Nuuc  id   tantum  pro- 


Antiqua  hic  de/icienle  versione  recentiorem  nubstituimus. 


Mlllli   Mll 


491 


ItliHHlllll      HJl,      (lllllll    n|lllll     lllll|l|IIIIH    IwilllMIIII»    tl'«till|ll 

iiiiini  t<x    iiii^  iimriiiliiii 
liiic.  iiiiiiiiriwlitt. 


l|lllll|H   l|IIIIH    lluilllllH  ;    IIIIIHll.lk    llllllll 


Ar.  oliiiiii  ilo  lililihiiH,  i|ii<mI  iiI|i|iiii  M>lilli«ciirfl  |iiii<- 
ruH  u|ii>i'li'l,    iiiiii    iiiiiilii   |ii'ii|ili'i'  iilililiitriii,  iil  iiiiti'l 

ill    litllTIH,     VITHIII     litllllll    |i|'i>|llrl'     lllllllU.1    llliirl|lllllllH 

nliiiM,  (|iiii>  |iiir  litli'1'iiH  nililiiriiiitiir. 

Siiiiililci'  vcru  ll^iiriiiiili  iicnliiiiii,  iiuii  iil  iii  vti- 
iiiiiiiiliiiiilii  tiiiiciiiliiijiic  vnnii  iiiiii  ilcri|iiiiiiliir,  noii 
|iiitiiiH  i|iiin  ('iiiilciii|>iiiri  riii  it  |Hilrru'itii<liiiciii  i-i>r|)ii- 
iiiiii.  l.)iiii'rci'c  ciiiiii  iitililiitciii  iiliiijiic  iiiiiiiiiiii  coii- 
Xriiil  iiiii^iiiiiiiiiii'^  cl  iii^ciiiiiH  liiiiiiiiiilitiH. 

('.iiiii  vcrn  iiiiiiiircHliiiii  Hit,  iitniiii  iiiunliiiH  nit  rn- 
lioiic  iiil  (liHri|>liiiii  Intilciiilii,  fl  nii  circn  ciiriiiiH 
]iriiiio,  vcl  circn  iiiciitciii,  |>nlcl  i'\  IiIh,  i|iiiiiI  ikIoIch- 
cciitcH  gyiiiiin!«lii'ii',  cl  |iii'ilo;riliii'ii'  Hiiiit  Irmlciiili, 
i|iinriiiii  nllcrn  i|iinlciii  iilii|uaiii  rnc.il  linliiliiiliuciii 
corpori»,  ulloru  oiuiralioiuis. 


Nuiic  uulem(|ua)  rivilnlcs  ciirniu  liulicre  jnicroriiiii 
iiiH.\iiiit>  viilculur,  pnrliiii  ntlilclnniiti  iinliitiiiliiicin 
iiiiluccrc  sliiilcitl,  iii  i|iiii  licriiniiitiil  ('.iir|iorn,  uc 
aii^iiiciilntioiicui  coriiiit  iiiiiiciiiiinl.  Lncoiies  vcro  iii 
Itoc  (iiiiilciii  uoii  errniit,  scil  ctVcrnlos  Inlioriliiis  reil- 
ihiiit  uilolesceutes,  i|iiasi  lioc  utile  till  uin.xiiiie  nd 
fortiliuliueiii. 

At()ni,  ut  jniu  Da^pins  (li.\inina,  iicijne  ad  nnnin 
virtiitciu  iicijiie  ml  liniic  iiin\iiiie  rc^picienduiu  esl 
ali  co  (|iii  ('iiraiii  fncit  iiislituiiouis. 

Kl  si  nil  luuii',  iioii  lanicii  id  coiisp^iiniiilur,  iie(|iie 
eiiiiii  iii  aliis  luiiiiiiililiiis,  alijne  iii  ^eiililuis  videiiuis 
forliludiueni  adesse  nia.xiiiie  etTeratis,  scd  poliiis 
uiiinsuelioribiis,  el  leoiiiiiis  inoriliiis.  .Miilta'iine  siml 
fjeutes  (|iiir  nd  civdes  liouiiuuni,  etnd  eorniii  coiiies- 
lioneui  insnllaiit,  ul  circn  poiituiu  AduiM  el  Eiiio- 
dii,  el  ex  uiediterruueis  aliie  genles,  siiiiililer  liis  vel 
magis,  qiue  quidem  geutes  clauculiiui  per  iusi- 
dias  latrociuaulur,  ad  bellica  lameu  opera  uiiiil  vn- 
leut.) 

...Secuuduuipnvvaleutes  aliis.  Nunc  autem  et  luc- 
talivis  agouibus,  et  beliicis  deticieutes  ab  aliis;  uou 
eniui  eo  qaod  juveues  exercitabaut,  isto  modo  dif- 
ferebaut,  sed  eo  solum,  quod  ad  eos  qui  uou  stiide- 
reut,  couiibaulur. 

Qnare  quod  bounm,  sed  uou  quod  ferale  oportet 
prwagouizare.  Neque  euim  lupus,  ueque  aliarum  fe- 
raruni  aliqua  afiouizaret  utique  aliijuod  bouum  pe- 
riculnm,  sed  ma<j;is  vir  bouus.  Qui  autem  valde  ad 
hoc  remittuut  pueros,  et  qui  siue  pa,>dagogo  ueces- 
sariornui  faciuut,  bauausos  efiicinut,  et  secuudum 
virtutem  ad  uuum  solum  opus  utiles  politiae  fa- 
cieutes,  et  ad  hoc  deterius  aliis,  ut  ait  sermo. 

Oportetautem  uou  ex  prioribus  operibus  judicare, 
sed  ex  iis  qu<e  uuuc.  Coutra  agonizautes  enim 
discipliuse  uuuc  habeut,  prius  autem  uou  hube- 
bant. 

Quod  quidem  igitur  utendum  luctativa,  et  quali- 
ter  uteudum,  coufessum  est  :  usque  ad  pnbesceu- 
tiam  euim  leviora  exercitia  affereudum,  violentum 
aliuieutum,  et  eos  q^ui  ad  uecessitatem  labores  reji- 
cientes,  ut  uullum  impedimeutum  sit  ad  iucremeu- 
tum.  Signum  euim  uou  parvum  quod  possuul  ha'c 
instituere.  lu  Olympiouicis  enim  quidem  vir  duos 
vel  tres  inveuiat  eosdem  vicisse  viros  et  pueros, 
propter  juvenes  iuvoluntarios  auferre  poteutiam  a 
necessariis  e.vercitiis. 

Quaudo  aiitem  a  pubescentia  auuis  tribus  ad  alias 
eruilitiones  liuut,  lunc  cougruit  et  laboribus,  et 
siccis  alimentis  submittere  sequentem  aetatem.  Si- 
mul  enim  intellectui  et  corpori  laborare  non  opor- 
let;  contrarium  enim  eCficere  uatus  est  uterque  la- 
borum,  impediens,  qui  quidem  corporis  labor,  intel- 
lectiim ;  qui  autem  hujus,  corpus. 


Ici  iiiiiin,  i|iiiiil  iiiiHtrniii  «flitlitiitiniii  i|iii>'i  i 

tcHliiiiiiliio  dn  ili>ii'i|iliiiiH  liiin'   III  ii>iiiii  I 
llniinviiiiiiH.  Iloc  ciiiiii  iiiii*ii  n  dci  lninl   .%•'•   iliilnUri 

|iiit(<iit  i|lllll    t<\     lllllllillH    nllqilu   iliircrl   plicriin    rnlivii- 

iiinl,  iil  liltcri*  ciiilin,  111)11  hiiIiiui  |irii|ili'r  iitililntciii 
Hiiniit,  iitid  «iliniii  i|ii>iil  iiiiillii'  nlij)  ili«rl|illiiiii  i<uruiii 
uiljiiiiiciito  |icriM|)i  i!t  ciiiiipnrnn  iioHKUiit. 

Siiiiilitcr  iit  iirH  |iiiiKciiili  Iriiilciidn  ««t,  non  r|iio- 
iiiiiiiiH  III  rcliiiN  priMitiH  i<iiicii<li«  crriMil,  iiix:  iii  *u- 
ncllDctlllH  iiiit  viintiH  eiiiptioiic  itl  vciKliliniio  fnllnii' 
liir,  ncd  poliiiH  iiiioiiiiiiii  liiiic  ilij  ciirponiiii  |)iili'lirilii- 

dlllC  HCIIHIH  i't   Jlldli  lllllt   UCllilur.    riiiqili!  Ullti'lll    llli- 

lilntciii  qiiifrcrc  el  rnirtiiiii  c.iiiinectnri,  iiec  iiingiiiiiii 
Ullllliillll  dccct  ticc  lligciiliillii.  Juili  vcro  qiiiiiii  nil 
iiiiiiiircHtiiiii  pneroH  iiionliiiH  pnuH  ipiuiii  riiliniic  *i*r- 
iiiiiiici|iii'  iiiHlitiii  di)licre,  el  ciirporc  priiiM  qiiniii 
iiiciitc  cxcrccri,  cx  liin  pnlniii  III,  oportcrc  |iiii;riM 
gyiiiiinHticii'  ct  pifdolriliicir  nrli  Irnili,  qiinriiiii  illcrn 
ciirporiH  iiiciiilirn  coiiloniiut  inl  linliiliiiii  iiliijiieiii, 
nllcrn  nl  (ipcrn  civiliii  cl  iiiilitutin  corrnliorul. 

Niiitc  igitiir  civilutcH  qiur  c.iirniii  iii  piifToH  inuximc 
•  'onrirrre  viilcnttir.  uliii'  nllilc.lnriiiii  liiibiliiiii  corpori' 
liii'4  coiiciliniil,  qini'  re.t  Hpccieiii  deroriiint  et  ubcel 
corporiiiii  iiicrciiicuto;  l.ncoiien  iiiiteiii,  licel  hoc  er- 
rore  iioii  Inbniiliir,  tnnieii  InboribiiH  fcro»  el  iiiima- 
iicA  rediliiiit,  Iniiiqiinm  hoc  sit  iid  forlitiidiiieui  ac- 
coniiiiodutiiin.  Alqiii,  queiiiudiiioiliim  saepeniimero 
dictiim  cst,  nec  iul  iiiiniii  virtutcin  nec  nd  Iinuc  mn- 
xiiiie  est  en  ciirn  rcferendu  :  et  si  nd  hniic  referri 
dclicl,  Iniiieu  (|iin  i>l  rnlioue  tint,  Lucoued  nou  re- 
pericriiiit.  Neijiic  eiiiiii  iu  ceteris  Hiiiiiiniilibiia,  iic- 
qiie  iii  geiilil)U>  forlitiidiiiem  couiiteiii  feritntiH  esne 
coiiipcrimiis,  sed  putius  uiitiore«  et  leouis  similiores 
coiiiitari  iiiores. 

Siinl  aiitem  iniiltnc  nationes  nd  ciP.dea  et  ad  hii- 
mniiarum  cnrniuiu  esuui  proclives,  ut  ex  iis  quie 
Poiilum  nccoliiiit,  /EiuKi  et  Heniochi,  et  ei  mediler- 
runeis  geutes  alice  qu!£ilnm  his  similes,  aliae  etiaiii 
imiiinniores,  ((u<s  quiiiii  latrociuiis  dedil^e  siut,  a 
forlitudiiie  tamen  abhorrent.  Praeterea  Lacoues 
sciuius,  quanidiu  soli  ipsi  assidue  laboribus  exerce- 
bantur,  aliis  praestitisse;  unnc  autem  et  gymnicis 
et  bellicis  cerlaminibus  esse  ceteris  iuferiores.  Non 
euim  idcirco  pra!stabant,  quod  pueros  ad  eum  mo- 
(iuiii  exercereut,  sed  ea  tautnm,  quod  adversus  non 
e.xercitatos  exercebaut. 

Ad  honestalem  igitur  primae  partes  deferri  de- 
lieut,  uon  ad  ferilatem.  Nou  enim  lupus  nec  alia 
ulla  fera,  sed  vir  probus  aptus  esi  honesto  periculo 
subeuuiio.  Qui  vero  pueros  ad  haec  certamina  valde 
effuse  ferri  sinunt,  uec  eos  rerum  uecessariarum 
discipliua  imbuendos  curaut,  pueros  revera  illibera- 
libus  opificibus  similes  reddunt,  et  ad  uuum  tautum 
opus  civili  ratioue  uliles,  idque  ipsum,  ut  ratio  do- 
cet,  deterius  aliis.  Oportet  autem  nou  ex  superiori- 
bus  faclis  jndicium,  sed  ex  praesentibus  facere.  Num' 
enim  adversarios  discipliuae  semulos  habeut,  anteu 
nou  habebant. 

Utendum  igitur  esse  gymnastica,  et  quomodo, 
conveiiit  inter  omnes  :  debent  euiui  ad  putiertateni 
iisqiie  levioribus  exercitationibus  tradi,  victu  vio- 
leuto  et  laboribus  necessariis  remotis,  ue  incremeu- 
tum  impediaut.  Quas  res  hoc  malum  parere  posse, 
uou  parvo  argumeuio  est,  quod  inter  Olympiouica-; 
duos  tresve  ad  summum  reperias,  qui  viri  et  iidem 
adolesceutes  fueriut  victoria  potiti,  propterea  quod 
jimiores,  dum  se  necessariis  exercitatiouibus  de- 
duut,  vires  exhauriunt. 

Sed  quum  tres  annos  a  pubertate  aliis  disciplinis 
tribuerint,  tunc  conveuit  laboribus  et  certa  ciboruui 
uecessitate  proximam  aetatem  exercere.  Nam  simul 
meutem  et  corpus  laboribus  fatigare  nou  couveuit  : 
quouiam  hi  labores  coutrarium  uterque  afFectum 
habeul.  Labor  enim  corporis  meuli  est  impedi- 
uiento,  meutis  autem  corpori. 


Postquam  Philosopbus  tieclaravit  qualiter  et 
quibus  juveues  sint  disponendi  et  instituendi 
quantum  ad  corpus,  et  usque  ad  linem  tertiae 
aetatis,  q\iae  secundum  ipsum  terminatur  in  line 


septimi  anni,  nunc  intendit  deciarare  qualiter 
instruendi  et  disponendi  sunt  secundum  intel- 
lectum  in  duabus  sequentibus  aetatibus,  quae 
terminantur  in  fine  vigesimiprimi  anni  :  et  se- 


492 


iM)LiTn:()UUM. 


i-uuduiii  urdiaeui  prtKiuissum  |>rius  dividitur  li 
ber  utu  iu  piirtea  tre«.   Ouuiituui  |iriiuu  osteiidit 
i|uod  |tueriiruiii  o|»iirt»-i  ■  uriiiii  lina  dis- 

Cl|lllIlJUl   111    ilVltiilu    ii|ii.       .  '  Ulldil  lUlll  dicil, 

«  Ouuuuiii  auteiii,  •  dfclardl  iiuod    cuiiiiiiuiieiii 
TiTliu  cuiu   dicit,  u   (Jnif.  aulfiii   !)it,   •  d«;i  Urat, 
iiuit!  liit   1II.1,  et   qudliler   erudieiidl    siitt  lii  ipsa. 
(^trcd    priiuiiiu    |tr<i'iiiiltit    luiuiu    ('uiictu^iiiiiieiii 

SUitm,    dllt^'!!')     quud    liullu-)    il  itirilS    ri-clltlll    UMIIIl 

rittiuiii.i  duhitdt  quiii  le^iiUturi  curiiiiti  de  tiuiiu 
cuiuiiiiiiil  civitiitfs,  luaxiiite  ue^utiiinduiii  -^lt  cticii 
dtiiiiiliiiiiiu  et  huiiaiu  dli|iu->ittiiiiiMii  jiivi-iiutii. 
Ueiiide  cuiu  dictt,  •  Naui  iiiu!!,  m  |iruliut  luic  |ii-r 
uuaia  ratiuneiii.  Secuudu  cuiii  dicit,  •  Adliuc 
auteia,  »  neraliaiii.  la  priiua  parte  ijise  iuteiidit 
ratiuneta  iiauc  Ue  illu  ujiurtet  aegotiari  le^isla- 
tureiii,  et  curuiii  lidhere  i^uud  auii  tactuiii  iu  ci- 
vildtihus  lu-ditet  i'urruiii|iit  respulilicus  :iimxiiiie 
luuiu  debet  lateaderu  liuauiu  et  .salvutiuneiit  rei- 
publicee.  Sed  uun  curare  de  buna  dispusitiuut* 
pueniruiu,  et  diiaitteie  eus  assuesci  iit  i|uibus 
vuiual,  la-dil  i-l  curruaipit  reia|iublicaia.  (^iijus 
declaratiu  est,  qiiia  expedit  pulilicu  assuescere 
et  dispuaere  futurus  cives  ad  uaaiai(uaiiiiiue 
rempublicani  secunduiu  lauduiii  cuaveiiienteni 
ni,  sicut  raateriani  ad  birmaia.  (luiisuetudu 
eniru  uniusciijus  reipubliiii'  el  dispositiu  (uii- 
veuiens  priactpium  est  instituendi  reinpubli- 
i:am  et  cuaservandi  ipsam  institutum,  siciit  buaa 
prtjeparutiu  inateriw  ud  tuimam  priiici|)ium  est 
educendi  furia<im  illuiii  ia  esse  et  coiiserv.iadi 
tllaai  eductaia;  sicut  videmus  quod  cunsuetudo 
popularis  principium  est  instituendi  et  salvandi 
popularem  statum,  et  coasuetudu  paucoiiim  po- 
teutiai  statum  paucorum,  et  simililer  in  aliis.  Kt 
semper  cousuetudu  melior  principium  iiistilutio- 
nis  sive  cunservalionis  melioris  reipublicu!,  sicut 
excellenlior  dispositio  materia»  est  piincipium  ge- 
nerationis  e.xcelleatiuris  formie.  Ex  (|uu  manifes- 
tuia  csl  quud  bona  disposilio  et  consuetudu  ju- 
venum  ad  rempublicam  instituit  et  salvatipsam  : 
quare  per  oppositum  indispositiu  ipsorum  el 
negligentia  circa  hoc  des.ruit  etcorrumpit  eam- 
dem.  Quare  de  boaa  disposilione  seu  disciplina 
puerorum  oportet  legislatorem  curaie. 

Deinde  cum  dicit  »  adljuc  autem  >» 

Ponit  secundam  rationem ;  dicens  quod  adhuc 
sicut  est  in  aiiis  potentiis  et  arlibus  operativis 
respectu  operationum,  sic  est  in  virlutihus  poli- 
ticis,  et  scienfia  politica  respectu  aclionem  poli- 
ticarum.  Sed  ita  se  habet  in  aliis  potentiis  et  ar- 
tibus  qnod  omnibus  oportet  pra;existere  aliquam 
honam  disposilionem  materiae,  aut  aliquam  eru- 
ditionem,  autassuefactionem.  Hoc  etiam  videmus 
in  speculalivis  :  quoniam  omais  ars  et  omnis 
doctrina  ratiocinativa  tit  ex  preeexistenti  cogni- 
tione  :  et  in  operativis  similiter,  sicut  in  listula- 
tiva  :  debens  enim  recte  tistulare  prius  assuescit 
in  quibusdam  pra^ludiiset  rudimentiis  :  similiter 
autemet  inaliis  se  habet :  oportetenimmateriam 
bene  disponi  ad  actionem,  quia  actus  activorum 
tiunt  in  patiente  hene  disposito.  Quare  in  virtu- 
tibus  et  scientia  politica  oportet  ad  actionera 
rectam  futuram  praienidiri  et  assuetieri  et  dis- 
poni  in  quihusdam  :  et  de  hoc  dehet  curare  le- 
gislator,  cujus  est  intendere  honum,  et  salvatio- 
nem  reipublicae. 

Deinde  cum  dicit  «  quoniam  autem  » 

Volens  probare  quod  oportet  de  pueris  curam 
communem  habere,  probat  prius  quod  omnium 
in  civitate  una  oportet  esse  disciplinam  unam, 
intendens   rationera    hanc.    Quorumcumque  est 


uitus  liais  per  so,  eurum  est  disciplina  uaa  deeis 
quu^  ad  tliieiu  ordiiiaiitur,  i|iiia  rutio  euruia  (juaB 
siiiit  ud  tiiieiit  Mk  liiie  suiaiiur  :  et  i|iturtiiit  est  ra- 
tlu  illtu,  et  dtsciptiitutiita,  si-citiiiliiiti  i|tiud  litijus- 
iiiiidi.  Oiiiaiuiii  autiiii  viveitttiiiit  iii  civitate  se- 
ctiiiduiii  reiitpublicuiii  iiiiuiii,  est  uiiiis  linis,  puta 
linis  reipublica*.  Quare  iiiuiiifestum  est  quod 
uiiiaiiiiii  iipiirtet  esse  unaui  et  euiudem  discipli- 
liaiii  de  iiecessttate. 

Deiiide  cuiu  dicit  •  et  liujus  curaiu  » 
1'i'uliat  qiiiid  u|iurtet  de  his  lieri  (utram  com- 
iiiuneiit  quaiituiii  ad  discipliiiuiii.  Kt  primu  per 
latiuaes.  Secuiidu  ciiiii  dicit,  •  l.iiiiduliit  ittiqiie  » 
per  exeiitpluiii.  (iirca  |iriiiiuiit  ]iuiiit  ratiunes 
duas  :  ({uaruiu  [iriuiam  tangens,  dicit  quod  de 
disiipliaa  |iiii'iuruai  upurlet  legislaturem  facere 
cuiuiii  1111:1111  el  iiiiii  divisiiit,  stcut  iittuc  ia  qui- 
busduia  livitatibiis  iiiiu^iiiiisqiie  citrat  de  pro- 
priis  pueris  secuaduai  qttud  videtur  sibi,  seor- 
siim  iustrueus  disciplina  pro|iria  ({uutcumque 
videtur  sibi  utilis,  alius  et  uliiis,  in  aliu  et  ulia. 
Kt  liiijiis  ratiu  est,  quuniam  euriim  quuntm  est 
discipliiia  iiiia  et  cuianuinis,  expedit  fucere  cii- 
ruia  cuaiaiunem  et  studiiim,  iit  cura  sit  jirujiur- 
tiuaalis  disci|ilina'.  Sed  umaiitm  in  civitale  uii;i 
est  disciplinu  iina,  et  uiia  et  eudemriitiu,  ut  pru- 
hatitm  est  prius.  Krgo  de  onutibus  est  lucienda 
cura  comrauiiis  et  eadem  ({itaatum  ad  illa. 
Deinde  cum  dicit  «  simul  autem  » 
Piiiiit  secundam  raliunem,  et  esl.  Cura  de 
p.ii  te  et  disjiusiliu  debeat  esse  secuadum  hahitu- 
diiiem  ad  tutuiu  :  tum  qiiia  pars  est  prujiter  ip- 
sum  totutu,  tum  quia  ratiunem  et  esse  hahet  ab 
ijisu.  Nunc  autem  simul  ciim  his  qua?  dicta  sunt 
ujiurtet  intelligere  unumqueaique  civem  non 
esse  suiipsius  solurn,  neque  gratia  sui,  sed  om- 
nes  civitatis  et  gratia  ejus;  ergo  cura  uniuscu- 
jusque  civium  et  dispositio  facieuda  est  seciin- 
diiin  hiihitudineni  ad  tutam  civitatem  et  bonum 
ipsius.  Secundum  igitur  eumdem  modum  cu- 
randi  siint  et  disponendi  juveaes  secundum  qiiod 
tota  civitas  curatur  et  disponitur  ad  bonum  cum- 
mune.  Sed  de  istis  facienda  est  cura  communis ; 
ergo  et  de  juvenihus, 

Deinde  cum  dicit  «  laudabit  autem  » 
Manifestat  idera  per  exemplum;  dicens  quod 
rationabiliter  poterit  aliquis  laudare  Lacedaemo- 
nios,  qui  reputantur  hene  gubernare  in  hoc  : 
maximam  enim  curara  et  sludium  impendunt 
circa  disciplinam  puerorum,  et  hoc  non  priva- 
tira,  sed  comrauniter,  bene  existimanles  quod 
hona  dispositio  puerorum  communis  induceret 
bonam  rempuhlicam  consequenler.  Quod  igitur 
oportet  legislatorem  curare  et  ferre  leges  de  dis- 
ciplina  juvenum,  et  quod  hanc  curam  et  disci- 
plinam  de  ea  oportet  esse  communem,  manifes- 
tum  est  ex  dictis. 

Deinde  cum  dicit  «  quaj  autem  » 
Declaratquee  sit  illa  disciplina,  etqualiter  sunt 
erudiendi  in  ea;  et  circa  hoc  primo  praia.ittit  in- 
tentum  et  necessitatem  consideralionis  de  ipso. 
Secundo  cura  dicit,  «  Quod  quidem  igitur,  »  pro- 
sequitur.  In  prima  parte  dicit  quod  civitatis  gu- 
bernatorera  oportet  non  latere  quae  sit  hujus- 
modi  disciplina  puerorum  communis,  etqualiter 
et  usquequo  oportet  pueros  erudiri  ia  ipsa. 
Cujus  ratio  est,  quoniam  mulli  dubitant  de  ipsa, 
sicut  apparet  ex  operibus  et  diversis  opinioni- 
bus  de  ea  :  non  enim  oranes  opinanlur  pueros 
debereerudiri  in  eisdem  disciplinis,  neque  in  or- 
dine  ad  virtutem,  neque  in  ordine  ad  idem  opti- 
mum  :  sed  quidam  in  una,  puta  in  judicativa  seu 


MliKli  VIII. 


40J 


rli.'t(>rii'a,  i|iiiiliiin  in  nliii,  piila  nnMlifutiva.  vt«l 
««HTntalna,  xcl  lni|ii-<mmli,  Ni'f  i-liam  iiiaiiilt*^- 
luui  i'^l  »imiiiltii'«,  ulnim  mani^  o|tiiilrl  i-.i'»  viu- 
diri  iifit  a!>»iioll(M'i  iii  lii'«  <|iiu'  |t«<i'tiiii'iil  ad  iiitcl- 
loftum,  |iula  iii  virluliltiiH  iiitollriliialiltiiH,  \c| 
iii  liH  i|iui'  piTliiuMit  ail  mtirciii  aiiimir,  Imc  r^i 
iii  viiliililiu>.  iiuualiliU'»  i|iia'  Miiit  iii  iiailc  aji|ic- 
titivii  i|isnis.  Ilciiim  citu^hlci.ilui  tlc  ili^ci|i|iii.i, 
qiiii'  (iriiiiialur  atl  vitaiii  aclivaiii,  |tlciia  c-<l  tiii- 
lialittm^  :  i|uii'  .siilicot  sit  upliina,  cui  luaKi'^  iii- 
ItMiilciitliiiii  >it  :  tliviTHi  (Miim  ilivcr-ta  |Miiiiiiit, 
Muiiiulum  t|iiiitl  tlivcrsiis  liiics  iii  a^iltililiiis  silii 
cutisliluniit  .Villiiic  iitiii  cst  maiiifoliim  utriiiii 
nuigis  sluiiciitium  sit  circa  tipciatittiics  vila-  ac- 
liva',  Hiil  circa  ca  (|uu'  tciitliinl  ud  virtutcm  (|ua< 
est  priiiiipiiim  illiu->,  aii  ciica  supcilliia,  piita 
circa  dclct  talittiics  scii>iliilt's  iiuii  uct  css.irias  : 
div(<rsi  ciiim  circa  littc  ilivcrsa  ttpiiiautur,  cltpii- 
libet  isturitiii  liabcl  prtipritts  jiitliccs.  Itoriim  dc 
virtutiluts  t]ua'  sil  priiicipalis  iiiliil  coiicttitlitcr 
dicuiit  :  iiuu  ciiiiii  uiimcs  liuiiur.iiil  camdcm^si- 
ctit  pi  iiuipaliurcm,  sed  alii  aliam  ct  aiii  aiiam. 
Ouia  igiliir  do  liis  divcrsi  divcrsimude  cxistiiiMiil, 
el  secuiiditiu  divcrsilalcm  cxistiiualiitiiis  sctjuitur 
diversilas  sliidii,  ratioiialiilitcr  divcrsilicaiitur 
circa  studiuiii  isittnmi  :  iiiKclilict  enim  studet 
et  inlciuiil  circa  itl  tpiud  silii  mcliusct  pussiliiliits 
existimat.  0"ii''^-'  ratiun.diiliter  ctmsidcrainlum 
est  quie  sit  disciplina  umnis,  circa  qitani  sit  slu- 
deiiauni,  sicul  cirt.a  uptimiim  pucris. 
Dcindc  ciiin  dicil  ti  quud  tptidcin  » 
Prusequitur  ;  el  primu  dedaral  iu  universali 
in  quibus  erudicndi  sunt,  quuniani  in  utilibus 
et  liberalibus.  Secundo  cum  dicit,  u  Sunt  auteai 
quatiior,  »  niagis  determinate  declarat  qua^  sint 
illu.  Circa  primum  primo  ostcndit  quod  in  ulili- 
bus  et  liberalibus  sunl  erudiendi.  Secundu  cum 
dicit,  «  Sunt  etiam  qui«dain,  »  declarat  usqite  ad 
t^uid  et  cujus  gratia.  Ktcirca  primum  est  intelli- 
gcnduiu  qiiod  homo  liber  est,  qui  est  suiipsius 
causa  et  in  ratione  causa*  moventis  et  in  ratione 
tinis,  sicut  dictuni  est  priiis  In  ratione  quidcm 
muventis,  quando  ab  illo  pcr  quod  est  Uuino  et 
quud  est  principale  in  eu,  puta  ab  intellectu, 
movetitr  pricjiiilicando  el  ordinandu  modum  e^. 
ratiouem  agendi.  lu  ratione  aiitcm  tinis  citm 
muvetur  ad  bonum  et  linem  ipsius  secundum 
illud  idem  quud  principale  est  in  eo  secundum 
intellectum ;  et  tauto  niagis  liber  est  sccuudum 
naturam,  quantu  magis  natus  est  muveri  ab  eo 
(|uud  principalissimum  est  in  eu  et  ad  linem  et 
bonum  ejus  secundum  illud  idem  Humo  autem 
servus  dicitur  qui  non  est  natus  muveri  propter 
indispusitionem  materiie  ab  intellectu  propriu 
per  quem  determinatur,  sed  ab  intellectu  et  ra- 
tiune  alterius;  nec  etiam  uperatur  sui  gratia,  sed 
gratia  illius  alterius.  Et  quanto  minus  natus  est 
moveri  a  se  et  raagis  ab  alio  et  ad  linem  alterius, 
tantu  magis  servus  est  Ad  hoc  autem  quod  mo- 
veatur  ab  aliu  et  agat  ad  tincm  alterius,  requiri- 
turrobur  corporale.  Et  hoc  rationabiliter  accidit; 
quia  ubi  deticit  virtus  intellectus  el  furmae,  exce- 
dit  virlus  curpuris  et  materiiP.  Et  propter  huc 
dixit  Aristuteles  in  primo  hujus,  quod  vigentes 
intellectu,  etsi  deliciant  corpore  sunt  naturaliter 
aliorum  dumini  :  rubusti  autem  corpore,  deti- 
cientes  intellectu,  sunt  naturaliter  servi.  Et  se- 
cundum  hoc  scientia  libera  vel  liberalis  dicta  est 
ab  antiquis  secundiim  quam  homo  perse  dispo- 
nitur  secundum  iutellectum  ad  tinem  proprium. 
lUa  autem  secundum  quam  disponitur  in  ordine 
ad  bonum  corporis  per  se  et  ad  bona   exteriora. 


«ervili-t,  (|iiia  urdiinitiir  ud  liumiiii  «'jui  trcuii- 
diiiii  Ikic  (piiiil  ilclii-t  M'rviri<  iii  liuiiiinc,  ul  ino- 
cliiiiii  c,  ipiia  iiiti-cliari  lai  it  ipiiHliiiiiiiiiiilu  iiitel- 
lccluiii  ( ircu  (•aquir  iiuii  miiiI  prii|irMi  «ilii  ««Tun 
diiiii  qiiud  liujuniiiiidi  i'!t  iiiler  lilicrat  illa  lili«ra 
i"<t  iiiHiimc  ipia-  immcdiat)*  di^punit  ititcllcctuni 
ail  tliiciii  iiiilimiim  ;  |iut.i  illa  iiiciijiit  upcrutiuiiii 
niiisi->lit  lclic  it.in  :  ill,i  aiilcMi  qiia-  iiuilialc  dl»- 
puiitt  iiilcllectuiii  atl  ipsum,  miiiiii ;  >ii  iil  hcien- 
lin<  pdklpriurcsiii  quibuii  ncirecoiiliiiRit  ordintire 
ud  sciro  in  siiperiuii,  qii.imvit  cuiitiiif<at  ipiiini 
ipiierere  pruptcr  scipsum  \'.l  illa  miiiime  liberu- 
lis  esl  inter  s|icciilalivns,  iii  qu.i  miiiiinc  qiia-ri- 
lur  scirc  pruptcr  <<(*,  ct  ipiii>  pci  pliir.i  mcdia  urdi- 
nulur  ad  Ituniim  liumiiiisiiltimum.  Similit(*r  iiiter 
.servas  illa  muKis  ser\a(;st  iii  ipia  iiia^is  dc|iritni- 
tiir  mtcllcclus  scii  ratiu  cin  a  iililiuia  (>t  iiiaKis 
i>\lr.(iica  ab  liuiiiine  seciindiim  qiiud  liiiniu  ;  iti- 
cul  illa  (iua>  urdinatiir  ad  buita  (>\leriura  iiiagiit 
qiiam  illa  quir  urditiJtur  ad  buiiuin  curpuri^. 
(Jiiamvis  aiitiiii  lilicrali  m.iximc  ntiii  cuiitiiigat  uti 
malc  ipianlitm  ad  iisiim  pcr  si;  ip^ius,  pusleriu- 
ribiis  tamen  etiam  niiuus  liberalibus  qitantiim 
etiam  nd  itsum  eariim  per  se  cuutingit.  Sicut 
circa  iiiieiu  ultimiim  iiuminis  simpliciter  nun 
cttnlingit  iiiale  se  liabere  ;  liis  aittcm  qiia>  siint 
ad  ipsum,  cuutiugit  iiuauduipte  luale  uli.  Et  huc 
cttiilmgil  tpi.iiitlu  per  cunsidcraliuiiem  vel  exer- 
citium  iit  eis  retrahitur  alitpiis,  vel  a  tine,  vel 
ab  his  (|ua'  prupinquiura  siiiit  lini;  siciit  contin- 
git  per  cunsideratiuneni  in  ali((ua  scientia  puste- 
riuri  respectu  alicujus  minus  scibilis  relrahitur 
aliquis  acunsideralione  in  primarespectu  maxime 
sciljilis.  IIuc  igilur  visu  supponens  Aristoteles 
quod  expedit  pueros  erudiri  in  discipliuis  utili- 
busad  ftnem,  sicut  manifestum,  probat  quodnon 
in  omnibus  utilibus,  sed  in  liberalibus;  dicens 
quod  manifestum  est  ex  se,  quod  expedit  pueros 
in  civitate  bene  urdinata  erudiri  in  disciplinis 
utilibus  ad  tiiiein  reipublic^  :  illa  enim  quai  or- 
dinantur  ad  linem  aliquem  expedit  pra'parari 
et  disponi  ad  ipsum.  Pueri  autem  urdinandi 
sunt  ad  tinem  reipubiicae ;  et  disciplina  et  erudi- 
ditiu  sunt  qua?dam  pivTparationes  ipsorum  ad 
ipsum.  Quod  autem  non  expediat  eos  erudiri  in 
omnibus  utilibus  uuiversaliter,  sed  tantum  in 
utilibus  et  liberalibus,  manifestum  est  distinctis 
disciplinis  perliberales  quaj  per  se  disponunt  in- 
tellectum  ad  linem,  et  illiberales  qua;  per  se  or- 
dinantur  ad  bonum  curporis,  sicut  dictum  est. 
Sed  talibus  expedit  eos  participare  quaecuraque 
de  numero  iitilium  ad  tiuera  per  se  faciunt  parti- 
cipantem  mercenarium.  Mercenariam  autemope- 
rationemetartem  et  doctrinamoportet  intelligere 
eas  quacumque  corpora  Iiberorura  aut  aniraani, 
aql  etiam  intellectum  male  et  inutiliter  dispo- 
nunt  ad  usus  et  actiunes  virtutum  muralium  et 
intellectualium,  vel  etiam  ad  usum  perfectissimae 
virtutis  qua"  est  felicitas ;  propter  quud  et  hujus- 
modi  artes  qusecumque  disponunt  corpus  dete- 
rius  adhujusmodivirtutes,et  inquarum  uperatio- 
nibus  absorbetur  intellectus,  banausas  dicimus, 
sicut  artes  forenses  vel  artes  etiam  in  quibus 
corpus  maculitur,  quoniara  per  usum  earum 
faciunt  mentem  non  vacaiitem  circa  ea  quae  sunt 
bona  ejus  per  se,  et  deprimuut  eam  ad  ea  in 
quibusperfectioip?iussec^ndumsenoninvenitur. 

Deinde  cum  dicit  ((  est  autem  » 

Declarat  u^que  ad  quid  et  cujus  gratia  oportet 
erudiri  in  liberalibus  et  assuetieri  ,•  et  dicit  quod 
quaravis  eruditio  et  usus  primae  et  principalis 
virtutis   quaerenda   sint    tjiiantacumque  et  sine 


494 


|M)L1TICUULM. 


tertiiiDu,  tanten  partictpare  sc-icntits  li^eralitius 
aliquibus,  |iuU  quuiuni  ii^Ub  uidiiicitui  ad  Uiuin 
ei<  iiui,  UiijUH  <iil  aluiiieni  tt  riuiiiuiii  iiuii 

lib>  I  X         '    Luulinue  auleui    et  a^sidue  exenert; 
M  in  eis  u»que    ad    quautauicunique    |>er{ecliu- 
oeoi  valde  iiucivuni  eat,  |ii'u|itei- dicta  nucunienta, 
quia  acilicel  dlteui;u  et  ci>nsideraltu  ciinttiiiia  iti 
ei»  leliuhlt  aut   sini|iticiter    aiit   lli  |iaile  uti  u»U 
uptuiiie  virtutii   Kl  iteiuiii  tuaiiiteatuni  e!>t    i|uud 
scieutiai  ibttt*  et  uAuseaiuni  uidinantur  in  liiit-ni 
ulterioieni.  Uuaiiivis  uuieni   ii|i|ietilu!i  liuis  mti- 
Uttui   itt,  uii|ietitii^  taiinu  eontui  qiKe    ad   tiiiein 
urdiuaiitur  uun  e^st   tiitiiiitus,    sed    delerniiiialiis 
a  tiue.  Kt  tdeu  Utque    ad  aliqutd  eiudin  et  cun- 
sideraie  in  eis  litierate   est,    scilieet    tiKjiiuntuni 
utiles  luut  ad  tiiient,  et  iion  aniplius    Sed  niulla 
dillereiilm  eit    ad    qiieni   tilieui    aiiquis    uddiscit 
aut    exercetur    lu    et:i    Si  enim  [Jiupter  actuni 
virtutis    exielleiitioris    suiipsiit^,    uon   est   piu- 
vum   iiec    illiberale  ;  uut  si  etiani    jiripter  bu- 
uuiu   Mrtuli^  ulti(iioriim    uiiiiioriitii,   (|uia  anii- 
cus  est  veiut  aller  tpse.  Si  auleiii  aliquis  addi^cat 
eas   et  operetur   in  eis  sa'pe   propter  alios,   ul 
inde   repurtet  coniinodum   et  utilitutem  secun- 
dum  buiia    extenoiu;    sicut   niulti  jurt-ituruiii  et 
medicorum  tui  lunt,  ntercenaiiuiii  et  sersile  crit. 
Uictum  euini  est  prius  disciplinum  servtlem  e^se 
quae  ordinatur  ad  curpus  et  ad  buna  cum  depres- 
siune  inlellectu^.  iJicit  autrm  u  qui  huc  agit  sa-pe 
jirupter  ulius,  u   quia  quunduque  tiunum   est  uli 
taliLus  scieiitiis  ud   ulios,  aiiqiiando   piopter  Lo- 
num  aliorum  tuntum    sine    uttlitute   piopria,  ut 
quandu  necessitatein  hutjentes  a  se    vel   ub  uliis 
non  possiint  juvari  opportune,  aliiiuundo  elium 
propler  iiltiituttm  propnamut  rejioitent  lucrum 
rationabile,   secundum   tuitien  quod  uttle  est  ad 
linem  et  bonum    secundum  intellectum  non  de- 
primendo  inteikctum  ipsum  iii  usu  ipso.   Pru'- 
missifi  igitur  discijilinae  seu  erudilionesud  ulrum- 
que  se  babi-nt,  quiu  conlingit  eis  bene  uli  ad  ti- 
nem  et  male,  quemadmodum  dictuni  est. 
Conseqitenter  ciim  ditit  «  sunt  autem  » 
Declaral  deterniinate  qusp  sunt  scienticE  conve- 
nienles  pueris ;  et  primo    pia-numerat  eas.  Se- 
cundo    cum  dicit,  «  Ue  musica  vero,  »    declarat 
cujus  gratia  et  qualiler  sunt  in  eis  erudiendi    In 
prima   parte  dicil  quod  quutuor  sunt  disciplina; 
fere  quas  con^ueverunt  juvenes  addiscere  in  ci- 
vitatibus  qu«  bene  gubernantur  :  scilicet  di.sci- 
plinamlilteraium,  pula  grammaticam  seu  rutio- 
nalem  universaliler,   et  luctutivum  et    musicam 
et  urtem  tigurandi  qitae  communis  est   pictoria; 
et  sculptoriae,  sicut  valde  utiles  ad   operaliones 
vitse  humaniie,  et  valde  bonae  secundum  seipsas, 
inquantum  in   eis  aliqualiter  periicitur  intellec- 
tus.  Luctati\  a  autem  utilis  est  tamquam  conferens 
ad  fortitudinem  etrobur  juvenum. 
Deinde  cum  dicit  «  de  musica  » 
Declurat  ciijus  gratia  et  qualiter  erudiendi  sunl 
in  eis.  Et  primo  facit  hoc.    Secundo    cum   dicit, 
t  De  musicaautem,  »  regredilur  ad  inquirendum 
de  musica,  ut  magisappareat  verilas  de  ea.  Circa 
primiim  primo  oslendit  quareetcnjus  gratia  eru- 
diendi  sunt  pueri  in  musica.  Secundo  cum  dicit, 
«  Adbuc  autem,  »  cujus  gratia  in  disciplma   lit- 
terarum.  Tertio  cum  dicit,  «  Ac   etiam  de  utili- 
bus,  »  cujus  gratia  in  tigurativa.  Quarto  cum  di- 
cit,  «  Similiter  vero,  »  cujus  gratia  et  usque   ad 
quid  et  qualiter  in  gymnastica.    Circa    primum 
primo  facit  quod  dictum  est.  Secundo  cum  dicit, 
«  Quod   igitur,  »  recolligit  dicta.  Circa  primum 
adhuc  primo  ostendit  quod  sunt  quadam  scien- 


titt-  quas  expedit  addiscere  propter  deductionem 

tn  vaiatioiie.  Secundo  cuiit   dicit,  «    Quupropter 

miisicani,    etc.    u    Kx    liis    cuiiclinlit    'itusicum 

addtsct-ndum  ebse    propter  delectalioneni  in  va- 

catiune,  non  propter  iitilitatem.  (jrca   primum 

adtiuc  primo  tangit  quud  non  vacutiu  est  piopter 

vucutioiieni.  Secundu  ciiin  dn  il,  «  ltai|iie  niani- 

festuin,    etc.  n    ex    dictis    (uiicludlt  propusituni 

tiuuui.  Adhuc  in  prinia  parte  ostendtt  ({uud  nun 

vacatiu  est  prupter  vacattunem  Italienlent  delec- 

tatiunem  sectindum  seipsum.  Srciiiido  ( iim  dicit, 

•  Si  entni  utroqi.e  etc.  •  qiiud  vacatiu  qua-  est  iii 

qutete  rattom  ui  tiiiisliabet  secuiiduni  scjetqua*- 

reiida  eit  noii    piopter  aliud.  Tertio   cum  dicit, 

u  (Jtium  aiitem,  etc.  »    Ostendit  (piud  vacatio  in 

his  qiiii!  ad  tiitellei  tttm  pertini-nt  •liubet  delecta- 

tiunein  secundum  seipsuni,  et  ratioiK^ni   liiiis.  In 

printa  parte  dicit  quud  de  disciplina  niusica?  cu- 

jusgiatiujiivenes  eruiliendi  sunt    in  ea,    dubita- 

btt  alii|uii  propter  diversitatent  qiia-  accidit  circa 

euni.  Qiiid;ini  eiiini   purticipunt  eu   iiiopler  de- 

lectattoiient,  quat  est  cticu  sensum.  Sonus  enim 

musicus  proportionaliter  movet  audituni,    ciijus 

apprehcnsionem  seqiiitur  delectalio    sensibilis, 

sic  participant  euni  iiiiales.  Alii  auteiii  instilue- 

ruiit    eam   ut   disciplinani   qitamdam,    videlicet 

propter  cogiiitionem  pioportioniim,  et  ipsarum 

harmoniarum  speculationem  ;  propler  hoc  quod 

naturu  liumana    secundum    iiitellectuni  uppelit, 

sicut  sa-pe  dictum   est,  non   solttm   non  vacare, 

ide.-it  agere  operationes  extiinsecas  recte,   sed  e- 

tiam  posse  bene  vacare,  idest  vacando  al)  opera- 

tiuntbus  exterioribus  intendere  circa   speculatio- 

nem.  Speciilatio  enim  piiini   intelligiliilis    ratio- 

m-ni  primi  principii  liabet  in  operationibus.  Kst 

enim   ultimus   linis   hominis,  sicut   dictum  est 

prius.  Quamvis  enim  amlio  sint  eligil)ilia,    scili- 

cet  non  vacare,  idest  intcndere  exterioribusope- 

rationibus.  etvacare,  ideslintendere  interioribus 

vacutio  tamen  magis  habet  ralionem  eligibilis  et 

boni  quam  non  vacure.  luquirenda  est  ergo  va- 

catio  aliqua  sicut  linis  omnium  alioritm,  qua;  o- 

purtet  facere  gralia  ipsiiis,  sicut  belluni  prupter 

pacem.  Ethocsatis  ostensum  estprius,  et  decimo 

Ethico)-urn. 

Deinde  cum  dicit  •  si  enim  » 

Quia  forte  aliquis  credei?t  (juod  cum  in  iudo 
sit  delectatio  qiia'dam  delectabilis  (iiiod  ipsa  ha- 
beret  ratiomm  linis,  cujus  g. atia  alia  qujerenda 
essent.  Et  ideo  ostendil  contrarium  liujiismodi ; 
dicens  quod  quamvis  non  vacuie  eligendum  sit 
jiropter  vacatiouem,  uon  tamen  propter  eam 
qiiam  exercemus  ludentes.  Si  enim  ita  esset, 
tunc  ludus  et  exercitium  in  ipso  esset  finis  vit» 
nostrae.  Quia  igitur  hoc  est  impossibile,  ludus 
enim  laboriosus  est,  etcum  tristitia  et  nocumen- 
to  sfiepe,  manifestum  est  quod  inconveniens  est 
non  vacationis  linem  esse  ludum;  et  mauifes- 
tum  est  magis  intendendnm  ludis  in  non  vaca- 
tionibus,  utmagis  possint  operari;  quia  laborans 
in  operando  indiget  requie  propler  restitutio- 
nem  et  salvationem  virtutum.  Cujuscumque  enim 
est  aliquod  tempus  deteiminatum  ad  operatio- 
nem  agere,  si  excesserit  illud  necesse  est  lan- 
guescere,  sicut  Philosophus  dicit  in  libro  De 
soniiio  :  propter  hoc  indiget  remissione  illius. 
Ludus  autem  propter  requiem  est,  vel  est  requies 
qua>dam.  Sed  opeiari  operationes  extenores 
accidit  cum  labore  et  fatigutione,  tum  pi-opter 
mutum  membrorum  pra^ter  nutuiam,  tum  prop- 
ter  consumptionem  spirituum.  Et  ideo  oportet 
ludos  introducere  observantes  tempus  et  locum 


IJItKli  VIII. 


495 


ti|i|iortiinuni,  i'l  iiliiiK  (-irciirn-^liiritiii^  ml  ii-iiiiii 
i|is(iriiiii,  tiiiii(|iiaiM  11(1  !'(<(|iii('iii  adiliK  iiiil,  t<l 
t|iia'n(iiliii-  (|iia-<i  f^ralia  |iliariiiii('im,  idctl  iMi<(li- 
(-iiia-.  lit  HK-iil  luidiiina  iiniara  ('xi-^t(<iis  ad  naiii- 
lalciu  (i(<(lii('il,  ila  ('liiin.  Iiuiiis.  ctti  mI  (iiin  Irn- 
liliii  ct  lali(iri<,  ini  rc-ilitiilioiiciu  viiliiliiin  Itcini-^- 
nio  cniin  niotii-i  lalioi  lo^i  iiniiuii'  |)ro|ilcr  ilclccta- 
liiuicin  coii-<c(|iiciilclu  rc(|ni('H  (|iiii<(Iiiim  t^tl 
\irtiiliiin  iiiiiiuic.  Sic  i^itiir  sacatio,  (|^iiii'  in  liido. 
ralioiicin  run->  non  lialict,  scd  nia^i-i  (|iia'iitiir 
pro|iti'r  rc(|iiicni  a  rati^aiionc  i|iiic  in  opcr.ilioiic 
csl.  Iliiiu^inodi  aiitciM  rciiuicH  proplcr  ipsaiii 
upcratioiicin  (pucrittir. 

Dcindc  ciini  dicil  «  vacarc  aiilcin  • 
Ostciuiit  ipiod  iii  vacali(Ui(<  in  opcraiioniliiis 
circa  spcculal>ilia  csl  tclicitas  cl  dclcclalio  sccnii- 
lUiii)  sc  ;  diccus  (piod  opciiitio  circa  spcculaliilia 
huhct  scciiudnin  scii>sniii  (l(>lcctalioncin  cl  lclici- 
tatciu  cl  vit.iin  licatnin,  sicnl  ostcnsiiin  csl  |)rins. 
Ucalc  aulcni  vivcrc  noii  cxislit  iii  iion  vacation(<, 
sed  Im  vacatioiK?  Miagis.  Non  vaoans  oiiiin,  idcsl 
exorccns  oporatioucs  cxtoriorcs,  opcraiur  ^ratia 
alu-ujus  linis  iion  cxistonlis  in  illa  opcratioiic, 
sod  iii  aliipia  ullcriori.  Sicut  licllmii  oxcrcciis 
oporulur  |>ruplcr  pacciu.  clcurrons  iii  sliulio  cur- 
rit  proptcr  lira\iiiin.  I-Vlicilas  auton»  porfocla 
ratioucni  linis  iiltiini  haltot,  qwiv  non  ost  cuni 
trislitia,  sod  cuin  dclcctalioiio  oxccllcntissiiua. 
(^pcraliononi  ouiiii  cxccllcnlissiinaiu  so(]iiiliir 
e.xcollciitissiiua  dcioclatio.  Siipadcni  oporalioiicin 
per  se  soiiiiitur  dcloctatio.  Sod  hanc  folicitateni 
ot  oporationoin  non  camdoni  poiiunt  omnes,  scd 
divorsi  divorsam,  socnndiiin  divcrsitatom  a>sti- 
mationum  ot  lialiitunm  rnusquisque  onim  opo- 
rationom  secundiim  hahitum  (]ucm  existimat 
perleclissimum  ponit  tVlicitatem  osse,  et  delec- 
tationom  propriam  ei.  Secundnm  veritatem  au- 
tem  oporalio,  quu*  est  socundiim  excellontissi- 
mum  hahitum,  felicitas  est  ;  et  delectatio, 
oonsequons  ipsam  excetloutissima.  Ilahitus  autom 
ille  optiraus  est,  qiii  est  socundum  virtutom 
perfoclissimam,  ot  respectu  porfectissimi  ohjccli. 
Per  ista  enim  duo  determinatur,  pula  por  po- 
tentiam  et  ohjectum. 

Dcinde  cum  dicit  «  itaque  manifestum  » 
Concludit  ox  diclis  quod  sunt  aliqu»  discipli- 
na^  qmvrondiv?  proptcr  doU-ctationcm  qua^  in 
vacatione  est;  dicons,  qiiia  in  vacatioue  consistit 
feiicitas,  qua'  ralionom  tinis  hahet,  et  deleclatio- 
nem  maximam,  ut  diclum  est.  Ea  autem  qua> 
sunt  ad  iinem,  qnaeronda  sunt  propter  ipsum,  et 
delectationem  qua^  in  ipso  est;  et  si  sunt  quae- 
dam  disciplina;  vel  eruditiones  ordinata?  ad  feli- 
citatem  per  se,  manifestum  est  quod  oporiet  ad 
vacationem  quae  in  contomplatione,  ot  delecta- 
tionem,  quse.  in  ipsa  est,  addiscere  disciplinas 
quasdam,  et  erudiri  in  eis,  et  istas  esse  gratia 
suiipsius,  tamquam  honas  secundum  seipsas, 
quamvis  valeant  ad  felicitateni.  Eas  autem  quae 
ordinantur  ad  non  vacationem,  seu  ad  operatio- 
ues  exteriores,  vel  opera  exteriora,  esse  neces- 
sarias,  quamvis  non  simpliciter  bonas  secundum 
seipsas;  sicut  extrinseca  bona  ad  quee  ordinan- 
tur  sunt  necessaria  ad  vitam,  sicut  organa  quae- 
dara  seu  materia,  et  non  simpliciter  bona  se- 
cundum  seipsa. 
Deinde  cum  dicit  ((  quapropter  musicam  » 
Ex  dictis  declarat  quod  musica  addiscenda 
est  propler  eruditionem  et  deleclationem,  non 

*  Idest,  mensae. 

*  Vox  medii  aevii  in  Glossariis  omissa.  Sed  in 


HK  iil  nci-oHsiii  111.  i;i  prinio  dc(  Innit  lioi  j.cr  nilio 
nciii.  Scouiido  ciiin  dn  it,  «  (jiiii|)ro|ttrr  iliirii<-ru» 
Alc,  »  pcr  dict»  llomcri.  Iii  priiiia  pnrln  iptr 
dicit  ipiod  |ir(i]itci  iincdicta  aiitKpii  iniMicani 
dixcruiil  csMi  (]iiii'i  i-ndiiiii  |ii<i|itcr  criidiuoiiftn 
«l  di<lcctatioiiciii,  (jiiii-  111  vai  alioiic,  ct  noii  |iro[>- 
lcr  alK|iiiiiii  iililitiitciii  cxlriiihocaiii.  .Nci  i-n)ii!  c»l 
ciiiiii  iiiiinK  iiMi  (]iiii'rcrc,  nut  proplffr  ni>«*c»Hlti- 
tciM  cxli  iiisccoriini  hoiioriim,  aiil  |iro|itir  di-lcc- 
tiitioii(<iii  (]iiii-  cst  in  MicatioiK*,  ct  rioii  |irii|ilor 
alii]iiaiM  nlililatcin  cxti  iiiM-cam.  Oiniiin  ciiim 
<<cicntia  atit  |iro|)lci  lioc.iiit  ]iriiptcr  illiid  (]iiicritiir. 
Spcciilativa  i]iiidcin  ]iid|)lcr  dcicctationciii  (jiin'  iii 
vacationc,  ])|-acti(-a  autciii  ]iro]il(*r  o])ii<t.  Scil  i])sa 
iioii  cst  (|iiicrcii(la  jiroiitcr  iic<  csh.h  hkh  vcI  iitil)! 
aliqiiod  cxti inscciiin.  .>'on  imim  si*cuii(luiii  noest 
utilis  ud  ac(jMisilioiicm  ])cciiiiiariim,  scii  (ccono- 
iiiiain,  sictil  scictiliii  liltcrariim  iililis  i*st  ad  iiliiH, 
ot  ad  doi  triiiain  aliariiin,  ct  ud  uctionos  ])oliti(-us 
Miiillas  :  iicc.  cti.im  iililis  ost  siciit  vidcliir  tigiira- 
tiva  csHO  iitilis  nd  rncte  jndirandum  artilKuni 
()]>ora,  iit  non  dcci])ianliir.  Ncc  etiam  nst  utilis 
nd  sanitatcm  ct  rohiir  jkt  so,  sicut  luctativa. 
Nciitriim  cuim  islonim  l.icit  musica  ])cr  se, 
(iuaiii\is  (iiiaiidoqiio  laciiil  por  uccidoiis ;  crfjo 
rcliiKiuilur  dchcrc  i])sam  addisccre  j^ropter  scire, 
ot  dodiictioncm,  (iiia*  iri  vacationo  cst,  ud  f]uod 
nntiqiii  sapiciitcs  ordiiia\oi-iiiit  ipsam.  Dclccta- 
tioiK  in  ciiim  (iii.uu  (  rcdnnt  cssi;  lihcrorum,  et 
in  qua  oos  exciccii  dicunt  lieri  per  nuisicam,  ad 
hoc  eam  ordinantes. 

Doiude  cum  dicit  <(  quapropter  llomerus  » 

Doilarat  hoc  pcr  dict  i  llomcri  tria,  quae  im- 
perfoi  te  ponit.  Dicit  igitur  qiiod  proptor  pr.-p- 
dicla,  llomerus  in  quodam  ineiro  itapoctizavit  de 
ipsa,  quasi  adver.sando  quihusdam  dicentihus 
ipsam  es:e  nocessariam,  dicens  ita  non  esse.  Sed 
contingit  dolcctari  in  eam  per  se,  sicut  vocari 
ad  epulas  dolectabile  est  per  se  mtiltis.  Et  ite- 
rum  iii  alio  metro  dicons  alleros  quosdara  esse, 
qui  dicunt  cantativam  naturam,  hoc  est  rausi- 
cam,  esse  valde  deleclabilem,  sicut  delectantem 
omnes.  Et  in  aliis  introduxit  Llyxem  diceniem 
hanc  esse  optimam  hominum  delecfationem  ii)- 
sis  gaudentibus  in  epulando,  si  audiant  raniile- 
nas  musicas  a  cytharodo,  ipsi  disco  '  re-idontes 
continuesecundum  ordiiiem.  Alia  Littera  pl.inior 
est  quae  dicit  :  a  quando  gaudcntibus  hominihus 
congregati  super  lecta  audiunt  Philomeuain  se- 
dentem  deincops. »  Et  est  scnsus  :  secundum  dicta 
Ulyxis  hanc  esse  optiraara  delectationem  quando 
«  gaudenlihus  »  idost  exultaniibus  ((  hominibus, 
congregati  super  lecta  ■>  in  locis  bene  eveniabi- 
lihus  *  «  audiunt  Philomenam  residentera  dein- 
ceps  »  hoc  est  in  aliquo  loco  pi'opinquo,  et  roso- 
nantem  suaviter  '.  In  primo  auiem  dicto  dicit 
habere  omnem  delectationem  naturalem.  In  tertio 
opiimam. 

Deinde  cum  dicit  «  quod  igilur  » 

RecoIIigit  dicta,  dicens  quod  ex  his  quae  dicta 
sunt,  manifestum  est  quod  est  aliqua  disciplina 
in  qua  erudiendi  sunt  pueri,  non  sicut  iii  utili 
aut  necessaria  proptcr  extrinseca  bona,  sed  sicut 
in  liberali  et  honesta  secundum  seipsam.  Utrum 
autem  ipsa  sit  uiia  vel  plures  secundum,  et  si  sint 
plures,  quae  sunt  hap,et  qualiter  addiscendae,pos- 
terius  determinabit.  Nuuc  autem  tantum  prae- 
manifestum  est  nobis  quod  ab  antiquis  habemus 
teslimonium    quoddam  quod  sunt  aliqua   eru- 

iisdem  invenitur  <(  Eventario,  captatio  aeris.  » 
^  Parm.  omittit  :  <(  conlinue  secundura,  et€.  » 


49b 


iMiLITICOIUIM. 


dimeiiU  paeiuruiu   UtMsidlta   ut    tiuiiesU  secuu- 
duui  le.  «t  quud  luusicit  huc  u|)eriitiir  luuniteble. 
Utfind»  cuiu  dicit  «  dc  «tiaiu  u 
Uecldrat   cuju!)  ^rdlu  dJdisiendd  est  bcientid 
||t>  '         ^  qiiud    iidhuc  iiiiinift^ttiiiii  e^t 

tju>.       .  1         .)-.  eiudiil  iii  iiuihiiidalii    di^cl- 

|)linu  ulillbus,  Uuu  tdiitum  |iro|iter  ulilitaleui 
exteriuruiii,  quae  sequilur  tsx  eis,  sed  |iru|jter 
hoc  qiiud  dil  st  leiilids  et  ad  lilieraies  actiuues  va- 
leiit.Suut  iii  scieiilia  lillfcraruui.  qiiif  iiuii  taiiliiiii 
UUlls  est  ad  i-slniiseca  [»iii,i,  siiut  duluui  tsl 
prius,  et  pru|iter  liuc  dddisceiida,  st-d  elidUi  |)ru- 
pter  huc  quud  per  ipsam  cunliii>,'it  tieri  eniditiu- 
utt  uiuilas  lu  aliis  siientiis,  piita  eas  i|UU'  liunt 
per  disci|ilinaiii  audieiidu  ah  aliu,  qiiud  nun  lit 
uisi  per  seruiuneiii  si^nilicativuni,  ciijus  simiili- 
cdtiunem  et  latiunem  inudi  sii^niiicaudi,  simul 
auteui  et  urdiiiatiunem  cunvenientem  ducetpru'- 
dicta  scifutia. 

Ueinde  cum  dicit  u  sunilitiT  v»'ru  » 
Declarat  cujiis  ^ralia  erudiendi  suut  in  tigura- 
tiva.  Uicens  quud  simul  expedit    puerus  erudiri 
in  tigurutiva,  qui»'  suh  se  cunlinet   scriplivani  i-i 
piclivain,    aut  etiam    sculptivam,  iiun  sulum  ut 
non  dfcipiautur  in  vendendu  prupria,  sed  elia  si 
ut  sint  inseduclihiles  circa  fniptiunem  et  vendi- 
tiunem    \asurum     universdliter,    quorum    valur 
pii^lcr  eum  qiii  inateriu',  cugnuscitur  per  artcm 
prijedicldm,    quud    pertinet    ad    utiiitalem.  Aut 
magis  erudieudi.  sunt  in  ea,  quia  per  ip.saiu  ma- 
gis  pussunt    considerare    pulchriludinem  curpo- 
rum,  quai  consistit  in  dehita  proportiune  quan- 
litatis  memhrurum  ad  invicem  et  ad  lutuin,    et 
etiam  ad  culurem,    quod  est  honum  et    delecta- 
bile  secundum   seipsum.    Et  hujusmodi    gratia 
erudiendi  sunt  macis  litteri  et  magnanimi.  Quu^- 
rere  enim  in  oinnihus  iitilitatein  in  exteriorihus 
bonis,  et  illud  quod  amplius  est  in  eis,  non  con- 
gruit  liheris  et  magnanimis  secundiim  quod  hu- 
jusmodi.    Lihen    enim    sunt  vigentes    intellectu 
magis  quam  seciindum  corpus.  El  ideo  magis  in- 
tendunt   honum    secundum    intellectum,   quam 
secundum   corpus,  el  quam  e.xteriora.  Magnani- 
mi  enim  e.x  inclinatione  animi  et  virtute  hahitus 
inclinantur  ad  inaxima  et  honorahilissinia,  qua; 
sunt  buna  seciindum  intellectum  ;ctideorespectu 
istoruro  despiciunt  cxtrinscca  bona  (unde    dicit 
Philosophus  quarto  Ethicorum,  quod  neque  bene 
fortimatus    gaudiosus  erit,    neque  infortunatus 
tristis)  et  etiam  honum  corporis.  Unde  dicit   in 
eodem,    quod  est    magnorum    factivus,    et  cum 
periclitetur  in  magnis  et  honis  non  pai-censvitac; 
et  ideo  ad  liberum  et  ad  magnaniraum  pertinet 
magis    qiiaerere    prseemincntiam  in    bonis  quae 
secundum  inteilectum  sunt,    quam   in  honis  ex- 
terioribus,  etsecundum  intellectum  magis  amare 
seipsum,   sicut  idem  Philosophus  dicit  in  nono 
Ethicomm. 

Deinde  cum  dicit  «  cum  vero  » 
Declarat  cujus  gratia,  et  quibus,  ct  qualiter 
exercitandi  sunt  in  luctativa,  seu  agonistica.  Et 
circa  hoc  pi"imo  manifestat  cujus  gratia.  Secundo 
cum  dicit,  «  Nunc  autem  etc.  »  Qualiter  et  in 
quibiis  agonibus.  Primo  igilur  dicit :  quoniam 
ex  his,  quae  dicta  sunt  prius,  jam  manifestum 
est,  utrum  erudiendi  suut  prius,  in  consuetu- 
dinibus  disponentibus  appetilum  vel  in  his 
quae  pertinent  ad  intelleclum,  quoniara  secun- 
dum  appetitum  prius,  et  etiam  circa  corpus 
prius,  quam  circa  intellectum ;  manifestum  est, 
quod  pueri  in  hac  aetate  tradendi  sunt  luctativae 
et  etiam   paedotrivicap.    Quarum  prima  facit  bo- 


iiuui  hahituin  curpui-is  dd  furtitudiueni  ut  ad 
ariiiuruiii  usuui.  Secunda  autem  heue  dirigit  et 
reguldt  uperdtiunes  ipsurum  lu  oidine.  l)icitur 
duteiii  picdotrivicd  diiicipliiid  qud  pu^dunumus 
diiigit  uperatiuneii  pueruruiu  ad  virtutcm  a  pu'- 
dus  qiiod  cst  pu>r  et  trive    qiiud  est  exeiciliuiii. 

Ueinde  cum  dicil  u   nunc  aulcm  • 

Pi'iiuu|declaratqudlihusiiguiiihuserudieudiBint. 
Secuudu  cuiii  dicil,  «  Quud  igiliir  etc.  u  quu 
urdiiie.  Et  circd  |ii'iiiiuui  adliuc  iiriniu  declarat 
quud  iiuu  in  niniiis  lahurihiis.  Sccundu  ex  hoc 
cuncludit  magis  erudieiidus  usse  iii  dignis  et  hu- 
manis  eiudieudus  es-,e  in  digniset  liuiiianis  agu- 
uihus,  cum  dicit,  «  Qie  uaijuud  Itoiiiini  etc.  • 
PriniiiUi  piuhat  repruhaiidu  upiniuncm  ct  usum 
cunlrdnuiii.  Queiii  priiiiu  puiut.  Secundu  cuiii 
dicit,  i<  Atqui  ut,»  iinpruhat.  In  pnuia  [larte  ipse 
dicit  quud  nunc  civitates  quu!  iiiagis  videntur 
hahcic  sulliciludincm  de  huiiu  hahilu  pucrurum, 
induciint  in  cis  hnbituui  atlilcticum,  idcst  habi- 
tuiu  ad  rubur  atlilctu;,  cxcrcenles  eos  in  opera- 
tionihus  lahoriosis,  tollentes  pulcliritudineiu  cor- 
puium,  cl  augnienlum  impcdicntes  propter  cxces- 
suiii  lahoris  in  eis.  LaceduMiiunii  eiiiiu  qui  ma- 
giiam  curam  habucrunt  de  eis,  pecca\erunt  ma- 
nifeste  in  istu  peccatu,  facieutes  eus  elferatus  in 
hujusmudi  uperatiunihus,  ac  si  hujusmodi  elFe- 
ratio  confcrrct  maximc  ad  furtitudiuem  hellicam. 

Deiude  cum  dicit  «  atqui  ut  » 

Itcjuubat  usum  etopinionem  istorum.  Etprimo 
in  lioc  quod  eos  exercitahant  tantum  ad  unam 
virlutem.  Secuudo  cum  dicit,  «  Si  eniin  ainho 
etc.  M  quia  nec  ad  illam   hene.    Lude  in  prima 

[larte  dicit  quod   prutdictu;  civitates  sic  cxeicita- 
)ant  pueros  propter  fortitudinem,  quamvis  ma- 
nifestum  sit,  sicut    dictum  est  prius  quod   nuii 
expedit   futuros  hcne  pulitizare  exercitari   tan- 
tuin  ad  uiiam  virtutem,  sed  inagis  ad  omnes.  Si 
quidem  fclicitatem  oportet  habere  omnes  virtu- 
tes,  ut  probatum  fuit;  ipsi  autem  tantum  exer- 
citahant  eos  ad  unam.  Iteruin  dato  quodsufliciat 
exei-ccri   ad  unam  maxime,  non  tamen  ad  hanc 
quam  ipsi   opinahantur,  puta  ad  fortitudinem. 
Maxirae  cnim  expedit  exercitari  ad  optimam  vir- 
tutem.  Optima  autem  virtus  non  est  fortitudo, 
sed  aut  justitia,  aut  prudentia  magis. 
Deinde  cum  dicit  «  et  si  ad  hanc  » 
Oslendit    quod   neque  ad  hanc  convenienter 
exercitabant  eos,  per  duas  rationes,  quarum  se- 
cundam  ponit  cum  dicit,  «  Prasterea  scimus  etc.w 
In  prima  dicit  quod  et  si  expedit  pueros  exerci- 
tari   maxime  ad  fortitudinem  secuudum  opinio- 
nem  ipsorum,  tamen  non  bene  invenerunt  ago- 
nes  et  modos  exercitandi  ad  ipsam,  exercitantes 
eos  in  operihus  ad  crudelitatem  et  imnriisericor- 
diam,  puta  in  homicidiis,  rapinis  et  aliis  hujus- 
modi.  Et  hoc  apparet,  quia  neque  illa  animalia 
bruta  magis  assequuntur  fortitudinem  secundum 
veritatem  qua3cumque  sunt  sylvestria  et  crudelia 
magis,  pula  lupus  aut  draco,  sed  magis  illa  qua; 
hahont  mores  mitiores  et  leoninos  et  sunt  magis 
assuela   praidiclis,  sicut  leo  qui  fortissimus  ani- 
malium  dicitur  esse  et  multas  habere  proprieta- 
tes  similcs  proprietatibus  quarumdam  virlHtum. 
Et  canes  quidam  qui  ex  hoc  etiam  nobiles  dicun- 
tur    Nec  etiam  geiites  quae  magis  criideles  et  im- 
misericordes  sunt  magis  habent  fortitudinem  se- 
cundum  veritatem.  Multae  enim  inveniunturquae 
inclmantur,  vel  ex  natura  quadam  corrupta.  vel 
ex  consuetudine,  ad  interUciendum  homines  et 
comedendum  carnes  humanas.    Sicut  Achaei  et 
Eniochi   dicuntur,  et  circa  Pontum  habitautes. 


Mlll  K    VIII. 


4117 


(tiiMil  flKiiii  Tiirtari.  SiiuiIiIit  rt  alni'  Kniitiiiiii 
nnii  iialiitaiiliiiiii  Jii\tii  iiiiiii',  i|ini'ilaiii  iiiiil  i«i- 
niili'H  |ii'n*(lii°liH.  (Jiiii-ilaiii  aiili<iii  !«iiiit  iiiiii'  onli- 
iiaiitiir  ail  i'ii|iiiiai  ol  lalriiriiiiii  liu  ifinla.  I'!t  la- 
nirii  iiiiiiifs  ista>  |iarti('i|)a!il  |iai'iiiii  rintitiiiliiio. 
(.Miarc  fxciccri  in  iiiijii-^iiiKiii  ii|ti'i'iiiii^  ail  1111111« 
lilatiMii  |M>rliiiriiliiiii'',  iiiiii  <'>l  (>\i'iri'i  I  iiil  lniti- 
tiiiliiiciii  vi>i'aiii.  l''(ii'titiiilo  (>iiiiii  vora  li.ilnliit  cxl 
iii  tiic(iiclalci'iiiisi>(tciisi|uii>  ciria  tiiiinrcs  ctainlii- 
cias,  siillcrciilcs  iHciciis  (>l  |)(>i-ii'iii(>i'iiiii  ct  iiiitrtis 
i|iiaiiiiii  ii|)iirlcl  cl  iiiii  cl  vcri  ct  liiiiii  ^ratia;  sc- 
ctiiiiiirii  i|ii.iiii  ii|iiii  lcl,  i|iiaiiiiiM|iii>  alii|iiiis  aff- 
prciii,alii]uaii(i(i  i'(>lii^'(>i'(>,  aiii|iiaiiili>  iiilcrlir(>rc, 
cl  aiiqiiaiiilo  ii«i'C(>i'c.  Kxcnilati  aiitciii  iii  opcri- 
iiiis  lctaiilius,  (itiaiuvis  iiiultiiiii  agKi*'^^'^'  ^>>>'< 
11011  taiiicii  liiiiii  ^ratm,  iinii  i'i>iisi(i(>raiili>s  i|iiaiiilo 
el  iiln  ii|iorlct,  iicc  cliam  parcciilos  iiiii  iiiiii|iic. 

Dciiulc    cuiu  ilioit  «  sccuiKiiiiu   pricvaiciitcs  » 

Poiiil  s(>ouuilaiii  ratioiiciu  ;  liiccus  i|iio(i  aiiliiic 
uos  sciiuiis  i|tioii  l.acciiiciiioiiii  i|iiaiiiiliu  (^xiMci- 
taveriiulsc  111  litijiisiuinli  ialioriiitis.pra-vaiiicriiiil 
vi(>iiiis,  pr»'iiaiilcs  advcrsiis  cos  ;  iiuiii'  atilciii 
doticiuut.  al)  aliis  (luiliusdam  viciuis  coriiiu  iu 
nE;oiiii)tis  lititactivis  (>t  iicliicis,  iton  lialioutcs  ar- 
tciu  iiutaiuli,  cl  uiixluiii  cl  |>rii(iciitiaiii  iiciiaiuli, 
siciil  aiii  liaticut.  l'!t  idco  itoii  (lomiuaitlur  iiiiiic. 
Nou  cuiui  ditlcrcliaul  prius  aii  aiiis  i>ra'valcutcs 
eis  propler  hoc  per  se,  quod  exerciUiliaul  pue- 
ros  ail  liahitus  foralos.  Scd  qucniiam  oxcrcitati 
in  taliiius  iialiilii>us  ])iignaliaiit  ctim  ois  i]ui  ad 
lioc  noii  slmluoraitl  oiiiuino.  Prffivalct  ciiiiii  aii- 
quis  quandoquc  alicui,  (itiia  ipso  exorcilatus  ost 
ad  pra>iiuni,  aller  voro  non  ;  aut  proplor  inexpe- 
rionliamot  iuoxorcitium  ojus  cui  pra>valet,  quam- 
vis  pranalcns  nott  liaiical  artcin  hcllaiuli.  .Nuiic 
autem  vicini  eorum  exercitali  suiit  iu  hictativa 
arte  et  heilica.  Et  ideo  pra-valont  eis  teralihus 
existentibus,  nou  exercitatis  autem  in  arlibus 
pra>dictis. 

Deinde  cum  dicit  «  quare  quod  » 

Coucludil  ex  dictis  quod  uiagis  exercitandi 
sunt  pueri  in  agonihns  humanis  et  in  ordinatis 
ad  virtutem.  Et  primo  facit  hoc.  Sccundo  cum 
dicit,  «  Oportet  autem  non  ex  proprio  etc.  »  re- 
movet  ohjecliononi  qu;o  posset  iieri  Primo  igi- 
tur  dicit,  quoniam  prajdictoe  civltates  uon  conve- 
niontor  orudiunt  pueros  exercitantes  eos  in  fe- 
ralibiis  operibus,  manifestum  est  quod  magisex-  * 
pediens  est  multum  pr*exercitare  eos  in  agoni- 
bus  et  actihus  ad  honum  deducentibus,  quam  iu 
feralibus  ;  quia  nec  lupus  nec  alia  aliqua  fera, 
quantumcumque  crudeles  sint,  noii  heno  se  ha- 
herent  in  experiendo  aliquod  periculum  honum. 
Similiter  nec  homo  liabens  proprietatcs  ipsorum 
propterdeciinationem  a  ratione  recta  ad  alterum 
extremum  ^sed  vir  studiosus  secundumrationem 
operans  magis.  Quicumque  vero  permittunl 
pueros  exercitariin  hujusmodi  et  sine  peedagogo 
in  necessariis  faciunt  eos  sordidos  hoc,  et  de- 
pressos  secundum  inlellectum  et  magis  inten- 
dentes  bonum  corporis,  et  disponunt  eos  secun- 
dum  veritatem  ad  unum  opus  reipublicse,  puta 
ad  robur  corporis,  quamvis  magis  expediret  eos 
esse  dispositos  ad  plura  vel  ad  omnia.  Et  iterum 
ad  illud  unum  muito  delerius  disponuut  ipsos 
quam  alii,  secundum  quod  dixit  ratio  vel  sermo 
prius.  Sed  qnia  aliqiiis  posset  dicere  quod  exer- 
citatio  in  feralibus  expedientior  esset  civitalihus, 
quoniam  antiqui  in  talihus  exercitati  p:eevalue- 
runt  aliis,  sicut  Laceda^monii,  hoc  removet. 

Consequenter  cum  dicit  «  oportet  » . 


lllCCIIH      qllllll    llc      lllH     l|l|ll>    COtlVOIIIIIIlt 
llllli    cl   rclll|i|llllli|C|<t    rccl|<«    llllll  llcllCIIMIn    < 

<>x  o|H>nliUf»  ('ivitaliiiii  aiiliijii.iiiiiii  <>t  »i  ':i<<|Mf 
nitiomhuN  priiiruiii  liiimiiitim  iiiiiiiiiio,  icd  iiiiKiii 
i<x  liiH  i|uii>  lliiiit  iiiiiii'  ,\iilii|iii  ciiiin  pUKii  il'  iiit 
ciitilra  iiicxcn  italiii  ct  iiixiicto*  inl  iiiiim,  i  <iiilia 

IjllllS    llllll    Ciat    tll'l'C<<M>       ll.lilCIC      lllllltlllll      CXl-ICI. 

liiiiii  i>t  art(>m  ip^onirii,  iiariitii  eiiiiii  (•xcn.itHli 
poti>rant  cis  |iia>vaicri<.  Nuiic  nutoiii  liOtiiiiuM 
siiiit  i>xcri'itati  111  nt^onilius  <<t  iuui  ariiioruiii  ma- 
gis ;  <>l  iilco  (liscipliinc  ct  criiiiitioiii<<i  in  t.itihiiH 
iiuiii'  halicnl  oiiiis  ol  liicuiu  iiiagis  contra  talos 
ijuaiu  priiis  liabcretit. 

Dciiiiic  ciitn  dicit  «  quod  (|uidcm  >i 
.Maiitlcstat  (|iiii  iirditic  stiiil  cxcrcitatidi  in  i!tli!i. 
Et  jiriiiio  ostciiiiit  qiiod  iisijiic  .id  |iuiicsct'ntiarii 
coiiliiiiic  cruiiiciidi  suiitiii  laciliortiius.  Sccundu 
cuni  dicit,  ■>  Quatidu  auleni  u  pubesccntia  ctc.  1 
(luiiil  in  sciiucnii  M<lati'  <>xotcitandi  siitit  in  in- 
tciisiiinbiis,  cl  ilciiciit  iiti  alimontis  ^iccis  ma^is 
1)11.(111  |iiiiis.  Iii  priiiia  dint  qiiod  cuiu  i'X  dictis 
III  iiiilcsttiiii  sil  iiiiod  piicii  cxcrcilatidi  sunt  iu 
luctativa  (Iuh>  inclinat  ad  liabilus  moralcs  virtu- 
tum,  matiifostum  cliaiii  initost  ossc  qualitor  ot 
(]tiii  iirdiiiosuiil  oxcicilaiidi.  I  si|iioonitii  in  tiiicm 
pulicsiontia'  cxcrcitandi  sii:il  iti  icviorihus  (^xcr- 
ciliis  et  modcr.itis  ttiagis,  rojicientos  ab  eis  oxer- 
citiura  vioicntutu  et  laborcs  qui  ordiiiantur  ad 
nocossitatctn  vita»,  iiui  ad  servos  portitictil  ;  ita 
iit  ])cr  viiilciiliam  pcr  talia  non  liat  aliqtiod  iiu- 
])cdimouttitu  ad  iiuromoitttiiii  ot  honaiii  disposi- 
tiononi  corporis.  I'cr  lahorcs  eniiii  inimodciatos 
dehiiitantur  virtutes  et  couipiexio.  SiKuutn  autem 
quod  oxercori  iii  f.iciliorihus  vaictad  lionaiii  dis- 
posilioncm  ciir{)oiis.  oxorccri  aulom  in  violcnlis 
gravat,ost,quiasi  iionaiuus  quodaiiquis  vir  exer- 
citatus  recte  prius  invoniat  diios  alios  liomincs 
iu  violentis  exercitatos  in  juventute,  ut  iu  olym- 
pionicis,  coutiuget  istum  devincere  ilios  viros 
jani  exi.stentcs  porfectos  sccundum  a-tatem , 
quamvis  ])ucros  secundum  fortitudinem  ;  prop- 
ter  iioc  (luod  exercitia  vioienta  et  nocessaria 
abstulerunt  ah  liujusmodi  juvenihus  in  prima 
aHate  potentiam  et  vigorem. 

Deindo  cum  dicit  «  quando  autem  » 
Declarat  in  quibus  exercendi  suut  in  aetate  se- 
quenti  ;  dicens  quod  quando  iiunt  apti  ad  alias 
eruditiones  fortiores,  puta  post  pubescentiam  vel 
post  tres  annos  sequentes  vel  circa,  tunc  expe- 
dit  eos  exercitari  in  exercitiis  magis  laboriosis 
convenientihus  tamon  aetati  ;  ita  ut  sicut  natura 
magis  etmagis  perticitur,  itaplusot  plus  addatur 
ad  exercitia  proportionaiiterrottunc  etiamexpe- 
dit  eis  magis  administrare  alimeutum  siccum, 
quod  magis  disponit  ad  fortitudinem.  Sed  caven- 
dumest  quod  simul  non  exerceanttir  in  eis  quae 
pertinent  ad  honam  dispositionem  intellectus  et 
adhona  corporis  per  se.  Contrariantur  enim  sibi 
invicem  et  contraria  operantur;  et  lahorinexer- 
citio  corporali  impedit  intellectum,  et  lahor  in 
hisqua}  ad  intellectum  et  dispositiouem  corporis. 
Cujus  ratio  est,  quia  quandocumque  aliquse  duae 
potentiae  fundantur  in  aliqua  suhstantia  una,  in- 
tensio  in  actu  unius  remittit  operationem  alte- 
rius,  quia  omnis  virtus  divisa  minor  est  seipsa 
unita.  Potentia  autem  adoperationes  corporales, 
puta  ad  augmentationem  et  nutritionem,  et  po- 
tentia  intellectiva,  ad  unam  substantiam  perti- 
nent.  Et  ideo  intensio  in  actu  alterius  impedit 
aliam. 


XXVI. 


32 


49K 


IMHJTICOHllM 


LKCTK)    11. 
\um  civis  musica/n  addtsccrc  dcltc^it. 


K9i1\{iWK 


It. 

rati 

UttlUlcs 
hllB,  41 


iVILUU» 

..   reaU- 

ailllUa   llnl  lutiuui- 

iMiiiriauii  (1k  i|)ita. 


Nb>|iie  euiui  i|Uiiiii  jiuteuiiaui  tiutiet,  tacile  ile  ipiia 

ilisi:utei'e,    ut!i|ii(;  cujiiii    t<ratiu  u|<(irtet    |iiirtici|iare 

iiiaa ;  utruui  luili  (^ialia,  et  reipiiei,  aicut  euuiuu,  et 

eurietate.    Ilctc  euiui    becuuiiuui  ee   quideiii,   ueiiue 

•luiliuauruui  auut,  i>e(i  iJelectatjilia,  bimuKjue  i>ullici> 

ludiiieiii    cc      ■     '  ■•  luut,  ut   ait   liuri|jidei* :  pruuter 

(|uuU  elurU  lUi,  et  utuutur  ii  ouuiiliUri  liiuii- 

liter,  viiiu,   1-1)1  II- i.iU',  et  uiii&ica:   |iuuuiit  auteiu,  et 

baltatiuiieui  iu  im.   Aut  u\\i^\i,    ad  virtuteui    teiidere 

'lui  alii^uid  e.xisliiiiaiiduiu  uiudicaiu,  tauKjuum 

11,    (iicut    e.xercilaliva  iiuale  aliqiiud   curjjus 

.-t  uiuiicuiii  iiiureui  <jualeiii  queunlnui  fucere, 

uteiii   {^iuidere  lecle    ad    deiluctiuiieui ,    aut 

ttliqunl  cuulert  et  ad  prudeutiuui,  eteuiui  hoc  tertium 

poueuduiu  dicturuui. 

yuud  ijuideui  ijjilur  oportet  juveueu  uou  ludi  j<ni- 
tia  erudire,  uuu  iuimaLifestuui :  uou  euim  luduut 
addisceuted,  i:um  tristilia  addiscere. 

At  vero  ueque  iu  deductioueiu  pueris,  et  talibua 
atatibus  couypuit  attribuere,  neque  euim  imperfecto 
couveuit   liuis. 

bed  forte  uticjue  videbitur  puerorum  studium  ludi 
gratia  esoe  viris  factis  et  jjerfectis.  Sed  ^i  boc  est 
tale,  cujus  uliijue  ^ratia  oportet  uddiscere  ipsos,  fed 
nou  sicut  regei  Persarum  et  Medoruiu  jier  aliua  fa- 
cientes,  ijjsuui  trausumere  deleclaliouem  et  erudi- 
tionem?  tteuim  necess-ariuui,  melius  efHcere  opus 
eos,  qui  boc  ijisuui  feceruutet  arteiu  iis  ijui  tanto 
teuipore  curaveruut  quautum  ad  addiscere  solum.  Si 
autem  talia  ojiorlet  celebrare  ipsos,  et  circa  nego- 
tium  pulmentorum  ipsos  oporlebit  pruiparare:  sed 
inconveuiens. 

Eamdem  autem  dubitationem  liabet,  el  si  jiotest 
mores  meliores  facere.  Hoc  enim  quid  oportet  addis- 
cere  ipsos,  si  nou  alios  audieutes,  recteque  gaudere 
et  posse  judicare,  sicut  Lacedtenionii?  Illi  enim  non 
addiscenles,  tamen  possunt  judicare  recte,  ut  aiunt, 
bonas  et  non  bonas  melodiarum. 

Eadem  autem  ratio  utique,  et  si  ad  bonam  diu- 
turnationem  et  deductionem  liberalem  ulendum 
ipsa,  quod  oportet  addiscere  ipsos,  sed  non  aliis 
utentibus  frui. 

Considerare  autem  licet  e.xistimationem  quam  ha- 
bemus  de  diis.  Non  euim  Jujiiter  ipse  cantat  et 
cytharizat  poetis.  Sed  etiam  banausos  vocamus  tales, 
et  agere  non  viri  non  inebriati  aut  ludentis.  Sed 
forte  de  iis  quidem  posterius  considerandum. 

Prima  autem  qu£Bstio  est,  utrum  ponendum  in 
discipiinam,  luusicam  autponendum;  etquid  potest 
dubitatorum  trium,  utrum  disciplinam  aut  ludum 
aut  deductionem. 

Rationabiliter  autem  in  omnia  ordinatur  et  vide- 
tur  participare.  Ludus  enim  gratia  requiei  est.  Re- 
quiem  autem  necessarium  delectabilem  esse:  ejus 
enim.  quae  per  labores,  tristitiae  medicina  qujEdam 
est.  Et  deductioneni  confesse  oportet  non  soluin  ha- 
bere  quod  bonum,  sed  et  deleclationem  :  feUcitari 
enim  ex  ambobus  iis  est.  Mu^icam  autem  omnes 
esse  dicimus  delectabilissimorum,  et  nudam  exis- 
tentem.  et  cuiu  melodia.  Ait  enim  et  Museus  esse 
hominibus  delectabilissimum  cautare :  propter  quod 
in  conventus  et  deductiones  rationabiliter  assumunt 
ipsam,  tamquam  potentem  laetificare.  Quare  et 
hinc  existimabit  utique  aliquis  oportere  ipsam  eru- 
diri  juQiores. 


aKCIi.Ml. 

L)e  luiioicii  eliii  ijiiiirdiiui  iam  t^iijira  duliituverimus, 
uuii  t.iuieii  eril  alieiiuiii  iilleiiu.-i  eHileiii  rejteteutes 
prucedere,  iit  quats^uuui  ub  aliio  ad  lnjuiduui  jjerdu- 
i:eudu:  ijiia&i  jiruliiduiiiutf.  .Nec  eiiiiii  fucile  eitt  iiiusicu 
ijuum  viiu  tiiibeut,  uec  cujus  gratia  sit  uflguuieuda, 
cuuatiluere,  uuiii  liidi  el  reijuiettceudi  causa,  ut  80iu- 
uuaet  largiur  viui  jiulus.  Hum;  euiiii  jier  »e  uoii  rebu» 
hoiiestio,  bed  jucuudis  uiiuumeruiitur,  liiuiulqiie 
tollicitudiuem  «ucture  Eurijiiile  excutiuut.  Itaque 
uiufeicu  iu  buuc  ordiueui  ledigitiir,  et  tiis  utuutur 
eodeiu  uiudo,  |kuiuuo{  el  viiiu  et  iiiiibica  :  ealtatio- 
iieiu  qiiuque  bib  ndjUH  uiiuiiiueraut. 

Aiit  furtiiniie  jiutius  jiutuiida  est  uiuHicu  noiiniiiil 
ud  virtuteiii  facere,  iit,  queuiadmoduiu  gyiiiiiastica 
corjius  babilius  et  njbiislius  leddit,  bic  ijj.sa  iiioreR 
atque  nuiiiiuui  coiifijriiiet,  iit  recte  lij-tilia  jierfriii 
jjossit;  uiit  aliquid  ail  vita;  iustitutum  jierfectuiu  et 
uuimi  elaliuneiii  coiifert:  boc  eiiiiii  terliuiii  eoriim, 
quu!  uieuiurala  siiut,  poiieiidiiui  est.  I'uluui  est  igi- 
tur,  piieros  uon  esse  ludi  causu  institueiidos:  nec 
eniiu  discere  iudus  est ;  nam  cum  molestia  disciuli- 
ua  coiijuncta  est.  Sed  neque  vitai  institutiim  peifec- 
tum  piieris  decet  ac  tali  aitati  Iribuere  quuui  lliiis 
imjjerfecto  nou  couveuiat. 

At  fortasse  studiura  puerile  ludi  causa,  quo  viri  et 
perfecta  a:tate  fruautur,  inductum  esse  viiferi  possit. 
Ouodbi  ita  est,  quid  tandeiu  babeut  causje,  cur  ipsi 
doceantur,  et  uou  polius  Persarum  Medorumijue  re- 
guiu  more  jier  alios,  quid  id  faciant,  et  voiujjtale  at- 
que  diocijilina  fruantur?  quuni  sil  uecesse  melius  id 
neriopusab  illis  qui  banc  ipsaiii  artem  profitentur, 
quam  ab  liis  qui  tantum  teuiporis  et  opera;  in  eo, 
quantuiu  iiiudo  in  discendo,  posuerunt.  Quodsi  ipsos 
in  talibus  rebus  elaboraie  ojiortet,  debeaut  iidem 
ijjbi  etiam  condiendorum  obsoniorum  aitem  ne- 
gotiuniquediscere:  quod  multum  habet  absurditatis. 

Eadem  est  dubitalio,  si  ea  vis  musicae  est,  ut  mo- 
res  meliores  efficiat.  Nam  quid  attinet  ipsos  discere, 
et  non  potius  audire  alios,  ut  recte  et  oblectentur 
etjudicaie  valeant,  Laconum  more,  qui  quamvis 
non  discant  [musicam,]  tamen,  ut  ferunt,  recte 
possunt  de  modis  et  cantibus,  qui  boni  siut,  qui 
non,  judicare?  Eadem  est  ratio,  si  ad  jucundam  li- 
beralemque  vitam  adhiberi  debet.  Quid  enim  attinet 
ipsos  discere  et  non  aliis.utentibus  frui? 

Licet  autem  hoc  considerare  ex  opinione  quam  de 
diis  habemus:  neque  enim  Juppiter  ipse  cantare  aut 
citharam  pulsare  a  poetis  memoratur:  quin  sordidos 
tales  homines  appellamus,  atque  actionem  ipsam 
virum  nisi  ludentem  aut  bene  potum  decere  uon 
putamus.  Sed  de  his  rebus  postea  fortassis  locus  erit 
disserendi. 

Prima  autem  quaestio  est;  num  musica  sit  ex  dis- 
ciplinarum  brdine  rejicienda  an  secus?  et  ex  tribus 
ilfis,  quae  in  dubium  vocata  sunt,  cujus  potissimum 
vim  habeat,  utrum  disciplinae,  an  ludi,  an  vitae  li- 
beralis  et  perfecta^?  Merito  autem  omnibus  annu- 
meratur  et  omnium  particeps  essevidetur.  Nam  lu- 
dus  requietis  est  causa:  requies  autem  necessario 
jucunda  est,  quum  sit  niolestiae,  quam  labores  infe- 
runt,  medicina.  Et  vitee  jjerfectae  non  solum  hones- 
tatem,  sed  voluptatem  etiam  inesse  oportere,  inter 
omnes  convenit :  nam  beatitudo  ex  hac  utraque 
constat.  Musicam  vero  de  nuiuero  esse  jucundissi- 
marum  rerum  omnes  consentimus,  tum  simplicera, 
tuni  eam  quae  modulationem  et  cantum  habet  adjun- 
ctum.  Quare  Musaeus  «  dulcius  esse  nihil  cantu  mor- 
taiibus  »  ait. 


LIHKIi    VIII. 


490 


(,Miii<i-iiin<|iio  «tiini  iniKiiiiil  itclri-tnliiliiiiu  llnii  mi 
liini  i'iiiiKniiiiil  iiil  lliiiMii,  M<il  iiil  i-i<i|iiii-iii.  l.iiiiiniiiiii 
»iili<iii  111  lliii<  i|iiiili<iii  iirriilil  liiitiiiiiiliiiit  i-itrii  lliTl, 
iiii<|i«  aiilrin  ri<i|iiiiiKriint,  i<l  nliitiliti  IihIih,  iinn  i|iiiiii- 
tiiiii  iiil  |iliii4,  Hoil  (<l  |irii|ili<r  il)<li<i  tiiliiiniiin,  iitiln 
utii|ito   i<ril  r«<iinioitroro   iii  ilcloc.laliiiiiilniH   i|iiii<  iili 

i|IHII. 


At'i'iilil  attti<tn  liiinittiilitt!^  riiri<t'i<  IiiiIdh  lliii<iti  :  liiilirt 
oiiini  rorlo  iloli'i't(itiiiii)<iti  i|ttiitiiiliitii  ol  lliiirt,  hoiI  iiiui 
(liiiitituiiii'iiiiiinio.  (,>itii<r(<iili'K  Mtit(<iii  liuitc,  nc('i|iiiiiil 
ul  Imiic  illaiii,  iirniilcrcu  i|iiO(l  lliiis  nctintiirt  liuliot 
Hiiitilitttditiciii  iinaiiiiliiin :  llnis  oiiiiii  iiiillitiK  «ruliii 
futttronini  c.-*t  oli^^ilnlis,  ot  talc^*  ilclcclutioniiiii  iiiil- 
liiiA  ^'1'atia  riitnrorntit  stiiil,  h(<(I  tuctorntn,  laliortiin 
el  tristilia^  l'rii|)l('r  iitiatii  i|iiiil(<iii  i^'iltir  catisatn  i|tiii-- 
ruiil  rclicilatcin  licri  pcr  lias  (lcl(<('tatioue!i,  liaiic  iiio- 
rito  tiliiiuo  niiis  c.visliiiiiihit  caiisani. 

De  eo  nulom.  ([iiod  osl  coiiuiiiinicnro  luiisica,  iioii 
ni'0|itor  h.iiic  solatii.  soil  itcinio  ]irii|iloi'oa  (iiioil  iiti- 
lis  csl  ail  i'C(iui(<s,  ul  viilclitr,  iioit  soliitn.  S(<(1  i]iiav 
reiiiliiiii,  iic  fortc  lioc  i|itiih<tii  ucciilut,  hoiiorahilior 
esl  aiilciii  iialiirii  i|)siiis,  i]uaiii  scciiikIiiiii  ilictaiii 
oi>iiortiiiiitatciii,  ol  oiiorlcl  iioii  .soltiiii  c(iiiiiiiiiiii  do- 
leclutioiio  iinrlici]mr(!  iih  i|isa  iiijiis  Imhotil  soiisuiii 
oniuca,  (huhot  ciiiiu  lunsica  (lclcctatiouoiu  iiatiiru- 
leiu,  iiroiiter  iniod  oiuiiihus,  lotatihii.^,  el  omiiihus 
iiiorihus  iisus  ijisiiis  ost  uuiicus^. 

Sed  videre,  si  (luu  el  ud  nioreui  couforl,  ot  nduui- 
muiu.  Iloc  nulem  uliijue  erit  ]iaUiiu,  .si  (jualcs  (lui- 
diuu  morihus  siiuuis  per  i]isaui. 

.\l  vero,  (iiiod  olTiciaiuur  iiuulcs  quidnui,  mauifes- 
liiiu  ]iev  iiiulta  iiiiideni,  et  altera.  noii  uiiniiiie  auteui 
ol  iier  uielodias  Olyinpi:  lia>  euiui  coufesse  fnciuul 
uiiiuias  ruplas.  llaptus  autemejus,  qui  circa  animam 
luoris,  passio  cst. 

Adliuc  auteui  uudieules  uuitatiouuiu  fiunt  omues 
compatientes,  el  sine  rvthmis,  et  luelodiis  ipsis. 

Quouiuin  autem  accldit  imisicam  esse  delectahi- 
lium,  virtutemaulem  circa  gaudere  recte,  et  ainare, 
et  odire ;  palam  iiuod  oiiortet  addiscere,et  assuetieri 
nihil  ita,  ut  judicare  recte,  et  gaudere  decentibus 
moribus,  et  houis  actiouibus. 

Sunt  anlem  siinilitudiues  maxime  peues  veras 
uaturas  in  rylhinis  et  melodiis  iraj  el  mausuetudinis, 
adhuc  anteni  tortitudinis  et  temperantia?,  et  omninm 
contrariorum  iis,  et  aliorum  moralium.  Palaniautem 
ex  operibus  ;  trausmutamus  eaim  animam  audientes 
lalia. 

Assuetudo  antem  iu  similibns  ei  quod  est  tristari  , 
et  gaudere  prope  est  eo  quod  ad  veritatem  eodem 
habeat  modo  :  puta  si  quis  gaudet  imaginem  alicu- 
jus  videiis  uou  propter  aliam  cansam,  sed  propter 
formam  ipsam,  necessarium,  huic  illam  visionem 
cujus  videt  imagiuem  secuudum  se  esse  delecta- 
bilem. 

Accidit  autem  sensibilium  in  aliis  nnllam  quidem 
existere  similitudinem  ad  mores.  pula  iu  tangibilibus, 
et  gustabilibus  ;  sed  in  visibilibus,  debiliter.  Figurfe 
enim  suut  tales,  sed  ad  modicum,  et  omues  tali 
seusu  communicant.  Adbuc  autem  non  sunt  hae  si- 
militudines  morum,  sed  signa  magis,  factce  figurse 
et  coiores  morum,  et  hoc  est  a  corpore  in  passioni- 
bus  non  solum.  Sed  quantum  dilTert,  et  circa  horum 
speculatiouem,  oportet  non  qute  Pausiouis  contem- 
plari  juvenes,  sed  quse  Polygnoti,  et  siquis  alius  pic- 
torum  aut  sculptorum  est  moralis. 

la  melodiis  autem  ipsis  sunt  imitationes  morum : 
et  hoc  est  manifestum:  mos  enim  harmouiarum  dis- 
tat  natura,  ut  audientes  aliter  dispouantur,  sed  non 
eodem  modo  se  habeant  ad  utramque  ipsanim :  scd 
ad  quasdam  quidem  planctive,  et  contracte  magis, 
velut  ad  eam  quae  vocatur  olydiste  ;  ad  has  autem 
molliusmente,  puta  ad  remissas;  medio  autemmodo 
et  constantermaxime  adulteram,  quale  videtur  face- 
re  quee   Doristfe  sola  harmouiarum,   raptos   aulem 


ltai|iio  iioii  ti«itiPro  iiinilrn  lii  liiiiiiiiiiini  rirliit  nl 
nd  vilniii  lionlc  <li'((ciiilniii  nilliihori  «olot,  i|iiiiiii  vliii 
liiilionl  oliloctiiiidi.  riido  otiniii  oxlnlliiiiii .  '  nji- 

i|iiii*,    nilolcKcoiiliiliiH  nc    |iiicroN    cniii  di  iiii 

(liiiii  Hiiiil  nliNi|iiii  iiociiiiioiilii  iiiriiiidi,  l.j'  wiiiiila 
iiiiii  lidliini  lliii,  Koil  otiniii  n-iiiiniiiiiiii  ot  i|iiioii  loii- 
voniuiil.  \'ortiiiitniiii<ii  i|iiiiiii  nirn  hiiinliioii  iii  i|ii«o 
lliic  vorMoiitiir,  >iif|iiiiN  nittoin  roi|iiioKcnut  ot  liiilni 
iitnntiir  nini  tniii  uh  iiniiiii<li<n|iiiiti  i|iiiiiii  ]irii|ilor  vii- 
lti]itati<iii,  coiiiiitiiilnni  Ntt  tn  jiiriiiiililntihiin,  i|iin« 
iiiiiNtcn  |irii<hot,  roqiiioNcoro. 

Kvoiiil  nnloiii  iit  lioiiiiiioit  IiiiIon  fnciaiil  »ibi 
lliioiii;  idcircii  forluNMiH,  iiiiinl  lliii  viilii|itnN  i|tiii'ilniii 
iiioHt,  i]uniiii|iiHiii  iioii  viil|/nriH  i|iiiri|iio.  Ilniic  niiti-iii 
inqiiiroiitoH,  )iro  hnc  illniii  ncci|iiiiiit,  iiriqitoroH 
iitiod  (|iiii<ilaiii  linhol  nctioiiiiiii  lliii  i^iiiiilin.  .Nniii  iil 
lliiis  iiiilliiiH  fiiliirii'  rei  grntin  o.\|ioIimiiIiim  oiil,  «ic 
hiijiismodi  viiliiiitntoH  iiiilliiiH  roi  riiliirn'  grntin  pe- 
tiintitr,  i<(<il  proiitor  aiitoci<iloiitos,  lioc  onl  oh  Inhorcn 
ot  niiilostiaiii.  Liir  if(itiir  fclicitntom  por  Iiiin  v<iIii]i- 
Intos  <'oiii|mrnre  tiihi  Htiiilonnt,  lia<c  cniiMa  ]irohnhilirt 
oss(!  viiletiir. 

t^tuiiil  niiteiii  nttiiiel  nd  iiiiiiiicH'  UHuni,  referendiini 
noii  soliiiii  nd  liniic  volii|itntoin,  ned  otiaiii  nd  reqiii- 
oscoiiiliiiii,  tit  vidottir,  nlin.!  .\t  i|iiii<r*;iiiliiiii  ei>l 
utniiii  lio<-  e\  U(!ci<loiito  liut,  ipsiii.s  niitoiii  iinlurn  re- 
couilitior  el  iligiiior  i-it  (|iiuiii  ]iro  iisti  niiton  iitciuo- 
rnlo,  oportenlqiio  noii  soliiiii  v<ilit]itato  coiiimtini  et 
vitlguri  ex  i]isu  porfrui,  ciijus  otniios  linhiiiil  sensum 
(iintii  iniisica'  voliiplas  qinodam  iinliirnlis  iiieal, 
iiiido  cunclis  ot  n'tatibus  ot  miirihiH  iisiis  cjiis  est 
jiiciiiidtis) ;  sed  etiniii  videre  iiuiii  qiiid  ml  mures  qiio- 
(juo  auimumque  ]ierliiieat.  Quod  facile  iulolligetnr, 
si  per  miisicain  nnimus  aflicilur  morcsque  liiigua- 
tur. 

Aflici  autem  (juum  alia  tum  inodi  Olympi  decla- 
raiit,  (luihus  atiimos  coustat  in  ftirorem  ra]ii.  Furor 
auteiii  utTectio  est,  mortiin  in  aiiimo  residcntium. 
Prieteren  qui  audiunt  imilationes  [affectuum,!  simi- 
liter  iis  afticiuulur  etiam  siue  uumeris  et  uiodis 
ipsis.  Sed  quoniam  accidit  ut  musica  sit  e  numero 
rerum  jucuudarum,  virtus  autein  in  eo  spectetur,  si 
quis  rccte  gaudeat,  amet  etoderit;  oportel  haud  du- 
bie  hoc  discere,  nec  ulli  rei  seque  assuescere  atquc 
nt  recte  judicemus,  et  probis  moribus  honestisqne 
actiouibrs  ohlectemnr. 

In  uumeris  autem  et  modis  proxime  ad  veras  na- 
luras  accedunt  irae,  lenitatis,  prajterea  fortitudinis 
et  temperantia;  imilationes,  et  omuium  quae  his  re- 
hus  contraria  sunt,  ac  ceterorum  quae  mores  attin- 
gnnt.  .\tque  hoc  facta  ipsa  declarant :  talibus  enim 
audiendis  animo  mutamur.  Cui  autem  res  similes 
molestae  solent  esse,  ac  vicissim  jucundee,  hic  prope 
est  ut  eodem  modo  sit  ad  res  ipsas  veras  affectus. 
Si  quis  enim  inspicienda  cujuspiam  imagine  non  ob 
aliam  cansam  quam  propter  formam  ipsam  delec- 
tatur,  huic  uecesse  est  jucunda  sit  ipsius,  cujus 
imagiuem  intuetur,  contemplatio. 

Natura  autem  ceterarum  rerum,  quae  sub  sensum 
cadunt,  ita  fert,  nt  nulla  illis  insit  morum  imilatio, 
velut  in  iis  quae  in  tactum  gustumque  cadunt.  Naui 
quae  in  aspectum,  in  his  exigua  quaedam  inest  imi- 
tatio:  tales  euim  snnt  tigurae,  sed  parum  admodum, 
et  omnibus  est  hujusmodisensus  communis.  Praete- 
rea  haec  non  morum  imitationes  suut.  sed  potius 
signa,  figuras  dico  et  colores,  in  corporibus  expres- 
sos,  quibus  mores  et  aifectus  signiticantur  'potius 
quam  imitatioue  exprimuntur.]  At  enim  [si  cogita- 
mus"]  qnautum  in  harum  rerum  contemplatione  in- 
tersit,  adolescentes  uon  Pausionis  opera.  sed  Poly- 
gnoti,  et  si  qnis  alios  pictor  statuariusve  mores  ex- 
pressit,  intueri   debent. 

In  modis  autem  ipsis  morum  insunt  imitationes  : 
de  quo  non  potest  dubitari:  quum  ipsa  statim  con- 
centuum  natura  tantum  distet,  ut  audienles  diversis 
modis  afficiantur,  nec  similiter  ad  eorum  quemque 
sesehabeant;  sed  quibusdam  adfletummagis  animo 
contracto  moveantur,  ut  eo  qui  dicitur  mtxolydisti ; 
aliis  meute  6ant  molliores,  ut  remissioribus  iuodis ; 
alio  coucentu  media  et  moderata  elconstanti  ratione 
afficiautur :  quod  ex  concentibus  si^lus  Doricus  effi- 


buu 


l'Ml,ITIi:(>KlIM. 


uuit;  Htir>Kutit).  Huc  «uiui  bouti  dicuut  >|ui  circa  lu- 

'        '  '   '         '    '  i|iiunt  euiui  tis*ti- 


1 


4" 


quuii  li 


'  UijUl- 

III    IIIU- 

lU  liuuulaiilliulc.3  liabel  luu- 

lebt   uiuieui  uuimu^ 

ic  i'l  eriii ;  II- 

iiiilii    tiil  iiii 

iifs    i|uiilt:iu    euiiu    |in<|iter 

'  ^iilteruut  vuleiite:!.    Mueica 

M  eet  ;   ut   quaulniii  vi 

i    rythiuis  vat.  I'rui)ter 

11    quiiieiii  liiiruiuuiaiu 


e<ee   aUillMlli,  n    ani.iin    iiaucie. 


Ltruiu  auteiu  ailJiitcere  eoudeiu  cautuuteii  et  luauu 
uiieruiiteii,  aut  uuu,  iticut  dubitiituiu  est  |)riuii,  uuuc 
dii-einliim 

Nuu  M,  i|Uuil  iiiultmii   liiihet  ilitrereii- 

liaui  a<  jiiuHdaui,  tii  ijuiii  i[irie  cnuiuiuiii- 

cet  ii|ieritms.  Liaiui  eiiiiii  iilii|uid  iiiipudniljiliuui  aiit 
diftlcilliiiii  e^t,  eud  qui  iiuii  cuuiiiiuiiicaveruut  ope- 
libuis,  jiuliced  esse  8tudio«uj. 

Siuiul  ituteiii,  et  oiiurtet  iiueros  habere  iiuuoidaui 
occuputiiiiieui,  et  Arctiyta;  [ilatugem  quuiii  Juut  pue- 
ridguuteuuit  uteuteb  hac  uiliil  destruiiiit  euruiii  qiiui 
iu  doiuo.  Nuu  euiiu  pote^^t  juveiiis  qtiiedcere :  liic 
qiiiileui  i<;itur  est  cuut^nieus  |iarvid  luduruiu  ;  diiici- 
(diuu  iiiiteui'  |)liitHgit'  iiiujoribus  juveuuiii.  (Juud 
quiileiii  erUiiieudiiiii  uni>iii;uiii,  itu  ut  cuiuuiuuicetur 
uiiiuibus,  uiuilitf-tuiii  e\  talibiid. 

DeceiH  uuteiii  et  uou  deceus  a'tates,  iiuu  difticilc 
deteriiiiuare,  et  solvere  ad  dicentes  buuausaiu  esue 
curam. 

Priuio  i|uideiu  euim,  quouium  grntia  judicii  opor- 
tet  participare  uperibuo  ;  [irujiter  hoc  ojiortet  juve- 
ued  i|uiileiii  existeuteb  uti  operibus  beuiores  autem 
facto:«,  opera  quidem  diuiittere,  potise  auteiu  bona 
judicare,  et  yaudere  recte,  propler  eruditioueui 
factiini  iu  juveutute. 

Ue  iiicrepatioue  auteui  facta,  quu  quidem  incre- 
pant  tamquaiii  faciente  luusica  banausos,  non  difli- 
cile  solvere,  coiisideraiites  usque  ad  quautum  ope- 
ribus  ciiiiiiuuiiicaudum  iis  qui  poiitizanl  ad  virtu- 
leiii  politicam,  et  qualibiis  nielodiis  at  qualilius 
rvlhiiiis  coininunicauiium,  adhuc  autein  lu  qua- 
ifbus  organis  eruditioueni  faiieiidum.  Eteuim  veri- 
simile  huc  ilitferre.  lu  iis  enim  solutio  est  increpa- 
tiouis  :  nihil  eniui  prohibet  modos  quosdam  musi- 
cte  o[ierari  quud  dictum  est. 

Mfiuifestuiu  igitur  quod  oportet  erudilionem  ip- 
sius  ueqiie  iiupedire  ad  posteriores  acliones,  neque 
corpus  facere  banausum,  et  inutile  ad  bellica  et 
politica  e.xercitia:  ad  usus  quidem  jaui,  ad  erudi- 
tiones  autem  [lusterius.  Accidit  autem  utique  circa 
eruditiouem,  si  neque  qui  intendunt  ad  agonein 
technicos  elaboraveruul,  ueqiie  (|ui  mirabilia  et  su- 
perflna  operum  qu£E  nunc  veuerunt  ad  ayones,  e.\ 
af.'ouibus  autem  ad  eruilitionem,  .«ed  talia  quo  us- 
que  uliipie  possint  gaudere  bonis  nielodiis  et  ryth- 
mis,  et  uou  solum  eo  quod  commuue  musicae,  sicut 
et  aliorum  qucedam  auiuiulium,  adhuc  autem  et 
mullitudo  humilium  et  puerorum. 

Palaiu  autem  ex  iis,  et  quibus  organis  utendum. 
Neque  enim  ti^tulas  ad  disciplinam  adducendum, 
neque  aliud  aliquod  organicum,  puta  cytharam,  et 
siquid  tale  alterum  est ;  sed  quaecumque  facient 
ipsorum  auditores  bonos  aut  musici  ludi,  aut  alte- 
rius. 

Adhuc  autem  non  est  ipsa  fistula  morale,  sed 
magis  irae  excitativum.  Quare  ad  talia  tempora 
ipsa  utendum  in  quibus  speculatio  potest  purifica- 
tionem  magis  quam  eruditiouem. 

Apponamus  autem  quod  accidit  ipsi  contrarium 
ad  disciplinam,  et  prohibere  uti  ralione  fistulatio- 
nem.  Propter  quod  bene  reprobaverunt  priores 
ipsius  usum  a  juvenibus  et  liberis,  quamvis  primo 
usi  fuissent  ipsa.  Jlagis  enim  vacanles  facti  piopter 


cere  videtur;  qui  vera  1'hrygiud  ttpiiellutur,  furorem 
lufert. 

Iiit;c  euiui  recttf  tmduutur  ub  iis  qui  suiit  in  liac 
didcipliiiu  philoHophuti :  qiiiiipe  i|isuriiiu  reriiiu  tenti- 
iiiuiiiia  luliuiieb  cuuliniiuiit.  .Nuiii  iii  iiiiiiieriis  eodeiii 
iiiudo  se  res  hubet.  Quiiliiiii  eiiiiii  luoies  liHlieiit  iita- 
gis  coustuiiteb,  ulii  iiiuhiliures  :  et  ex  liis  i|iiiditiii  luo- 
tiiit  iiiijiiirluiius  cuiicituut,  iilii  iiiiij.^is  liherules:  <juo 
pluiie  lutelligitur,  viui  iiiUBiiat  iiicsse  iiiures  uiiimi 
iillgeli.li.  (Juib  si  liuiic  villi  huhel,  dlihiiilii  e.ssu  liou 
debel  quiu  huc  adole&ceuteb  iu.^itiliii  utque  erudiri 
deceat. 


Est  uuleiii  ud  liujiiii  udutis  nutiiruiii  accomuiodatu 

plujitl' 
iujucundum   nun  inviti  feruut.    .\(usicu  vero  auuiite 


mubicu;  duc 


ud  liuju 
triiiu.  Pu 


eri  eiiim   piujiter  uitatem  uiliil 


uutuiu  bUttvis  eiit :  et  cuuceutuii  utque  uumeri  quam- 
dam  [cuiu  hoiiiinej  coKuutioiieiu  huhere  videntiir. 
(Juocircu  uiulti  Bttjiientetf  uiiiiiiuui  cuuceutuui  esae 
anseruut,  ulii  harinouiani  huhere. 

Sed  utruiii  sic  discere  o|iorteut,  ut  ipiii  cauuiit  et 
niuuiis  iidhiheunt,  uu  HecUA,  (quuiii  qiiujstiuiieui, 
sujiru  pi'ij|>OHuiiiiiis,)  hic  est  lucus  disbereudi.  Neque 
veru  dubiuiii  est  quiu  iiiultiiiu  iutersit,  ut  quodum 
uiodo  uiiiiiiuti  siiiius,  uu  ipisi  o|ius  tructcuius.  Ne- 
quaquum  eitiiii  uiit  vix  lleri  pute.st  ut  |iruhi  judices 
siut  operuni,  qui  ipsi  eii  iiun  ohieriut.  iluc  uccidil 
qiiod  pueros  oportet  iii  re  quupiaiii  esse  occupiitos. 
Nec  siue  cuiisu  iiivenliim  esse  piiture  cunvenil  Ar- 
chytui,  quod  priidietur  iufuutibus,  crepituculum,  ut 
hoc  uteiitesuihil  e.v  rehus  dumesticis  fraugant.  /Etas 
euini  pueriliB  quiescere  uon  [iutest.  iiic  igitur  ludus 
iiifautihuR  conveiiit.  graudioribus  autem  procrepita- 
culo  est  discipliua.  Ex  hisigitur  pulam  Ht,  sicmusicu 
iiueros  esse  iiistitueudos,  ut  ipsi  inusica;  operihus 
ruiigautur. 

(.^iiid  auteni  ietates  deceat,  quid  non  deceat,  cons- 
tituere,  et  qute  coiitra  dicuntur  ab  iis  qui  sordi- 
duiii  lioc  stiidium  esse  altirmant,  uon  est  difficile 
refellere.  Naui  priiiium,  qiioiiiam  judicandi  gratia 
fuiigi  operibus  oportet,  idcirco,  duin  jiiniores  suiil, 
operibus  fungi,  luajores  vero  uatu  o|)eribus  quideiu 
unstiuere  debent,  posse  tamen,  quie  sunt  honesta, 
disceruere,  et  recte  prupter  discipliuam,  qua  iii 
pueritia  instituti  fuerunt,  oblectari. 

Oiiod  vero  quidam  musicam  eo  nomine  vitupe- 
ranl  quod  quasi  opifices  ac  sordidos  efiiciut,  uou 
est  eos  refellere  difficile,  si  ad  civileru  virtutem  ins- 
titueudis  quatenus  obeunda  sint  opera  considera- 
biuius,  et  qualibus  modis  qualihusque  numeris 
utendiim,  firiclerea  qualibus  instruuienlis  discere 
conveniat.  Nam  qualibus  id  fiat,  interesse  jjrohabile 
est.  In  his  euim  consislit  incusatiouis  confulatio. 
Nani  fieri  potest  ut  modi  quidam  musicffi  id  quod 
dictuni  est  efficiant. 

Perspicuum  igitur  est,  op.jrtere  ejus  studium  ac 
disciplinam  neque  futuris  actionihus  ohesse,  nec 
corpus  sordidum  atque  inutile  ad  bellicas  et  civiles 
exercitationes  reddere :  prius  ad  usus,  postea  vero 
ad  disciplinas.  (^uod  in  doctrina  coutinget,  si  non 
in  iis  elaboraverint,  quae  ad  artiliciosa  certamina 
pertinent,  nec  in  admirandis  et  exquisitis  operi- 
bus,  quae  nuuc  in  certamina  et  ex  his  in  disciplinara 
processerunt.  Quin  etiam  in  talihus  tamdiu  elabo- 
randum,  donec  honestis  modis  et  numeris  obleclari 
queant,  non  solum  communi  mu^icae  [  sensu  ]  frui, 
ut  quiPdam  etiam  ceterorum  animalium,  itemque 
servorum  et  puerorum  turhie. 

Ex  quibus  rebus  palam  fit,  qualilius  instrumentis 
uti  oporteat :  non  enim  tihice  ad  discipliuam  sunt 
adhibendae,  neque  aliud  arlificiosum  instruinentum, 
ut  cithara,  et  si  quod  aliud  est  tale  ;  sed  quie  probos 
auditores  [judicesj  musicye  vel  alius  discipliuaj 
faciant.  Prieterea  tibia  non  ad  mores  induceudqs, 
sed  ad  orgiorum  entliusiasmuin  facit.  Itaque  iis 
temporibus  utendum  est  tihia,  in  quibus  speculuiu 
ad  jiurgationem  magis  quain  ad  disciplinam  valet. 
Adae  quod  tibiae  in  usu  accidit  id  quod  disciplinie 
contrarium  est:  nam  ejus  cantus  uti  ratione  pro- 
hibet.  Itaque  merito  ejus  usus  a  luiijorihus  in 
adolescentibus  et  ingenuis  homiuibus  fuit  im- 
probatus,  quamvis  initio  ipsi  tibiarum  cantu  usi 
fuissent. 


iJHKii  VIII, 


BOl 


nbnnilHiilinH  ot  iiinKnnnlmliirr<ii  nil  virtiitiMii,  nilliiio 
nt  |iriii'i,  i'l  |ii>i«l  Mi<ilirii  H,i|iiiiiitiiH  fiirti  i'\  ii|ii>riliu«, 
(iiiiiiiM  Hi'i|iii>liiinliir  i<riiilitiiiiii>iii  iiiliij  ilii<ri<i'iiiiiiti<ii, 
itoil  Kii|ii<i'iiii|iiii'i<iili<>4.  I'rii|iti<i'  i|iiiiil  iit  llHliiliiiiviini 
nililii\i<riiiil  iiil  i<riiilitiiiiii<i«.  rilriiiin  in  l.iirnilii-iini- 
iiiu  i|iiiilaiii  cliiiri  iliirtnr  llnliiliivit  rliiirn,  i<t  rirrii 
Allioiitin  itii  ilovt<iiil.  (,iiiiiri<  IVrii  |iliiriiiii  lilii<rii- 
riiiii  |mrliri|iiiiit  i|iitii.  Ptiliiin  iiiitoin  i<\  tiliiln  i|iit>iii 
Hlntiiil  'riiriixi|i|iiii«.  I<'.ii|iliiiiiliili,  (<iini  rliiiriiin  ilii- 
xiHHdt.  l'(iHl(<riiii  iuil(<iii  ii'|iriiliiitn  OHt  |i«r  f\|ii<rii<ii- 
liitin  i|iHtiin  nirliiiH  |ioti<iitil)iiH  jii(tiritri<  i|iiiiil  tnl 
virliiti<iii,  (>ti|iiiiil  iiiiii  iiil  virliiti<iii  tnnlit.  Siinilitcr 
iinlcni  (<t  ninilii  (ir^Ktiiiriiin  iiiilii|iiiirnin,  |iiitii  |iii' 
tiil(<s  rl  liiirliili,  i<t  i|iia<  tnl  ilrlfcliitiiiiirin  riii-iiinl  ini- 
(liuiitiliiiH  iil(<iilinin.  H(<|itif(iiiii(  i>t  triKiiiiii,  i>l  hiiiiiIiii- 
rii<,  (>t  (iinniii  i|na>  itiilif^riit  niiiinmli  H('i(<iitia. 


Uatidnnbilitor  antPiu  halipt,  i>t  (]iiO(l  do  llHtnliH 
al)  aiitii|iiis  iii  lalinlis  ilictnin  (<st:  aiunt  cniin  Pal- 
liiilcin,  cniii  invciiissct  lisliilas  alijccissc:  non  innlo 
euiin  liahct  iliccro,  ct  |iri)|ili<r  itiliDiK^statciii  rnrioi 
hoc  fccissc  contrislaiilcni  Dciiin,  iioii  soluni,  scd  mn- 
«is  verisiniilc,  onia  iul  intcllcclnni  niliil  est  cnnlitio 
nstnlutioiii»  Pulliuli  anlciii  nttrilinimits  scicnliuui  cl 
nrtcni. 

(Juoiiinin  unlcin  orjjanorinn  ot  oiicrationuin  rooro- 
hninns  tcchniciini  liulnin  (  techniciiiii  uiitcm  ilici- 
inns  cuiii  i|iii  ail  af.;oiics  :  iii  hoc  ciiim  uf;cns  non 
grntiu  virtntis  suiinct  oporalur,  sed  f^rntia  delccta- 
tionis  uiiiliciiliiiin,  ct  hiijus  onerosu' )  proptor  iiuod 
non  lihcrornm  juilicumns  csso  0|ierutioiiem,  sed 
sorviliorcin,  ct  hunuiit-os  ntinue  nccidit  lieri.  Muln 
enim  iiilciilio  ud  iiiium  fuciunt  liiiis.  Siieciilutor 
eniui  oucrosus  oxistciis,  trunsmulnro  consiicvit  mu- 
sicuin.  Quure,  el  artilices  (lui  ad  i[)snm  cojtituut, 
fuoit,  et  ipsos  quales  i)uosaaiu,  et  corpora  propter 
motus. 


UnippK  pliii  otll  cx  i-iiiiln   riTiiin  nt 

innjiiriiiii  niiliniiiii  ml  virlnldiii  iiti>li  uu 

M(<ilii'iiiii   «l    piixt,    ipiiiiii  III    r(<liii'-  rita 

HjiiritiiH  mitnpniiHciit,  iiiinic  )/i<iiii<<  i!i  .il- 

liuoniiit,  ciincln  Hitic  dclcilii  i-iiiiipiirciitoii.  Iimpin 
tiliinriiiii  ipiiiiiiic  cnntiiiii  iii  iliacipliiiniii  ,  piioiilnii  | 
iiidmcriitil.  Sniii  l.iiioilioiiintiii  ipiidniii  ilinriiKU* 
ipHo  tiliiit  Hiiiiiiiil  rliiiro  ;  ol  AlliciiiH  iiHipii-  ndi)ii 
voiiil  iii  ciitiHiiflndinriii,  iil  tiiM)/iin  ri-ri-  pnrn  Iiiku- 
nuiiniin  tilnti  iliHccrct.  Dcilniat  lioc  Inliiiln  n  Tlirn- 
Hijipo  diiitla,  ipii  Kii|iliniitiilii'  |  piiclin  |  cliorii  miiiii- 
ptiiH  iinpciiitcrttt. 

1'iiHli'ii  Itiiiicn  nlt  oxiiortiH  iinprulmtn  t>*l,  qiiniii 
iiicliiiH  piMHcni,  iiiiic  nd  virtnlciii  rnccriMil,  kI  inti- 
trtiria  Jiidicarc.  Kiidcni  iniido  iiinllii  cx  vcloriliiu 
iiistrniiiciiliH  rcjccln  '«iitil,  iil  |icIiiIi<h,  hnrliili,  ot 
ipiu'  pcrliiictit  iiii  viilnptulctn  iiiiilicntiiiiti  cdh  ipii 
iiiNlriiiiiciiliH  ntiinliir,  Kcptaiiffida,  triiiiiKnln,  Hniii- 
hitcic.  (>t  ipiii<i'iittii|iic  maiiiinni  oporaiii  bcicuttT 
adhihitani  postiilittil . 

N(>ipic  V(>ri)  .litic  (•aitsn  vi-lcrc^  rnhnlnm  do  tihiin 
coniincnli  Hitnt.  Iliis  cniiii  rcrniit  Mitiorvntn  iuv(>u- 
tns  Mhjocisse  :  iptod  fai-tiini  cshc  iih  ipsn  iiott  t«- 
ni(>ri>  Irnditur  oriH  dcfiirniitntom  iiidiKiiaiito  :  tniiiKii 
nrolinliilins  est,  id  (-niisii;  seciitnm  fiiiHHe ;  ipind  li- 
t)iii<  cutitns  iiihil  fncit  nd  iiiciitoiii  ct  iiitolli^on- 
tinin  ipiuin  soictitiutii  et  urtom  Miiiorvu;  trihucrc 
solenmus. 

S(>il  i|iioninm  instrnmoiilonim  ot  iisns  dicipli- 
iiuiii  nrtirK-iosuin  impriiliumiis  ;  (  nrtiliciosnm  nii- 
tcin  poniinns  ouiii,  ipi^o  ad  ccrtumiiin  portiiiet  :  iihi 
qui  n^il,  iion  sii.o  virtnti,  scd  aiidiciitiitm  voln|itnti, 
utquo  liuic  iiiiportiiuii'  ulipio  incplii'  stuilot  ;  iilcirco 
oporis  functioiiom  non  inf,'enitis  hoiiiinihiis  diffiiani 
sed  morcciiuri.iin  potiiis  csse  jndicuiiins  :  et  uriitices 
ijisos  iilihorulcs  iicri  con.joinns.  .Num  liiiis  quein 
intuentur  iniiliisoltiirpis  cst.  Spoi-lutoronim  iiidoctns 
et  iiieptus  musicam  nintnre  solet.  Itaqiie  ot  artili- 
ces,  qni  ad  ipsutn  inedilundo  se  componunl,  quuin 
ipsos,  tnm  corporu  propter  inotus  ad  ileterinr.-in 
conforniant. 


Poslquam  Philosophus  ostenditquoe  sunt  disci- 
plinfe  in  quibus  consueveruut  puori  erudiri  in 
civitatilius,  et  cujus  gratia  erudiendi  sint  in  eis, 
regreditur  nunc  ad  dtK-laranduni  certius  cujus 
gratia  erudiendi  sinl  in  uiusica,  et  quando  et  iii 
quibus  partibus  ejus.  Et  circa  hoc  primo  pr;v- 
mittit  intentiouem  suam  et  causam  inteuti.  Se- 
cundo  cum  dicit,  (( Quod  igitur  etc.  »  prosequitur. 
Circa  primum  pra?mittit  intentionem  suam.  Se- 
cuudo  cum  dicit,  o  Neque  enim  etc.  »  assignat 
rationem  ipsius  recoUigeudo  quaedamdictaprius. 
Primo  igitur  dicit  quod  de  disciplina  musiciB 
qufpdam  dubitando  rationabiliter  diximus  prius. 
Et  ideo,  ut  dubium  certiticetur,  bene  expediens 
est  nunc  producere  sermonom  de  seipsa  rcsu- 
mentes  qua?  dicta  sunt  prius,  ut  sint  sicut  aditns 
rationibus  quas  aliquis  faciet  determinando  de 
ipsa. 

Deindo  cum  dicit «  neque  enim  » 

RecoUigendo  qua?dam  dicta  prius,  assignat 
rationem  intenti  ;  dicens  quod  certius  determi- 
nandum  est  de  ipsa,  quia  non  est  facile  cognos- 
cere  de  ipsa  quam  virtutem  et  potentiam  et  cu- 
jus  scienlia  habeat,  et  etiam  utrum  participan- 
dum  sit  ea  causa  ludi  et  requiei,  sicut  aliqui  re- 
quirunt  somnum  vel  ebrietatem.  Somnus  enim 
et  ebrietas  secundum  se  nec  bona  nec  studiosa 
sunt  :  \itrumque  enim  in  potentia  quadam  est 
operationum  :  et  tamen  delectabilia  sunt  homi- 
nibus.  Somnus  quidem  propter  remissionem  la- 
boris  et  requiem  ;  ebrietas  autem  quia  delecta- 
bilis  est  propter  spirituum  multiplicationem  :  et 
iterum  faciunt  cessare  sollicitudinem  de  agibili- 
bus.  Non  enim  sollicitatur  de  agibilibus,  qui  non 


considerat  de  eis.  Somnus  autem  et  ebrietas  con- 
siderationera  removent,  et  rationis  usum.  Et 
propter  delectationem  hancet  remotionem  solli- 
citudinis  quidain  ordinant  ipsas,  el  utuntur  con- 
similiter  ad  ista  vino,  ebrietate  et  musica  ;  ad- 
dunt  automaliqui  istis  s.iitationoni.Nonest  igitur 
^  facile  dissorere  de  musica,  an  qinTrenda  propter 
hoc,  aiit  magis  existimandum  sit  ipsam  valere  ad 
virtutem  tamquam  potentem  morem  quah.-m 
quemdarafacere  in  assuescendo  i'ectejudicaro,et 
delectari  secundum  rationem,  sicut  exercitativa 
quale  quoddam  corpus  eflicit,  et  disponitad  vir- 
tutem,  et  prudentiam,  confert  aliquid  :  et  enim 
hoc  poneniium  est  tertium  eoruni  cujus  gratia 
quiErenda  est.  Est  autem  intelligendum  quod  so- 
nus  harmoniie  musica?  prirao  coraprehenditur  ab 
auditu,  et  cuni  lu-oportionaliter  movet  ipsum.  et 
secunduin  mediam  rationem,  in  qua  constitutus 
est,  delectiitionem  inducit,ethuic  delectationi  pos- 
suntparticipareomnes.  Sed  ulterius  in  intentione 
soni  harmonici  intellectus  considerat  rationem  et 
causam  proportionis,  quasi  aliquod  intelligibile 
sccundum  seipsum,  in  quo  est  qua>dam  perfectio 
intellectus  quam  videtur  hicPhilosophus  vocare 
degendi  rationem.  Et  ha?c  est  una  causa  propter 
quara  dicet  statim  quiprendam  esse  rausicam, 
scilicet  propter  cognitionem  veritatis  in  ea.  Is- 
tam  autera  cognitionem  veritatis  de  proportioni- 
bus  musicalibus  consequitur  delectatio  intellec- 
tualis,  sicut  omnem  operationem  intellectualem. 
Et  hcBC  est  alia  causa  propter  quam  dicit  Phi- 
losophus  eam  esse  queerendara  :  non  tamen 
seorsum  nominat  eam  a  delectatione  de  qua  dic- 
tum  set  prius,   vel  a  degendi  ratione.  Sed  judi- 


502 


POLITICORUM. 


.  '     ;  roportionibii    '  '   '■  (tatio 

,  lUiil  de  hi  .111  ra 

llulirlli   leLtiUl,   «t    Mllllllia    tll^  qilii'   »Ullt    sHLUU- 

(luui  virtuteui.  tl  |iru|iter  huc,  KxeiLitiuiii  iii  ju- 
dicandu  de  ip^is,  tii  iu  dfluctaiido  circa  i|isas, 
est  .  itiiiiii  ad  ea  «lua^  luiit  sti- 

tUh  .1  din'tur  cuii-ieiiueiiter.  Kt 

secuuduai  ttauc  viaiu  luusica  dicitur  iiatjiTe  pu- 
teutiiiiii  ad  iiiure!)  :  et  hoc  est  tertiuui,  cujus 
l^ratid  expedit  secuiiduni  Fhilusupliuiu  exercitari 
iu  ea. 

l)eiiide  cuiii  dicit  u  quud  «{uidein  » 

Pruaequitur,  pruduceus  seruiuuem  de  ipsa  ad 
veritatis  iiii|uisitiuiiem.  Et  pniiiu  prucedit  circu 
pra'dicta  diiputaudo.  Secuiidu  ciiiiidicit,  >•  1'riuia 
veru  quystiu  i-tc.  »  uia^ii  detciiiiiuaiidu  verita- 
teui.  Lirca  priimiiii.  priuiu  arguil  quud  puiui 
nun  sunt  enidieudi  iu  musica  causa  ludi,  uec 
deductiouis.  Secuudo  cum  dicit,  a  Kadem  quo- 
que  duliitatiu,  »  qiiud  iion  piupter  virliili-ni. 
(lirca  priinum,  priinu  tacit  quuil  dictum  e^t. 
Secuudu  cuiii  dicit,  u  Sfd  fursaii  videhitur  etc.  » 
ponit  opiniunem  quuriimdam  contra  quoddam 
dictum,  et  arpuit  in  conlrarium.  Circa  piiinum 
primo  arguit  quoil  non  sint  erudiemli  in  ea 
causa  ludi,  d.icens  qiiod  ex  ratione  sequfiiti  ma- 
nitVstum  est  quod  juvcnes  non  sunt  erudiendi 
in  musica  cairsa  ludi.  Ludus  enim  non  qua-ritur 
nisi  prupter  dflectatiunem  quu'  in  eo  est.  Illud 
if^itur  nuu  est  quaTendum  propter  liidum  (juod 
delectationem  nouhahet.  Sed  addiscere  in  pueris 
delectatiunem  nuu  hahet,  est  enim  eis  cuin  tris- 
titia,  quia  lahoriosum.  et  qiiia  nonapprchendunt 
honum  quod  est  in  e o  ;  ergo  ah  eis  non  est  quae- 
rendum  addiscere  musicam,  vel  quodcumque 
aliud  propter  ludiim. 

Df  inde  cum  dicit  «  at  vero  neque  » 

Arguit,  quodnec  piopterdeduclioncm;  dicens, 
quod  adhuc  pueris  et  aliis  a^tatihus  similihus  se- 
cundum  morcm  pueris  non  oportet  attrihuere 
degendi  rationem,  qu£e  est,  ut  dictum  est.  per- 
fectio  intellectus  in  cognitione  veritatis.  Perfec- 
tio  autem  in  cognitioue  veritatis  quodaramodo 
rationem  iinis  hai»et,  et  secundum  sehoni.  Finis 
autem  et  honiim  per  se  non  cougruunt  pucris  et 
similibus  secundiim  aetatem  hanc,  quia  linis  se- 
cundum  se  dehetur  ci  quod  perfectum  est,  pueri 
autein  et  similes  secundum  aitatem  hanc  imper- 
fectisunt. 

Deinde  cum  dicit  «  sed  forte  » 

Ponit  opinionem  contrariam  cuidam  dicto  ; 
dicens  primo  quod  forte  aliler  videbitur  contra 
illud  quod  conclusum  ost  per  primam  rationem, 
quod  pueri  erudiendi  et  exeicitandi  sunt  in 
musica  non  gratia  ludi,  seu  delectationis  secun- 
dum  sensum  inexistentium,  tunc  quando  eru- 
diuntur  vel  exercitantur  :  tunc  enim  non  insiint 
sicut  concludit  ratio,  sed  futurorum,  in  setate 
perfecta  quando  erunt  jam  viri  perfecti.  Sed  ipse 
contra  hoc  arguit  cum  dicit,  «  Quod  si  hoc  tale 
etc.  »  dicens  quod  si  propter  delectationem  fu- 
turam  in  aetate  perfecta  quaerenda  est  musica, 
non  oportet  ipsos  futiiros  perfectos  addiscere 
ipsam  cum  sunt  pueri ;  sed  sicut  reges  Persarum 
et  Medorum  delectari  in  actibus  musicalihus 
exercitatis  per  alios  cantatores,  vel  histriones, 
nonperipsos.  Similiter  enim  videntur  delectari  et 
erudiri  cum  exercentur  per  alios,  sicut  cum  per 
seipsos.  Sed  ipse  solvit  rationem  hanc  cum  dicit, 
«  Et  enim  necesse  est  melius  etc.  »  dicens  quod 
immo  expedit  magis  ipsos  pueros  addiscere  et 
exercitari    >n  ea  propter  delectationem  futuram 


iii  fletate  perfecta,   quia   est  uecessarium  eos  qui 
exercitati    sunt   in  operihiis  secundum    ali({uaiu 
artem,  et  ex  illiit    acquir^ifnint    liahituiii  ipsius, 
iiielius    facere     uperatioiifin  ,    iiuu*    seciiudum 
illam,  quaui  hi  ((ui  lahoiaviMiiul  alii|uanto  teiii- 
pore    iii  ea  (|uantuiii  adcli^iciri'   propter  lucriim 
proprium,  et  delectutioiifin  aliunim,  sicut  exerci- 
tatu-)  III  o|)frihus  cythaiizaiidi,  et  ex  hoc  hahens 
hahitum,  iiielius  cylliarizat  et  magis  delectatur. 
Opeiationes  eiiim  consuetu!,  et  quu'  sunt  secun- 
diiiii  haliitiiin,  magis  sunt  delfctaliiles,  sicut  iii- 
iiuit    Pliilusuphu.-i    seitundo    UhtlorirMium.    Dicit 
tumeu  iulerpres,  quod  ante  illam  Litteram  •  Et- 
euim  etc,  »    neciissarium    vidiitur    sihi   aliauid 
delicere.   (>onse(jueiiter  cuiii    dicit,    «    (Juoa    si 
uportft  (!tc.  u  aiguit  contia  solutiunem  |)iu'dic- 
tam  dicens,  si    uportet   iiueros    addiscere  musi- 
cam,  quia  melius  operantur  iu  ajtate  peifecta,  et 
magis  df lectantur,  tiinc  eadem    latione  oporle- 
hit  eos  laljorare  circa  pru-jiarationcin  jiuliiKrnto- 
rum  et  alia  sei  vilia,   iit  meliiis  ipsiinel  operen- 
tur  et  delectentur  posterius.  Sed  hoc  est  incon- 
veniens  ;  ergo   et  primum  videhitur  esse  incon- 
veniens.  Sed  manifeslum  estquod  non  estsimile; 
qiiia  musica   et   operatio  quu'.  seciindum  se ipsa 
liherales  sunt    et  dclectalionfm  et  deduclioncm 
liherales  hahent  quu'   dec(;ut  liheros  ;  jira-para- 
tio  autem  pulmenti  et    aliorum  servilium,  nec 
deductionem,   uec  delectationem  hahent  liliera- 
lem  secundum  seipsa,  sed  sunt  servilia  ;  et  ideo 
conveniunt  servis  et  nullo  modo  lihcris. 
iJcinde  cum  dicit  «  eamdem  autom  » 
Arguit  quod  non  oporleat  in  ea  erudiri  juve- 
nes  i)io))ter  moies,   per  duas  rationes;    quarum 
secundam  ponil  cum  dicit,  «  Considerare  hoc.  » 
Circa  primum   primo  ponit  rationem.    Secundo 
cum  dicit,  «  Eadera  quoquc  etc.  »  extendit  eam 
prohandum,    qiiod  non   valet  ad    deductionem 
liberalem.  Dicit  igitur  primo  quod  eadem  ralio 
quse  dicta  est  prius  facit  dubitare,  si  musica  po- 
lest  meliores  secundura  mores  facere,  et  propter 
hoc  addiscenda  sit  ;   non  enira   potest   mdiores 
secundum  mores  facere,    nisi  propter  consuetu- 
dinem  judicando    et  delectando  circa  ea  qua?  se- 
cundum  rationem  sunt.  Sed  ad  recte  judicare  et 
delectari  proportionihus  musicalibus,  non  opor- 
tet  ipsosmet  addiscere  musicam;  audientes  enim 
ab  aliis  ista  videntur  posse  facere  sicut  Laceda^- 
monii  :  ipsi  enim  raet  non  addiscunt  rausicam, 
et  tamen  possunt  recte  judicare,  ut  dicunt,  raelo- 
dias   honas  et  non  bonas  :  ergo  non  oportet  eam 
ipsosraet  addiscere.  Sed   est  intelligendurn  quod 
mentiuntur  Lacedaemonii  dicentes  se  recte  posse 
judicare  melodias,  non  edocti  prius.  Nullus  enim 
recte  judicat  nisi  quse  uovit  nisi  quae  accepit  vel 
inveniendo  per   se,  vel   addiscendo   ab  alio,  se- 
cundum  Aristotelem    in  Elenchis  :    ergo  nullus 
potestrecte  Judicare  nisi  de  his  quse  didicit.  Su- 
mitur  autem  hic  addiscere,  secundum  quod  com- 
muniter  se  habetad  accipere  ab  alio,  vel  inveni- 
re  per   seipsum  :  ad   propositum  enim  non  re- 
fert. 
Deinde  cura  dicit  «  eadem  autem  » 
Extendit  eam  ad  probandum   de  deductione; 
dicens  quod  eadem  ratio  dubitare  facit,  si  uten- 
dum  est  ipsa  musica  addiscendo  eam    propter 
deductioncm  et  occupationera   diuturnam,  sunt 
enim  liberales.  Possunt  enim  occupari  et  deduci 
aequaliter,  ut  videtur,  circa  musicalia,   et  ipsis, 
et  aliis  operantibus. 
Deinde  cum  dicit  «  considerare  autem  » 
Ponit  secundum  rationem,  et  loqueus  secun- 


Miu;n  Yiii, 


oon 


(luiii  (ipininnoni  KOMtilitiiii  i|iii  iiiullitiuliiicni 
(lcoriiiii  ]M)ii(M)aiil,  iiitiT  (|iiii!i  Juvcni  |it'iiiri|^m- 
iciii  ('i-cilciiiiiit,  (licil  i|iiii(l  iiil  (lccliiralioiiciii  («jum 
(|U(i(l  iIk-Iiiiii  (><<l,  i>\|ic(lil  ('iiii-<i(l(>i'ar«  i<\is|iiuii 
liouciii  (|nitiii  lialiciiim  dc  lis,  cl  ilc  Iii>«  (|uic 
circa  ipso-t,  ct  cliaiii  cii  (|Uii^  (liciuit  |iiiclic  dc 
ip!(is.  Jupil(M'  ciiiii)  i|ui  cxiHtiiii/ilur  priiicipiiliH 
scciiudiiiii  i'{\*,  i>l  (iii  altriliiiiiiit  iictioiics  lilicra- 
lc!>,  iioii  caiital.  ii(<c  c\lli,iii/al  poclis,  lioc  c^t 
piiclic  iioii  altriliiMiiil  ^ilii  liiis  opcraliniic-i,  (|iiiiiii 
vis  altriliu.iiit  ci  atiditiiiii  cl  Juilicitiiii  dc  talilius : 
sod  illos  (pii  oxcrciMit  o|)iM'ationcH  lalcs  vucu- 
iiiiis  vilcs  iiiiiifis;  ct  iidliiic  rci-tc  apiM-o  nctioiics 
lili(M-alcs  iioii  iiiliMCst  viri  iiicliriali,  aiit  cliaiii 
liidiMilis.  Scd  canlaiis  iiiusiciilia,  aiit  ipiasi  iiic- 
liriatiis  cst,  aul  sicut  liidciis  :  crgo  caiiliirc  uui- 
sioaliu  iioii  ost  viri  pcrlccti.  Kt  possot  liicc  osso 
tcrliii  ratiii  principiilis.  Kt  adjiiii^it  (piod  il(^  liis 
fortc  coiivcmciilcr  lict  cinisidcratio. 
Dciiuic  ctiin  dicit  ((  priiiia  atitiMi)  » 
DcltMiiiiiiat  vcrilalcin  circa  pncdictii.  Kt  prinio 
rosumil  dtiliitatioiics.  Scctiiido  cnin  dicit,  «  Uti- 
tioitaliililiM-.  "  dissolvit  (>as.  Dicit  ij^ilur  pi-iino 
(|iiod  prititii  (pucstio  dc  iniisica  csl.  tilrtiin  sit 
poncitdadisciiiiiiiii  ipiicilaiti  iul  virtulcin  nioralcin 
sccundtiin  sc  apiicliliilis,  luil  non,  ol  (iiiid  i)otcsl, 
etqnuin  virttitcin  Itahct.  Itcrtiin  (]tKcdtiliitatastint 
prius,  utruin  diseiplinn',  aut  Indi,  atit  dodiictio- 
ucs. 

Ueindo  cuni  dicit  «  rationabilitor  atitcni  » 

Dissolvit   pianlictas  dnbitationes,  inanifoslans 

quod  participaitduit)  est  inusica  proptor  tria  pra'- 

dicta.    Kl  ]iriino  lacit  hoc.  Sociindo  cnin  dicit, 

«  litruin  atitoin  elc.  »  inqniril  utrumdeboat  par- 

ticipare  utriquo  parti  musicce,et  ei  qua^  consistit 

in  proportionibus   sonorum,  qua^  cautativa  dici- 

tur,  et  ei  qua^  in  iustrninontis,  qua>  instrumoii- 

talis  vocalur.  Circa  i^riinum  priino  dec larat  quod 

participandum  est  musica  proptor  Itidum  ot  de- 

duetiouem.  Secundo  cuiu  dicit,«  Docommunione 

autem  ctc.  »  quod  valet  ad  virlutem  et  mores.  In 

bis  dissolvunturtria  qua^sitapritis.  Cii-ca  priinum 

primo  facit  quod  diclum  est.  Secundo  cum  dicit, 

«  Qua?cuiuque  euim  »  declarat  proptcr  quid  plu- 

res  requiescunt  in  delectationibus  qua?  socundum 

musicam,  ot  tiiiem  in  eis  ponunt.  In  prima  parte 

dicit  quod  rationabile  ost  addiscerc  musicam,  et 

ei  parljcipare,  ]>ropter  tria  ]ira?dicta,  scilicet  lu- 

dum,  deductionem.  et  disciplinam  et  raores.  Kt 

de  ludo  et  deductioue,  hac  manifestum  est  pri- 

mo.  Ludus  enim  propter  requiem  quaeritur,  et 

gratia  ipsius.  Roquies  autem  de  uecessilate,  dc- 

lectationem  habet  sibi  ad  invicem,  quia  requies 

medicina  qua^dam  est  tristitice  iuducta'  per  labo- 

rem  prius  ;  per  ipsam  enim  est  remissio  laboriosi 

motus  fatigautis  et  tristitiam  inducentis.  Remis- 

sio  autem  fatigautis  et  contristantis  est  'delecta- 

bilis.  Deductio  autem,  qua?  est  operatio  qutedam 

intellectus  secundum  rationem,  non  solum  se- 

cundum   se  rationem  boni  eligibilis  habet,    sed 

etiam  deloctatioiiem  habet  adjunctam  :  et  felici- 

tas  aggregatur  ex  his  duobus,  videlicet  ex  per- 

fecta  operatione  intellectuali,  et  ex  delectatione  : 

sed  ex  perfecta  operatione  intellectuali  per  se  et 

essentialiter,  ex  (ielectatione  autem  sicut  ex  con- 

veniente  per  se.  Perticit  enim  delectatio  folicita- 

tem   sicut  superveniens  tinis,  ut  decor  juventu- 

tem,  situt  dicitur    decimo    Etliicorum.   Ex    quo 

manifestum  est  quod  ex  quo  ludus  secundum  se 

delectationem  Iiabet,   et  deductio  quoddam  bo- 

num    intellectuale  est,   et  delectationem  habet 

secundum  seipsam,  et  quicquiJ  est  bouum  se- 


riiiidinii  inl<dliM^tiim,  ot  iioriiridniii  Rn  r|(>|frUili(>- 
iKMii  liiili(^iin,  qiiiiT(Miiltini  cnt  ((uodjininiiHlo  «rutiA 
liiili  itijiiHdiini.  ct  (lciliictioiiiH.  Mii-iKwi  mitciii  »«. 
ctiiiiliiiii  Hc  diMcilaliili-^iniii  cit,  cl  nmlii  cxotcno. 

ii|i">t  iiolicillil  liicliiillK  :  diiit  ciiiiii  Miiniciit  qi|o(l 
canlarc  dclcrliiliili^^^^iiiiiiin  ("«t  lioiiiiiii  :  |iiitptcr 
(|U()d  in  roiiviMililiiiH  lioiiiiniini  ot  dcdiiclionihiM 
nitioiialiilil(>r  iitiiiitur  ip-<ii,  Mciit  |iolonlc  indii- 
ciM'c  lictitiaiii  ol  dclci  tiitioiKMii.  Siint  (•tiiiiii  iii 
ipsii  Ihi-iirciiiata,  iii  qiioruiii  ('onsidiMiilioiic  con- 
si-^tit  liiiiiiiiii  iiilcllcrlus  pcr  sc  cl  dclcc.tiitio  ;  i>r^fit 
nuiiiircstiini  oil,  (piod  rationiibilitor  (piiiM-oiKia 
csl  (^ratiii  liidi  cuiusdaiii  ct  dcdiictioniH.  Kt  prop- 
tcr  Ikk-  aliipiis  opiiialiitiir  sccitiiiliiiii  rittiniKMn 
i|Uiiil  (•\iicilit  piiiiorcs  (Miidiri  cl  .issiicliiMi  iii  ca. 
Otucciimqiio  ciiiiii  stiiil  dclcclabilia  siiK?  nocii- 
inonto  opcraiitis  vol  allnrtiiH.  nun  .soluni  conve- 
niciitiii  siiiit  iid  riiioin  inquantiim  aiiffcnt  opcra- 
liiiiicm,  sod  cliam  iid  rci|uiciii,  iiKpiaiituiii  re- 
milltiiit  trislitiam  (puc  a  biliorc  esl. 

Dciiido  cum  dicit  «  ([uaM-unKpK!  cnim  « 
Doclarat  proptor  (piidpliiroH  i]tiu'ruiit  reqiiies- 
(cro  iii  dclci-tatiiinilius  iiiusicaribtis  ot  tinom  po- 
iitinl  in  cis.  1'riiiio  liicit  iiitmuiii.  Scciiiido  ctim 
dicit,  K  Coulingit  aiitciu  ctc.  »  scfiindnm.  In 
priina  parte  dicit :  (itinitiam  (lauci  homines  at- 
tingunl  ad  linem  ultimum  vita' humano!  ct  raru, 
tuin  jiroptcr  iini»cdiiuciila  ox  partc  natur.'o,  aut 
consiictudinis,  atit  ctiaiii  extoriora,  inulti  aiitoin 
ot  frcqtiontor  requioscuiit.  (piia  futriuut  natiira- 
liter  tristiliam  qua-  est  ab  operalione  lahoriosa 
qua?  remitlitiir  por  ipsam,  et  utuntur  ludis  mu- 
sicalibus,  ct  aliis,  non  qnantum  ad  phis,  idestad 
pitii-alia,  sed  propter  delcctationom  solam,  utile 
videtur  eis  requiescere  in  delectationibus  quae 
sunt  in  actibus  ipsius.  Kx  quo  enim  non  possunt 
attingere  ad  felicitatem  qua;  in  iine  humano  est, 
quaM-unt  antem  ipsam  dclectationem  por  se  et 
reipiicscunt  in  oa  (jua»  in  ludo  et  musica,  ad  istam 
enim  attingero  possunt. 

Doindo  cum  dicit  «  accidit  autem  » 
Declarat  proptor  quid  iinem  in  ipsis  faciuut, 
dicens  quod  contingit  homines  facere  ludos  et 
dolectationem,  ((ua^  est  in  eis,  iinem.  Et  ratio 
hujus  est,  quia  linis  vita;  humanae  quamdam  ha- 
bet  delectationem,  non  quamcumque,  sed  ma.\i- 
mam.  Similiter  luduset  musica  habent  quamdam 
delectationem  ;  ot  ideo  quBerentes  priinam  quie  in 
lineest,  non  attingentes,  accipiunt  illain  quse  in  lu- 
dis  et  musica  pro  ipsa  quse  nobilior  est,  per  hoc 
quod  ista  similitudinem  quamdam  habet  ullimi 
hnis.  Finis  eniin  ultimus  non  est  gratia  alicujus 
futuri,  aut  etiam  facli  eligibilis.  Hoc  enim  dici- 
mus  tinem  ultimum,  propter  quod  sunt  omnia 
alia,  et  ipsum  non  propter  aliud.  Delectationes 
etiam  tales  quff  iunt  in  ludis  atit  musica,  non 
quse  quaeruntur  propter  alifjuod  futuruni,  nec 
sunt  gratia  ipsius,  sed  magis  gratia  laboris  et 
tristitia?  factorum,  ut  remittantur  vel  extermi- 
nentur.  Causa  igitur  propter  quani  aliqui  quse- 
runt  felicitatem  et  iinem  sibi  per  hujusmodi  de- 
lectationes,  ha>c  est,  etbanc  rationabiliter  existi- 
mabit  aliquis. 

Deinde  cum  dicit  «  do  eo  autem  » 
Ostendit  quod  participandum  est  musica,  quia 
aliquo  modo  disponit  advirtutes  morales.  Et  pri- 
mo  pi-cemittit  intenttim  suum.  Secundo  cum  di- 
cit,  «  Sed  videre  si  qua  etc.  »  dat  modum  et  or- 
diuem  consideraudi.  Tertio  cum  dicit,  «  At  vero 
quod  efticiantur  etc.  »  prosequitur.  In  priraa 
parte  dicit  quod  quan-endum  est  consequenter, 
utrum  expediat  comraunicare  musicee  non  prop- 


S04 


POLITICORUM. 


ter    h  '  ionein,  «ed 

pt'u|iliu  ,  — L   .:.,...  111  njierallu- 

nis  Idburio-sa',  et  uuu  suluiu  iiii  hiic.  Scil quteiHn- 
dii  '      ,       ,  iiluiit  i|i9i,   tin 

ii,i  iii  uiiJiiiitur  aj 

aliquiil  tiiJiiDiiitiiliu-)  i|U'Xiu  .■<iut  dictui  u|)|iurtuni- 
tates.  ()|iurtet  iiiiui  iu  luuaicii  nun  suluin  ruiii- 
luuiiiLare  luuiuiuai  ilelectatiuni  quif  secuiuluin 
l[i  iiint    uiiiveiriiiliter   uiune«.  : 

^tiii  •'111  ii<iturdli-iii  luhent  i[\iif 

cauaatur  ex  inutu  (irupurtiunuli  uuditus  per  uc- 
tum  i[Hius,  [iiiiiitrr  i[uiid  exetcitiuiii  i|i!)iu-i  dili- 
gitur  iih  iiuiiiihu-t  if  lutihua  etahliahentihu^  ({Uiis- 
cuni'|ue  ini)ie-i,i  ^ed  etiiiiii  videre  iijnirti-t  ulterius 
ai  aluiuid  cuiiteit  advutuleiu  niuralfm  el  ad  i)[ii'- 
ratiuiiem  rectam  ijuije  est  secundutu  aiumuin. 
Deinde  cuin  dicit  »  sed  videre  » 
Dat  urdiiuMii    ciiiisiderandi;  dicen»   qiiod   hoc 
iptuin  quiid   aliquid  cuntert  ad  inure-i  et  ad  ani- 
inaiu,  niandestuiu  eiit.    »i   quales   quidani,   huc 
e:jt  dispusiti  ad  mure!),  eiticiuntur  per  ipsam,  et 
huc  dechira'uin  fuit  prius. 
Deiiidi'  luiu  ihcit  <i  at  veru  » 
1'rusequilur ;    et  priino    U3teiidit  <|uod  qualcs 
quusdaiu  et  liene  dispusitus  ad  niures  facit.   Se- 
cundu  cuin  dicit,  u  Palam  quia  ducendum  etc,  » 
ex  tiuc   cuucludit  juvenes  dehere   erudiri   in  ea. 
Primum    usteUiJit,    [irimo    [ler   signa.    Seciindu 
cum   dicit,  <>  (juoniain  auleiii   accidit  elc.  »  per 
ratiuncm.   Adducit   aiitem   duo  signa  :  quoruin 
secundum  punit  cum  dicit,  u  Adhuc  aulein  etc.  » 
In  prima  [larte  dicit    quud  maiiifestum  est  quod 
^       per  usum  iiiusicai  quales  quideui  et  hene  dispo- 
siti  ad  mores    sumus,  et  [ler  alia    miilta  et  [ler 
melodi.is    (Jlympi,    quibus    sacerdotes    Rcntiles 
Jovis  qui  cuiebatur    in  (Jlympo  monte  (jriccia', 
ulehantiir  in  sacris  ipsius  ad   deductionem  co- 
lentium  exercitandam.  l*er  usum  enim  istarum 
rapiehantur  animip  hominum  quasi  alienatorum 
a  sensihus  exteriorihus  et  inimohiliuin  facturum 
pru[iter  inlentioneni  aiiimie  circa  aliquid  intriu- 
secum.  Kaptus  auh-m  est  passio  quifddm  factiva 
moris,  seu    consuetudinis  circa  animam  ad  ali- 
quid  simile.  Ex  quo  manifestum  est,  quasi  pcr 
signum  quoddam  quod  melodia;  musicie  quales 
quosdam  et  dispositos  faciunt  ad  mores.  Sed  ad 
videndum   quid  sit  raptus,  et  secundum  quam 
partem   animiC  et  propter   quam   causam,    est 
mtelligendum   quod  raptus  proprie  et  principa- 
liter,  dictus,  motus  quidam  tractus  est;  tractus 
autcm   motus  violentus  est  ab  aiio  ad  se  vel  ad 
alterum,  sicut  dicitur  se[)timo  Fhysicorum.    Vio- 
lentum  autem  est  cujus  piincipium  est  ab  extra, 
non  couferente   vim   passo.    Et  ideo  raptus    est 
motus  alicujus  prater  inclinationem  ejus  natu- 
ralein  vel   voluntariam    a   principio    extrinseco. 
Hujusraodi  autem  violentia  potest  considerari  vel 
quantum  ad  terminum  et  modum  motus  simul, 
ut  cum  ignis  ab  aliquo  extrinseco   rapitur  deor- 
sum,  vel  quantum  ad  modum  motus  tantum,  ut 
cum  velocius  propellitur  sursum  quam  natus  sit 
moveri.  Deinde  autem  per  similitudiuem  lianc 
translatum  est  nomen  ejus  ad   signandum  mo- 
tum  hominis  secundum  animam  ad  aliquid   ad 
quod  secundum  se  non  habet  inclinationem,  vel 
eo  niodo  quo  non  liabet,  sed  non  ad  quemcum- 
que  talem.  Sed  ciim  naturale  sit  homini  intelli- 
gere  ex  phantasmatibus  sensibilibus  exterioribus 
secundum  actum  exinstetibus,  translatum  est  ad 
signiticandum  operationem   inteJlectualem   qua 
homo    fertur  in  aliquod   intellectuale    vel    sibi 
connaturale  vel  supra  naturam,  per  aversionem 


sen^uum  ad  interiora  et   eorum  iinmohilitatio- 
nem.  Kx  quo  uppftret  quid  sit  ra|)tus  ul  hic  su- 
niitur.  Kst  eiiini  o|ieratio  partis  animui  intellec- 
tualis  secunduin  quain  uh  aliquo  extrinseco  fertur 
in  aliquid  liun  iiuturule  sihi,    aiit    naturule,    [ler 
uversiiiiieni    et    immuhilitatiuiieui    sensuuin.    Kl 
quiu  i)|ieraliu  partis  aniniie  a|)|ietitivu!   esl  se- 
cuiidum    ejits   inclinMtiuiiein  et  a    [irincijiio   ex- 
liiiisecu  itun  viuleiitu ;  rii|ilus  iiiiteiii  e  cuiitrario 
iiuii  iiutest  esse  operatiu  [)artis  aiiiiiia>  a|i[ietitiviJ! 
bensihilis  vel   iiit<dlectuulis.  (jausu    auteni  i|)sius 
[ler  se  et  uaturalis  videtur  esse  inteiiliu  vehentens 
aiiiniu;  circa  aliquid,  quu*,  est  vel  ex  veliementi 
desideriu   uttingeiidi  ad  aliijuid    vel   fiigieiidi  ah 
aliquu,  vel  velieniens  udhu;sio  ad  ali«[iiiil  jier  di- 
lectioiiem  vel  delectationem,  vel  delectatiu  ntaxi- 
ma  circa   aliquid.    Kx   iioc    enim   qiiod   aliquis 
vehenieiiter  inteiidit  circa   aliqiiid   inlriiisecuiii, 
contiiigil   qiiod  aniinu   revocet   s()iiitum  qiii  est 
|)riniuitt  in-itiiinientum    sensus   et  ntutiis  ah  ex- 
teriorihus  ad  sensitivitm  et  cogitutivum  iirintum, 
circa  quije  ntagis  tunc  laborat.  Hoc  enim   esl  de 
|ii'i)[)rietatil)Us  natiira;  niittere  s[)irituin  ad  locuin 
uhi    magis  iiidiget  :  et  [ler   consequens    sensus 
exteriores  et  nienibra  immohilitantur,  et  elficitur 
honto  quusi  immohilis  et  sine  sensu  exteriori  in 
actu  :  et  tunc  aniina  non  lahorans  in  sensu  vid 
motu  exteriori  cur[ioris  quasi   lihera  speculatur 
inagis  circa  aliqua  quu3   vel  sunt  sitpra  commu- 
nem  [lotestatem  hominuni,  aut  secundum  natu- 
lain,  non  tamen  cum  sensu   exteriori    quod  est 
magis   naturale.    Qui   autein    paucos  et  dehiles 
spiritus  habent  et  bene    mohiles,  cum    minori 
intensionc  animu;  circa  aliqiiid  intrinsecum  ra- 
piuntur.    Non  enim   possunt   pauci   spiritus   ct 
debiles,  sufficere  ad  motum  fortem  interiorem  et 
exteriorem,  sicut  accidit  in  mulieribus  quibiis- 
dam.  (Jui  autem  hahent  ahitndantes  spirilus  non 
rapiuntur  nisi  cum  vehementissima  intensione 
anima*  circa  aliquid,    ;icut   in  viris  quibusdam 
accidit.  Vehemens  autem  desiderium,  seu  dilec- 
tio  vel  delectatio,  quie  faciunt  vehementem   in- 
tensionem    animae,    vel  caiisantur  a  veheme^ti 
consideratione  intellectus  immediate  vei  ah  ali- 
qua  superiori  causa  immediate  movente  voliin- 
tatem  ipsam,  vcl  ah  interiori     scilicet  causa  su- 
periori  mediante  intellectu. 

Deinde  cum  dicit  «  adltuc  autem  » 
Confirmat  id  quod  dixit,  sumpto  loco  ab  eo 
quod  minus  videtur.  Dicit  enim  quod  etiain  au- 
dicntes  aliqua  verba  quie  re[)ra?sentenl  aliquid 
aut  trisfe  aut  jucundum  afficiuntur  etiam  si  cum 
nuila  melodia  aut  versu  exprimantur  quod  ta- 
men  minus  videbatur  :  ergo  cum  verbis  adjun- 
gitur  melodia,  qu£e  habet  majorcm  vim  ad  mo- 
vendum  propier  conformitatem  ad  animam  et 
potentiam  auditus,  multo  magis  per  musicam 
afficietur  animus  audientis  ad  diversas  animi 
passiones. 

Deinde  cum  dicit  «  quoniam  aulem  » 
Hoc  idem  per  rationem  declarat.  Videtur  au- 
tem  ratio  ipsius  esse  haec.  Assuefieri  judicare 
recte  de  actionibus  moralibus,  et  recte  gaudere 
et  delectari  in  eis,  est  efficacissimum  ad  rectitu- 
dinem  morum  et  actionummoralium  :  sed  assue- 
tieri  judicare  recte  de  harmoniis  musicalibus  et 
dclectari  secundum  rationem  in  eis  est  assuetieri 
recte  judicare  de  actionibus  moralibus  et  delec- 
tari  in  eis  recte  ;  ergo  lioc  est  efficacissimum  ad 
rectitudinem  actionum  moralium.  Istius  rationis 
primo  probat  majorem.  Secundo  cum  dicit, 
•  Suntautem  similitudinesetc.  »  minorem.  Ma- 


i.ini-.n  VIII. 


noA 


joriMn  auloin  iirolmt  aio.  Ouoniam  iiumirn',  idoRt 
iictiono-t  ipiii'  Mint  itfcuiidum  inuAicam,  «unt  dn 
iiiiiiiiMii  ilrliTtaliiliiiiii  srciiiiiliiiii  m<,  siriit  ilii-liiiii 
t>>>t  |iniii.  virlii-*  aiilciii  iiuoalii  nniMslil  riiiii 
(li<li-clalioiii<s  i-l  lii^lltias,  aiiiinriii  rl  ihIiiiiii,  rl 
("iira  alias  lniiii^^iiioili  passionfs,  ^iciil  cina  |irn 
|iriain  iiialtM-iaiii,  circa  i|iuiiii  i[iiii>iil  illinl  i|iioil 
scciiiiiliiiii  lalinMciii  t<liiii<iliiiiii  :  t<sl  iiiaiiircitiiiii, 
t|iiiiil  iiiiiil  o|iiit'lrl  addtstcrc,  t<l  iitiiil  ila  a>tMit>- 
lit>ri  aii  ^i>iicralioiiciii  lialiititiiiii  iiioralitiiii  rcc- 
toiiiiii  pt  aclioitiiiii  i|isoriiiii,  siciil  jiiilicart>  rcctt^ 
ilc  iiiolilitis  i|)sai'tiiit  |iassioiiiiii]  ot  do  liis  i|iia> 
circa  ipsas,  i<l  ilcicclari  scciiiulitiii  ralioiictii  iii 
ris.  (".iijiis  ratiocsl,  iiuta  ail  rattoiiciii  ct  f^ciicra- 
liononi  virlutis  uioralis  rciiiiiriliir  rcclii  ratio, 
|u<r  qiiain  tlisccruatur  illud  i|uoil  rccltiin  cst,  ct 
sccuuiliiiu  iMlioiicui,  quas  cou>ciiuilur  dclcctatio 
proportionalis,  sicut  apparot  ox  socuftdo  Ethi- 
voniin. 

Doindc  cum  dicit  «  sunl  auloni  » 

1'roltat  iniuorcm.  Vidotur  iailciu  jirobaro  cain 
per  ratiouoin  liaiic.  Assiiolicri  Judicaro  dc  oo, 
tiuod  ostsimilo  aclioitilms  ot  ilclcctatiouiliiis  iiio- 
ralihus,  ost  assuolicri  jiulicarc  do  ipsis  aclioiiiltus 
nioralibus,  ot  doloctari  in  ois  :  sed  harnioiiia> 
niusica>  sunt  similos  iiassittnihus  ot  hahilihus  ot 
actioiiihus  moralihus;  or^o  assuoliori  jiidicaro  ot 
dolectari  rccto  iu  liarniouiis  musicis,  ostassuotiori 
judicaro  et  dcloctari  roclo  iii  hahitihus  et  actioni- 
mis  moralihus.  Islius  rationis  primo  ponit  miiio- 
rem  cum  c]uadani  declaratione  ejus.  Secundo 
cum  dicit,  «  Assuotiido  auteni  in  similihus  otc.  » 
majorem  et  prohationom  cjus.  Tertio  cum  dicit, 
«  Accidit  autem  sonsihilium  etc.  »  regreditur  ad 
dedarandum  minovem.  Dicit  ip;itur  primo  quod 
passionum  similitudines,  puta  ira^  el  mansuetu- 
dinis,  timoris  et  audacia^  et  hujusmodi,  adhuc 
autem  et  hahituum,  sicut  fortiludinis  et  tempe- 
rantia^  liht  ralitalis  et  illiheralitatis  et  liujusmo- 
di,  et  aliorum  hahituum  contrariorum  his,  et  uni- 
versaliter  aliorum  moralium,  puta  electionvmi  et 
oi^eratiouum,  iuveniunlur  naturaliter  in  melodiis 
miisicalihus  et  rythmis.  MelodiR>  enim  musicae 
et  rvthmi  in  quihusdam  determinatis  proportio- 
nihus  numerorum  circa  souos  vel  temperantiam 
consistunt :  similiter  passiones  anima?  consistunt» 
in  quadam  determinata  proportione  agentis  ad 
passum,  et  consequuntur  aliquam  determinatam 
proportiouem  calidi  et  frigidi,  humidi  et  sicci : 
ira  enim  est  acceusio  sanguinis  circa  cor,  et  ti- 
mor  infrigidatio  qua^dam  :  hahitus  etiam  morales 
in  quadam  determinata  ratione  appetitus  ad  ra- 
tioiiem  moveudi,  virtutes  ctiam  in  quadam  media 
ratione  extremorum  consistunt,  similiter  et  om- 
nia  alia  moralia.  Et  hoc  etiam  manifestum  est  ad 
sensum ;  quia  audientes  aliquas  melodias  aut  ry- 
thmos,  transmutantur  secundum  animam,  ali- 
quando  quidem  ad  iram,  aliquando  ad  mansue- 
tndinem,  aliquando  ad  timorem  :  quod  non  est 
nisi  propter  aliquam  similitudinem  istorum  ad 
illa. 

Deinde  cuin  dicit  «  assuetudo  autem  » 

Ponit  majorem,  et  probat,  dicens,  quod  assues- 
ci  gaudere  et  tristari  in  eis,  quse  sunt  similia 
delectationibus  et  tristitiis  moralibus,  est  propin- 
quum  ei  quod  est  delectari  in  eisdem  ;  quia  illud 
quod  est  simile  alicui,  quasi  eodem  modo  se  vi- 
detur  haLei-e  ad  veritatem  sicut  illud.  Similia 
enim  parum  distare  videntur  :  similitudo  enim 
unitas  queedam  est.  Talia  autem  accipit  intellec- 
tus  ut  eadem  frequenter,  sicut  dicitur  secundo 
Physicorum.   Et  ideo  assuetieri  iu  eis  quoe  surrt 


nimiliA  niirui,  n»t  anitnritiriri  rjiiiodAmmodo  in  iito 
Vorlil  ((niliii,  ni  aliquiN  roNpicionii  vid  coii 
iiiia^'iiioiii  roriiiii'   alicujiis,  |itita  llorriili^,  <■<  <n- 
li'i  toliir  iii  ip<>ii  soi  uiiiliiiii  i|iinil  ima^ii  o^t  liiriiui 
illiiiM,   vi-oi»    iDriiiii'    ip^^iUH    llcn  iilii    sociiiiiliiiii 
soipsmii  lio    iiccossitato    ortl    sihi  tlolcrtaluli^,    ol 


iiagi'^,   tjiitiiiiiim  pro|iti*r    i|iiod    uiuiriitjnotlipi» 
alc,  ot  illiiil  iiia^iN,  Mciit  (liciliir  primn  /'on^ri» 


niin. 


Ilciudo  ctiiii  flicit  <  acciilit  autoiii  » 
Itcgrodiltir  ad  docl.iraiidtim  iiitiiorcm.  Kt  pri- 
mo  larigil,  t|nod  iti  soii.HihilihuH  nociinduin  Hli»8 
sciisiis,  aiil  iitilhraiit  minlii n- siiiit  similttiidinoH 
luiiium.  Socuitilii  ctim  ilicit,  n  lii  mcloiliis  aii- 
lotii  ipsis  elc.  •  ili>claral,  (|iiiid  iii  liis  t|u<i'  siint 
scctiiiilutii  auditiitu,  suiit  maiiircitur.  (lirca  pri- 
itttim  ost  iiilolltgciidtim ,  ipioil  in  senHihilihiis 
st>cuiiiliim  iiiitiitti|ui'iiii|iii>  soiisiim,  siitil  aliqiuo 
similttudiiics  passiiiitum  et  hahitiiiim  moralitim, 
ot  actionnm  ;  tpioniam  oiiiuia  sensihilia  coiisis- 
tuiit  in  aliipiihus  ]iriiportionihus  didcrminatis 
primorum  suoriim,  qiioiuailiiiiiiliitti  passiones  ct 
li.ihitiis,  ot  alia  uniralia.  Adliiic  oliam  videmus, 
quod  ad  aliqiias  altorationcs  lac.tas  ah  ipsis  setisi- 
hilihus  secutiilum  iimimquomque  sonsuni  move- 
nitir  ad  aliqiias  actiones  vel  passionos  morales 
houas  vel  malas,  quod  non  est  nisi  proptcr  ali- 
quaiii  similitudinom  :  quare  in  omnihiis  inveni- 
tur  aliqua  similitudo  istorum.  Veruni  tanien  non 
in  omnihus  .'oipialiter :  cum  enim  otnnia  niora- 
lia  sequantur  apprehensionem  aliquam  secim- 
dtim  ratioiiem,  rationahile  videtnr,  quod  sensi- 
bilia  socundum  illos  sensus,  qua^  nos  magis  co- 
guoscero  faciunt  secundum  rationem,  majorem 
haheanl  similitudinem  secundum  quod  hujusmo- 
di,  ad  moralia  :  tales  autem  sunt  visus  et  auditus 
secnndum  Aristotelem  libro  De  sensn.  Et  ideo  in 
sensibilibus  secimdum  istos  sensus  magis  esis- 
tunt  similitudines  morum.  In  tangibilibus  autem, 
quoe  maxime  materialia  sunt,  et  prima  setun- 
dtim  viam  generationis,  minime;  in  gustabilibus 
autem  et  odorabilibus  modice,  propter  propin- 
quitatem  eorum  ad  tangihilia.  Adhuc  autem  ma- 
gis  manifeste  inveniuntur  in  audibilibus  quam 
in  visibilibus.  Rationabiie  enim  est,  quod  in  sen- 
sibilibus  secundum  illum  sensum  inveniantur 
magis  manifeste,  qui  magis  faciunt  ad  cognitio- 
nem  secundum  rationem  quam  pra^exigunt  om- 
nia  moralia  in  actu  :  ad  hoc  autem  magis  facit 
auditus  secuudum  accidens.  Sermo  enim  audibi- 
lis  existens  causa  est  disciplina?  non  secundum 
se,  sed  secundum  accidens  :  ex  nominibus  enim 
constat;  nominum  vero  unumquodque  symbo- 
him  est,  sicut  dicitur  libro  preedicto  Le  sensu. 
Et  ideo  rationabiliter  in  audibilibus  inveniuntur 
magis  manifestse  similitudines  moralium  in  actu 
quam  in  visibilibus.  Adhuc  autem  audibilia  for- 
tius  movent  quam  visibilia  et  pluribus  modis. 
Yisibiliaenim  moventvisumsolaquamdamaltera- 
tione  tenui,  et  quasi  insensibili.  Audibiliaautem 
movent  secundum  alterationem  quamdam,  et  se- 
cundummotumquemdamlocalem  medii  et  orga- 
ni.  Quare  manifestius  excitant  passiones  simili- 
tudinemhabentia.  Hocsupposito,  dicit  Aristoteles 
quod  in  sensibilibus  quae  sunt  secundum  alios 
sensus,  contingit  nullam  existere  similitudinem 
morum,  sicut  in  gustabilibus  et  tangibilibus.  Si- 
miiiter  autem  et  odorabilibus.  Dicit  autem  nul- 
lam,  quia  paucam  et  immanifestam  :  quod  autem 
paucum  et  immanifestum  est,  nihil  reputatur. 
In  visibilibus  autem  invenitur  aliqua,  sed  debi- 
lis  :  figurae  enim  quse  maxime  comprehenduntur 


506 


POLITICORUM. 


a  vi«u,  maiime  videntur  «4'^«>  taies.  Sunt  enim 
>l  itulif,  siiut  et  pashio- 

u    .,   .    .  jecuuiiuu.  ..  .t  siuulch  ;  et  iileo 

nuu  uiultuiu  uiovKt  hii'c  siuulitudu.  fclt  itt^ium 

"I  I  1  huhflll   :>t^USUUI  llUJUiUIDlll 

li.  a    uoii   oiiiuid    iiUiiif^uiit    ad 

moiKi,  quod  Uuieii  videtur  si  pruprm  siuiilitu- 
diueiu  hdberKiit  itd  i^sus.  ItHrum  li^ura^  et  lo- 
lorfs  uoii  suiit  |iro(u'iK  siiuilituduies  moruui  ex- 
\<'  H  ut  hijriiiouiij', '^fd  ui>i^M->  li^iia  i{Uci'daui 

I'  iitid   cuiii  i|>iis    iiiorihui.   Kt    talia  ■^i^^ud 

moriiui  beue  couliiiKil  <i(-i'i|)ere  lu  pdssiuiiibus 
r)eu->ibitihus,iiousoluui  lu  visibilihus,  sed  iu  odo- 
rabilibiis  et  taii^^ibilibus  et  aliis.  Sed  dillert  se- 
cuiiduiu  (|iiiiiitit.ilf  iii ;  i(uiii  uiaiutestius  iiiveiiiuii- 
tur  iii  visihilibus,  i|Udiii  lu  dliis;  et  circa  hoiuiii 
speculdtionem  iiuautum  ad  rectum  Judicium  et 
delectationtm  coiiveiiieutem  oportct  louteiupluri 
juveiii-s,  iiiteiideiitfs  coiisiileratioiiem  istoiuiii 
propter  uiores,  uou  liguras  et  pictiiriis  1'ausioiiis, 
qui  pictor  erat  ima^inum  repra-seutautiuiii  tiir- 
pid  et  iiihoiiesta,  sed  eas  quas  Poli^nutus,  qui 
piuf^ehat  ti^iiras  re|U'tf>senlativas  lionestoriiiu,  fl 
siqui-*  alius  tuerit  pictor  aut  sculptor  tigurarum 
repia'seulativarum  moralium. 

Deinde  cum  dicit  u  in  melodiis  » 

Declarat,  quod  in  audihilihus  manifeste  inve- 
niuntur  similitudines  morum.  Kt  hoc  primo  de- 
clarat  in  melodiis  musiiis.  Secuudo  cum  dicit, 
u  Eodem  modo  habent  elc.  »  declarat  eodem 
modo  se  hahere  in  rvthmis.  Tertio  cuin  dicit, 
«  Ex  his  quidem  igitur,  »  iiifert  conclusionem 
priricipaieui.  In  prima  parte  dicit,  quod  in  ipsis 
meiodiis  miisicalibus  manifeste  inveniuutur  imi- 
tationes  morum  :  et  hocmanife.stumest  :  natura 
enim  ipsarum  haruioniarum  tantum  differt,  ut 
audientes  statim  aliter  et  aliter  disponantur  se- 
cundum  passiones  et  molus,  etnoneodem  modo 
se  habeanthominesin  audiendo  unamquamque 
ipsarum  ;  sed  in  audiendo  quasdam  efticiuntur 
planctivi,  et  quasi  contracti  por  retractiouem  spi- 
rituum  ad  interiora,  cujus  est  illa  quam  dicimus 
lydiam  mixtam.  Est  autem  lydia  niixta  melodia 
vel  cantilena  septimi  toni,  qua'  propter  acumen 
magnarum  vocum,  fortiter  percutit  spiritus  el 
retrahit  ad  interiora,  propter  quod  ad  compas- 
sionem  disponit.  Alias  autem  audientes,  puta 
remissas,  mapis  disponuntur  ad  moJlitiem,  cu- 
jusmodi  sunt  forte  ea  qua?  dicitur  lydia,  quae  est 
melodia  quinti  toni,  et  ea  qua^dicitur  hypolydia, 
qu«  est  sexti  toni,  qua;  propter  remissionem  vo- 
cum  et  motum  maxime  per  semitonia,  quaj  fre- 
quenter  accipiunt,  manifeste  videmus  movere 
ad  mollitiem.  Alias  autem  audientes  bene  dispo- 
nuntur  et  constanter  se  habent  in  operibus.  Ta- 
lis  autem  est  illa  quce  dicitur  dorica  sola,  qua; 
est  cantilena  primi  toni,  quse  maxime  moraiis 
est.  Aliae  autem  sunt  qua?  raptos  faciunt,  sicut 
ea  qiia;  dicitur  phrvgia,  quse  est  melodia  tertii 
toni,  quae  propter  fortem  percussionem  in  voci- 
bus  fortissime  revocat  spiritus  ab  exterioribus 
ad  interiora,  quod  disponit  ad  raptum.  Ita  enim 
dicunt,  et  convenienter,  illi  quicirca  hunc  ludum 
musica»  philosophati  sunt,  et  accipiunt  teslimo- 
nia  rationum  suarum  ex  ipsis  operibus.  Sic  igi- 
tur  apparet  quod  in  melodiis  maxime  sunt  si- 
militudines  morum,  et  quod  homines  per  ipsas 
disponuntur  ad  eos.  Quod  maxime  videtur  con- 
tingere  propter  (iuo  :  quorum  alterum  accidit 
ex  parte  operationis  vel  consequentis  ipsamope- 
rationem  animae.  Sensus  euim  auditus  in  qua- 
dam  media  ratione  consistit.  Et  ideo  cum   mo- 


vetur  a  sono  sibi  proportionabili,  est  delectatio 
secuudiiiii  ipsum  seiisum  :  cum  etiam  ratio  in 
auditu  sccuuduuitutuiii  judicat  iiiediam  rationem 
touorum,  et  iu  intellim-into  c^t  dflecfatio  iiitel- 
liM  tiiatis  proportioiialis  itelcclalioui  qua^  est  iii 
opeiibus  luoralibus  cousistciilibiis  in  eadeiu 
proportioue  :  delectatio  auteiii  iii  aliqua  opera- 
tioiie  adaugetoperationem  illiiiii,  sicut  dicitiir  iii 
decimo  Ethicorum,  i't  per  consequeiis  eiim  quu' 
ei  assiiiiilatur.  Alterum  auteui  ex  parti-  disposi- 
luuiis  iiiateriu'  i*t  oif^ani  ;  quoiiiaiii  spiritus  or- 
gatium  est  |)rimum  omnium  virtutiim  anima'  et 
seiisitivaruiu  et  motivariirn  ;  et  ideo  diversus 
iiiotus  s|wiituiiiii  vel  per  alteratiouem,  vel  per 
haiic  et  motiim  localeiii  ex  quibiis  contiuf^it 
contractio  vel  eliultitio  vel  expulsio,  diversimode 
disponitur  hou|o  ad  passiones  vel  actiones.  Hoc 
aulem  modo  hariuouia'  musicie  uiiixime  |>ossuut 
uiovere  spiiituiii  diversiiiiode  siMiiudiiiii  diversi- 
tateiu  earuiii. 

Deiude  cum  dicit  "  eodem  modo  » 
Declarat  idem  de  rythmis  ;  dicens  quod  eodeiu 
iiiodo  se  habeut  illa  quii'.  circa  rythiuos.  Quidaiii 
euiiii  ipsoriiiii  halient  viituteiii  per  quarii  dispo- 
nunt  ad  morem  stabilem.  Alii  aiiteiii  pcr  qiiaiu 
disponunt  et  ad  iustabilcm.  Et  iterum  uiiidaui 
ipsorum  habent  niotus  ad  onerosa  et  illiheralia 
magis,  alii  autem  ad  dctectatiiiia  et  liiiei-alia.  Est 
autem  r}thmus  numerus  syllabaruiii  determina- 
tus  in  oratione  simiii  line  terininatus. 
Deinde  cum  dicit  •  ex  iis  qiiidem  » 
Infert  conclusiouem  principalcm  ;  dicens  quod 
ex  liis,  qiifp,  dicta  sunt,  ruariifestum  estipiod  musica 
qualeni  quemdam  el  hene  dispositum  ad  morem 
potest  facere  ;  quare  manifestum  est  quod  utilis 
est  ad  mores. 

Deinde  cum  dicit  «  palam  quia  » 
Concludit  ex  dictis,  juvenes  debere  erudiri  in 
ea,  adjungendo  novam  rationem  ad  hoc,  et  di- 
cit  ;  si  musica  qualem  quemdam  et  bene  dispo- 
situm  ad  morcs  nata  est  facere  :  in  eo  autem, 
quod  disponit  ad  rnores,  expedit  juvenes  erudiri 
et  assuetieri  in  musica.  Est  etiam  disciplina  mu- 
sica^  conveniens  natura»  puerorum  tanlilla;  et 
parvae  existenti  propter  aliam  rationem.  Juvenes 
enim  nonpo^sunt  sustinere  aliquid  indelectabile 
vel  coiitristans  propter  aetatem  :  habent  enim 
operationem  sensuumperfectampropter  vigorem 
virtutum.  Tales  autem  operatioiies  consequuntur 
fortes  delectationes  ;  et  ideo  fortiter  delectantur, 
iiec  possunt  sustinere  tristitias.  Harmonia?  au- 
teni  musicae  sunt  de  natura  delectahilium.  Simi- 
liter  autem  et  rythmi.  Est  enim  qu*dam  simili- 
tudo  naturalis  rythmorum  ad  harmonias. 
Utrumque  enim  consistit  in  proportionibus  nu- 
meralibus.  Et  quia  harmonia  est  delectabilis  se- 
cundum  se,  multi  antiquorum  sapientum  dixe- 
runt,  alii  aniraam  es.se  idem  quod  harmoniam, 
alii  autem  habere  harmoniam,  sicut  Plato,  et 
sequentes  ipsum,  dicentes  animam  esse  nume- 
rum  scipsum  moventem. 

Deindecum  dicit  «  utrum  autem  » 
Inquirit,  utrum  oporteat  participare  musicam 
quantum  ad  actum  utriusque  partis  ejus,  canta- 
tivae  scilicet  et  instrumentalis.  Et  primo  mani- 
festat,  quod  sic.  Secundo  cum  dicit,  «  Dccens 
antem,  et  non  decens  etc.  »  declarat,  quod  dif- 
ferenter  cportet  se  habere  quantum  ad  hoc,  se- 
cundum  diversas  eetates.  Circa  primum  primo 
praemittit  dubitationem,  dicensquod  post  ea  qua' 
dicta  sunt,  est  considerandum,  utrum  opportu- 
num  sit  ad  bonam  dispositionem  civium  eosdeui 


]M\m  VIII. 


noi 


iiililitifro    iiiii-<ii'(iin  i>l  cxiMciliiri  iii  oii  (|iiiintuiii 
ad  ii(i>iiiluin  iiilii,   i(li-^l  ('iiiil.itiili),  d  iiiuiiti  ii|ii> 
runiid,  lioc  OHt  tanKonili)  «irKanii,  aiit  nun  niTiin 
iliiin  (|iiii(l  |ii'(i|i(isiliiiii  riiil  ptiUH. 

hi-iitiii<  riiiii  (lictl  K  iiiin  iiiiiiiiiniri»i|iiiii  » 
ih>''i>lvil  ('iiiii  ;    (i-^tciiiicns    (|tioil  (•\|ic(ltl  ('(ini- 
iniiniciirc  nin-^n-iini  M>ciiniliiiti  iili  iiiiti|iii'  niiiiiiiiii, 
|ii>r  liuax  nitioncs.  0*><ii't>in  M'ciiii(lain  tan^itcuiii 
(licil,  «    Stnittl    iiiitcni   ctc.   "  Ptinio   t^nttti'  dtcit 
i]ii()(l  niiutitcsluni  c^l  (|iiiiil  (diitittiinicarc  .iiltlnis 
niusiciiiiiiiis     ntiiKit.ttii      liillci  (■itltatii     sccitttiitiitt 
|)rii>cniiiicnliani    liiilict     ad    liiciciidiiiii     |ttvciirs 
i|ualcs  (|n(<s(lani   ct    licnc  disjiosilns.    Stiidio^^nttt 
cniin  iiKiiciiini  do  nioraiilms  ^t^i  dc  ciirtint  sintt- 
iilins,  niiiittiiit  vaicl  iul    iicitc  dis|ioni'tiiitini   cos 
ad  inorcs,  sicnl  dii  Itiiii  csl  |iriiis.  Scd  c\  Ikic,  i|ii()d 
aliiinis  coinninnicat  npcrilius  uiusicii-,  .sludiosiiis 
Judicat  do  ois  (|nii>  sniit  similia  niorilnis.  I'nnin 
oniiii  dc  itimicro  iiniiossiliiiiuni  cst  ;iiit  Viildc  dil- 
riciiitiititiii  (>st  illos    |ii(li(iirc   iU'  iif^iliiitliiis   honc 
(|ui  non  coninttiiiiiiivciiint  oiicralioniliiis.  Sttidio- 
suiu  cniin  jndtciiini  csl  pcr  iaciicni  ot  dcicclaln- 
leni  rcdiiclioncin  in  iirincijiiii  ])rima.  Faciiis  au- 
tcm  ct  dclcctiibiiis  n^dtiolio    in  ])riiicii)ia  itoii  ost 
nisi  ])or  liiiliititin    incliitantiMii  ad  niodiiin  iiatu- 
ra^,  (jni  f;(>ncratur  in  nohis  ox  l'n>(incnli    opcra- 
tione.  Kl  ilcrnin  ad  rccliludincin  judicii  cxi^itur 
certitudo,  (]ua>  maxiinc  vidctur  in  aicil)iiil)uscau- 
sari  cx  o])(>rilnis.  Op|)ortunum  csl  igitur  j)artici- 
parc  musicam  (inantum  ad  actus  o]H>rationcs. 
Dciiidc  cuin  dicit  «  simul  aulom  )> 
Ponit  sccundam  rationom,   dicens  qnod  simui 
cnm   00  (]uod  dictum   cst  quod    ojiortot   pueros 
mobiies  oxistontcs    liabore     aiiquid  circa    quod 
occnpenlur.    Kt  idco  cimvenientcr  introdnctiim 
est  instrumcntnm,  quod  dicilur  Arcliila;  tabella, 
ita  dicliim  ab  inventore  Archita,  qnem  attribuunt 
pueris,  ut  circa  istam  occupati    non  destruant, 
aiiquiii  eorum  qua^  in  domo  sunt.  Juvenos  cnim, 
propter  multitndincm  motuumin  oisexisteutium 
propter  jetatem,  quiescere  non  possunt.  Et  prop- 
ter  lioc,  ludns  iilins  tabella^   convoniens  est   eis 
saltem  ad  occupationem.  Discipiina  auteni,  idest 
rectus  usus  ipsius,  reservanda  est  magis  provec- 
tis  secundum  a>talem,  qi:i  magis  disccrnere  pos- 
sunt  quidest  secnndum  artem  et  quidnon.  Qnod 
igitur   ex]iediat  juvones    erndiri  iu   musica  jier 
communicationom  opernm,  manifestum  est. 
Deinde  cum  dicit  «  decens  autem  » 
Dcclarat  quoddiHerenter  oportet  se  habere  in 
hoc  secundura  a^tates  diversas,   simui   cum  hoc 
removendo  quamdam   increpationem  adductam 
in  contrariura  prius.  Et  primo  praeniittit  inten- 
tura  sunm.  Secundo  cum  dicit,  «   Primo  quidem 
etc.  »   prosequitur.  In  primaparte  dicit  quod  in 
usu  mnsica>.  (juid  sit  decens  et  non  decens  secun- 
dum  a?tates  diversas,  puta  juventutis  et  senectu- 
tis,  non  est  diflicile  sapientem  determinare,  nec 
etiam   solvero  rationem   opinantium  exercitium 
in  musica  inutile  et  sordidum  esse. 
Deinde  cum  dicit  «  primo  quide  m» 
Prosequitnr;  et  primo  primum.  Secundo   se- 
cundum,    cura    dicit,  «    De  increpatione  autem 
facta  etc.  »  Primo    igitnr  dicit  quod  exercitium 
in  hoc  quse   secundum  musicam  non  aequaliter 
competit,  nec   eodem  modo   secundum  oranem 
aetatem.  Primo   enim    hoc  manifestum  est  quod 
omnibus    operibus  musicee,  cantativae  scilicet  et 
instrumentalis,  opoi"tet  participare  propter  rec- 
titudinem    et  certitudinem  juiiicii,  quod  secun- 
dum  se  bonum  et  delectabile  est,  sicut  quccdam 
perfectio  intellectus  et  in  ordine  ad  mores,  sicut 


(lictiim csl luiiit. JiMitoroH iiittcm  rc  iiiuitiiiciii  jii- 
dicii  siiiqiltiilcr  lialicrii  iinii  pm^Miiil  |iiii|ii«;r 
iiiiiliim  iiiiiKiirii  oxiHtciitoiii  iii  oi",  priiptcr  iiici- 
jioiiciiliiiiii ,  |i()HMiiil  Ijiiiicii  iiiiilliiiii  lal)or«rK. 
SoiiioroH  aiitoin  c  contiario  iiiiiiiin  liilioriiro  |n>»- 
siinl,  rocliiisiiiilciii  )ii(ltciirc  |iri(|tlor  i|iiiciiilion«Mn 
ot  oxpcrioiiliiiiii.  Kt  |iro)ilcr  liin',  o)i|iorliMiiiiii 
o.it  JiivoiioH  parlii  i))iiro  iiiiisicam  iitcinio  opoiihiiH 
ot  canliiinlo  ct  iiislriiiinMita  tiiiiKcndo  ;  soiuoro» 
(•.Mstciilos  o])ora  ipsii  diiiitttcrc  pidplcr  (lchilila- 
tciit;  aiKlicitdo  iiiilciii,  liciic  jiossc  jiidiiaro  ratio- 
itcs  iiiii  ntoittiiriini  ^irojilcr  virliilcni  cl  ^icrfcctio- 
ticiii  intoiloctus,  ot  dolocluri  rocto  coiiscijiiontor 
|)r()])lcr  lioc  (juoii  oruditi  snnt  jiriiis  iti  his  iu 
juvcnttito. 

|l('tiKl(>  cnm  dii  it  •  dc  iiicrc]i:ilioiic  " 
liilciidit  rciiiovcrc  incro])aliuiicm  (]iioriitndaiii 
volcntiiim    oxciudoro  niiisicain   a  Jiivonibus.  Et 
])rimo  laitgit  cx  qnilnis  continj^it  cam  romoveri. 
Sci  iindo  ciim  dicil,    «    Manifcsliiiii  igiliii    otc.  » 
(li'(  larat    (]tui'  ol  (|iiaiia  ojiortot  ossi;  ista.  Primo 
iKttur  dicil  (iiiod    non  cst  diilicilo  dissolvcro   in- 
crojiationom  per  ^uam  qnidam  incropant  iniisi- 
cani    ol  usiini    ipsiiis.  Illiid    onim    ralionahiiitcr 
incrc|)aniiniii  vidctur  qiiod  Jiivciies  viles  facit  et 
malo  disjiositos  socnndum  intcllcctiim  ;  hoc  au- 
toin  facil  rausica  et  usus  ijisiiis,  ut  dicunt.  Quw- 
dam    enim   mclodia>  ad    mollitiem    disponunt, 
(jua-dam     alia    dislndiunt   ab    oporihus    secun- 
(lum  rationom  ;  ot  idoo  rationabiiitcr  incropanda 
est.  Non  cst,  inqnit,  dillicile  solv(>re  ijisam,  con- 
sideraudo  usquc  ad  quantum  oportet  communi- 
care  musicara   eis  ciui  intendunt  ordinarc  actio- 
nes   pucrorura    ad    bonura    civile.    Non     enim 
quantumcuraque  comraunicandum    est   ei ;   sed 
inquantum  utiiis  est  ad  rempublicam,  el  consi- 
derando  qualibus  raelodiis  ct  quahbus  rythmis 
coramunicandum    est.  Adhuc  etiam  in  qualibus 
organis  erudiondum    et   exercitandum.   In  istis 
enim  est  dillcrentia  quaedam  ad  propositum,  et 
in  ipsis  est  solutio  increpationis  proposita^.  .Nihil 
enira  prohibet,    imrao  manifestum  est  raelodias 
et  rvthmos  et  organa  aiiqua  mala  disponere  ju- 
venes  secundum  intellectura  et  utiles  facere.  Alia 
autera  hene  disponere  ad   inteilectum  et  raores. 
Et  ideo  expedit  considerare  quibus  organis  rae- 
iodiis  etrythmis  utendum  est  ad  bonum  inteilec- 
tus  et  raores,  et  quibus  non.  Et  per  hoc  tolletm* 
prffdicta  increpatio. 

Deinde  cura  dicit  «  manifestum  igitur.  » 
Declarat  quae  et  qualia  oportet  esse  musicalia, 
quibus  utenduTU  ad  bonura  inteliectus  et  raores  ; 
et  prirao  in  universali.  Secundo  cum  dicit,  «  Pa- 
lam  autem  ex  iis  etc.  »  in  particulari.  In  prima 
})arte  ipse  dicit  quod  manifestum  est  quod  eru- 
ditionem  et  usum  ipsius  musicae  oportet  esse 
tantum  et  tale,  et  per  talia,  ut  non  impediant 
horainem  ad  actiones  civiles  futuras,  neque  fa- 
ciantcorpus  ipsius  male  dispositum  ail  operatio- 
nes  intellectus  et  inutile  ad  bellicas  opportunita- 
tes  et  civilia  exercitia  propter  debilitationem  :  ad 
exercitium  quidem  etpaulativam  assuefactionem 
nunc,  ad  eruditiones  autera  praedictas  posterius. 
Orania  enira  quse  circa  juniores  sunt,  oportet 
commensurari  et  delerminari  secundum  hoc 
quod  utilia  sunt  ad  finem  reipublicse,  quod  est 
bonuni  perfectum  secundum  intellectura.  Con- 
tingit  autem  bene  se  habere  juvenes  circa  erudi- 
tionem  in  musicalibus,  si  illi  qui  incipiunt  ire  ad 
agones  non  elaboraverint  in  cognitis  oiganis  la- 
boriosis  et  gravanlibus  corpus  ad  motura,  labore 
immoderato  gravante  corpus  et  virtutem  eorum. 


S08 


POLITICORUM. 


nec  etiam  «xerceut  se  ia  mirabilibu»  et  super- 
tlii  iiiit  itil  tuiliun 

•Hii  iil  eriiilitioiifia 

Quieuteiijuvt;iie!>ui-ui.lu-i  ineif ;  seil  uia^i^i  bi  i'xer- 
cileului-  lu  tai  ilionbuis  et  uiuiieratls  laburibus. 
cautibu»  et  nrc-uii.i  iiiiitu-ulilius  u-)i|ue  U(i  lioc 
qii'  i-fcte  lu  haruiiiiiid  uiusica 

el  1  :  'i-i ;  et  iiou  •^oluiii  iii  coiii- 

muui  uiu-^ica,  lu  quu  uujueii  aeusuui  habeiites 
deleitaiilur,  iicut  ijuu-daui  uiiiiiiaiia  hnita  cl 
luultiluiio  (lueioiuiu  i-t  i-liaiii  MJiuiii  holiiiiiUUl 
»ive  siei-viliuui. 

Deiude  cuiu  dicit  <  pulaui  uuteiu  » 

Decluiut  iu  special  i  quu;  et  qiiulia  oportet  esse 
musii-alia,  et  iii  iiuihiis  exerritaiiduin  est  ad  nio- 
re-s.  Kl  [irinio  dfi  laiat  «lUii'  t-t  iiuajia  oportct  i'SMe 
ur^unaiii  quihus  eseicituiiduin  est.  Secundo  ciiiii 
dicit,  u  (^jiiiultTunduni  udhuc  etc.  »  quiltus  nic- 
ludiis  et  lythniis  utenduni  est  mu^is  ad  niurcs. 
Circu  nniuiiui  (iiiiiio  ostendit  ex  itra*cedeiitihus, 
iu  tiuiiiu-»  oig.iiiis  exercitaiiiluni  vel  noii  exerci- 
tjniiuni.  Seciiudu  cuoi  dicit,  u  Adliuc  uutein  nua 
est  ipsa  tiitula  etc.  «  manirestat  hoc  per  ratiu- 
nem.  In  pnina  parte  dicit,  quouiam  non  est 
utenduni  orgunis  in  quibus  iiiovciidis  f^iuvutur 
corpus  iniinoderate  et  quii-  iiiimodtMuta'  per  so- 
num  eurum  excitant  spiritus,  sed  mugis  luudera- 
tis.  Manifestum  est  ex  hoc  qualihus  organis  uten- 
dum  ud  iiiores'  et  (jualihus  non.  .Nou  eniin 
utcnduiii  est  ad  disciplinam  tistula.  Fistula  aiitem 
est  orf^auum  universuliter,  quod  sonat  p(M-  oxpul- 
sionem  spiritus.  Et  est  intelligenduin  dictum 
Aristotelis,ut  videtur,  dc  listulis  iliis  qua;  exsuf- 
tlutione  niulti  spiritus  indi|:jeut  ad  lioc  ut  rcddant 
sonum,  et  immoderalum  sonum  faciant,  sicut 
tibiae  et  musa;  quiedam.  Tales  enim  propter 
multam  exsufllatiunem  spiritus  gravant  corpus, 
et  propter  magnitudinem  soninimis  excitant  spi- 
ritus.  Nec  etiam  utendum  est  organis  qua'  prop- 
ter  magnitudinem,  sed  et  confusionem  soni  con- 
fundunt  spirilus,  sicut  cythara  et  siquid  altcrum 
tale  est;  sed  illis  magis  utendum  est  quae  hene 
disponunt  auditores  secundum  corpus  et  secun- 
dum  animam  ad  mores,  aut  ad  ludos  musicos, 
aut  alios  qui  eis  proportionantur. 

Deinde  cum  dicit  «  adiiuc  aulem  » 

Probat  hoc  per  rationem.  Et  primo  de  fistula. 
Secundo  cum  dicil,  i<Quoniamautem  organorum 
etc.  »  de  organis.  Circa  primum  primo  probat 
quod  ad  aliud  utendum  estlistuJa.  Secundo  cum 
dicit,  «  Apponamus  autem  quod  accidit  etc.  » 

3uod  non  ad  disciplinara.  In  prima  igitur  parte 
icit  quod  prseter  ea  qu<]e  dicta  sunt,  manifestum 
est  quod  tistula  non  est  organum  disponens  ad 
mores,  sed  magis  propter  magnitudinem  et  mul- 
titudinem  soni  est  excitativum  irse,  propter  for- 
tem  motum  spirituum.  Et  ideo  magis  utendum 
est  ipsa  in  talibus  temporibus  in  quibus  exerci- 
tum  est  in  ea  propter  puriiicationcm,  idest  dis- 
positionem  ad  iram  et  audaciam,  puta  in  bellis 
et  insultibus,  quam  eruditionem  vel  dispositio- 
nem  ad  mores,  sicut  nunc  videmusuti  eadem  in 
bellicis,  et  ad  illud  quod  dictum  est,  etad  terro- 
rem  adversariorum. 
Deinde  cum  dicit  «  apponamus  autem  » 
Probat  quod  non  est  utendum  ea  ad  discipli- 
nam.  Et  primo  dat  rationem.  Secundo  cum  di- 
cit,  €  Rationabiliter  autem  habet  etc.  >>  per  dic- 
tum  fabulare.  In  prima  parte  dicitquod  in  his 
quse  dicta  sunt  adjungendum  est,  quod  ex  usu 
tistulae  accidit  contrarium  disciplinse,  puta  in- 
disciplina,  quia  contingit  tistulationem  prohibere 


usum  rutionis  rectum.  Propter  (juod  rutionabili- 
ter  untiqui  virtutein  ejiis  con^ideraiitos,  iirolii- 
bueiuiit  usuiii  ipsius  u  juvenihus  et  lihens  beue 
dispositis  secunilum  iiitellectum,  qiiumvis  primo 
usi  fuissent  ipsa.  Cum  eiiim  priiiio  iui-o^fterunt 
vucure  Mtudio  et  di.-.cipliuii'  iiiiiptir  ahiiiidiiiitiam 
uciessui  loi  uiii  ud  vituiii  et  iii.ij^iiaiiiiiuores  exis- 
tenles  ud  virlutciii,  lioc  est  ad  hjrtitudiiiem  prius, 
pusteu  iu  uperationihus  fucti  |irudentioi-es,  se- 
(juebantiir  eruditionein  in  doctriiia  ({uuciinique, 
uou  diMcciiiriili-i  quii'  t!S.>)et  ulilis,  cl  (jiiie  iion, 
et  snpeiiiii|uir(;iites  ({uaincuiiiipKt  :  proptcr  (|iio(i 
udduxeruiil  listiilutioneiii  ud  erudiliuncs  volcntcs 
iu  ea  erudiii ;  ({iruiiium  in  l.acedu^muiiiu  primo 
(juidciii  (■lioicator  in  chorca  listiilavit,  ct  dchinc 
uevenit  AlhtMias  ;  {iropttu-  quod  piiiiiiiu  lihcro- 
ruiii  Atheniensium  voluerunt  participare  ipsa 
l)i'o|)tcr  novitatem  ipsius  secuiHJum  consuetudi- 
neiii  eurum.  Et  huc  maiiifestum  est  (;x  titiilu 
quciii  rhrasippus  stiitiiit  qui  hcne  diixcrat  cho- 
ruin.  Noii  iiiititm  {louit  tituluiii  :  forte  uiitein  po- 
tuit  esso  :  Ilic  jucet  fistulator  optimus  vel  ali({uid 
tale  altcrum.  Posterius  auteni  quando  iiK.-lius 
potueriint  judicare  pnqiterexperieritiani  longani, 
({uid  utilc  vol  inutiie  ossot  ad  virtuteni,  consid(;- 
rantos  ({iiod  non  disponit  ad  oam,  sed  magis  ad 
contrarium,  rcprobavorunt  ipsam,  prohihonles 
eruditionom  ot  usuin  ipsius  a  juvonibus.  Siiniliter 
autcm  ct  multa  alia  orgaiKinini  anliquoiuin  si- 
milia  listulis  qiiantum  iid  lioc,  sicut  (loctadcs  i-X 
barbiti,  quod  nus  dicimus  uiusain,  el  ulia  quifi 
etsi  fuciant  ad  delectationem  utentium,  tainen 
nihil  disponunt  ad  inoros,  sicut  hoptaguna,  idest 
instrumontum  septem  anguiorum  vol  soptein  4 
cliordarum  ;  et  trigona,  idost  trium  anguloriini 
velchordarum,et  sambucaex  duahuslongis  chor- 
dis.  Forte  et  omnia  qua;  indigent  manuali  scien- 
tia  multa,  prohihontes  ox  hoc  considerationom 
iiitellectus.  Ilujusmodi  autem  organa  communi- 
ter  non  sunt  nota  nobis,  aut  non  sub  istis  no- 
minibus. 
IJeinde  cum  dicit  <(  rationabiliter  autem  » 
Hoc  idem  manifestat  per  dictum  fabulare  ;  di- 
cens  quod  propter  hoc  rationahiliter  dictum 
est  quod  de  quibusdam  aliis  in  fabula  dictum 
est  ab  antiquis,  quod  cum  Pailas  invenisset  fis- 
tulas  et  considerasseleas  etusum  earum,  ahjecit 
easdem.  Nec  est  malum  dicere  propter  quod  ; 
quia  scilicet  contristata  est  propter  hoc  quod  in 
usu  ipsarum  dehonestabatur  facies.  Oportet  enim 
fauces  inllariad  retentionom  spiritus  exsuftlandi 
ad  moturR*  ipsarura,  quod  deformat  facicni.  Et 
multitudo  "spiritus  exsufllantis  dcbilitat  corpus. 
Nec  solum  propter  hoc,  sed  magis  verisimile  est, 
quia  eruditio  et  usus  fistulationisad  perfectionem 
intellectus  nihil  facit.  Palladem  autem  dicimus 
deam  scientige  et  artis.  Sic  igitur  Pallas,  id  est 
ratio  recta  et  ars  rectedijudicans,rcprobat  usum 
fistulfH,  quia  inutile  ad  corpus,  tum  quia  defor- 
mat,  tum  quia  debilitat,  et  quia  non  disponit  ad 
perfectionem  intellectus,  sed  ad  contrarium  ma- 
gis,  quia  nimis  commovet  et  confundit  spiritus. 
Deinde  cum  dicit  «  quoniam  autem  » 
Probat  ludum  artificiosum  non  valere  ad  mo- 
res;  dicens  quod  juste  reprobamus  ludum  artiii- 
ciosom  organorumet  operationis.  Eudum  autom 
artificiosum  hic  dicimus  ludum  qui  lit  in  agoni- 
bus  vel  thetrais  ad  exercitandum  'homines  ad 
fortiter  agonizandum  vel  delectandum  solum.  lu 
isto  enim  ludo  operans  non  operatur  propter 
exercitium  ad  virtutem  in  seipso,  sed  ad  exerci- 
tandum  audientes  et  gratia  deloctationis  eorum 


MllKll    Mll. 


A09 


iitiii  (•iijiii('iim(|iii<,  •*('il  tiiiciiiHif  i'l  •MM  vili'».  Kl  i|iiiit 
ii|ii>lMlhi  (<t  ilflcitiillii  lllKMiinilii  liiill  ••llllt  t.ilrt, 
11(111  juiliiiiiiiii'*  talciii  liiiliiiii  CKM'  liiiltiiii  lilici-ii 
ruiu,  (ti.ui  sofvoriiiii,  i"l  (jiii''  lacil  vilc^  cl  ilc|iic-«- 
miH  Mociiiiiliiiii  iiilcllciliiiii.  Kinis  ciiim  iid  i|ui'iii 
iaciiiiit  i^«tiis  liiilic^,  ct  iiilcnliii,  iiiiii  cst  Imiiiih 
.scciiiiiliiiii  sci|iMiiii.  Iiilciiiluiit  ciiiiii  iiil  ilclcclii- 
tiiiiiiMii  iiiiiliciiliiiiii  laiiliiiii,  iiiilliiciiiiii  |ir(i|ii'iiiiii. 
()|icriiti(mcs  ciiim  i-^liiis  liuli  iniciosic  cxislciilcs 
toii^uc\cruiil   iiiiiliuc   iiiusuaiii  ,   iiiiulu    liulcii- 


t(M  vc)  ciiiitiiiitcs  (iiici  iiiiiiiii,  Muiii'  viMii  nlio 
<«('i  uiiiliiiii  ilivci  iitatciii  iiuiliciiliiiiii  ct  tliiin  III-' 
liMiti  iiil  (jiiiMii  mlciiiiuiit  c(is  i|c(iiiccri'  :  |'ri)|iti>r 
i|U(iil  iirlillccs,  iilcst  iiucliircs  liidi  tiicti  KiMiinUiiai 
artiMii,  i|ui  coKitaiit  aii  Jnstiiiii  ipHuiii,  fiuit  «|un'> 
lcn  ((uiisilaiii,  iilcsl  ilis|iiMitus  sccuiniiim  pasMo- 
iics  iiiiimii-  scruiiiium  iiiikIuiii  iln  tiim  |iiiiis  ;  «•t 
cliam  HiMiiiiilum  ciir|ius,  |trii|itcr  iiiulus  ci  ^cntiiit 
qiiot  i'xcri'cl  iii  ItKlciiilu  ;  iiuii  aiitiMii  Ikmk;  liistiu- 
tiil  aii  tnurt'H,  nini  lurtit  H(*(:uti(Jum  accidutis. 


LECIU)  III. 


(Jidd  c.r  mucicu  cdiscendutn  sit,  ct  (piu  pncto  ea  tUcndum. 


ANTiyHA. 

Cousiderfiutliiin  adluic  circii  ininuoiiins,  ct  rylli- 
nios,  ot  nd  criidUioncin,  ulrnin  liiirnioniis  oinnilnis 
nlondnni,  cl.  iniiniluis  ryllnnis,  imt  (lividcndnni. 
Dcindc  iis,(ini  ad  crndilionoin  lalioniul,  ulrniii  oaui- 
tlcin  dolorminationoin  i>ouemus,  uul  oporlel  tertiam 
uliiinam  aliain. 

^Quoniam  nmsiciun  (inidoiu  vidcuuis  jicr  mclodin- 
rnui  tnclionom,  cl  por  ryllimo?  exisloiilos,  liorniu 
antcm  unnnu|noil(ine  uoii  oportot  laloro,  nnam  iio- 
tonliam  halioat  ad  discipliuam,  el  nlrnm  elif,'cudnm 
mufiis  lieue  melodizatam  musieaui,  aul  beue  rylli- 
uiizntam. 

Pulaules  ijjitur  imtlta  bene  dicere  de  iis,  ((uosdnm 
nioderuornm  mnsiconini,  et  eorum  (|ui  ex  philoso- 
phia  (niicumiine  exisluut,  experlos  so  habentes  in 
disciplma,  (ini.i'  circn  musicnm,  eam  (]uidem  qua?  per 
siugula  (lisceptaliouom  committemus  (juKrere  voleu- 
tibus  ab  illis:  uuucnntem  legaliter  dividimusmodos, 
typus  solnm  diceutes  de  ipsis. 
'  Qnouiam  autem  divisioueui  acce|>tamus  melodia- 
rum,  ul  dividuut  (luidam  eorum  qui  iu  philosophia, 
has  quidem  niornlos,  hns  antem  prnclicns,  has  qui- 
dem  raptus  tactivas  poueutes,  et  haruiouiarum  un- 
turaui  nd  siuguln  horum  couveuieutem  nliniu  par- 
teui  ponuul.  Dicimus  autem  nou  unins  ntilitatis  gra- 
tin  oporlore  uti  mnsicn,  sed  plurinni  grntia:eleuim 
ludi  gratia  et  puriticaliouis.  Qnid  nutem  dieimns  pu- 
rilicntionem,  unuc  qnidem  simpliciter,  iterum  in  iis 
qute  De  1'oclica,  dicemus  uiauifestius. 

Tertio  auteui  ad  deductiouem  ad  remissionemqu^, 
et  ad  disteusionis  requiem,  manifestum  quod  uten- 
dum  quideui  omuibus  harmouiis,  uon  tamen  eodeui 
modo  omuibus  uteudnm.  Sed  ad  disciplinam  quidem 
mn.xime  uioralibus.ad  auditum  autemaliorummanu 
laborautium  et  practicis  et  raptivis. 

QuiB  enim  circa  quasdam  auimns  accidit  passio 
forliler,  luvc  iu  oniuibus  esistit,  ditfert  autem  in  eo 
quod  minus  et  magis,  velut  misericordia  et  timor  : 
adhuc  autem  raptus,  etenim  ab  hoc  motn  decentes 
quidam  suut,  ex  sacris  autem  melodiis  videmus  hos, 
(juaudo  usi  fneriut  melodiis  de  irasceutibus  auimam, 
restitutos  sicut  mediciua  sortitos  et  puriticatione. 
Ideiu  autem  boc  necessarium  pati  et  misericordes  et 
timidos,  et  totalitor  passivos.  Alios  autem  quantum 
talium  adjacetuuicuique  ;  etomnibus  tieri  quamdam 
puriticationem  el  alleviari  cum  delectatione.  Siinili- 
ter  autem,  et  melodiae  puriticativce  exhibent  inno- 
cuam  regiouem  homiuibus.  Propter  quod  talibus 
(luidem  barmouiis  et  talibus  melodiis  ponendum 
tneatralem  musicam  tractantes  agonizatores*. 


Quoniam  autem  spectator  duplex,  hic  quidem  li- 
ber  et  eruditns,  bic  autem  onerosus  ex  bauausis  et 
mercenariis  etaliis  talibus  compositus,  assignauilum 
agones  et  speculationes  et  talibus  ad  reijuiem.  Sunt 
autem  sicut  ipsorum  animae  distortse  ab  eo  qui  se- 
cunJum  naturam  habitu,  sic  et  harmoniarum  trans- 


■BCIHS. 

l)o  concciitibiis  igitiir  ot  niodiA  digHcramiiH,  ci 
iitrnm  (luinibuscoiiccnlilius  ot  iiiudis  ad  di.^icipliiinm, 
nii  qiiibusdniii  cum  ilclcitn  iiti  coiiviMiiat.  Di-iiide 
utruiu  iis  iiiii  iii  iiistitutiuiie  piieroruiu  clfib(>rant, 
enmdeiii  tormiiiatinnciii  poiiuiiiii.s,  nn  tcrtinm  (jiiam- 
dniu  adiloro  oportcat,  qntiiii  miisicaiii  iii  cnutus  iuo- 
dnlntioue  et  unineris  consistcrc  videamus.  Quoruui 
ntruinqne  qiiniu  vim  Iinheat  ad  discipliiinm,  uiotum 
hnbcre  dchcmns  :  et  iitrum  luusica  proifereuda  sit 
beue  modulata  au  beue  numerusa. 


De  quibusquoniam  recte  tum  quosdam  hiijus  me- 
moria;  musicos,  tuiu  etiam  pbilosophos  doctriuie  mu- 
sictt!  peritos  pnocepisse  putamns,  idcirco  qui  de  «in- 
gulis  accuratius  edoceri  volueriut,  ad  auctores  illos 
rejicimus.  Nuuc  autem  quasi  legem  ferendo,  for- 
mulam  dumtaxat  et  rerum  summam  trademus. 

Quouiam  autem  modoruiu  partitionem,  guam  phi- 
losophi  quidam  indu.xerunt,  probanins,  quiquosdam 
morales,  alios  activos,  uonuullos  iustiuctu  divino 
mentem  concitantes  esse  statnuut,  et  concentuum 
naturnm  ad  horum  quodque,  aliam  ad  aliam  partem 
accommodant ;  nec  unius,  sed  complurium  commo- 
ditatum  gratin  musica  utendnm  esse  dicimus  :  uam 
tum  disciplinae  tum  purgalionis  gratia  musica  uten- 
dum  :  (quid  autem  purgatiouem  appellemus  uunc 
quidem  simpliciler,  sed  alio  in  loco  dicemus  aper- 
tius^  quum  de  arte  poetica  disseremns  :  )  tum  tertio 
ad  vitam  liberalem,  remissiouem  et  reqniem. 

HfEC  igitur  quum  ita  sint,  plane  intelligitur,  con- 
ceutibus  omnibus  uti  oportere,  non  tamen  eodem 
modo  ;  sed  ad  disciplinam  iis  qui  maxime  faciunt  ad 
mores  ;  ad  audiendum  vero,  dum  alii  manus  adhi- 
beut,  tam  activis  quam  enthusiasticis.  Nam  affectus 
qui  quosdam  animos  vehementer  commovet,  cunctis 
auiinis  inest,  sed  eo  differt.  quod  alios  magis  alios 
minus  exagitat,  utmisericordia  et  metus,  adde  etiam 
instinctum  divinum.  Nam  et  huic  motui  nonnulli 
sunt  obnoxii,  quos  modis  et  carminibus  sacris  sedari 
videmus,  quum  modis  animum  furore  levantibus  usi 
fueriut,  velut  medicina  purgatos. 

Quod  idem  accidere  necesse  est  misericordibus  et 
tiiuidis  ;  ad  summam  iis  qui  sunt  affectibus  obnosii; 
ceteris  autem,  prouti  commotiones  bujusmodi  ad 
quemque  attinent  :  et  omnes  purgari  quodammodo, 
et  affectu  cum  quadam  voluptate  levari.  Simili  vero 
ratione  modi,  quibus  inest  purgandi  vis,  innocuam 
hominibus  jucunditatem  afferunt.  Quamobrem  hu- 
jusmodi  concentuum  et  modorum  certamiue  com- 
mittendi  sunt  bi  qui  mnsicam  theatralem  tractant. 

Sed  quouiam  spectator  est  duplex,  alter  ingenuus 
atque  doctus,  alter  iudoctus  et  stolidus,  ex  iUibera- 
libus  et  merceuariis  homiuibus  et  hujusmodi  aliis 
concretus  et  conflatus  :  his  quoque  certamina  et 
spectacula  sunt  ad  requiem  et  remissionem  animo- 
rum  exhibenda.  Nam  ut  sunt  ipsorum  animi  depra- 


mo 


IMJLITICORUM. 


Keuete  uiualcoa   uU. 


a  taleui  Ull  ttli^uu 


A>l  liiiiuiu  aiiteiu,  nicut  dirtuiu  est,  iiioriilihiu  iiie- 
loduruui  uteuJuiu,  et  httruiouii:»  titlitjub  :  tulii»  hu- 
ttjui  t\ii<*i  (Jonjtici^,    «icut   iluituuii  jiriu6.  Su«ci|iKre 

ttio- 1^1,  »1  uiquiiui  dliiiui  iiohi!i  a|)prulittveriul 

'<:i  eu,  >|uuil  iu  |>hilu4u|)hiii,  et  exerci- 
liij,  i-i  'M^'  ipliuit  i|iiJ'  lircit  iiiuhicdUi. 

tii  |ioliti<t  diiteui  .SuiriiteD  liou  heue  (ihryKtoteui 
liolitiii  iiituiitlit  ruiu  )t'i,  i|Uit!  iloriiitii^e  ;  et  ha'.c  re|>ro- 
bau«  urK'tii<iriiiu  liiluldiii.  Ildhet  euiiii  eaiuiieiii  jio- 
teutidiii  ptiryiJiitit  hiiruioiiid,  i(Uttiii  quideiu  tiatuid 
iiitfr  ori^dua  :  diuho  euiiu   irdiu  |)rovucdiitit\  et   pus- 

51  lllVd. 

!  '  -idt  auteoi  poesiii ;  omuid  euim  petuldulia, 
et  ouiui4  tdiM  luotus,  uidxiiue  diiteiii  orf^itiioruiii,  ettt 
iu  tiiitutM,  hdriuouidruiii  diiteiu  iii  uieloiliid  pliry^i:»- 
tiid  dccipiiiut  hoc  quod  deceui»  :  putd  dithyrdiiihiiit 
cuure:ibe  videtur  eb^e  (>hryt{iuiii  :  et  hujuii  exeiiipld 
multd  dicuut,  i{uia  circd  t«eu«uiii  hunc,  dlidi|ue,  et 
quia  Philoxeuua  coualuti  iu  durislica  facere  dithy- 
rambuui  rdtiuhun,  uua  fuil  poteuii,  sed  ab  iuHa  nu- 
turd  decidit  iu  phrygidtam  couveuieolem  liarmo- 
liidui. 

Itenmi  de  doriitica  auteiu  oiiines  conlltentiir,  tani- 
quum  slutiUi^diiiid  exiAteute,  et  inaxiuie  liiitieiite 
morein  vintem.  Adliiic  uuteiii  i|iiuiiiiiiii  mediutn  i{ui- 
dem  superubuuddutium  luuddiuus,  et  dicimii.s  pcr- 
iiei{ui  oportere  :  doristicu  uuteui  huiic  huhet  uuturitm 
ad  aliad  burmoniuii,  maiiire:«tum  est  i{Uod  doricud 
melodiua  oportet  erudiri  iuuiores. 

Sunt  autem  duie  con.siilerutiones,  quod  possihile, 
et  quod  decens  :  eteaim  quue  possibiliu  o{)ortet  trac- 
tare  magis,  et  qute  deceiit  dingulo.  Suut  autem  et 
hjEc  determinuta  a^latibus,  velut  abdicatis  per  tempus 
non  facile  canlare  rigidas  harmonias,  sed  reniissas 
uutura  iniit  talihus.  Propter  qiiod  hene  increpaut  et 
hoc  adversus  Socratem  quidam  eoruni  qui  circa 
musicam  ({uod  remissas  harmonias  reprobuverit  cad 
discipliaam  tiimnuam  inebrielatis  {leliiluntia,  (inipe- 
tuosuiu  eiiim  ebnetasfacit  magis,)se(i  alidicatas.  Qua- 
re  ad  futuram  iJRtatein  seuiorum  oportet  tales  harmo- 
nias  tangere,  et  meJodias  tules. 

Adhuc  autem  siqua  e.st  talis  harmoniarum,  aut 
decet  puerorum  aelatem,  propterea  quod  potest  or- 
natum  habere  simul  el  intelleclum,  ut  qiia:  lydistica 
videt  pati  maxime  harmoniarum.  Palam  quia  tres 
hos  termiuos  faciendum  ad  disciplinam  :  quod  me- 
dium,  quod  possibile,  et  quod  decens. 


vdti  et  uversi  ub  hul>itu  natiirali,  sic  et  concentiium 
et  modoruui  quuiddui  siiiit  de(irdvatioiies ;  luodoB 
dico  veiieiiieuteA  et  liilru('to.s.  Deleitiit  Hiiteiii  queiii- 
que,  qiiod  |)ro{>riuiii  et  a{)tiiui  est  i{)sius  iiatiira).  lla- 
que  certdutitius  {leriiiitttuidiiiii  est,  ut  ad  tulem  npec- 
tatureiii  tioc  uiusiiii-  geucie  utiintur. 

Veruiu  dd  disci|)liiidiii  iiiDriititius  luodis  ojiorlet, 
lit  diximus,  et  tdlibus  cuuceiititnis  iiti.  Tulis  est  au- 
tem  Uoricus  cuuceutus,  utHu^iiii  iiiemoruvimiis.  iie- 
ci|iieiiilus  etiam  est,  si  queiii  uliiiiii  {)hiloso{)hi  luu- 
sicu!  |>eriti  {iiubdverint.  Socrutes  iiuttiiu,  ({ui  in  li- 
tiiis  De  Jtepublica  disserit,  nou  recte  IMirygium  con- 
centuiii  cuiii  iJorico  reliquit,  (iru^sertiiu  quuiii  titiiua 
ex  instrumeiitis  rejecerit.  Num  l*lirygius  ex  coucen- 
lihus  euiiideiu  viiii  huhet,  quuin  tihiu  iiiter  iuslrii- 
meuta;  quuiliuiii  utrisqiie  vis  udesl  coucituudi  uUec- 
tum({ue  iiioveudi,  iit  jioesis  declarat. 

IJuiuis  uiiteiu  Itucctiicu  coiicitalio  et  siiiiilis  ei  com- 
uiotio  iix  iustMiiiieiitis  iii  tihiis  niuxiiiie  inest,  ex 
couceiitihus  uuteiii  iiiodos  1'hrygios  decct  :  ut  Ui- 
thyraiiihiis  siiie  cuntroversiu  IMirygiiis  esse  videtiir. 
Qiiud  qiii  se  tiiiic  ductrinif,  dediderunt  ({Uiiiii  niiiltis 
uliis  tuui  IMiiloxeiii  uxeiu|ilo  coiiliriiiuiit  :  ({ui  IJorice 
dithyruiiibiiiii,  Fuhiilus  |MyHOs?J  u()|iellatuiii,  cauere 
couatus  eflicere  nou  potiiit,  sed  natiiru  i{isa  cogente 
ad  IMirygium  conceutuiu  hiiic  genere  (louvcnieutem 
rediens  aberravil. 

Doricuni  autem  constantem  esse  et  moderutum,  el 
virilibus  inaxiuift  iiiotibus  nptiiin,  omnes  conseii- 
tiuut.  1'rcBtereu  quiiiu  extreinoruiii  luedium  comnicn- 
deiiiusatque  ex|)eten(tum  ufliriiieiiius,  et  ejus  naturiu 
iJoricus  sit  iuter  couceiitus,  salis  iiilelligitiir,  decerc 
ut  udolesceutes  Doricis  niodis  instruaniur.  Duo  la- 
inen  S()ectauda8uiit :  quid  lieri  possit,  etijuid  deceat. 
Nuin  quu!  quisque  |)Otest,  (-'t  ({Uin  iiisiim  (Jeceiit,  Ir.ic- 
tare  uiagis  debet.  Ila^c  autein  a^tiitibiis  suut  deliiiila 
et  distiucta,  utquisunt  allecta  intate.hi  conleulis  ve- 
hemenlibusque  concenlibus  uti  non  facile  queunt, 
sed  remissos  huic  «litati  natura  suhjicil. 

Ilecte  igitur  musicorum  uuidain  in  eo  quoque  So- 
cratem  reprehenduut,  ({uod  reinissos  concentus  <id 
disciplinam  iuprobaverit,  duiii  eos  temiilentia!  coa- 
venire  staluit,  iion  secuiidum  teiiiulentia!  viin  et  i>o- 
lesliilem,  qua;  (lOtius  Uacchicos  motus  concitare  so- 
let,  interpretatus,  sed  delicienles  et  languidos.  Ila- 
(jue  ad  majorum  natu  fuluram  a;tiiteni  oportet  talcB 
concentus  et  modos  adhiljere.  Prieterea  si  quis  talis 
est  concentu8,qui  decet  (lueroruni  astatem,  (iropter- 
ea  quod  possit  ornatiim  simul  ac  doctrinam  aflerre; 
qualis  ex  concentibus  Lydius  (jotissimum  esse  vide- 
tur.  Manifestum  [igitur]  est,  hinc  tria  ad  discipliuam 
sjiectari  oportere,  ut  medium  teneatur,  ut  fieri  pos- 
sit,  ut  deceat. 


Postquam  Philosphus  ostendit  qnibus  organis 
ntendum  et  non  utendiimad  mores,  transit  nunc 
ad  considerandum  quibus  et  qualibus  melodiis 
et  rythmis  sit  utendum  et  simpliciter  et  ad  eru- 
ditionem,  idest  disciplinam.  Et  circa  hoc  primo 
praemittit  intentum  suura.  Secundo  cum  dicit, 
a  Quoniam  autem  divisionem  etc.  »  prosequitur. 
Adhuc  in  prima  parte  primo  proponit  intentum 
suum  principale.  Secundo  cum  dicit,  «  Quoniam 
musicam  quidem  videmusetc.  »  tangit  quid  con- 
siderandum  est  ad  declarationem  intenti  princi- 
palis.  Terlio  cum  dicit,  «  Putantes  igitur  multa 
etc.  »  tangit  quai  de  praedictis  supponenda  sunt 
ab  aiiis.  Dicit  igitur  primo  quod  post  preedicta 
considerandum  est  circa  naturam  et  usum  har- 
moniarum  et  rythmorum  et  simpliciter  et  in  or- 
dine  ad  eruditionem,  idest  disciplinam.  Simpli- 
citer  quidem  utrum  omnibus  harmoniis  et  ryth- 
mis  utendum  sit  in  civitate,  aut  oportet  dividere 
ipsas  et  dicere,  quod  quibusdam  utendum  est, 
quibusdam  autem  non.  Deinde  per  comparatio- 
nem  ad  eruditionem  :  utrum  scilicet  his  quae  la- 
boraut  ad  ipsam  uteudum  sit  ommbus  ad  eam. 


Aut  etiam  utrum  sit  ponenda  eadem  determina- 
tio  in  ipsis  per  comparationem  ad  disciplinam, 
quae  et  simpliciter,  aut  aiiqua  alia  diversa. 
Dcinde  cum  dicit «  quoniarn  musicam  » 
Tangit  quae  consideranda  sunt  ad  declaratio- 
nem  dictorum.  Dicens  :  quoniam  ad  sensum  vi- 
demub  musicam  distinguiper  melodiam  in  cantu 
vel  organis  et  per  rythmos,  oportet  considerare 
ad  evidentiam  propositi,  quam  potentiam  et  vir- 
tutem  habeat  unaquaeque  istarum  ad  discipli- 
nam  et  mores.  lilis  enim  quae  habent  virtutem 
convenientem  ad  ipsa,  utendum  est  ad  ea, 
aliis  autem  non.  Adhuc  autem  utrum  magis  e- 
ligenda  sit  ad  mores  et  eruditionem  musica 
bene  melodizata,  aut  ea  quse  beue  rythmizata 
est. 
Deinde  cum  dfcit  (( putantes  igitur  » 
Quae  de  istis  supponcnda  sunt  ab  aliis.  Dicens 
quod  nos  opinantes  quod  multi  modernorum 
considerantium  in  musica  et  alii  ex  philosophis 
antiquis  qui  perfecti  fuerunt  bene  se  habentes 
in  hac  discipliua  ex  parte,  idest  participati  mu- 
sicse   cousiderationem   specialem  circa  singula 


I.lltKll    VIII. 


Ml 


|irnMlu-ti>ruiii,  (iiiiilloiiiiiH  r(!i|tiin'ii(liiiii  ali  cih 
vol  a  .sci-iiilis  i|isorinii.  Niiik-  viw-o  iii  uiiivoi-sali 
(lit'i<iuii-A  <li<  i|)Hi-<  scciiiiihiiu  i|ii(mI  iiiI  ]ii'ii|iiiHi(iiiii 
rmil.  (livuiiMilcs  Ic^mIiIi-i'  iuimIhh  i|i-.ui'^  iiiu^iini-, 
(l(M'liii'iiiit(<-<  i|uiliu^  uli-uiluiii  c^il  ail  iiiorcn  vcl 
siiu|ili(-it(M-  ail  i|Ui(iiiriiuii|iic. 

hciiuio  cuiii  (licit  «  i|uuuiaiii  iiiitciii  i< 

IM'os(uiuilur.  Ktiiica  lioi-  iliiu  laiit.  PniiuMiiiui 
|ii-(ciiiillil  ((tiasdaiii  ilivi-^ioiicH.  Sccuiiilu  ciiiu  di 
oil,  ((  Tcrtio  aiitciii  ad  (li-ductioiiciii  cli-.  ■>  ('oii 
cliidit  i|tiilius  (<t  i|ualil>us  li,ii-iiioiiiis  uliwidiiiu 
csl.  l*i'iiiio  i^itiii-  dicit,  (|uoiiiaiu  divisioiu-iii  iiic- 
lodi.iniiu  iuiisic;diuiii  a|i|ii'iiliaiuiis  riitioiialiilitci-, 
sccuuduiii  i[iiaui  i(uidaiu  a|i|ii'iilia(i  iii  |iIiiIiimi- 
piiiu  dividiiut  cas  diccutcs  alias  illariiui  esso 
luoralcs,  soti  dispoiiciitcs  ad  luorcs,  alias  aiitciii 
|it-acticas,  idcst  passiiiiiiiin  iriL'  ct  luausuctudiiiis 
lactivas,  alias  aiitciii  raptus  faclivas,  (|iia'  r.iciiiiit 
audiciitciu  (juasi  iiuiiioiiilciii  ct  noii  sciiliciitciii, 
c\(|uisitiiis  assif^iiaiitcs  iiiclodiaiu  cl  liariiiouiaiu 
dctcriuiiiataiii  ad  uuiiiui|uciui|uc  i|)soniiii,  iiatii- 
ralitcr  plirygiam  diciiul  raptus  raclivaiu,  lydiaiii 
luixtaiii  aiilctu  dis])iiuciiti'iii  ad  plaiictiiiu  ctcoin- 
passioiicin  ;  doricam  autcm  ad  morcs,  sicul  dic- 
iuua  osl  prius.  Hicimiis  (jiiod  inusica  iionoslsiui- 
plicilcr  (iua>rcnda  t;ratia  alicuiiis  iitilitatis  iinius, 
nco  utcudiim  ost  ipsa  proptcr  iinuiu  soiuiu,  scd 
gratia  pluriuin.  1'Hciiim  iilcndumcst  cadciu  caiisa 
hidi  ol  purilicationis.  (Jiiid  autcm  dicimus  pun- 
lioalionom,  ininc  (luidcin  sinipliciter  su|)poiuilur. 
In  pootioa  autoin  inagis  mauifcste  dicolur  de  oa. 
Vidolur  autoin  ossc  purilicatio  corriiptio  alicu- 
jus  passionis  nociva*  incxistoutis.  Kl  quia  cor- 
ruptio  uuius  osl  jicr  gcuorationom  allorius;  ideo 
est  corruptio  unius  passionis  vel  per  geueratio- 
nom  conti-aria\  sicnt  ira*  corruptio  per  gene- 
ralionom  mansuoludinis.  Tertio  autom  utilis  ad 
dednctioneui  cst,  soii  dolectationem  intellectua- 
leoi  et  mores,  sicut  dictum  estprius. 

Deinde  ciun  dicit  «  tertio  autein  » 

Concludit  ex  pra^dictis,  quibus  harmoniis  uten- 
dum  est  et  qualibus.  Et  primo  facit  inuuiversali. 
Sccundo  cum  dicit,  «  Ouoniam  autem  spectator 
elc.  »  Ostondit  quibus  in  speciali  utenduni  est. 
Circa  priinum  primo  tacit  quod  dictum  est.  Se- 
cundo  cum  dicit,  «  Qua^  onim  circa  quasdam  ani- 
mas  otc.  »  probat  quoddam  suppositum.  Dicit 
igitur  priino  quod  ex  liis  qua^,  dicta  sunt  priu?, 
mauifestum  ost  quod  ad  remissionem  laboris  et 
ad  requiem  distentionis,  hoc  est  operis  unius 
distensi,  utendum  est  universaliter  omnibus  har- 
moniis  musicis  quantum  ad  bene  dispositos  na- 
tura.  Omnes  enim  harmonia^  musicce  quae  in 
media  quadam  ratione  consistunt  quantum  ad 
sensum,  qui  similiter  in  quadam  media  ratione 
consistit,  videntur  delectationem  inducere  in  ha- 
benlibus  sensus  bene  dispositos  natura  :  quod 
dico  propter  eos  qui  indispositi  sunt  secundum 
sensuni  vel  animain  qui  in  harmoniis  bene  pro- 
portionatis  contristantur  propter  contrarietatem, 
in  propoi-tionatis  autem  et  distortis  delectantur 
propter  similitudinem.  ut  consequenter  dicetur. 
Sed  ad  disciplinam  et  mores  utendum  est  maxime 
moralibus,  idest  disponentibus  ad  mores  secun- 
dum  auditum  eorum  qui  manu,  vel  corpore,  vel 
etiam  anima  laborant  in  aliqua  passione  :  prac- 
ticis  et  raptivis,  hoc  est  ducentibus  ab  aliqua 
jiassiones  ad  contrarium  vel  ad  medium. 

Deinde  cum  dicit  ((  quae  enim  » 

Probat  quoddam  suppositum.  Supposuit  enim 
quod  sunt  harmonia^  quffidam  puriticativK  a  pas- 
siunibus  nocivis  quibusdam  per  generationeiu 


i)|ipiiiitaruiii  vcl  iiicdiunitn.  liuc  muIcui  int('ndil 
iiiaiiifcHlart'  liir  p«r  illiid  i|ii()d  iippiircl  ud   nfii- 
-<iim.   I'!l  <'st  iiitclli|{cii<luiii  ipiod   piisi-io   iiiiinwi! 
sc<  uiiiluiii  qiiiiil    liii    jiiipiittir,  i-hI    iiiotiiH    piiiin 
aiiiiiiii'   appcliliv/i-    stili  pliiititaHi.i  lioiii  m-I   iiuili. 
Kl  idco   sinpiittir  aiiiiri-licii^tioncin   honi  niuviv 
iiicnti»  v(d   iiiali  diiconvcnicntis;  ut  ni  Ki'(|Uitltir 
iipprchcn-^iiiiiciii  |i<iiii  <  ^iiivciiiciitit  ciiiu  dc|i'<  ta 
Ikuic  csl  sci  uuiliiiii  iiiiimI  liiipiMiiiiili.  St  iiutiiiiiip 
prchcnsKiiiciii  iiiuli  disi  i)UM'uiciitt!«,  ciiiii  jusliliii. 
Kt  ([liia  paisaiiiiiiii-  appctitiva  csl  virtiis  (juu-daiii 
iii  corporciilorKuuo;  i<hMi!«i'i|uilur  in  <!H«(r«  olopi!- 
falioiic  siia  disp<)Hili<iticiu  miit<'i'iii'cl  cor|iori<*;  cl 
i<lco  hiiiustiiiidi   piissioiics  i|isiiis  alii|iiaiii   dispu- 
sitioiiciii  i|iialilatum  |ii  iitiiiiiitii  sc<|uuutur  :  Hiciit 
aiKlaciam  aliiiiiilaiitiii  calnlitatiH  cina   cor  ;  tiuior 
atitciu  iiilrigiilatioiiciii  quiiindain  ;  iru  aiitcin  uc- 
cciiHi<iu<-m  siiiiguiiiis  vcl  s|iiritiiH.  V.l  iiuiii  hiijus- 
iiKiili   (lis[ioHi(i<)  quiilitatuiii    iii  (iiuiiiiius  iu  hu- 
imuiliiis  cst,   iii<[iiiiiilum  <iiiincs  c.)m|Kisiti    sunl 
cx  i[)sis   sicuti  cx  iiiati-ria,    scd  tauifii  iiiagis  «^t 
miiius  SHciiiKitiiii  qiKxi  <|ui<lam  iiiagis  calidi,qui- 
d.iiu  mimis,  ct  s(!<'uiiiliiiii  <|iio<l  <|ui<l.im  iiiaKis  fri- 
giili,  quidaiii  iiuti>iii  iiiiii  tis  siiiit ;  |)i  <)[)(er  hoc  om- 
iK's    liujiismodi  [lassioncs  qiiii<liim  aptitiidine  et 
virtute   suiit  in  omuibus.  Scd  iu  <|iiibiisdain  ma- 
gis  sccuiidum  iKliim    ct  iiit<'iisc;  iii  quiliusdam 
iuitcui    magis  scciiiiiluiii    |)i)tciiti.iiu  ct   rcinisse. 
Kl  idco  dicil  quod  b<'uc   dictuiu  cst  ([uod  liarmo- 
nifle  qua>dain  sunt  factiva*  passionum;  quoniam 
jiassiones  (jikc  liunt  iii   animalihiis  ([uurtimdam 
secundum  cxccllcntiam    quamdain,    secundum 
quod  quidam  sunt  cxcellonlcr  audaccs,  quidam 
excelleutcr  timidi,   et  sic  de  aliis,  existunt  uni- 
versaliter  in  omnibus  virtute  ;  sicut  calidum  et 
frigidum,  et  humidum  et  siccuin,  qu<R  sunt  pria- 
cipia  istorum  sccuudum  inagis  et  minus,  secun- 
diiin  quod  magis  vel  minus  dominantur  quali- 
tates,   qua?  disponunt  ad  eas.  Sicut  misericordia 
timor  et  raptus  qui  csl  immobilitas  sensuum  et 
partium  exteriorum  proptcr  revocationera  calo- 
ris  et  spiritus  ad  interiora.   Sunt  enim   aliqui 
qui  a  passione  hujusmodi  delinentur.  Videmus 
enim  ad  sensum  quod  quando   aliqui  usi  fuerunt 
melodiis  quibusdam,  quibus  antiqui  solent  uti  in 
veneratione   deorum  quod  restituuntur  et  liunt 
maxime  de  irascentibus  mansueti,   quasi  sortiti 
medicinam  quamdam,  et   puriticationem  a  pas- 
sione  nociva ,   et  praeter  naturam.   Idem   autem 
hoc  contingit  existenlibus  in  passionemisericor- 
dia?  et  timiditatis,  et    universaliter  in  quacum- 
que  alia    passione  quantumcumque  adjacet  uni- 
cuique,   et  omnibus  insit  qufedam  alleviatio  et 
puriticatio  passionis,  propter  delectationem  fac- 
tam  ex  melodia  disponente  ad  contrarium.  Eo- 
dem  autem   modo  hujusmodi  melodiae  purifica- 
tivse  faciunt  regionem  innocuam  hominibus  in- 
quantum  passiones  reprimunt,  propter  quas  sibi 
invicem  injuriabantur.  Et  est  intelligendum  quod 
omnes  hujusinodi  passiones  in  aliquaproportione 
calidi  et  frigidi  et  aliarum  qualitatem  primarum 
consistunt   dispositive  et  materialiter,   quamvis 
alterius  istarum  sit  a  dominio,  et  omnes  cum 
delectatione  quadam  vel  tristitia  existunt ,  vel 
cum  utroque  ,  quamvis  cum  altero  magis.  Quae 
enim  causantur  ex  phantasia  boni  convenientis 
secundum  quod    hujusmodi ,  cum   delectatione 
sunt  :  quae  autem  ex  phantasia  mali  disconve- 
nientis,  cum  tristitia.  Harmonise  autem  musicae 
similiter  in  quadam    media    ratione    sonorum 
existunt,  quse   similes  sunt  aliquando   propor- 
tioni  iu  qua   consistit  passio  aliqua,  aiiquando 


512 


l*OLniCOUUM. 


ttuteiu  dissiinile^.  Utslectatur  auteiii  qutlibut  iu 
eo  quoj  cuuvemeua  et  |»io|Mjrtii)im|i'  i;st  ei  »e- 
cuiiiJuiu  UdtuiMUi,  tiistatur  auteui  \n;v  coutrii- 
riuui.  l'i<qtt'M-  quoil  eiiBleiii  iii  passloue  uliquu 
liive  cum  delectatioue  nive  coutra,  uudieuti  nie- 
lojijiu  lu  cousiiiiili  |)ru|iortioiiH  nm^Ms  iiiti!ii<li- 
tur  111  eiidfui  pa-)siitiie  :  audieiis  auteiii  uieloiliaiu 
iii  '  i  |)ro|»ortioiie  txisteiiteui,    leiiiitlitiir 

qui  ,  coiitrariuui  :  sicut  si  uiiquis  sit  lu 
{)d!9!iioUB  iru;  qutt;  est  cum  tristitiu  et  ucceuHiuue 
(^uudam  audiat  iiielodiaiii  III  coutrurid  |)ro|tor- 
tloue  cuUiailleiu  delei  tatloinMU,  et  leiuitleuli-iii 
Ciiliduiu,  sedahitur  ub  iru.  Sliuiliter  uuteui  et  iii 
aiiis  passiouiburi  its  bubet.  Et  propter  lioc  Irac- 
taut«!i  musicam  uti  debeut  meludiis  ut  iiuriiiu- 
nii-i  talibus  coutruriis  ad  sedaudum  excessus  puii- 
sioiiuiii. 

Ueiude  cuui  dicit  «  quoniaiu  auteui  » 

lu  hpeciuli  declurut  (|iiibus  et  quulibus  melo- 

diis   uteuduiu  est.  tit  priiiio  quibus  et  qiialibus 

uteuduiii    e-it  ad    requiem   iudiicipliuatoruui   ot 

viliutu.  Secuudo  cuui  dicit,  «  Ad  IikIuiii  uutem,») 

3uibus  uteiiduiu  est  ud  discipliuaiu  liberorum  et 
iscipliuatorum  magis.  Iii  piiuia  partedicit  quod 
miectutor,  idest  uuditor  hariuuuiai  uiiiiiciilis  du- 
plex  est.  l,'uus  quidem  liber,  ulest  beue  dispost- 
tu»  ud  opera  inlellectus,  et  beue  discipliuulus. 
Alter  autem  servus  et  unerusus  cumpusitus  ex 
viiibus  et  inercenariis,  et  aliis  hujusuiodi.  ludoc- 
tis  ouerosis  et  servilibus  assi^naiidi  sunt  af;oues 
et  speculatioues  couvenieutes  eis  ad  requiem  et 
delectatioiiem.  Laborantes  eniiii  istis  indi^eut 
quandoque.  Sicut  autem  ipsi  seeundum  animam 
niale  dispositi  sunt,  et  disturli  ah  illu  bahitu  (jui 
esl  secundiim  naturam,  ita  suut  qita-ilam  liarruu- 
niu!  rimda!  valde,  et  disturta;  a  iiiedia  ratione. 
Omnibus  autem  delcctabile  est  id  quod  cunve- 
niens  est  eis  secundum  naturalcm  inclinatiunem 
eorurn;  quia  delectatiu  est  operatiu  cuniiaturalis 
habilus  uou  impedita,  sicut  (iicitur  sejttimu  EtUi- 
corum.  Et  ideu  agunizantibus  et  uperantibus  in 
musicalibus  cuncedendum  est  quod  possint  uti 
aliquo  tali  geuere  musicaj,  rigido  scilicet  et  dis- 
tortu,  ad  talem  spectaturem  vilem  et  indisposi- 
tum,  ut  ipsu  delectatus  quiescat;  secuudum  quod 
dicimus  cumrnuniter  quud  plus  valet  ruralis  tis- 
tula  quam  aliquod  nuhilius  instrumenturn.  In- 
telligendum  est  quod  auima  [)otest  considcrari 
secundum  seipsani,  ut  est  foriua  quaidam  speoi- 
lica  liumiais,  vel  secundum  dispusitionem  mate- 
rise  ia  hoc  individuo  vel  in  illo.  Si  cunsidere- 
tur  secundum  naturam  propriam,  sic  nulla  in- 
clinatio  ad  imprrfectionem,  nec  etiam  imperfec- 
tio  invenitur  in  ea;  immo,  quantum  in  se  est, 
perfecta  est  naturaliter,  quantum  est  ex  inclina- 
tiune  ejus;  tale  enim  est  unumquodque  secun- 
dura  naturam  quale  est  generatiune  perfecta,  si- 
cut  dicitur  in  primo  hujus.  Et  sic  aniraa  cujus- 
curaque  liomiuis  non  invenitur  distorta  a  natu- 
rali  habitu;  et  secundum  quod  hujusmodi,  qui- 
libet  liber  est.  Si  autem  considerctur  secundum 
dispositionem  materiae  in  hoc  iudividuo  et  in 
illo,  quia  inveniuntur  qusedam  dispositiones  quae 
non  disponunt  eam  ad  illud  ad  quod  inclinamur 
secundum  naturam  suam,  sed  quaedam  ad  con- 
trarium  magis,  sic  anima  vel  homo  secundum 
eam  distortus  est  a  pei-fectione  ad  quani  inclina- 
tur  secundum  naturam. 
Deinde  cura  dicit  ((  ad  ludum  autem  » 
Declarat  quibusmoralibus  utendumest  ad  dis- 
ciplinam.  Et  primo  facit  hoc.  Secundo  cum  di- 
cit,  «  Sunt  autem  duae  cunsiderationes,  «    decla- 


lat  quod  umnes  et  umni(iuuipie  iidm  (tcheiit  iiti 
ii»,  sed  cum  determiiiatioiie.  (Iirca  pniiiniii  itri- 
luo  facit  quod  dictuiu  est.  Secuiido  ciiiu  dicit, 
«  lu  politiu  uutem  Socrutes,  »  reprobut  upiniu- 
nem  IMutuuis  circu  quuddumdictum.  Tertio  ciim 
dicit,  «  Iteruiii  de  doiisticii,  -  n!gi(ulit(ir  ad  de- 
cluraiKliiiii  qiioddaiii  sii|)puiitiiiii.  lii  priiiia  parti! 
dicit  (luitd  ud  discipliiiaiii,  (piui  dehictabilis  est 
sicut  ludus,  utendum  est  iiioralibus  melodiis  et 
hurmoniis  dispoueutibus  ad  banc.  Talis  autem 
est  illa  (juii!  vucutur  dorica,  sicut  (li.\imus  priiis 
et  upuarcbit  consequeuter  ;  ergo  ad  discipliiiaiu 
uteiiiium  est  ea,  et  udjuiigeudum  est  ei  aliquas, 
si  quus  approbaveriut  sicul  conveiiientes  ad  hoc, 
uui  exercituti  suut  in  pliilosophico  exercitiu  et 
uisci|)liiiu  musicali. 

Ueiude  cuiii  dicit  a  in  pulitiu  autem  » 
Heprubat  upiniuuem  Platunis  circu  prtfdicta. 
Et  |)nmo  facit  hoc.  Secundo  cum  dicit,  ((  Maui- 
festat  aut(!rii  jtoesis,  »  dcclhirat  (|U'  (lilam  supjio- 
situm.  lu  prima  pai  te  dicit  ipiod  Socrates  iu  re- 
puhlica  sua,  idest  IMato  iutroducens  Sucratem 
ioquentem,  non  conveuienler  dicit  Holarn  pliry- 
giaiii  melodiam  cum  ea  quam  dicimus  doricam 
debere  r(!cipi  in  civitate  ad  discipliiium  et  iiiores 
juveiium,  simul  cuui  lioc  rei^ruhans  fistulaui  iii- 
ter  orgaua  lamcjuam  iion  conveuientem  ad  ea  : 
illa  enim  eamciem  naturam  et  virtutem  ijiiam 
liahct  melodia  phrygia  iuler  lnirmonias  :  amho 
euiiii  provocant  iram,  et  siint  illativa  passiouis 
ad  ((uam  dispuuit  calidum  propler  forlitudiiiem 
uiolus  et  percussionis,  ratiouc  quurum  hahent 
excitare  caliditatem  in  spiritibus.  Si  er'go  hstula 
r(!probanda  est  sicut  iriepta  ad  disciplinam  et 
niorcs,  eadem  ratioue  et  melodia  phrygia;  et  si 
ista  utilis  est  raticne  et  illa. 

Ueindecum  dicit  «  manifestat  autem  » 
Dcclarat  quoddam  suppositum,  plita  quod 
eamdcm  naturam  haheat  phrygia  iu  racludiis, 
et  fistula  in  uiganis;  dicens  quud  ea  habere 
eamdem  naturam  manifestat  poesis,  quae  dicit, 
quud  umnis  bacchatio,  idest  impetuositas,  et 
omnisrnotusconsirailispassioni  vi()lenta',maxirne 
causatur  a  motu  fislula!  in  organis,  et  iu  harmo- 
niis  musicalibus  a  melodia  phrygia.  Accipiunt 
autem  ad  hujusmodi  declarationem  hoc,  quod 
conveniens  et  verura  vidctur,  puta  quod  dithy- 
rambus  manifeste  videtur  esse  modus  quidam 
melodia»  plirygife.  Ad  hoc  autem  excmpla  multa 
adducunt  illi  qui  circa  ohjectum  hujus  sensus, 
scilicet  auditus,  laborant,  et  alia.  Et  cfuia  Phi- 
loxenus  musicus  fabulans  aliquando  visus  fuit 
dithyrambos  facere  in  melodia  dorica,  scilicet 
primi  toni,  non  potuit  autem,  quia  nou  conve- 
niebat  illi,  sed  ex  ipsa  inclinatione  naturae  ejus 
incidit  in  phrygiam,  cum  (jua  magisconveniebat: 
hoc  autem  non  esset  nisi  dilhyrambus.  De  quo 
manifestum  est,  quod  convenit  cum  fistula  vel 
tuha  propter  fortitudinem  motus,  et  est  factivus 
irai  etpassionis  fortis.  Et  esl  modusquidam  can- 
tusqui  dicitur  phrygius,  scilicet  ter-tii  toni  apud 
nos;  et  per  consequens  phrygia  conveniret  cum 
hstula. 
Deinde  cum  dicit  <(  iterum  de  doristica  » 
Regreditur  ad  probandum  minorem  rationis 
praedictae,  scilicet  quod  melodia  dorica  maxime 
sit  moralis ;  dicens,  quod  dorica  niolodia  loquen- 
tes  omnes  universaliter  conUlentur,  quod  inter 
omnes  melodias  stabilissima  existit ;  propter 
quod  convenit  cura  virtute  ad  quam  requiritur 
constantia  mentis  in  his  quae  sunt  secundum  ra- 
tionem,  et  maxime  habet  morem  virilem  idest 


LIHKIl    VII 


513 


virliiit-^iiiii    Oiiiiil  i|ui<li'iii  |)i>r  laliniinii  .i|i|iurol : 
iihmIiiiiii  oiiiiii  iiitiM'    iltiiis  ;<ii|ii<raliiiiiiliitiliiiH  px- 
(*i<lli-tiliii<  ii|  ili>ri>otii)«   ImiiliiiiiiM,  i>t   a|i|ir(iliiiiiiii<f 
so,  taiii«i'iH    lii'^  i|tiir  Miiil    Mrriiiiilitiii    iialiii  iiiii, 
piita  ('i>iti|il(t\ii>iti>tii  lriii|ii<rali'  niliilaiii  l,iiiilaiiiii-i 
iiiaKiM,  i|iiaiii  i<aiii    i|iim<  i<vi'i'lli<iili<r  riiffiila   i««t  : 
oi   iii  liis  i|tiii<  siitit  srriitiiliiin  artriii  i<t  sKriiinliini 
ratiiiiiiMii ;  virtiit(>tii  riiitii,  i|iiii<  in  inrilin  i  ontiH. 
tit,  laiiilainiis  ;  siiprraliiiiiilaiitiaiii    aiilrin  (U   ilr- 
IVi-titiii  ipiir  ralii)itriii  rxtrriiiiiiMiii  lialirnt,  vitii- 
|)i>raiiiii>^.  Aillitir  aiilrin  iliriintis,    ipiiid    iiii>(|iiiiii 
III  omnihiis  mai;is   priisripiriiiliini  rst    sjriit    lni- 
iiiiin.  Moloilia  aittrin  ilorira  ratiiiti(>tn  mrilii  lialirt 
nvsprclu  aliaitim  ;  itoti  riiim  ita  rxrrllrntrr  ariita 
osl  sirnt  illa,  ipia>  (lintiir  lyilia    mixla,  (pin'    (>>t 
soplimitoni;  n(>c  riiam  ita  drprrssa  iii  ffrnvilale, 
siciit   Itvpoiloricii,  vcl  liypopliry^na,  ipia' (^st    se- 
cundi,  V(>l  ijiiarti  loni.  \'A.  iilro    m.itiircsttun    est 
(pioii  tnaximc  latiilattda  csl,  ct  i)roM'iiiiciida,    si- 
ciil  dispoiicns  ad  virltilcm  ;  proplrr   ipiod    juve- 
ncs  iiiaj^is  pxcrcitandi  siint  in  ca. 
Dcindc  ciim  dicit  «  sniit  atttcm  » 
Dcclarat   (]uod  iiou  (pionimiptci  niodo  qiiihus- 
cumipic  moralihns  utciidiim    cst   a   (]iiil)usciim- 
(]uc.  scd  scnitidum  divcrsas  dctrnninalioncs  sc- 
cundiim  divorsitalcm  n>tatuni.  Ktcirca  liocprimo 
dcclarat  quihns  ot    qnn    dctcrniinalionc    cxpodit 
Titi  soiiihus.  Sccuiido  ctim  dicit.   «    Adiiuc  aiitcm 
siqna,  »  (Hiii)iis  cl   (jiialihiis,    juvctiihus,  conclu- 
dcns  condilioitcs  uiiivcrsalitcr,  qu;o   rcquiruiitur 
in  mclodia  convoniente  iinicui(]uo  a'lati.  Dicitigi- 
turjirimo  quod  noii  omnibus  mclodiis  et  niora- 
lihus  ot  inodiis  cxpodit  uti   omniiius    quomodo- 
ciimquc,  sod    ciim  dctcrminationo.  Sunt  autein 
du()  por  qua?.  detcrmiuatur,  videiicet  quod    pos- 
sibile,  et  quod  docens  :  ilia  enim   magis  oportet 
agere  ant    operari  inter  bona    operai)iiia,    qua» 
possibilia  sunt  oporanti.    Nnllus  euim   nianum 
immittit  ad  iilud  quod   impossibile   reputat,  vel 
simpliciter,  vel  sihi,   (piamvis   etiam    bonum  sit 
secundum  «e.  Etilla  qua^  decent  ipsura  operan- 
tem.  Aliqna    enim  sunt  hona  et  possibiiia  ope- 
ranti,  quoe  tamen  non  decent  ipsum  ;  sicut  bo- 
nuni  est  dare  parvum  nuinusculuni,    et   possi- 
bile  est  regi,  non  tamen  docet  ipsum,    siquidem 
magnilicus  est ;  et  ideo    illa,  quso   bona  sunt  et 
po.ssibilia  operanti  et  decentia  ipsum,  magis   fa- 
cienda  sunt.  Possibiiitas  autem  et   deceniia    dis- 
tingtiuntur  secundum  diversitatem  a^tatum  :  ali- 
q\m  onim  sunt  possibilia  viro  perfecto,  et  decen- 
tia  ipsum  :  quae  non  sunt  possibiiia  juvoni  et  de- 
centia  ipsnm  :   et    ideo  sunt  aliquoe    barmonias 
utiles  ad  mores  secundum  se,  quae   tamen    non 
conveniuntguibusdam,  quia  non  sunt  eis   bene 
possibiies,  sicut  eis  qui   sunt  abdicati,  hoc    est 
declinantes  per   tempus  vel  senium    ah   sequali- 
tate,  non  faciliter  possunt  cantare  harmonias  ri- 


Kid.iHcl  aciilan  propliM- drhililaltMii  ^ii tulM,  «t 
npirilus,  «i>(l  iiiaKit  iciiiixnan  nciiiihjiiui  mitiirnin. 
PniptiM;  qiioii  i|uidaiii  pontiMioniin  iiiiiMr.,tiii)i 
cuiivcnioiitcr  rc|iii,h.ivrruiil  Suiriilriii  ijm  rrpio- 
havit  omiii"*  hai  iiiuiii.n  r(<infc(an  iililitci  tain- 
qiiain  intililri  ad  iiiorrn,  (.t  ili<(i'ip|iiiaiti,  dncnil 
(<a9  (issn  sii.ui  iiichnatjvan  Ikiuiimuiii.  Sod  inrn 
ohriolHS  duo  faciat  in  liDminc,  «cilicrt  tiiutiM 
iiiipctiiosit,dr;ii,  rt  ilccliiiatiiiiinii  a  '^iihrict.ilr  d 
ili>^posiliiini'  tialiiiali,  iIimI  csm.  ip^as  iiirhriativan 
iion  scniiiilniii  potriitiam  fhrictatin,  idont  Becun- 
diim  impclitosit.ilcm.  Vrnim  «Miiiii  nst  qiiod 
chriotus  impotuostiiii  liDmiiicni  facit  :  hiijusiiiDdi 
ctiiiii  mciodia'  rrniissu'  t.diMii  imiioliiD<«ilateiii 
iioti  iiidiiiiiiit  :  srd  dixit  oas  rssc  iiichriativan,  si- 
ciit  ahdicalivas,  idost  dccliiiantos  nh  ii-qualitalfi 
et  iiiodio.  Kt  ]iniptcr  lioc  inclinantos  liomiiics  ad 
oa  i]U(i>  decliuaiit  ah  u<(iualil;ili<  oi  rrciittidino. 
Iloc  aulriii  diccli.ii  Pi;ito  ac  si  omiics  liDiiiiiirs  et 
soinprr  cxistcicnt  in  staiii  ct  M-qnaiiialo  modii 
s(3cundum  natiiniiii  ot  nullus  dcclinarel  ab  ea. 
Si  onim  ita  essot,  iiulli  exi>odin't  uti  liarmDniis 
remissis.  Scd  (piia  (iniitam  suiit  in  staiu  et  n'- 
(]ualitaic,  quid;im  auiciii  :ih  r;i  lirilinant  pcr  se- 
nitiin  vel  aiio  iiiodo,  unumquod^ine  auiem  de- 
leci;itnr  in  co  (piiid  conveniens  est  ei  secundum 
naturam,  sicut  dictum  ost  priiis  ;  idoo  non  ox- 
pedit  omnos  iiti  mciodiis  modiis,  scd  quihusdam 
expcdit  uii  romissis  modiis;  el  ido  ad  a-iatom  fii- 
ttirain  srnum  qui  drciiiuiiit  ab  a^quaiilaio  pr.-o- 
dicia  et  suntdehilis  virtutis  expedit  uli  melodiis 
et  harmoniis  remissis. 

Deinde  cuin  dicit  «  adhuc  autem  » 
Ostondit  qua>  expediunt  juvenii)us,  concludens 
conditionos  ijuffi  oxigunturin  musica  ordinanda 
ad  mores  utihter;  dicens  quod  adhuc  si  est  har- 
monia  talis  media  non  remissa  (]ua;  decet  feta- 
tem  puororum,  proptor  hoc  quod  ornatu,m  quem- 
dam  habet  propter  consonaniiam  raiione  cujus 
deicct?i,  simiiiler  autem  et  docirinam.  hoc  est 
disponit  ad  disciplinam,  hujusmodi  autem  vim 
videtur  maxime  habere  harmonia  ea  quEedicitur 
Lydia  qu»  esicantilena  qninii  toni,  sicut  dictum 
est  prius;  manifestum  est  quod  in  musica  dispo- 
neutes  ad  disciplinam  oporiet  tria  praeexistere  : 
videlicet  quod  rationem  medii  habeat  inter  acu- 
tas  et  graves,  et  quod  possibilis  sit  ipsi  utenti, 
et  decens  condilionem  ipsius.Si  enim  talis  fuerit, 
manifestum  est  quod  utentes,  ea  magis  inciina- 
buntur  ad  virtjjtem  et  mores,  inciinati  auiem 
magis  operabuntur  secundum  rationem,  operan- 
tes  autem  secundum  ralionem  faciiiter  attingiint 
ad  feiicitatem  (juse  consisiit  in  perfectissima 
operaiione  hominis  secundum  supremam  ejus 
virtutem  respectu  perfectissimi  objecti  ipsius. 
Est  Deus  benedictus  in  saecula  saeculorum. 


XXVI. 


33 


APPKNDIX  Al)  OPEHA  PHlLOSOPmCA 


DE    CALSTS 


LIBER  UNICUS 


l%|llll%      L.1BUI 


m:    l'KIMIS    CAISIS   aEKllM    I.N    TKIPLICI  OKDINE   CONSTITI/TIS 


EAKLMQIK  AD  IWICEM  DISTINCTIONE  ET  DEPENDENTIA. 


LECTIO    I. 


(Jtiarndam  projjusitionem  jyrxmittit  loco  principii  ad  totum  tractatum. 


Otnuio  causa  priaiiina  plud  est  iufluens  supra  cau 
satum  suuru  nuaiu  causa  universalis  secuuila.  Cum 
ergo  removet  causa  universalis  secunda  virtulem 
suam  a  re,  causa  universalis  priuia  uon  aufert  virlu- 
lem  suam  ab  ea.  Quod  est,  quia  causa  universalis 
prima  agit  in  causatum  causce  secundae  antequam 
agat  in  ipsuui  causa  universalis  secunda,  quae  sequi- 
tur  ipsum.  Cum  ergo  agit  causa  secuuda,  quifisequi- 
tur  causatum,  non  excludilur  ipsius  actio  a  causa 
prima,  qu<E  est  super  eaui ;  et  quando  separalur 
causa  secunda  a  causato,  quae  sequitur  ipsum,  uon 
separatur  ab  ea  prima  causa,  quaj  est  supra  ipsam; 
quoniam  est  causa  ei.  Et  nos  quidem  exemnlificamus 
iilud  per  esse,  et  vivum,  ethominei%  Quod  est,  quia 
oportel  ut  sit  res  esse  primo,  deinde  vivum,  postea 
homo.  Vivum  ergo  est  causa  hominis  propinqua,  et 
esse  esl  causa  ejus  longinqua  ;  esse  ergo  vehementius 
est  causa  homiui  quam  vivum  :  quoniam  est  causa 
vivo,  quod  est  causa  homini.  Et  similiter  quando 
pouis  rationalitatem  esse  causam  hominis,  est  esse 
vehementius  causa  homini  magis  quam  rationalitas, 
quoniam  est  causa  causae  ejus.  Et  iilius  quod  ^  si- 
gnificatio  est :  quouiam  quando  removes  virtulem 
rationalem  ab  homine,  non  renianet  homo,  et  rema- 
net  vivum  spirans  sensibile.  Cuni  autem  removes  ab 
eo  vivum,  et  remanet  esse,  quoniam  esse  non  remo- 
vetur  ab  eo,  sed  removetur  vivum,  quoniam  causa 
non  removetur  per  remotionem  causati  sui.  Remanet 
ergo  adhuc  esse .  Cum  ergo  individuum  non  est 
homo,  est  animal  ;  et  si  non  est  animal,  est  esse 
tantum.  Jam  ergo  manifestum  est  et  planum,  quod 
causa  longinqua  est  prima,  et  prima  est  plus  com- 
prehendens  et  vehementius  causa  rei,  quam  causa 
propinqua.  Et  propter  id  fit  ejus  operatio  vehemen- 
tioris  adhaerentiee  cum  re,  quam  operatio  causae  pro- 

* 

'  Libellus  iste  Avempace  sive  Alpharabii  quam 
Scholastici  Aristoteli  perperam  adscribebant, 
unde   et  nos  hic    coUocavimus,  ex  alio  Procli 


pinquae.  Et  hoc  quidem  non  fit  secundum  hoc,  nisi 
quia  res  in  primis  non  patitur  nisi  a  virtute  iongin- 
qua.  Deindc  patitur  a  secunda  virtute,  quae  est  sub 
prima. 

Et  causa  prima  adjuvat  secundam  causam  super 
operationem  suam;  quoniam  omneru  operationem, 
quarn  causa  efficit  secunda,  priina  etiam  causa  effi- 
cit.  Verumtamen  efficit  eam  per  modum  aitiorem  et 
sublimiorem. 

Et  quando  removetur  causa  secunda  a  causato  suo, 
non  removetiir  ab  eo  causa  prima  ;  quoniam  causa 
prima  est  majoris  et  vehemeutioris  adhaerentiae  cum 
re,  quam  causa  propinqua. 

Et  uon  fit  igitur  causatum  causte  secundae,  nisi 
per  virtntem  causae  primae  :  quod  est,  quia  secunda 
quando  facit  rem,  intluit  causa  prima,  quae  est  supra 
eam,  super  illam  rem  de  virtute  sua.  Qnare  adhaeret 
illud  rei  adhcerentia  vehemenli,  et  servat  eam.  Jam 
ergo  manifestum  et  planum,  quod  causa  longinqua 
est  vehementius  causa  rei  quam  causa  propinqua, 
quae  sequiturrem  :  et  quod  ipsa  influit  virtutem  suam 
super  eam  et  conservat  ipsam.  et  non  separatur  ab 
ea  separatione  suae  causae  propinquae,  immo  remanet 
in  ea,  etadhaeretei  adhaerentia  vehementi,  secuudum 
quod  ostendimus  et  exposuimus. 


Sicut  Philosophus  dicit  in  decimo  Ethi- 
corum,  ultima  felicitas  hominis  consistit 
in  optima  hominis  operatione  quae  est 
supremae  potentiis,  idest  intellectus,  res- 

Diadochi  piatonici  desumptus  fuisse  creditur. 
'  Lege  :  «  quidem  » 


LIHKK  l'M(:i  S  5iS 

pfMMii  optiini   iiiti^lliKil>>l>'^-  U>>><>   \<'i°t>  «l'-  tiir  liic  lil)i'i ,   (|iii  a|iii(l  latinoN  Ih'  niunh 

iccliis  |)i>r  caiisaiM  ('OKii<>H*')t>>i°.  iiiaiiircH  diciliir,    i|iii-iii    coiihtal   lii^   arahico    «•NHe 

tiim  CMt  qiioil  caiisu  srciiiKliiin  siii  iiatii  traiislatiini,  rt  iii  Kra'('<>  |)«;riitiiH  non  ha- 

tiirain     (<Ht     inaK)^^     int<>HiKil>ilis     (|iiain  Itcri.  nnil<'  viilclnr  alt  ali(|no  |)liiloHo|ilio- 

clVcctns  :  clsi   alii|iian(lo  (|no   ad  nos  cf-  riini   arahiiiii   c.\    pr.rdiclo   liliro  1'rocnli 

fcctiis  siiit  noliorcs   caiisis,  pro|)tcr  lioo  c.xccrptiis  ;  pr.rscrtiin  i|nia  oniniii  (]iia- iii 

(]n(Kl  ox  particnlarihns  siil)  sciisii  cadcii-  Jb((<'  liliro  contiinMitnr,  iiinlto  ]>lcniiiH  ct 

tihiis  nnivcrsarniin  ct  iiitclliKil)ili>>n)  <'')>>-  (lilVnsiiis  coiitincntiir  in  illo.  Intcntio  \\(\- 

sarnm  coK)))l)<')><')>)  acccpiinns.    O|iorlct  tnr  linjns  liliri  (jiiod  /A' r^///.s/.v  dicitnr, cst 

iKitni'    (jiKxl,  siin[)licilcr  lo(]nciid(i,    ]iri-  dctcriniiiarc  iU'  ]iriinis  caiisis  rernm  :  ct 

mi^B  rorum  caiisa*  siiit  sccniKlnni  sc  inaxi-  (]uia   iiomcn   causa'   ordincm  i^ncmdain 

mii  et  optiina  iiilcHiKil>il>a,  co  iiuod  siint  iini^ortaf,  ct   in  causis  iirdo  ad    inviccni 

maxima  cntia  ct  inaxima  vcra,  ciiin  sint  invcnitnr,  jira'mittil  (iinisi  (inoddain  [)rin- 

aliis  csscntia'  ot  vcritatis  caiisa,  iit  [)atct  ci])iiiin  totins  sciincntis  o^icris  qiiaindam 

per  lMiiloso[)hiiin  in  secundo  Mi'ta/)/iijsi-  ]iro]K)sitionem,  ad  or(liii«;m  earnni  [lerli- 

ff;rwm  ;  ([uamvis  hnjnsniodi  [iriina' cansa*  nentem,  (]iia'  talis  estk  Umnis  raiisa  ])ri- 

sint  miiuis  et  [)ostcrins  nota'  ([noad  nos.  inaria    ])lus    »!st    inflncns    su[)cr    siium 

llabel  enim  se  ad  ea   iiiicllcctiis  noster  causafum  (|iiain  caiisa  siicnnda  univcrsa- 

sicut  ocuhis  noetua' ad  lucem  solis,  quam  lis.    Ad   cujiis    manifestatioiK^m    uniim 

propter  exccdontem  claritafcm  [)crfecfc  corollariuni  inducif,  jicr  ijuod  manifcsta- 

percij)ere  non  [lofi^sf.  O[)orfef  iKitur([uod  tiir  [irininm  sicnl  jicr  qnodilain  siKunm. 

ulfima  felicifas  lioininis  qua'  in  hac  \ita  Ijiidc  sulxlil  :  l.nin  (jrKo  removct    causa 

habcri  potest,  consistat  in  considcratione  universahs   virtutcm  suam    a  re,   causa 

primarum   cansarum  ;   ijuia  illud  modi-  univcrsalis   prima  iion   aufcrt  virtutem 

cnm  qnod   de  cis  sciri  j)ofcst,  cst  magis  suam  ab  ca  :   et  ad  hujus  [irohationcm 

amabilc  ef  nobilius  omnibus  his  qua'  dc  iuducit  sccuudum  :  diccns  quod  cst  quia 

rebus  inferioribus  cognosci  possunt,  ut  universalis  causa  prima  agit  in  causatum 

patet  per  Philosophum  iii  primo  De  par-  causse  secunda?,  autequam  agat  in  ipsum 

tibns  aniinaliuni.   Et  quia  ha^c  cognifio  causa   universalis  secunda.    Ef    ex  hoc 

in  iiobis  pcrficitur  posf  haiic  vitam,  homo  coucludit  quou  secundo  positum  cst ;  et 

perfecte  heatus  consfituifur,    secundum  convenieufer.  Necessarium  est  enim,  id 

illud   Evaugelii  :  «  ILvc  est   vita  xtema,  quod  prius  advenit,   ultimo  abscedere. 

ut  co(j)ioscant    te  Deum   vcruni   vivum.  Videmus  enim  quae  sunt  priora  in  com- 

Et  inde  est  quod  philosophoruin  intcntio  posifione  esse  ulfima  in  resolufione.  Sic 

ad  hoc  priiicipaUter  crat,  ut  per  omnia  igitur  intentio  hujus  propositionis  iu  his 

quae  in  rebus  considerabant  ad  cognitio-  tribus    consisfif.    Quorum    primum    est 

nem  primarum   causarum  pervcnirent,  quod  causa  prima  phis  inlhiit  in  effectum 

Unde  scicntiam  de  primis  causis  ultimo  quam  secunda.  Secundum  est  quod  im- 

ordinabant,  cujus  cousidcrationi  ultimum  pressio  causcc  primaB  tardius  recedit  ab 

tempus  sua?  vifae  deputareut.  Primo  qui-  effectu.  Tertium  est  quod  prius  ei  adve- 

dem  incipientes  a  logica,  quse  modum  nit.  Qua"  quidem  tria  prsdicta  proponit 

scientiarum  tradit.  Secundo  procedentes  in    duabus  propositionibus.    Primum  in 

ad  mathematicas  :  cujus  etiampueri  pos-  prima  propositione  sui  hbri,  qu*  est  ta- 

sunt  esse  cspaces.  Tertio  ad  naturalem  lis  :    Omne  quod  producitur   a  secundis 

philosophiam,  quae  propter  experientiam  causis  prioribus  et  uuiversahoribus  pro- 

tempore  indiget.  Quarto  ad  moralcm  phi-  ducifur  eminentius,  a  quibus  et  secunda 

losophiam   :   cujus  juvenis  esse  conve-  producebantur.   Aha   vero    ponit   iu   se- 

niens  auditor  non  potest.  UUimo  autem  quenti  propositione,  qu»  tahs  est  :  Omnis 

scienfiai  divinfe  insistebant  quae  conside-  causa  et  ante  causatum  operatur,  et  post 

rat  primas  entium  causas.   Inveniuntur  ipsum  plurium  est   subsistentium.    His 

igitur  qucedam  de  primis  principiis  cons-  aufem  tribus  prccmissis,  ad  ea  manifes- 

cripta  per  diversas  propositiones  distinc-  tanda  procedit.  Primo  quidem  per  exem- 

ta,  quasi  per  modum  sigillatim  conside-  plum.   Secundo  per  rationem,  ibi,   (^  Et 

rantium    aliquas  veritates.   Et  in  gra?co  causa  prima  adjuvat.  »  Exemplum  autem 

quidem  invenitur,  scilicet  traditus  liber  videtur  pertinere  ad  causas  formales,  in 

Proculi  Platonici,  continens  ducentas  et  quibus   quanto  forma  est    universalior, 

uovem  propositiones,  (jui  intitulatur  Ele-  tanto   prior  esse  videtur.  Si  igitur  acci- 

vatio  theologica.  In  arabico  vero  inveni-  piamus  aliquem   hominem.   forma   (jui- 


510 


DK   CAUSIS 


d«ni  ^i '■  '"  i  tjjuu  utteailitur  in  tioc;  qut>il 
ust  rui  liii.    hixiiia  utiteui    guutuis 

eJUK  uttuuilitur  iu  liuc  i{uuil  uiit  vivuui 
vui  uuiuial.  l  ItLM-iuH  uutum  iil  iiuoii  eist 
oiuuit)U.s  CDUuuuut*.  t'r>t  usst).  Muuirt-stuiu 
ot  uuttmi  iu  g»:!iu'rutiijue  uuius  iiurtiiii- 
luriH  huiuiuis,  quutl  iu  uuturuii  Hubjerto 
primu  iuvuuitur  eHHe,  ileiniJu  iuveuitui 
vivum,  pustinuiium  uuttMU  est  tioiiio  : 
prius  «-uiiu  ipso  i-sl  uuiuiul  quuiu  liouio, 
ut  tlicitur  iu  sfcumlu  De  tjfneratiu/ie  a/ii- 
maiiu/n.  llursus,  quiu  iu  viu  corruptio- 
uis  {)i-iuio  aiuittit  itsum  rutioiiis  ut  rti- 
Uiuuft  vivum  i;t  spirutio ;  stjcuiuJo  umit- 
tit  vivum  et  spiruus,  et  remuuet  i|)sum 
en8,  quiu  sic  coirumpitur  iu  iiiliiUim. 
£t  sic  potest  iutelligi  lioc  ex«!inpliim  si;- 
cuuiium  vium  geiierutiouis  et  corruptio- 
nis  ulicujus  imiiviiJui.  Kt  liaec  est  ejus 
inteutio  :  quotl  putet  ex  lioc  quod  dicit  : 
Cum  ergo  iudiviiliium  iioii  est  iiomo, 
idest  secundum  ucluin  proprium  iiominis, 
est  animut,  qiiiu  udlmc  remanet  in  eo 
operatio  unimulis,  qu*  consistit  in  motu 
et  sensu ;  et  cum  non  est  anlmal,  est 
esse  tamen,  quia  ri;manet  corpus  penilus 
inanimatum.  Verifitatur  iioc  exemplum 
in  ipso  rerum  ordine  :  nam  priora  sunt 
essentia  iu  viventibus  '  et  viventia  iiomi- 
nibus  ;  quia  remoto  liomine  non  remo- 
vetur  animal  secuiidum  continentiam, 
sed  e  converso  :  quia  si  non  est  animal 
non  est  iiomo  :  et  eadem  ratio  est  de 
animali  et  esse. 

Secundo  ibi  «  et  causa  prima  » 
Probat  tria  praedicta  per  rationem.  Pri- 
mum  autem,  scilicet  quod  causa  prima 
plus  iufluat  quam  secunda,  sic  probat. 
Eminentius  contingit  -  aliquid  causae 
quam  causato.  Sed  operatio  qua  secunda 
causa  causat  elfectiim  etlectum,  causatur 
a  causa  prima.  Nam  causa  prima  adju- 
vat  causam  secundam  faciens  eam  ope- 
rari.  Ergo  liujus  operationis  secundum 
quam  effectus  producitur  a  causa  secun- 
da,  magis  est  causa  prima  quam  causa 
secunda.  Proculus  autem  expressius  hoc 
sic  probat.  Causa  enim  secunda,  cum  sit 
effectus  causae  primae,  substantiam  suam 
habet  a  causa  prima.  Sed  a  quo  liabat 
aliquid  substantiam,  ab  eo  habet  poten- 
tiam  sive  virtutem  operandi.  Ergo  causa 
secunda  habet  potentiam  sive  virtutem 
operandi  a  causa  prima.  Sed  causa  se- 
cunda  per  suam  potentiam  vel  virtutem 


est  causa  effetttus.  Ergo  iiuc  ipsum  quod 
cauhu  secuutiu  sit  cuusu  tdlei-.tus,  iiubet 
u  primu  cuusu  :  esse  ergo  cuusam  elfec- 
tus  inest  primo  priina;  causa*,  secundo 
uutt:in  f.ausu'  secundu'.  (Jiiotl  autimi  est 
prius  in  uiiiiiibus,  est  iiiugis,  quiu  [ler- 
fectit»ra  siint  (iriura  naturuiiter.  Ergu 
prima  causu  est  inugis  causa  effectus 
quain  causa  st!t;un«la.  Sticuiidiim,  scilicet 
qiiud  impressiu  cuusae  priniai  turdius 
recedit  uii  ellectu. 

Prubat  ibi  u  ut  quando  reinovetur  » 
i{t  iiidiicit  tulfiu  rutiuuom.  Oiiod  vehe- 
meulius  ini;st,  niagis  inha'ift.  Sed  prima 
causa  veiiem«;ntius  iuiprimit  in  eifectu 
quam  causa  secunda,  ut  probatiim  est. 
Ergo  fjus  impifssio  magis  iniia^ret,  ergo 
tardius  ifcedit.  Tertium,  scilicet  quod 
prius  adveniat, 

Probat  ibi  «  et  uon  fit  igitur  » 
Tali  ratione:  (lausa  secunda  non  agil 
iii  causatum  suum  nisi  virtute  causte 
prima;.  Ergo  et  causatum  non  procedit  a 
causa  secuuda  nisi  per  virtutem  causa^, 
prima'.  Sic  ergo  virtiis  causa*  jirima^  dat 
elff  ctum  secundae,  ut  attiugatur  a  virtute 
causae  primae.  lioc  autem  uno  modo 
Procuius  sic  probat.  Causa  prima  est 
magiscausaquam  secunda;  ergo  est  per- 
ffctioris  virtutis.  Sed  quanto  virtus  ali- 
ciijus  causaB  est  perfectior,  tanto  ad  plura 
se  extendit ;  ergo  virtus  causae  primae  ad 
plura  se  extendit  quam  virtus  causae  se- 
cundae.  Sed  id  quod  in  pluribus  est,  prius 
est  etiam  in  advenieiulo,  et  ullimum  in 
recedendo;  ergo  impressio  causae  primai 
primo  advenit  et  ultimo  recedit.  Est  au- 
tem  considerandum  in  quibus  causis  haec 
propositio  habeat  virtutem.  Et  si  quidem 
ad  genera  causarum  quaeslio  referatur, 
manifestum  est  quod  habet  veritatem  in 
quolibet  genere  causarum  suo  modo.  Et 
in  causis  quidem  formalibus,  exemplum 
inductum  est.  In  causis  autcm  materiali- 
bus  similis  ratio  invenitur.  Nam  id  quod 
primo  subsistit  ut  materia,  causa  est 
propinquiori  modo,ut  et  ipsa  materialiter 
subsistat ;  sicut  materia  primaelementis, 
quae  sunt  quodammodo  materia  mixto- 
rum  corporum.  Ostendit  ^  idem  esse  et 
in  efficientibus  causis.  Manifestum  est 
enim  quod  quanto  aliqua  causa  efficiens 
est  prior,  tanto  ejus  virtus  ad  plura  se 
extendit.  Unde  oportet  ut  proprius  effec- 
tus  ejus  communior  sit :  causae  vero  se- 


*  Lege  :  a  nam  priora  suat  entia  viventibus.  » 


*  Lege  :  «  convenit.  » 


Lege  :  «  ostenditur.  » 


IMMKIl   (INirilS. 


817 


<Miii(l;i'  prdiiiiiiH  (MlVcliiM  iii  pniicioriliUM 
iiiV(Miitiir,  iiiuIk  ot  particiilnrioi- cst.  IpHn 
(Miiin  cnuMn  priinn  prodiicit  vi^l  movct 
caiisnm  s«n'iiii(lo  nf^^ciiliMn,  ct  sic  llt  ci 
cniisa  iit  nKiil-  liiV(Miiiiiiliii'  iKilm-  prn- 
(li(*tn  Irin,  quw  tncln  siiut,  priiuordinlit^M- 
iprKl(Mn  iii  cniiHis  (>rilci(Mitil)iis,  ut  u.x  lioc 
lu.iMircstiiiu  «>sl  (piod  d(Mivnliir  iu\  cniisns 
rtMiiialcs  :  iiudc  ct  hic  |i(Miitiir  vim-|)iiiii 
iulliKMuli,  ol  Pi-()(-iiliis  iititiir  vimIio  j^ro 
ductionis  ipia' cxpriinit  cnusnlitntiMn  cnii- 
Sic  (*fllci«Milis.  (Jiiod  aiil(MU  c\  caiisis  cril- 
ci«Mitil)iis  (l(M-ivcliii-  ad  caiisas  inaliMinlcs, 
iiou  cst  ndiM)  inniiircslnni  o«)  «piod  cnusa. 
ct'llci(Mitos,  qua^  sunt  npnd  nos,  iion  pro- 
«lu«'unt  inat«'i-inin  s«m1  r«)rinam.  S«'d  si 
coiisidci-«'inns  causus  nniv«'rsnlcs  ciiin 
(]uil)ns  proccdnnt  ot  mntorialin  rcnim 
priucipia,  nocosso  ost  «juod  hic  onlo  dori- 
vclur  ot  a«l  mat«Mialcs  causas  cx  cnusis 
oriici«Mitihus.  Ouia  onim  prinuo  cansa^  ot 
snproma'-  cniisa'  «>nicacin  son  cansnlitns 
ad  pliira  se  oxtoinlit ,  nocossarinm  ost 
qu«)d  id  «jno«l  j^rimo  snhsistit  in  «nniiihns 
sit  n  priina  omnium  cnnsn,  «loiiido  a  cau- 
sis  socuiulis  nddnutur  «lisp«)sitionos,  qui- 
bus  mntoria^  approprianliir  singulis  re- 
bns.  Onod  otiam  ntcnmquo  in  his,  (jure 
apnd  nos  snnt,  aj^pnrot.  Nam  omnihus 
artilicialihns  matoriam  primam  oxhihot 
natura.  Doindo  per  artesqnasdam  prioros 
matoria  disponitnr,  nt  congrnat  particn- 
laribus  artificiis.  Comparatur  enim  pri- 
ma  omnium  causa  ad  totam  naturam,  si- 
cut  natura  ad  artem.  Unde  i«i  quod  pii- 
mo  snhsistit  in  tota  natura,  est  prima 
omninm  cansa  quae  appropriatur  singuli^ 
rehus  officio  socnndanim  causarnm.  In 
causis  etiam  finalibus  manifestum  est 
verificari  omnia  praedicta.  Nam  propter 
ultimum  finem  qui  est  universalis,  alii 
fiues  appetimtur,  quorum  appetitus  ad- 


\(  iiil  |io,st  appctituin  iillimi  MuiH,  (<t  antn 
ipHiiin  ci^MHnt :  Mod  ot  IiuJiih  ordiiiiH  ratio 
iu\  KiMiiiH  cniisa'  cnicicutiH  nMliicitiir. 
Nam  lluis  iiil(Miliim  chI  cniiHn  iinpiniitiim 
moscl  i'ril('i(Mil(Mu  nt\  nKciidiim  ;  cl  sic 
j)i-()ut  liahcl  rntioiKMU  mov(MitiH  |)crtiiK-l 
ijiiodnmmodo  ad  nK*'uditiu  ;  ot  hIc  proiit 
hnhot  lalioticiii  movciilis  pcrtiiict  (jiio- 
dniniiiodo  ad  cniisn'  criii-i(Milis  K<'nus.  Si 
aiitcin  ijiia'i-ntiir  iii  uiioijiioipK;  cniiHnriiiii 
Kou(M-(\  ittt-iiiii  j)i-a>dictn  v(;riflc(;iitur  iii 
oiUMihiis  caiisis  (piomoilolihct  ordiiiatis, 
inaiiircslum  ost  ijiiod  noii.  liivciiimuK 
(Miiin  caiisas  ordiuari  duj)licitcr.  I'nu 
modo  pcr  si;,  alio  modo  j)cr  accidons. 
I'ci'  sc  (jiiiilcm,  intciilio  [^riin.i'  cansa; 
i-cs[)icii  usijuo  a«l  iiltiinum  «'iroctitm  jior 
omiies  caiisas  mcdias.  Sicut  cnini  ars 
fahri  movot  mannm,  manns  martolliiin, 
ijiii  forriiin  [)crciissiim  oxccdit,  ad  ((iiod 
fcrlnr  iiihMilio  artis.  l'«'rac<Mdous  aut«!m 
qnando  int«'iitio  causa^  iion  procodit  ui- 
si  ad  proximnm  ofroctum.  On'^*!  autom 
ah  illo  ollbctu  officiatur  itorum  aliud,  ost 
pr;otor  int«'ntionom  primi  offlcioutis  ;  si- 
cnt  cnm  ali«[iiis  ncc«Mi(lal  candolam,  [)ra;- 
ter  intontioncm  ojus  est  quod  iternm  ac- 
censa  candela  accendat  aliam,  et  illa 
aliam.  Qnod  autem  pra^tor  intontionom 
est,  dicimus  esse  per  accidcns.  iu  causis 
igitur  per  se  ordinatis  baec  propositio 
habet  veritatcm,  in  quibus  causa  prima 
movct  omnes  cansas  modias  adeffoctum. 
In  causis  autem  ordinatis  per  accidens 
est  e  converso.  Nam  efTectus  qui  per  se 
producitur  a  causa  proxima,  per  acci- 
dens  producitur  a  causa  prima;  pneter 
intentionem  ejus  existens.  Quod  autem 
est  per  se,  potius  est  eo  quod  est  per 
accidens.  Et  ad  hoc  significandum  dicit: 
Causa  universalis  estcausa  per  se. 


LECTIO    II. 


Superiora  entia  in  triplici  gradu,  nempe  ante  seternitatem,  cum  seternitate 

et  post  xternitatem  esse  docet. 


Omne  esse  superius,  aut  est  superius  aeternitate, 
et  ante  ipsani,  autestcuni  seternitate,  aut  post  aeter- 
nitatem  et  supra  tempus.  Esse  vero,  quod  est  ante 
seteruitatem,  est  causa  prima,  quoniam  est  causa  ei. 
Sed  esse,  quod  est  cum  seteruitate,  est  iutelligentia, 
quoniam  est'  esse  secundum  habitudinem  unam  ; 
uude  non  patitur  neque  destruitur.  Esse  autem  quod 
est  post  Heternitatem  et  supra  tempus,  est  anima, 
quoniam  est  in  horizonte  ieternitalis  inferius,  et  su- 
pra  tempus.  Et  significatio  quod  causa  prima  est 
ante  aiternitatem  ipsam,  est  quoniam  omne  esse  iu 


ipsa  est  acquisitum.  Et  dico  quod  omnis  setercitas 
est  esse,  sed  non  omne  esse  est  aeternitas.  Ergo  esse 
est  phis  commune  quam  aeteruitas.  Et  causa  prima 
est  supra  aeternitatem,  quoniam  cEternilas  est  causa- 
tum  ipsius.  Et  inteUigentia  opponitur  vel  parilicatur 
.fternitati,  quoniam  extenditur  cum  ea,  et  non  alte- 
ratur  neque  destruitur.  Et  anima  annexa  est  cum 
aeternitate  inferius,  quoniam  est  susceptibilior  im- 
pressiouis  quam  intelligentia.  Et  est  supra  tempus, 
quoniam  est  causa  temporis. 


SIH 


DK   CAl  SIS 


Prapmitisa  priiuu  [)ropot>itiijn«^  sicut 
quoiiam  prliicipio  ad  totuiu  trututum  8o- 
queutem,  iucipit  iiicuKt^re  d»  primis  eau- 
niH  reruui.  Kt  tlivitiitur  lu  [tartcs  iluus. 
lu  priiiiu  uKit  tlti  tli!iliiu-tioue  causuruiu 
pniuaruiii.  Iii  simuuiIu  de  eooriliuutit>ue 
iieu  depumiuutiu  cuusurum  ud  iiiviitfm 
iu  deciiuu  sfxta  propositioiitf  ibi,  «Oiuiifs 
virtuUis  i|uibus  uoii  fst  liuis  fte.  i»  l'riiuu 
divitlitur  iu  partfs  iluus.  Iii  primu  dis- 
tiuKuit  i-ausus  priiuus.  lii  HtMUiidu  deter- 
miuut  df  siuKulis,  iii  sf.xtu  juopositioue, 
ibi,  «Caiisu  priiiia  supftior  fst  titc.  »  (iaii- 
s;f  uiitfiu  uiiivi-isalfs  rfruiii  suut  triiiui 
geueruiu  :  scilicet  causu  primu  quu'  esl 
Deus,  iutflli^f iitia*,  ft  aiiimu^  Uude  cir- 
cu  primuiu  tria  fucit.  i*riino  f  uim  distiii- 
guit  iiif f  triu  {5'f iif ru  ;  quoruiu  piiiuiiiu 
est  iudivisum,  quia  causa  [irima  est  uua 
taulum.  Sf  cuudo  distiiif,'uit  iute lligeutias, 
quartu  [)ro[)ositioiif  ilti,  <i  Priiua  rfiuin 
crfutaruiu  fst  esse.  »  lii  If rliu  distiuguil 
animus,  quiiita  propositioiu!  ibi,  «  Inlfl- 
ligentia!  superiores  etc.  »  Circa  priinum 
duo  facil.  l*rimo  distiiiguit  triu  piiHdicta 
genera.  Sfcuudo  ostfudit  quod  uuiiiulur 
per  participatioui'in  quaiudum,  iu  ultiino 
tertia;  propositionis  ibi,  «  (Jmuis  anima 
nobilis  etc.  »  Circa  primum  poiiit  talem 
propositionem,  «  Omne  esse  supcrius, 
aut  est  superius  a^ternitate  et  anle  ipsam, 
aut  cum  aternitate,  aut  post  aeternita- 
tem  et  supra  tempus.  »  Ad  cujus  intelli- 
gentiam  propositionis  oportet  primo  vi- 
dere  quid  sit  aternitas,  deinde  quomodo 
praDdicta  propositio  liabet  veritatem.  No- 
men  igitur  aeternitatis  indeficientiam 
quamdam  sine  terminabilitate  importat : 
dicitur  enim  a*ternum  quasi  extra  tcrmi- 
nos  existens.  Sed  quia,  ut  Philosophus 
dicit  octavo  Physicorum,  in  omni  motu 
est  qusdam  corruptio  et  generatio,  in- 
quantum  aliquid  esse  incipit,  et  aliquid 
esse  desinit,  necesse  est  quod  in  quoli- 
bet  motu  sit  quaedam  deficientia  :  unde 
omnis  motus  aeternitati  repugnat.  Yera 
igitur  aeternitas  est  cum  indeficientia 
essendi  etiam  immobilitatem  importans. 
Et  quia  prius  et  posterius  in  duratione 
temporis  provenit  ex  motu,  ut  patet  in 
quarto  Physiconim,  oportet  quod  sit 
aeternitas  absque  priori  et  posteriori  tota 
simul  existens,  secundum  quod  Boetius 
definit  eam  in  fine  De  consolatione  di- 
cens  :  «  iEternitas  est  interminabilis  vitae 
tota  simul  et  perfecta  possessio.  »  Quae- 
cumque  igitur  res  cum  indeficientia  es- 
sendi  habet  immobilitatem,  etest  absque 


tempuruli  8uccessione,  potest  dici  SBter- 
na :  et  Hecuudum  huiu;  luodum  substaii- 
tia8iiuiiiuteriule88e[)urutasl'lutoiiicietl'e- 
ri|)atftit:i  a^ttMiias  tlii-fbaiit,  su|if radilfii- 
ttts  ud  rutioufiu  a-tfiuilulis,  ijuoil  sfui- 
per  et»se  hubuit,  ([uoil  iidfi  clirisliana^ 
iioii  est  cunsonum;  sic  enim  a^ternitas 
soli  I)fo  ci)iivf'iiit :  dicimus  auttMn  eas 
a^tiirnas  tam(|iiaiu  iiici|)ieutf>s  obtiiutre  a 
Deo  essse  [)fr|)ftuuiu  et  indeficiens  sinc 
motu  et  temporis  succKssione.  linde  ct 
Diouysius  dicit  cap.  X  l)e  divinis  nomin. 
qiiod  iiou  siiu[)licitfr  siint  coadfrua  Deo, 
qiia*  iii  Si-ii[)turis  U'tf rua  dicuntur,  lliide 
a:ternitatem  sic  aceeplam  ([uiilam  uomi- 
nant  a'vum,  quod  ab  a't(;riiitat»!  primo 
modo'  acci![)ta  distinguunt.  Sfd  si  quis 
rfite  coiisidfret,  aivuiii  et  a;t(!riiitas  iioii 
diiri! runt  nisi  siciit  antliropos  et  homo  : 
in  gra!co  enim  a^vum  aeternitas  dicitur, 
et  authro[)Os  bomo.  Ilis  igitiir  pra'missis, 
scif  ndum  c st  quod  ba!c-  propositio  i:i  li- 
bro  l'roculi  uoua  congrua  iuvenitur  sub 
his  verbis :  Omne  entis  vel  existentis 
ens,  aut  ante  a^teruitatem  fst,  aut  iu 
a!ternitate,  aut  participans  a'ternitatc. 
Dicitur  autcm  a-ternitas  per  oppositum 
ad  mobile,  sicut  esse  stans  dicitur  pcr 
oppositum  ad  moveri.  Per  quod  datur 
iutelligi  quid  est  quod  in  hoc  libro  dicitur : 
Omne  esse  superius  :  quia  scilicet  cst  su- 
pra  motum  et  tempus  :  hujusmodi  euim 
esse,  secundum  utrumquc  auctorem  iu 
utroque  libro,  in  triplices  gradus  distin- 
guitur:  non  tamen  est  cadem  omnino 
ratio  utroque.  Proculus  enim  hanc  propo- 
sitionem  inducit  secundum  platonicorum 
suppositiones,  qui  unive/salium  abstrac- 
tionem  ponentes,  quanto  aliquid  est 
abstractius  et  universalius,  tanto  prius 
cssc  ponebant.'  Manifestum  est  enim 
quod  haec  dictio  aeternitas  abstractius  cst 
quam  aeternum.  Nam  nomine  a^ternitatis 
ipsa  essentia  aeternitatis  designatur.  No- 
mine  autem  aeterni,  id  quod  aeternitatcm 
participat.  Rursumquc  ipsum  esse  com- 
munius  est  quam  aeternitas  :  omne  enim 
aeternum  est  ens,  non  autem  omne  ens 
est  aeternum.  Undc  per  dicta,  ipsum  esse 
scparatum  est  ante  aiternitatem ;  id  au- 
tem  quod  est  cum  aeternitatc  est  ipsum 
essc  sempiternum.  Id  autem  quod  est 
aeternitatem  participans,  et  quasi  post 
aeternitatem,  est  omne  id  quodesse  aeter- 
num  participat.  Sed  hujus  libri  auctor  in 
primo  quidem  aliqualiter  cum  praedictis 
propositionibus  concordat.  Unde  exponit 
quod  esse  quod  est  anteaeternitatem,  est 


i.miK  HNirrs. 


ni9 


caiisii  [)iMinn,(|M«»iiiniii  ('stcniisa.rlriiiilnli. 
I<'.t  ad  lioc  iiroiiaiiiliiiu  iiiilncit  i|iioil  in  i|isa, 
i(l(<st   a>t«M'nitat(\  ost   oninc    ac(|nisitiini 
i(l(>st  |)ai-tici|)aliiin.  h.t    lior    pt-ohat,    iiuia 
t^a  (jiia'  siiiil  iniiiiis  coininiinia  pailii-ijiaiil 
ou  (|na'  snnl  iiuiKiH  coniiniiiiia  :  a-lcrnitas 
nnt(Mn  cst  ininns  coinninnc   i|nain  t>ssc. 
l'lulo  stiliilit  :    Kl  ilico  (|noil  oiiuiis  a-tci- 
nitaH  osl  cssc  :  S(mI   iioii   oiniic  cssc  csl 
a't(Mnitas,  tM'^-()  csso  ost  pltis  conuiuinc 
qnan»  aMcrnitas.  Sic  igiliir  prohal  aiiclor 
(inod   a'tci-nitas    |iarlici|)al    (vssc  :    ipsiitn 
aiilcin  cssc  ahsiiacliiin  cst  cansa  ptiina, 
ciijns  siihstanlia  cst    sntini  cssc.    Iltnlc 
roliiKiuitnr  (pind  catisa  piinia  ost  cuiisa 
a  qiia  acijnirittir  osso  scinpihM-ntiin  cni- 
qnc  rci  stMupcr    cxistcnli.    Scd    iii    aliis 
(iuohiis  inciuhris  divisiouis  i-cccdil  anctor 
liujus  lihti  ah  intcntioiu?  PrDcnli,  ct  tna- 
gis   accodit  ad  cominnncs    s(Mitculias  ot 
platouicoruni,  ct   pcripatcticoruui.  Kxpo- 
nif    ouini    socntiduni    i,M-adiiin    (jni    ciim 
aeternitate  est  iiitolligculia.   Ouia  onim 
jeternitas,  utdictnm  cst,  importat  indotl- 
eiontiam   cnm   immohilifatc,   illud  ([uod 
socundum  omnia  cst  itidcficicus  ot   im- 
mobile,   tofaliter    atfiugit    «'ternitafem. 
Ponifnr  autom  secundnm  pra»dictos  phi- 
losophos ,    quod    iutolligcntia    sivc     in- 
tellectus      soparafus    hahot     indoficioii- 
tiam    et    immohilitatem,    et    quantum 
ad    esse  ,    et    qnantum    ad    virtutcm , 
et     quantum    ad     operafioncm :     unde 
cenfesima     sexagesimanoua    propositio 
Proculi  est:   Omnis  intellectus  iu  sefer- 
nitate     substantiam  habet,   et    potesta- 
tem,    ot   operationem.      Et     secundum 
hoc    probatur     hic,    quod    iutelligentia 
est  cum  aefernitate  :  quia  est  omnino  se- 
cundum  habitudinem   unam,    ita   quod 
non   patiatur  aliquam    alferitatem,    nec 
virtutis  nec  operationis,  neque  destrui- 
tur  secundum   substanfiam.   Et  propfer 
hoc  etiampostea  dicit  quod  parificatur  ce- 
ternitati,  quoniam  extenditur  cum  ea  et 
non  alferatur.  Quia  scilicet  ad  omne  id 
quodest  infelligentiap,  «ternitas  se  exten- 
dit.  Tertium  vero  gradum  exponit  deani- 
ma  quae  habet  esse  superius,  idest  supra 
motum  et  tempus  :  hujusmodi  enim  ani- 
mamagis  appropinquat  ad  motum  quam 
intelhgentia  :    qua»  ut '  infehigenfia  non 
attingitur  a  motu  neque  secundum  subs- 
tantiam,  neque  secundum  operationem  : 
anima    autem     secundum    subsfantiam 
quidem    excedit    tempus   et  motum    et 


altiiiKit  ii't(M'iiilatiMn  :  .scd  N(;i-inidiiiii  ope- 
lationcm  iitlinKit  iiKilnin  ;  ijuia,    iit    |*|ii- 
losoplii  prohanl,  oportct  omniMjiiod  mo- 
vcttir  ah  alifjiio  rcdiici  in  aliijiiod  prirniim 
(|iiod    scipsiim    niovct,    i|iiod    Hciiiiidiun 
Aristolclcni,  oKtcorpns  animalnm,  (iijiih 
iiiolns  |irincipinm  ost  aniina  :  ct  Hic  ntro 
(|ii('  uioilo  oporlcl  (|iiod  piiiiiiim   princi- 
piiitn  nioliis  sil  atiiiiia  :  cl  idiMii  motiis  chI 
ipsins   anitna'   opcratio.    V.l   (juia  iiioIuh 
csl   iii  li'iii|i(ir(',  tomptiH  attinK^it  oporatio- 
ncm  ipsitis  anima>  :  nndc  ct  Procnliis  di 
cil     ccntcsinianonagcsimaprima     propo- 
sition(> :  lltnnis  aniiiia    pailicipaiis   siths- 
latitiam  (|tiidom  a>tornalom  hahol  opcra 
fiotioni  aliam  soiiindum  tcm[)ns.  Et  ideo 
liic  dicitur  (|iiod  coiincxa  cst  cnm  a'for 
tiifaU^  inrcriiis  :  coiiticxa  (|tiidcm  a-tcriii 
lali    (]tianlum  ad  suhstanliam:   sod  info- 
rins  (|tiantnm  ad  opcrationom  ;  (jiiia  infc- 
riori  modo  participal  a-tcrnitafcni  qiiam 
intolligcnfia.  Qiiod   prohat  por   hoc  quia 
est  susceptibihor  improssionis  quam  in- 
tolligonfia:  anima  cnim  non  solum  reci- 
pif  improssionom  causa'  prima'  sicnt   in- 
fcHigoufia,  sed  otiam  susci{)if  impressio- 
nem  infenigentiae.  Quanto  autem  ahquid 
magis  est  rcmotum  a  primo,   quod  est 
ffternifafis  causa,  fanfo  dobilius  «fcrnita- 
fem  parficipant.  Et  quamvis  anima  atfin- 
gatadinfimumgradum*ternitafis,  tamen 
cst    supra    tempus,    sicut   causa    prima 
supra  causatum  ;  est  enim  causa  tompo- 
ris  inquantum  est  causa  moftis  ad  quem 
sequifur  tompus.  Loquitur  cnim  hic  de 
anima  mundi  qnamattribuunt  Philosophi 
corpori  ccelesti :  et  proptcrhoc  dicit  quod 
est  in    horizonfe  aeternifatis  inferius  et 
supratempus.  Horizonte  enim  est  circu- 
lus  terminans  visum,  et  est  infimus  ter- 
minus    superioris    hemispherii,    princi- 
pium  autem  inferioris.  Et  simihter  anima 
est  ultimus  terminns  aeternifatis  et  prin- 
cipium  temporis.  Huic  autem  sententise 
Bionysius  concordat  X  cap.    De  divuiis 
nom.,  hoc  excepto,  quod  non  asserit  coe- 
lum  habere  animam,  quia  hoc  cathohca 
fides  non  asserit.  Dicit  enim  quod  Deus 
est    ante   aRternum,   et  quod    secundum 
Scripturas  dicunfur  ahqua  ^ferna  et  tem- 
poraha  :  quod  est  inteUigendum  secun- 
dum  modos  positos  in  sacra  Scriptura. 
Media  autem    existcntium  et  factorum, 
idest  generabihum,  quaecumque  sint,  se- 
cundum  aliquid  quidem  a^ternum,  secun- 
dum  ahquid  vero  tempus  participant. 


*  Lege  :  «  quia  videiicet.  » 


S30 


DE  CAUSI8 


LECTIO    III 


Quomodo  anirna  in  sua  operatione  cudestia  participet,  declaratur. 


OlDaii  aniua  uubili«  trea  liubet  uiierationes.  Nam 
ex  u|/i'  t«  ejua  est  uperatiu  aiiiuiiiliri,  et  u|ie- 

raliu  lu-  ...^..iilu  et  oiieralii)  liiviua.  Operatiu  auleiu 
diviuaeet,  i|iiuuiriui  ipaa  (>ra-|iaral  uaturum  cuuj  vir- 
tute,  qui^  Kbt  III  ipita  a  causa  |iriuia.  Ejuii  auteui  uue- 
ratiu  lutelliKibilia  est,  ijiiuuiaui  iiina  srit  re8  per  vir- 
tuteui  lutelligeiitiii^,  iiud;  est  lu  ipbtt.  ()|ieratiu  auteui 
ejuii  auiiiiali]»,  eet  quuuiaui  iptia  luuvet  |)riuiUHi  cur- 
pui  et  uuiuia  curpura  iiaturalia,  quuuiuui  ipi>a  etit 
eauiia  uiutud  curpuruui  et  riiusa  uperatiuuiit  imluru;. 
Et  uuu  efUcit  uuiuia  liad  u[)eiuliiiueii,  uibi  quia  ipsa 
eit  e.\eiu|iluui  BUperiurid  virtutid  :  (|uu(i  est,  i|iiia 
cauiiu  priiuu  cuusavit  eiitie  auiuiiii  uiediaute  iutelli- 
^eutia.  Kt  |iru|iter  iil  facta  Cet  uiiiiiiu  eflicieiis  uperu- 
tiuueiii  diviuaui.  Pustiiuuiii  erjju  creuvit  cuusu  |iriuia 
«8^6  auiuiie,  |iuAuit  euui  liicut  lUbtruuieutuui  iulelli- 
geutiije,  iii  qua  efticit  uperatiuueii  ituai».  l'ru[iter  iil 
eruu  auima  iiitelligibiliii  efticit  uperutiuiieui  iutelli^i- 
bilem.  Et  qiiiu  auiuia  8u«cipil  impredsiouem  iulelli- 
geutiit;,  factu  est  iuferioris  uperutiuuis,  quam  iiisa  in- 
telligeutia  iu  impre«8ioue  sua  iu  id  ({uud  est  bud  ipsa. 
Quod  edt,  quia  ipsa  uou  iui|iriinit  vires  uisi  per  mu- 
tum,  scilicet  quia  uou  recipit  quod  e^t  sub  ea  opera- 
tionem  eju^,  uisi  ipsa  moveat  ipsuui.  Propter  liuiic 
ergo  causam  tit,  quod  anima  movet  cor[ius.  De  |iru- 
prietate  uauique  animae  est,  ut  viviticet  corjiura,  quu- 
uiam  iutluit  super  ea  virtutem  suam,  et  directe  pro- 
ducit  ea  ad  o[ierationeiu  rectam.  Manifestum  est  if^i- 
tur  quod  auima  liabet  tres  operationes  ,  (|uoni;im 
habet  virtutes  tres  :  scilicet  vel  divinam  virtutem,  et 
virtutem  intelligibilem,  et  virtutem  ejus  esBeatiiB,  se- 
cuudum  quod  osteudimus  :  et  narravimus. 


Ouia  ea  quae  sunt  superiorum  inferio- 
ribus  insunt  secundum  aliqualem  parti- 
cipationem,  postquam  divisit  tres  gradus 
supcriorum  enlium,  quorum  unum  est 
superius  ad  sBternitatem,  quod  est  esse, 
aliud  est  cum  aeternitate,  quod  est  intel- 
ligenlia  ;  tcrtium  autem  post  jeternitatem 
quod  est  anima  :  nunc  intendit  ostendere 
quomodo  anima  participat  quod  est  primi 
et  quod  est  secundi,  dicens  :  Omnis  omnia 
nobilis  tres  habet  operationes  :  nam  ex 
operationibus  ejus  est  operatio  animalis 
et  intelligibilis,  et  operatio  divina.  Quae 
autcm  dicatur  anima  nobilis,  taliter  intel- 
ligi  potest  ex  verbis  Proculi,  qui  hanc 
propositionem  ponit  ducentesimam  pri- 
mam  sub  his  verbis  :  Omnes  divinae  ani- 
ma?  triplices  habent  operationes  :  has 
quidem  ut  animee,  has  autem  ut  susci- 
pientes  intellectum  divinum,  has  autem 
ut  diis  extra  junctae.  Ex  quo  patet  quod 
anima  nobiUs  dicitur  hic  anima  divina. 
Ad  cujus  evidentiam  sciendum  est  quod 
Plato  posuit   universales  rerum   formas 


separatas    per  so   subHistentos,   Kt    quia 
Imjiisniodi   forma;  iiniversaies  universa- 
lem  quamdam  causaiitalem  habent,  bc- 
cundiini  ipsam  liabent  particiilaria  entia 
qiiu*  ifKsa  parti('i(iant.  IiJoo  omiies  liiijiis- 
modi  foinius  siib.sistentes  1)l'os  vocaijut. 
Nam  lioc  iiomen  IJeus  universalem  quam- 
dum  provid(!ntiam  et  cuusalitatem  impor- 
tat.  Interlius  tameii  fornias  liiinc  ordiiicin 
poiiebut  :  quod  (jiiuiito  uliqua  fonna  est 
universalior,  tarito  est  magis  simplex  et 
prior  causa  :  participatur  enim  a  poste- 
rioribus  formis.  Sicul  si  ponumiiH  aniniul 
participuri  ab   homine  el  vitam  ab   uiii- 
muli,  et  slc  de  aliis.  Ultimum  autem  qiiod 
ab  omnibus  participatiir,  et  ipsum  nihil 
aliiid  pailicipat,  est  ipsiim  uiium  et  bo- 
nuin  sepaiatuin  quod    dicebat   sunimum 
Deum  et  primam  omnium  causam.  Undc 
et  in  hbro  ProcuU  inducitur  propositio 
centesimadecimasexta  talis  :  Omnis  Deus 
participabilis  est,  idest  participat,  excepto 
uno.  Et  quia  hujusmodi  formae  quasDeos 
dicebant,  sunt  secundum  seintelligentes, 
intellectus  autem  fit  actu  inteiligens  per 
speciem  inteUigibilem;  sub  ordine  Deo- 
rum,  idest  praedictarum  formarum,  po- 
suerunt  ordinem  intehectuum  qui  parti- 
cipent  formas  praedictas  ad  hoc  quod  sint 
inteUigentes,  inter  quas  forinas  est  etiam 
intellectus  idealis.   Sed  intellectus  prai- 
dicti  participant  praedictas  formas  secun- 
dum  modum  immobilem  inquantum  in- 
telligunt  eas.  Unde    sub  ordine  intellec- 
tuum  ponebant  tertium  ordinem  anima- 
rum,  quae  mediantibus  intellectibus  par- 
ticipant  formas  praedictas  secundum  mo- 
tum,  inquantum   scilicet   sunt   principia 
corporalium  motuum,  per  quos  superio- 
res  formae  participant  '  in  materia  corpo- 
rali  :  et  sic  quartus  ordo  rerum  est  ordo 
corporum.  Inter  intellectus  autem  supe- 
riores  quidam  dicebant  esse  divinos  intel- 
lectus  :  inferiores  autem  intellectus  qui- 
dem    sed  non   divinos,   quia  intellectus 
idealis  qui  est  per  se  Deus  secundum  eos, 
participatur  quidem  a  superioribus  intel- 
lectibus  secundum  utrumque,  scilicet  se- 


*  Lege  :  «  participantur.  • 


LinKR  iiNinTs.  nn 

ruii(lnni(HU)tl  o«t  intollortuN.ot  ROcMmdiim  (>s«n  [irnpnrcipit.  Kt  linr  »r«inilur   aiirlor 

(]U()(I   (^Ht  i)(Mis  :  iil)  iiir(M'i()riliU8  vtuo  in  liiijus  lihri.  Noii  onini  inviuiitur  iiidurrro 

tcliiM-liluis  S(M-ii!i(liiin  (|U(iil  (<st  iiitrllcfliis  iili(|uain  niuHiludiiicm  dcitalis  :  scd  iiiii- 

taiiluin  :    (M   idco    uoii     suiil     iulcllcrliis  latciu    iii    llco   (-oiisliliiit ,    (listiiicli(uicin 

disiiii.  Sorruiiilur  ciiiiu  iiilcllcrlus  .su|ic-  aiilciu   in  (UiliiK^  iiilcllcrliium    (*l  aiiima- 

rionus   ikui  S(duiu  (|uod   siiil  intidlcclns,  niiii  cl  coriiorum.  SiMnndum  lioc  iKilnr 

sod  otiam  (jiiod  siiil   diviiii.  Simililcr  ct  diciliir  aiiiiua  noliilis,  idcsl  divinu  aniiua 

ciim  auima>  a|)|dicciilui-  diis  mcdiauliltus  C(clcslis    (-orporis    sccundum    oiiinifuictu 

iiilcllccldius  i|uasi  |u-o|)iiii|uiorilius,  ipsa*  JMahuiH-oiiMii,  (|ui  ixisikuuiiI  coliiin  aiii- 

otiam  anima' su|)(M'i()r(>s  siint  diviiuc  prop-  maliiiu.  Il.i-c  iMiim  aninui  Hccundum  cos 
t(M'  intollcclus  diviuos  i|uil)iis  applicanlur      liahct  aliijuam   inlliKMitiam   univ(M'sal(Mn 

vcl    (luos   pailicipaiil  :    iutciiorcs    aiilcm  supcr  rcs  |)(M'  nKdiim,   cf  cx    hoc  divina 

aniuKc  viduti  applicaUc  iiilcllcclilius  uoii  dicilur,   (^o   modo   lo(|U(Midi,    (|Uo    cliam 

(livinis  sunl  non  diviniP.  Kt  (luift  corporii  apnd    liomincs   (]ui    univcrsahim   curam 

non    rcciiiiunt  motiim  nisi  |)or  animam,  r(Mpiiliiica>  hal)(Mit  divini  dicuntur.  l)o  hac 

constMiiKMiscsl  cliam  iil  sup(Miora  cor|)ora  (m-lto  auinia  iiohili  siv(>  divina  dicil  (juod 

sinl  ilivina  scciindum  cos,  cl  inftMiora  cor-  hahct  ()|)(MationiMU  divinam.  Kl  (!.\i)oncns 

pora  non  divina.  Ihulo  l*roculusdicit  con-  dicit  (piod  o])(M'atio  diviiia  ojiis  est,  (juia 

tosima  vigosimanonaiiropositiono  :  Omno  ij^sa  [)ra'])arat  naturam,   in(]iianliim  sci- 

corpus  divinum    jkm'  animam  dcificalain  liccf  csl  i)rinci|)ium  |)riuii  uioliis,  ciii  fota 

osl  divinum  :  oiuuis  auUMu  anima  diviiia  iiatura  suhjicilur,  ct  lioc  hahcl  |)cr  virtu- 

proptor  divinum  intolloctum :  omnis  an-  tcm  parficipatam  a  cansa  |)rima  (jua»  est 

tem  infolloctns  divinus  socundnm  parfi-  nniversalis  omniiim  causa,  cx  (jua  sorti- 

cipafioncm  diviiKO  vii-fiitis.  Kf  quia  Ocos  tur  (]iiamdam   univcrsalem  causalifatcm 

appollahanf    primas    iormas    soparafas,  in  ros  iiafuralos.  Kf   idco  assipnans  ra- 

iiujuanfum  sunt  sccundnm  so  universa-  tionom  hujus  operationis  divina*  anima^, 

les,   conscqnonter  et  inlelloctus  divinos  convenientcr  dicit  qnod  ipsa  est  exom- 

ot  animas  divinas  et  corpora  divina  dicc-  plum,   idest  imago    virfntis    supcrioris, 

bant,  sccundum  quod  hahonf  quamdam  idost  divinai :  cxemplificaturcnim  in  prae- 

universalcm  influcnfiam  et  causalitatcm  dicta  animaunivcrsalitasdivinai  virfutis  : 

super  subscqucntia  sui  generis  et  infe-  quod  scilicet  sicut  Deus  est  universalis 

riorum  goncrum.  Ilauc  autem  positioncm  causa  omnium  cntium,ifaprajdicfa  anima 

corrigit  Dionysius  quantum  ad  hoc  quod  est  univcrsalis  causa  naturalium  rerum 

poncbat  ordinafim  diversas  formas  sepa-  quae  moventur. 

ratas,  qnas    dicebant    Deos  ;   ut   scilicet  Secundam  autem  operaiionem  animae 

aliud  essct  per  se  bonitas,  et  aliud  per  se  nobilis  seu  divin»  ponit  infellcctualem. 

vita,  et  sic  de  aliis.  Oportet  enim  dicer<j  Quffi  quidcm,  sicut  ipse   exponit,  est  in 

quod  omnia  ista  sunt  esscntialiter  ipsa  lioc  quod  ipsa  cognoscit  res,  inquantum 

prima  omnium  causa,  a  qua  res  partici-  participat  virtutem  intelligenfiae.  Quare 

pant  omnos  hujusmodi  pcrfectiones ;  et  autem  virtutem  intelligenliae  participat, 

sic  nonponemus  multosDeos,  sed  unum.  ostendit  per  hoe  quod  anima  est  crcata 

Et  hoc  est  quod  dicit  vii  cap.  De  divinis  a    causa  prima    mediante    intelligentia. 

nominibus.   Non  aliud  esse  bonum  dicit  Unde  animaest  aDeo,sicutacausaprima^ 

(scilicet  sacraScriptura),etaliud  cxistens,  ab  intelligentia  autem  sicut  a  causa  se- 

et  aliud  vifam,  aut  sapientiam,  in  multas  cunda.  Effectus  autem  omnis  participat, 

causas,  et  aliorum  aliud  productivas  dei-  aliquid  de  virtute  suae  causae  :  unde  re- 

tates,  et  secundum  excedentes  et  subjec-  hnquitur  quod  anima  sicut  facit  opera- 

tas  :  sed  unius  esse  omjies  bonos  pro-  tionem  divinam,  inquantum  est  a  causa 

cessus.  Quomodo  autem  hoc  esse  possit,  prima,  ita  facit  operationem  intelligen- 

ex  hoc  ostendit  consequenter  :  quia  cum  ticC,  inquantum  est  ab  ea  participans  ejus 

Deus  sit  ipsum  esse  et  ipsa  essentia  bo-  virtutem.    Hoc  autem  quod    hic  dicitur 

nitatis,  quicquid  pcrtinet  ad  perfectionem  quod  causa  prima  creavit  esse  animse  me- 

bonitatis,  et  esse  totum  ei  essentialiter  diante  intelhgentia,  quidam  male  intelh- 

convenit,  ut  scihcet  ipse  sit  essentia  vi-  gentes  existimaverunt  velle  auctorem  is- 

tae  et  sapientiae  et  virtutis  et  ceferorum.  tius  hbri,  quod  intelhgentiae  essent  crea- 

Undepost  ahqua  subdit.  Etenim  Deus  non  trices  substantiae  animarum.  Sed  hoc  est 

quodammodo  est  existens :  sed  simplici-  contra  positiones  Platonicas,  hujusmodi 

citer  et  incircumscripte  totura  in  seipso  enim  causalitates  simplicium  entium  po- 


923 


DE  CArSIS. 


nebaiit  «efuntlum  participatiouem.  Parti- 
(-i|)iitur  uutniii,  iioii  ({uiiliMU  iil  quoii  (;ht 
putticipaus,  8ud  iii  qudd  etit  priiuuiii,  p(jr 
usscutiuiu  scilicut  tult;  :  putu  si  uUhmIo 
eHHut  Htqturutu,  ipsu  uIIxnIu  siiiipldx  cssct 
cuutia  oiuiiuiiu  ullxiruiii  iiiipiuutuiu  .suiil 
albu,  uou  aut(3iu  uliquid  ulbudiiie  purtici- 
puuH.  Secuiiduiii  hoc,  tu-^ti  IMutoiiici  jio- 
uetmut  tpiod  id  tjuod  est  i|)Miiu  (;ssi;,  vsi 
cuusu  (\visteiuli  i>iiiiiil)US  ;  id  uiiteiii  tpiod 
etit  ipsu  vita,  est  causu  viveiuli  omiiitiUK  ; 
id  auteiu  (piod  t^st  ipsu  iiit(dli^eiitiu,  est 
causu  iiitelli^,'iuidi  oinuihus.  IIiuU;  l'rocu- 
ius  dit-it  dciiiiiuoftavu  pii>[)(jsitioiie  sui 
iibri  :  oiuiie  duu»  esse  aiiis,  ipsuin  prinio 
est  iioc  quod  tradidit  recipientihus  duru- 
tioiKmi.  (!ui  S(;iit(;iiti('e  coiicoidut  quod 
Aristolflcs  dicit  iu  secuudo  Mrtf/p/iijsico- 
riim,  quod  iiiud  quod  est  prinium  et  mu- 
xiine  eus,  est  cuusa  subsequentium.  Est 
erf^o  iuteUif^enduin  (]uod  ipsu  essentiu 
anima*  secuuduiu  pra-dictu,  cuusuta  est  u 
causa  prima,  (pia;  est  suum  i[)sum  esse  : 
sed  consequentes  participutiones  liabet 
ab  aliquibus  posteriorilius  princi[)iis  :  ita 
scilicet  ([uod  vivere  iiubet  a  prima  vita, 
et  inteliigere  a  prima  intelligentiu.  IJiide 
etiam  in  vigesimaoetava  propositione 
hujus  libri  dicitur  :  «  Hes  omnes  hal)ent 
essentium  per  ens  primiim,  et  rcs  viva 
suut  per  vitam  priinum,  et  res  intellec- 
tuales  habent  scientiam  propter  intelli- 
gentiam  primam.  »  Sic  ergo  intelligit 
quod  prima  causa  causavit  essc  anima; 
mediaute  intelligentia  :  quod  causa  prima 
sola  causavit  essentiam  anim*-:  sed  quod 
anima  sit  intellectualis,  hoc  hahet  ex  ope- 
ratione  intelligentiae.  Et  hic  sensus  osten- 
ditur  manileste  perverba  qu*  sequuntur, 
Postquam  crgo,  inquit,  causavit  causa 
prtma  esse  anima^  posuit  eam  sicut  stra- 
inentum  intelligentise,  idest  substravit 
eam  operationi  intelligentia^,  ut  scilicet 
intelligentia  agat  in  ipsam  operationem, 
scilicet  dans  ei  ut  sit  intellectualis.  Unde 
concludit  quod  propter  hoc  anima  intel- 
lectualis  efficit  operationem  intcllectua- 
lem.  Ethoc  etiam  concordat  cum  eo  quod 
dictum  est  in  prima  propositione,  quod 
efTectus  causai  primae  praexistit  effectui 
causae  secundse.  et  univcrsalius  difFundi- 
tur.  Esse  enim  quod  est  communissimum, 
difTunditur  in  omnia  a  causa  prima :  sed 
intelligere  communicatur  ab  omnibus  ' 
intelligentia  :  sed  quibusdam  praesuppo- 
nendo  esse  quod  habet  a  prima  causa. 


Sed  etiam  haRc  propositio,  m  non  lane 
iiitt;lligutur,  repuguat  vcrituti  et  senten- 
tia*  AriHtoteiis  ;  qui  urgiiit  in  priino  Meta- 
piiijsiconun  coiitru  IMatonicos  pouentes 
hujusiiiodi  oi-(liiicm  (-uiisaiiim  S('[)aiata- 
riiiii  st;(-uiiduiii  cu  t[ua;  iW  iiidividiiis  [ira*- 
dicaiitur,  ([uod  seqiiitur  ([iiod  Socrates 
erit  miilta  aniinalia,  scilicet  i[)Me  Socrates 
ct  liouio  s('[)ui-atiis  (;t('tiam  aiiimnl  st;piira- 
tiiiii  ;  liijiiH)  fiiiiii  s(;[)urutuH  [)aiticipuluui- 
mui,  et  ita  (;st  aiiimal :  Socrales  autom  par- 
tici[)ut  utniiu([ue,  unde  et  est  liomo  et  est 
auiinal.  .Nou  ij^itiir  Socrat(;s  ess(;t  verc 
uiiiiin  si  ab  alio lial)(;i'(;t  quodessid  aiiimal, 
(;t  ab  alio  (|uod  (;sset  liomo.  IJnde  cum  esse 
intellectuale  pertiueat  ad  ipsam  uaturam 
aiiiinap,  ut[)ot(;  (;ssentialis  ditlerentia  ejiis  ; 
si  ab  alio  liabet  esse.  et  ab  alio  natiiram 
iiitellectivam,  sequeretur  quod  non  (;ss(;t 
unuin  simpiiciter.  Oportet  ergo  diccre 
([uod  a  [)rima  causa  a  qiia  liabet  essen- 
tiam,  liabet  t;tiam  intellectualitatem.  VA 
hoc  concordat  s(;iit(;ntiai  iJionysii  su[)ra 
[)osita;  ;  scilicet  quod  non  aliud  sit  ipsum 
bonum,  ipsiim  esse,  et  ipsa  rita,  et  ipsa 
sapi(;ntia  :  sed  unum  ct  id(;m,  quod  est 
Deus  :  a  quo  derivatur  in  res  et  quod  siiit 
et  quod  vivant,  et  quod  intelligant,  ut 
ipse  ibidem  dicit.  Unde  et  Aristoteles  iu 
duodecimo  Metaph/sicorum,  signanter 
attribuit  D(jo  et  intelligcntiam  et  vivere, 
dicens  quod  ipse  est  vita  et  intelligentia, 
ut  excludat  pra^dictas  Platonicos  proposi- 
tiones.  Aliquo  tamcn  modo  potest  habere 
vcritat(;m,  si  rcfcratur  uon  ad  naturam 
intellectualem,  sed  ad  formas  intelligibiles 
quas  animae  intellectivae  recipiunt  per 
operationem  intelligentiarum  ;  unde  l)io- 
nysius  dicit  x  cap,  De  divinis  nominibus, 
quod  animae  per  angelos  fiuut  participes 
illuminationum  a  Deo  emanantium. 

Tertiam  vero  operatlonem  anima;  no- 
bilissimae  sive  divinae  ponit  animalem: 
et  exponit  quod  animalis  operatio  est  in 
hoc  quod  ipsa  movet  corpus  primum,  et 
per  consequensomnia  corpora  naturalia: 
ipsa  enim  est  causa  in  rebus  motus.  Et 
hujus  rationem  .postea  assignat  ;  (]uia 
enim  animacst  inferior  quam  intelligen- 
tia,  utpote  suscipicns  intelligentiae  im- 
prcssionem,  conscquens  cst  ut  inferiori 
modo  operetur  in  ea  quac  sunt  sub  ipsa, 
quam  intelligentia  imprimat  in  subjecta 
slbi  :  quia  causa  primaria  plus  influit 
quam  secunda,  ut  ex  prima  propositione 
patet.    Intelligentia  autem    imprimit   in 


Lege  :  «  omnibus  ab.  » 


imw  rMciiR. 


B2n 


nniinii  Hinr  inotu,  iiKinantnin  Hcilirnt  Tn- 
cit  uniinain  ('ognoHctwn,  ipnHl  rsl  sww 
inotii  ;  H(mI  aiiiina  ini|ii'iiiiil  in  coriioro 
|uM'  inotnin  ;  <<t  iii  i|iinil  i<sl  a  siih  ra  Hiiir 
niohi,  scilicrt  corpiis,  iion  i'cci|iit  iiii 
pn^Hsionrin  aniina',  iiisi  iiii|iiantnin  1110- 
votnr  al»  ijina.  Kt  coiis«M|iicnlcr  asHinnat 
cansain  ipi,-ii'(<  iliccndnni  sit  i|noil  inotiis 
corponiin  nalnraliiiiu  sit  ali  aniin.i.  N  iilc- 
inuH  oniin  oinnia  corpora  natnralia  (tircctr 
j)('rv(uiii'o  pcr  suas  opcralionoH  ct  niotiis 
ail  (lcltitos  lincs  :  ipiod  non  potcst  llcri 
nisi  al)  aliipio  inlclli^cntc  (liii;4ci'ciiliir. 
E\  qiio  vi(l(>tiir  (|uo(l  inotiis  corpornin  sit 
ab  anima,  (|ua>  iulliiit  \  irlntcin  suain  sn- 
jira  corpora  luovciulo  ca.  ila'c  ctiaiu  |)o- 
silio  non  csl  rata  iii  lidc,  sciliccl  (pioil 
motus  c(vli  sit  ab  aniiua  :  sod  Aup:ustinus 
hoosubdubio  rcliinpiil  in  secundo  Sit/)ei' 
Genesini  ad  /itterani.  (Juod  auteiu  sit  a 


Dco  diriKcntr  lotam  natnram,  ct  ipiod 
corporaliH  crcatnra  movcalur  a  llci»  mt^- 
dianlibuH  iiilclltKciitiiH,  Hivc  aiiKcliM,  lioc 
AuKUsliiiiis  aHscril  iii  III  l)e  ciriltite  Ihi, 
ct  (ircKoriiiH  iu  IV  liin^in/nrutn. 

l'ltiino  aiitcin  conclndit  propoHitum, 
Hcilicct  ipiod  anima  nobiliH  liabcat  trcH 
pra-dictas  opcratioiicH.  Ki  aiitcm  ipiod 
dictiiin  cst  dc  iiilcllcctii  diviiio  (;t  aiiima 
di\ina  concordat  sciitnntia  DionyHii  ; 
ipii  in  VIII  cap.  l)e  divitiis  tiniiiinihns, 
snpcrioros  anK<'b)S  vocal  diviiias  mcntcH 
iilcst  iulcllccliis,  pcr  (jiioH  ctiain  aniina 
dciformi  dono  participat  sccundiim  Kuum 
virtnbun  :  sod  diviuitatom  arcopit  socun- 
dmncoujunctioncui  ad  Dcuin,  non  aiifcm 
sccuiidiiiu  iinivci'sal(!m  inlhicntiam  in 
causata.  lllud  onim  est  magis  divinnm  : 
(piia  et  in  ipso  1)60  majiis  est  id  quod 
ipsc  ost,  quam  quod  et  in  aliis  causat. 


LECTIO  IV. 

Qiio  pacto  entia  mcciii  yradiis,  scilicet  intclligentix,  distinyuantur. 


Prima  reniui  oreatanim  est  esse,  et  non  est  aute 
ipsum  crealuni  aliml.  (Juod  est,  quia  esse  et  sujira 
seusuiu,  el  supra  animas  et  supra  iutelligentias,  el 
nou  est  post  causaui  primaui  latius,  ueque  prius  cau- 
satum  ipso.  Propter  luioil  id  ergo  factuui  est  superius 
oausatis  rebus  omuibus  et  vebementius  uuitum.  Et 
non  est  factum  ita  nisi  propler  suam  propinquita- 
tem  esse  puro,  uni  et  vero,  in  quo  vero,  est  multi- 
tudo  aliquorum  modorum.  Et  esse  causatum  quamvis 
sit  unum,  tameu  multiplicatur,  scilicet  quia  ipsum 
recipit  multiplioitalem. 

Et  ipsum  quidem  uon  est  factum  multa,  nisi  quia 
ipsum  esse,  quamvis  sit  simplex,  et  uon  sit  in  cau- 
salis  simplicius  ipso,  tamen  est  compositum  ei  finito 
et  infiuilo. 

Et  omne  quod  sequitur  causam  primam  est  actus^ 
idest  intelligentia  completa  in  ultima  potentia,  et  re- 
liquis  bouitatibus.  Et  foruuT  inlelligibiles  ia  ipso 
sunt  latiores  et  veheuientius  universales;  et  quod  ex 
eo  est  iuferius,  est  iDtelligeutia;  verumlamen  sub  illa 
est  inlelligeutia  iu  complemeuto  et  virtule  ethouita- 
tibus,  et  uon  sunt  formae  iutelligibiles  iu  illa  ila  di- 
latatae,  sicut  est  earum  latitudo  in  illa  iutelligentia. 
Et  esse  quidem  creatum  primum  esl  in  intelligentia 
totum,  verumtamen  iuteUigentia  in  ipso  est  diversa 
per  modum  quem  diximus. 

Et  quia  diversificatur  iutelligentia,  fit  in  eo  forma 
intelligibilis  diversa.  Et  sicut  ex  forma  una,  propter 
quod  diversificatur,  in  mundo  inferiori  proveniunt 
individua  infiuita  in  multitudine;  similiter  e.\  esse 
caiisato  primo,  propterea  quod  diversificatur,  appa- 
rent  form«  intelligibiles  infinitae. 

Verumtamen,  quamvis  diversificentur,  non  sejun- 
guntur  ab  invicem,  sicut  est  sejunctio  individuorum; 
quod  est,  quoniam  ipsae  uniuntur  absque  corrup- 
tione,  et  separantur  absque  sejunctione,  quoniam 
sunt  unum  habens  multitudinem  et  multitudo  iu 
unitate. 

Et  iutelligentiae  primaj  influunt  supra  intelligentias 
secundas  virtutes  et  honitates,  quae  recipiunt  a  causa 
prima,  et  intendunt  bonitatem  in  eis  usquequo  con- 
sequuntur  ultimum  earum. 


Postquam  auctor  bujus  libri  distinxit 
triplicem  gradum  siiperiorum  entium,ct 
ostendit  quomodo  participative  invenitur 
totum  in  infimo  '  eorum,  nunc  intendit 
ostendere  distinctionem  secundi  gradus, 
scilicet  ipsius  esse  quod  est  cum  a^terni- 
tate.  Nam  primum  gradum,  qui  est  cau- 
ScP  a?ternse  existentis  ante  aeternitatem, 
pra^termittit,  quia  indivisum,  ut  dictum 
est  :  in  hoc  tamen  aliter  procedit  quam 
in  aliis.  Nam  in  omnibus  aliis  praemittit 
propositionem,  et  posita  illa  proponit 
prsmissam  et  probat  :  hic  autem  more 
dividentium  primo  pra?mittit  quoddam 
commune,  secundo  illuddividit,  ibi,  «  Et 
ipsum  quidem  quamvis  sit  unum  ;  »  ter- 
tio  inter  partes  divisionis  differentiam  as- 
signat,  ibi,  «  Et  esse  quod  ex  eo  sequi- 
tur.  .)  Id  autem  quod  est  commune  om- 
nibus  intelligentiis  distinctis,  est  esse 
causatum  primum,  de  quo  prcemittit  ta- 
lem  propositionem  u  Prima  rerum  crea- 
tarum  est  esse  ,  et  non  est  ante  ipsum 
creatum  aliud.  »  Et  etiam  hanc  proposi- 
tionem  Proculus  in  suo  libro  ponit  sub 
his  verbis.  Quoniam  participatum  di- 
vina  proprietate  et  deificatorum  primum 
est  et  superprimum  ens.  Cujus  quidem 
ratioest  secundumpositiones  Platonicas, 
quia  sicut  supra  dictum  est,  quanto   ali- 


*  Al. :  «  in  infinito,»  ut  etiam  habet  edit.  Rom.       1570,  secl  evldenter  corrupto  sensu.  » 


Sf4 


DE  CAUSIS. 


quotl    est  iKiius,    tauto    ixineliaut 

illuil  uHKu  u...^.  .  .fpurutuui,  etquasi  |iriuii 
a  pDHterioritiu»  purticiimtuiu,  *•{  sii:  BH»b 
puHterioruni  i-uuHain  ;  in  onlim;  uutein 
eoruin,  (|u^e  ilu  retius  iliruutur,  (-oininu- 
ni^ssiinuin  [lonetiat  uuuin,  et  tjouuiu  niin 
inunius  etiaiu  i|uain  eu.s,  ({uiu  iKJUUin 
vel  unnm  ilt;  alii)Uo  invenitur  [iru'dii-ari, 
de  qiio  nou  [iruMlicatur  ens  Hecuuiluiu 
eos,  srilicet  ih;  inateria  [irima  (|uaiu  IMato 
CoiijunK»'tiut  ruin  uon  (Mite,  uou  ilistin 
gueuH  iiiter  materium  et  [irivutionem,  ut 
liatietur  iu  [irimo  P/iijsirorurn:  ot  tameii 
materia;  attritnK^tiat  unitatem  et  lioiii- 
tatem  iiujuaiitum  liabet  ordiiKiin  ad  for- 
mam.  lloiium  enim  non  solum  dicitur  do 
fine,  sed  de  eo  quod  est  ad  flnem.  Sic 
igitur  summum  et  piimum  rt^riim  prin- 
cipiiim  [louetiant  IMatouici  ipsuin  uiiiim 
et  ipsum  bouum  separatum.  Sed  post 
uniiin  et  bouum  nihil  invenitur  ita  com- 
mune  sicut  eus ;  et  ideo  ipsum  ens  se[ia- 
ratiim  ponebant  ([uidem  creatum,  utpote 
partici[ians  bonitatem  et  uiiitatem  iii  iiu- 
mero,  ponebaut  ipsum  primum  inter  om- 
nia  creata.  Dionysius  autem  ordincm 
quidem  separatorum  abstulit,  sicut  supra 
dictum  est,  poiiens  eumdem  ordinem 
quem  et  Platonici  in  perfectionibus  quas 
ceterae  res  participant  ab  uno  principio 
quod  est  Deus  :  unde  in  ivcap.  De  divinis 
nominibus  praeordinat  nomen  boni  in 
Deo  omnibus  divinis  nominibus,  et  dicit 
quod  ejus  participatio  usque  ad  non  ens 
extenditur  ;  intelligens  per  non  ens  mate- 
riam  primam.  Dicit  enim  :  «  et  si  fas  est 
dicere,  bonum  quod  est  super  omnia 
existentia  et  ipsum  non  existens  desi- 
derat.  »  Sed  inter  ceteras  perfectiones  a 
Deo  participatas  in  rebus  in  primo  ponit 
esse.  Sicut  enim  dicit  ii  cap.  De  divitiis 
nomiyiibus :  «  ante  alias  Dei  participationes 
esse  propositum  est:  et  est  ipsum  secun- 
dum  se  esse  senius,  eo  quod  est  per  se 
vitam  esse,  et  eo  quod  est  per  se  sapien- 
tiam  esse,  et  eo  quod  est  per  se  divinam 
similitudinem  esse.  »  Secundum  quem 
modum  etiam  auctorhujus  libri  hic  intel- 
ligere  videtur.  Dicit  enim  quod  hujus 
ratio  est,  quia  esse  est  supra  sensum, 
et  supra  animam,  et  supra  intelligentiam. 
Et  quod  sit  supra  ista,  ostendit  subdens, 
«  Et  non  est  post  causam  primam  latius , » 
idest  ahquid  communius,  et  per  conse- 
quens  neque  prius  causatum  ipso.  Causa 
autem  prima  est  latior,  quia  extendit 
etiam  se  ad  non  entia  secundum  praedicta. 
Et  ex  hoc  conchidit  quod  propter  illud 


qiiod  dictum  est,  ipsiim  osse,  factum  ogt 
KuperiuH  omiiibuH  i^diUH  creatis,  Hcilicet 
inter  ceteros  D(M(!ltectus  coiniiiuuiiis  est, 
et  est  vehementiuH  unuin  et  magiH  nim- 
[ilex.  Nam  ea  qua;  sunt  miiiiis  commu- 
nia,  vidiMitur  se  liabere  ad  inagiH  com- 
miinia  [ler  modum  additioiiis  cujusdain. 
Videtur  tamen  non  dsso  ojuH  intenlio,  ut 
lo(|ualur  do  ali(|uo  esso  Hoparalo,  sicut 
1'latoiiici  lo(|U(itianlur  de  (!sse  |iartici[iato 
commuiiiter  iii  oiniiilius  existeiitilius, 
sicut  hjquitur  Dionysius  ;  sod  do  esse  par- 
ticipato  in  primo  gradu  ontls  croati  quod 
est  esse  su[i(!iius.  VX  qiiamvis  esse  siipe- 
rius  sit  et  in  int(!liig(!iilia  et  in  anima, 
tamen  in  ipsa  intelligeiitia  [irius  conside- 
ratur  ipsum  esso  quam  intelligentia^  ra- 
tio,  et  similiter  est  in  aiiinia.  Kt  [ir(i[it(!r 
lioc  [ira'misit  quod  est  super  animain  et 
supra  intelligentiam.  De  hoc  igiliir  esso 
in  iiit(!l[ig(!ntiis  participato  rationem  as- 
signat,  (juare  sit  maxime  unitum:  dii^it 
enim  quod  hoc  contingit  pro[itcr  propiii- 
([iiitatem  suam  primai  causai,  qua;  cst 
esse  purum  subsistens,  et  est  vere  unum 
non  partici[jatum,  in  quo  non  potest  ali- 
qua  multitudo  inveniri  ditrerentium 
s(!cundum  essentiam  :  quod  autem  cst 
propinqnius  ei  quod  cst  per  so  unum,  cst 
magis  unitum,  quia  magis  participans 
unitatem.  Undc  intcUigcntia,  qiia^  est 
propinquissima  causae  primac,  habel  csse 
maximc  unitum. 

Secundo  ibi  «  et  ipsum  quidcm  » 
Ostendit  rationem  distinctionis  quae 
potest  esse  in  intelligcntiis  secundum 
esse.  Ubi  considerandum  est  quod  si  ali- 
qua  forma  vel  natura  sit  oinnino  separata 
simplex,  non  potest  in  ca  cadere  multi- 
tudo :  sicut  si  aliqua  albedo  esset  sepa- 
rata,  non  esset  nisi  una  :  nunc  autem 
inveniuntur  multae  albedines  diversae  , 
quae  participant  albedincm.  Sic  igitur  si 
esse  causatum  primum  esset  esse  abstrac- 
tum,  ut  Platonici  posuerunt,  tale  esse  non 
posset  multiplicari,  sed  esset  unum  tan- 
tum.  Sed  quia  esse  causatum  primum  est 
esse  participatum  innatura  intelhgentiae, 
multiplicabile  est  secundum  diversitatem 
participantium.  Et  hoc  est  quod  dicit «  ct 
ipsum  quidem  »  scilicet  esse  causatum 
primum  «  non  est  factum  multa  »  idest 
distinctum  in  multas  intelligentias  «  nisi 
quia  licet  ipsum  sit  simplex,  non  sit  in 
causatis  aliquid  simplicius  eo,  tamen  cst 
compositum  cx  fmito  et  infinito.  »  Qnam 
quidem  compositionem  etiam  Proculus 
ponit  octogesimanona  propositione,  di- 


IJKKIl  liMCliS. 


SS5 


(■(^iis  :  (hniir  riilis  rii.s  (<\  IIik^  ost  i^l.  ili- 
lliiilo.  Oiioil  (|iii(l(MU  siMMiiiiliiiii  i|isiiiii  sir 
(>\|)osilioiiiilili>r  '  :  oiiiik^  (■iiiiii  iiiiinolii- 
Iitalis  (Mis  iiiliiiiliiiii  csl  scriiiiiliiiii  |ioli-ii 
tiam  oHsundl  :  si  (Uiiiii  (|iioil  |io|(<sl  iiiaKiH 
iliiruro  iii  ossi^  ost  iiiajoris  pohMitia*  (|iioil 
pohvst  iii  iiilliiitiini  iliiran<  iiK^ssccst  (|ii:iii 
liiiu  ad  lior  iiiliiiihc  polciilia'.  I  inlc  i|)M< 
praMuisit  iii  (i('t()K('!^iuia  pro[)(>siti(>iu^  : 
Oiuiiu  uulis  (Mis  iuiluiluin  ost  :  nuu  *  s«^- 
(■iiiiiliiiu  luiilliliiiliiiciucjiis  sccuiiiliiiu  iiia 
f;iiiliidiiiciu,  scd  scciiiidiiiu  [)olciiliaiu 
soliilaui,  scilicot  oxistoudi,  ul  i[)80  ox- 
ponit.  Si  aiiteiu  ali(|uid  sic  liaborot  iiili- 
iiilam  virliilciu  cssciidi  (jiiod  iiou  paili- 
ciparol  oss(>  ah  alio,  liiiic  cssot  soliiiu  iii- 
liuiluiu  :  ot  talo  ost  Dous,  ul  dicilur  iu- 
Ini  docimasoxtrt  pro[)(>sitiouo.  Sod  si  sit 
arK|uid  ([iiod  habcat  iuHuitam  virliilcm 
ad  ossoudum  sccuudum  cssc[>arlicipaliiiu 
ah  alio,  spouudum  lioc  ([iiod  [>artici[)al 
est  tiuitum,  ([uia  ([uod  participatiir  uou 
rocipitur  iii  [^articii^aiilcm  socuiidum  lo- 
lam  siiam  iiiliiiilatcm  ,  sod  particulari- 
tor.  lufaiilum  ii^itiir  iulcUigoutia  est 
composita  iu  suo  esse  ex  llnito  et  iuliui- 
to,  iu([uautiim  natura  iutelligentia>  iiili- 
nila  dioitur  sccuiulum  poteuliam  esseudi, 
et  ipsum  osse  (luod  recipit  est  finitum. 
Et  ex  hoc  sequitur  quod  esse  intelligen- 
ti;«  multi[)licari  possit,  inquantum  po- 
test  esse  participatum  :  hoc  enim  si- 
gnificat  compositio  ex  finito  et  iufiuito. 

Tertio  ibi  «  quia  esse  » 

Osteudit  difTerentiam  intcr  membra  di- 
visiouis,  scilicet  inter  intelligentias  mul- 
tiplicatas.  Et  hoc  tripliciter.  Primo  qui- 
dem  quautum  ad  diversam  perfectionem' 
earum.  Secundo  quautum  ad  influentiam 
quarumdam  super  alias,  ibi,  u  Et  intel- 
ligentiai  primii?  etc.  »  Terlio  quantum  ad 
eHectum  intelligeutiarum  in  animabus  : 
et  Jioc  iu  sequenti  propositione,  quee  in 
quibusdam  libris  invenitur  conjuncta 
cum  isto  commento  et  incipit :  «  JfntelU- 
gentiae  superiores  etc.  »  Circa  primum 
duo  facit.  Primo  ostendit  differeutiam. 
Secundo  excluditquamdam  dubitationem, 
ibi,  u  Et  quia  diversificatur  etc.  » 

Circa  primum  ergo  considerandum  est 
quod  du[)hcem  difFerentiam  intelligentia- 
rum  assignat:  iinam  quidem  quantum 
ad  naturam  ipsarum ;  aliam  vero  quan- 
tum  ad  species  intelligibiles  per  quas  in- 


tidliKnul.  Ouautiim  aiiloin  ad  iinluraH  ip-' 
Hariiiii,  ii(!co.ssu  ost  (|iiod  iialur.r  cariiin 
(livcrHillc(Miliir  H(M-iiiidiiiii  ordiiicm  (|iiciii- 
daiii  :  iioii  ciiiiii  cst  iu  cis  iiialcnalis  dif- 
fcr(Mitia,  himI  rormaliH  :  iioii  1-10111  miiiI 
coiiiposit.c  c\  iiiat(M'ia  ot  foriuii,  hoiI  ox 
iiatiira  (|iia'  csl  foriiiact  chh(;  |iarti('i|)ato, 
iit  ilii-liiiii  cst.  Iii  liis  aiilciii  i|ii.c  iii.ilcria- 
lit(M'  dillcriiiit  iiiliil  |)roliil)ct  invtMiiri 
luiilla  ox  u  convorsd  ^  su  haltun; :  iiam 
iii  suhstnntiiH,  iiidividua  iiiiius  s[)cci(M 
ralioiicm  [)arlici[)aiit.  lu  accidciilihiis 
otiain  possihilu  ost  (livorsasuhjoct»a;([iia- 
litor  |)artici[)aro  ulhodiuein.  Scd  in  his 
(|iia'  formalilcr  dillcriiiit  scm[)«'r  ([uidam 
ordo  iuvonitiir.  Scd  si  ([uis  (liIig(Miler 
cousidorot  iii  omiiihus  spociehus  uuius 
goucris,  sonipiM"  inveniet  uuam  alia  por- 
fcctior(Mn,siciit  iii  (■olorihiis  alh('din(MU,(!t 
iu  auimalihiis  liomiiicm  :  othoc  i(l(;o,([uia 
(|ua'  formalil(T  diirerunt,  secuudum  ali- 
quam  coutrari(!latem  diirorunt ;  est  onim 
conlrari(!las  diircreiitia  sociiiidum  for- 
mam,  ul  IMiilosophus  dicit  in  decimo 
Metaphijsiconnn  ;  in  coulrariis  autoin 
semper  est  unum  nobilius  et  aliud  vilius, 
ut  dicitur  in  primo  Plnjsicorwn.  Et  liaKC 
ost  ratio,  quia  prima  coutrarietas  est 
privdtio  et  hahitus,  ut  dicitur  iu  decimo 
Metap/iysico7'um.  Et  propler  hoc  iu  oc- 
tavo  Metaphysicorum  Philosophus  dicit 
quod  species  rerum  sunt  sicut  numcri 
qui  specie  diversilicantur  secundum  ad- 
ditionem  unius  super  alterum.  Manifes- 
tum  est  autem  quod  quanto  aliquid  est 
perfectius,  tanto  propinquius  est  enti 
perfectissimo.  Unde  hanc  differentiam 
ponit  quantum  ad  intelligentiarum  natu- 
ram  quod  illud  esse  intellectuale  quod 
immediate  sequitur  causam  primam,  est 
intelligentia  completaultima  completione 
quautum  ad  esse  causatum  in  potentia 
essendiet  reliquis  bonitatibus  contrahen- 
tibus.  Illud  vero  intellectuale  quod  est 
iuferius  in  ordiue  intelligeutiarum  reti- 
net  quidem  naturam  et  rationem  intelU- 
genticB,  sed  tamen  est  sub  priofi  inteUi- 
gentia  in  complemento  naturai  et  virtute 
essendi  et  operandi,  et  in  omnibus  bo- 
nitatibus,  sive  perfectionibus.  Quantum 
autem  ad  secundam  difTerentiam  quae  est 
ex  speciebus  intelligibilibus,  supponit 
quod  intelligentiae  per  quasdam  species 
inteUigibiles  inteUigant  quod  hujusmodi 


'  Lege  :  «  sic  exponitur.  » 
*  Al.  :  «  nam  » 


'  Lege 


aequo. 


52tf 


DE  CAUSIS. 


iutelli^ibileii  HpecieK  inujureiii  (laheuiit 
ainplitiidinem  et  uiiiver»ulitutuin  ({uuin 
iu  iuferioriljus  inttilligentiis.  Kt  lioctjiii- 
dem  iii^  etium  iudiscu.sHuin  iliinittutur, 
uiuuifn.^laJiilur  iufru  iu  di^ciinu  |»ro[)osi- 
tioue,  quu*  totu  super  hoc  procedit. 

Secuudo  ibi  •<  et  iiuia  diverMificuutur  » 

Hciuovt^t  (|uainduin  dutiitulioufiu.  {\n\ii 
ciiim  di.xcrut  .iiKuics  iul»!lligil)ii(!8  v.i  su- 
perioribuH  et  int'erioribu8  iul(dliK(MitiiM 
esse  dittcreutus,  posset  hoc  alicui  falsum 
vidcri  propter  hoc  (|uod  rcs  iut(dl(Mtu  cst 
uuu.  tt  idco  ostcudit  (juod  hujusiuodi 
species  iutclligibilcs  diversinccutur.  Kt 
primo  iuducit  ud  lioc  (juoddum  exem- 
plum.  Sccuudo  ostcudit  didcr^Mitiam,  ihi, 
«  Vcrumtumcu  ((uamvis  divcrsihccutur 
etc.  )»  Clirca  [^rimum  cousidcraiKlum  est 
quod  sicut  supra  dictuin  est,  1'latonici 
pouebaut  formas  rcrum  s(^[)aratas  p(!r 
quarum  [)arti('i[)ationcm  intcllectus  fic- 
rciit  iiitcUigcntcs  actii,  sicut  pcr  earum 
participationera  materia  corporalis  con- 
sistit  iu  hac  vel  illa  specie.  Kt  idcm  sc- 
quilur  si  non  pouamus  plurcs  lormas  se- 
paratas  sed  loco  omnium  illarum  poua- 
mus  unam  primam  formam  ex  qua  om- 
uia  deriventur,  sicut  supra  dictum  est, 
secundum  scntentiam  Dionysii,  quamvi- 
detur  scqui  auctor  hujus  libri,  nullam 
distinctionem  ponens  in  esse  divino.  Sic 
igitur,  cum  intelligeutia!  siut  diversae  se- 
cundum  essentiam,  ut  supra  dictum  est, 
oportet  quod  formai  iutelligibiles  parti- 
cipatai,  sint  diversa»,  et  diflerentes  diver- 
sis  intelligentiis,  sicut  et  diversae  formae 
participata;  in  hoc  mundo  senslbili  iiive- 
niuntur  secundum  diversitatem  indivi- 
duorum  participantium  formas  praedictas. 

Deinde  cum  dicit  «  verumtamen  quam- 
vis  )) 

Ostendit  diversitatcm  in  praedicto 
exemplo  :  quia  formae  sensibiles  partici- 
patae  in  diversis  individuis  sunt  formae 
individuatae  et  ad  invicem  sejunguntur 
ea  sejnnctione  qua  unum  individuum  se- 
jungitur  ab  alio,  ita  quod  ambae  forma^. 
non  pertinent  ad  existentiam  unius  rei 
sed  cliversarum.  Non  sic  autem  sejun- 
guntur  formae  intelligibiles,  ex  eo  quod 
sunt  etiam  in  diversis  intelligentiis,  sive 


intellcctibu»  ,  quia  non  efflciuntur  per 
tioc  forma^  iudividuules  ,  sed  retinenl 
viiu  sua^  uuiversilatis,  iiKjuautum  qu*- 
libiit  curiiin  in  intclli-ctii  cui  iucst,  causat 
univ(!rsul('in  coguitiounui  cjusdcinrei  in- 
tellectie.  Kt  liujus  rutio  ex  8U|jradicti» 
a[)()uret.  Cum  (;iiiin  hiijusmodi  forinai  re- 
ruiii  sive  siut  divisini  pcr  se  stantes, 
siv(!  uiiianlur  iu  uiio  priiiiu  hubcnte  csse 
uuiversalissimum  et  diviniiin  ;  manifes- 
tuin  est([uod  quaiito  magis  a|)j)ro[)iii(|ua- 
tiir  ad  hoc  univiusalissimum  csse  forma- 
ruin,  tanto  foiinu;  sunt  univcrsaliores. 
Kt  S(!cundum  hoc  dixit  quod  forinui  par- 
ticiputae  in  supej-ioribus  intellectibussunt 
uiiiv(!rsnlion's ;  illiid  aut(!in  ([iiod  est  iu- 
liiniim  iii  rcl)us  cst  mafcria  cor|)oralis, 
uiidc  reci[)it  homo  forinas  ut  [)urticulares 
ubs([ue  omni  universalitate.  Et  hoc  est 
(juod  dicit  quod  qiiamvis  formae  intcHi- 
gibilcs  diversificentur  in  diversis  iiitclli- 
gcntiis,  tamen  non  hoc  modo  dividuntur 
ab  invicem,  sicut  dividuntur  diversa  in- 
dividua  in  rebus  sensibilibus,  quia  nihil 
habeiit  nisi  unum  ciim  mulfitudiiie  : 
uiium  quidcm  ex  parte  universalitatis, 
multitudiiiem  autem  secundumdiversum 
modnm  participationis  in  diversis  intel- 
lcctibus.  Kt  pcr  hoc  totalitcr  excludifur 
ratio  Averrois  volentis  probare  unitatem 
intellectus  per  unitatem  intelligibilis  for- 
m*.  Existimavit  enim,  quod  si  formae 
intelligibiles  sunt  diversai  iu  diversis  in- 
tellectibus  quod  sint  individuatae  et  in- 
telligibiles  in  potentia  et  non  in  actu  : 
quod  per  praemissa  patet  esse  falsum, 
Deinde  cum  dicit  «  et  intelligentiae  » 
Ponit  secundam  differentiam  quae  se- 
quitur  cx  prima.  Invenimus  enim  in  quo- 
libet  rerum  ordine  quod  id  quod  est  in 
actu,  agit  in  id  quod  est  in  potentia. 
Semper  autem  quod  est  perfectius  com- 
paratur  ad  minus  perfectum  ut  actus  ad 
potentiam :  et  ideo  perfectiora  in  quoli- 
bet  genere  nata  sunt  agere  in  imperfec- 
tiora.  Cumigitur  superiores  intelligentiae 
sint  completiores  in  virtute  in  reliquis 
bonitatibus  intelligentiis  inferioribus  , 
consequens  est  quod  sicut  prima  causa 
influit  in  superiores  intelligentiaRinfluant 
in  inferiores,  et  sic  usque  ad  ultima. 


I.IHKH  rMCIIS. 


527 


LKCTK»  V. 


Distinctionem   lc/tn   t/rnilus  entis,  nfmpc  iniinKirutn,  r.i:  liistinctiunr  su//criijri.s 

/irusri/uitur. 


IiilolliftiMiliii^  Hii|iori()roM  |<niiiii>,  i|ii<r  Hi'(|tiiiiiliir 
«'(uiftiiii  |iriiiiiiiii,  iin|iriiiiuiil  rdniiMH  Kcciiinliirt  mIiiii- 
l(<!<,  (|iia'  iioii  (Ifslnniiiliii' ;  ilii  iil  xil  ncccKMiniiiii  ilc 
nirc  ciiH  vicc  aliii.  InlclliKUiitiii'  iiiilciii  xcciiikIh'  iiii 
|iniiiiiiil  roriiiiirt  (lcclivcrt  cl  t4C|iiiriiliili!ii,  siciil  c»l 
(iiiiiiiii  :  i|>!<ii  iiiiiiii|iic  (i.sl.  «i\  iiii|irc!t!4i()iic  iiilclligcii- 
lia<  scciiiida',  (|iia>  sc(|iiitiir  os8c  ciuiHitliiiii  inlcriiis. 
Kt  iioii  uiiilli|ilii'Hliir  aiiiiiia,  uisi  uer  inodiiin  (|iio 
uiiilli|ilicauliir  iiilclligciiMa>  :  (|iio(l  csl,  (|iiiu  chhu 
nuiiuii'  lialicl  liuciu  :  scd  (iiiod  ox  co  c»l  iuforins,  cst 
iiiliiiiliini.  If(itiii'  auinia'  i|iiic  sc(|tiiintiir  alacliili, 
idcsl  iiitclli^'(niliatii  iilliiuain,  siiiit  coni|ilcta'.  jicr- 
rc('la>  el  |)ancii'  dccliiiali(Uiis  ct  s(![jaruliouis ;  et 
aiiinito,  tiiia>  scmiiiiiliir  cssc  iuferiiis,  suul  in  coui- 
plcuunilo  et  decliiialioiio  sub  auiiualiiis  |iriiuis  cl  sii- 
perioriluis.  El  niiiiiia'  siiperiores  iunuiiut  houitalcs, 
({iias  rccipiiiul  al)  iiilclli^ciitia,  snper  auiaias  iufe- 
riorcs  ;  iH  ouiuis  auiuia  rccipicus  al>  iutellifientia  vir- 
tiileiii,  plu9  esl  siipcr  iuipressioueiu  forlior.  (J>iia 
(}iiod  iin(iressuiii  est  ab  ea  est  tixiiiu  el  staiis,  el  est 
motua  ejus  luoliis  ;e(|ualis  et  coutinuus.  El  illa  iu 
(^ua  esl  ex  ea  virlus  iulelli^eutiiE,  niinus  est  iuipres- 
sioue  sub  auiiuabiis  primis;  et  esl  (iiiod  nb  ea  iui- 
pressuni  est  debile,  evauesceus,  deslructibile.  Ve- 
ruuitnuien,  (juaiuvis  sit  ila,  tnuien  penuanel  impres- 
sio  per  geuernlioueiu.  .laiu  ergo  osteusuiu  est,  i^uare 
facta>  suul  roruuv  iulelligibiles  uiuUiP,  el  uou  est 
csse  enruui  uisi  uuuui  siiuplex.  el  quare  faclae  sunl 
mulUe  auiuia'.  Qunruiu  qufednm  sunl  forliores  (jui- 
busdam,  el  esse  earum  est  unum  simplex,  iu  cjuo 
nou  est  diversitas. 


Postqiiam  in  pra^codenti  propositione 
mauifestavit  auctor  distiuctiouem  iutcl- 
ligeutiarum,  hic  agit  de  distiiictioue 
auimarum  :  quam  quidem  assignat  se- 
cundum  differeutiam  ititelligeutiarum  eas 
quodammodo  causaulium  secuudum  ejus 
positiouem.  Uudequod  agitur  de  distiuc- 
tioue  animarum,  potest  referri  ad  dis- 
tinctiouem  iutelligeutiarum,  secuudum 
quod  distinctio  causarum  mauifestatur 
per  distinctionem  efTectuum.  Unde  et  in 
quibusdam  librishaec  non  ponitur  propo- 
sitio  per  se,  sed  adjuugitur  copulato 
prcccedentis  propositiouis  :  quod  etiam 
apparet  ex  epilogo  quod  hic  ponitur, 
quod  commune  est  utrique  propositioni. 
Est  autem  propositio  talis  :  Intelligentiai 
superiores  prima?,  imprimuut  formas  se- 
cundas  stantes  qiia?  non  destruuntur,  ita 
ut  non  sit  necessarium  iterare  eas  vice 
alia.  Intelligentise  autem  secundae  im- 
primunt  formas  declives  separabiles,  ut 
est  auima.  Hiuc  autem  propositioni  Pro- 
culus  ponit  duas  propositiones  corres- 
pondentes  :  scilicet  primam  quse  talis 
est  :  Omnis  divinus  intellectus  partici- 
patus  ab  auimabus  divinis  participatur. 


h'.t  aliain  i|iia'  lahs  cst  :  Oiniiis  iulrllcclu» 
pai-li('ipatiis  (|iii  diciliir  iiitellectiiaJiH,  Ho- 
liim  |)arlicipatiir  ah  aiiimahiis^  iHMpio 
diviiiis,  iM-qiie  factis  iii  traiisiiiiitatioiKr 
iiitrllectiis  rt  igiioraiitia'.  .\d  evidcnliaiii 
aiitein  Inijiis  pnipii.sitioiiis  tria  o|)ortct 
considerare.  Primo  ([uidein  iinpresKioiiem 
aiiiiua'.  Seciiiido  dc  distiiictioiie  aiiiina- 
riiiii.  Tertio  de  diHerenlia  aiiiiiiariiin 
distiiiclaruni.  Circa  iiupnjssioiicm  eiiiin 
aiiiina',  priino  ()[)orl(!t  considcrare  qiio- 
inodo  auima'  coiivenial  iinpriini.  Se- 
ciiiido  a  qiio  iin[)riuialiir.  l,liiod  aiitem 
aiiiina'  conveuial  iin[)rimi,  nianifeste  ap- 
paret,  si  qiiis  impressionis  rationem  con- 
sideret ;  ad  (luam  duo  rc([uiniiitiir.  Primo 
(juidem,  ut  ([uod  est  impressum,  sit  in 
aliquocxistens.  Seciiudo,  iit  iiou  sit  in  eo 
siiperficialiter  secundum  extriusecum 
contactum  solum  :  sed  sit  intimum 
quasi  peuetrans  in  profuudum.  Et  hac 
cluo  conveniunt  anima;  secuudum  pro- 
priam  ejus  ratiouem,  ut  dictum  est  supra 
in  tcrtia  propositioue,  quod  operatio 
propria  anima^  est  ut  moveat  corpora,  eo 
quod  operatio  ipsius  est  iufra  opera- 
tionem  propriam  intelligentiae,  cujus  est 
coguoscere  res  absque  motu.  Oportet 
autem  principium  motus  applicari  mo- 
bili,  quod,  utprohatur  iii  YII/*//y!)/6or?^/;«, 
movens  et  motum  sunt  simul.  Unde 
animse  secundum  propriam  rationem 
conveuit  iu  corpore  mobili  esse.  Motus 
autem  quo  anima  movet  corpus,  est 
motus  viventis  corporis  :  qui  quidem  uon 
est  a  movente  extrinseco  sicut  motus 
violentus  vel  sicut  motus  levium  et  gra- 
vium  a  geuerante ;  sed  est  a  movente 
intrinseco  :  unde  res  vivae  dicuntur 
seipsas  movere  :  et  ideo  oportet  animam 
qucB  movet  corpus,  esse  in  corpore  iu- 
triusecus  ei  unitam  ;  et  propter  hoc  di- 
citur  esse  impressa.  Si  autem  qusratur 
a  quo  sit  impressa,  secundum  opiuionem 
auctoris  hujus  libri  impressa,  est  ab  in- 
telligentia  ;  dicit  enim  :  «  ipsa  namque,  » 
scilicet  anima  inferior,  «  est  ex  impres- 
sione  intelhgentiae  secundae,  »  idest  se- 
cuudi  ordinis  intelligentiarum,  «  quae, 
scihcet  inteUigeutia  secunda,  setjuitur 
esse  creatum  inferius,  »  idest  in  inferiori 


528 


1)K  CAUSIS. 


purte  i()Hiu8  vmao  piiini  cruati  quod  ust 
eHtie  intelliKuatiuruui.  Vul  hoc  ilieit  «  qua) 
sequitur  i^tf.  »  potrst  rffnrri  ail  iiniuiam, 
quoj  i5sl  inlru  u'li;rnitatL'ui  inUilliKtiulia', 
ut  iu  HecuuUu  propo!>itione  dictuui  U8t. 
Sed  ha;i;  Hententiu  nou  ent  usque(|uuque 
rutu.  1'o.ssunins  «'niin  lo([ni  de  uuinia^ 
iui[)res.«iione  iln()li(iti;r.  l!no  modo  ex 
purte  ipHius  aninia'  impressu;  uiio  modo 
ex  parle  inuteria;  cui  impi  iniitur.  Kt  hwc, 
quidem  di.stin('tio  locum  habet  in  (jualiltet 
animu  pcr  se  stante,  qualis  est  (iua'iil)et 
unimu  intelliKens  ut  iufru  putehit,  quiu 
esse  suhstuntice  ejuH  uou  totuliter  con- 
sistit  in  nnione  sui  ud  muteriam  corpo- 
ruiem  sicut  esse  unima;  uou  suhsistcntis, 
quuies  sunt  unimui  brutorum  et  plau- 
turum  ;  unde  iu  iiis  priKdicta  distinctio 
iiocessuriu  non  est,  quia  simul  couside- 
ratur  esse  talium  animarum,  et  ex  [)urte 
materiu^  recipientis  (;t  c\  parte  ipsius 
animu;.  Si  ergo  loquanuir  de  animu  per 
se  staute,  scilicet  intellectuuU  quacumque 
sive  ('0'lesti  (si  ponantur  corpora  unimatu 
secundum  quo(i  auctor  hujus  iibri  sup- 
pouit)  sive  de  anima  humuua  ex  parte 
ipsius  animai ;  tunc  secundum  radices 
pro[)ositionum  plurimarum  quas  in  raul- 
tis  auctor  hujus  libri  sequitur,  talis  anima 
est  ex  impressione  intelli^^entiai  :  quia, 
sicut  supra  dictum  est  in  tertia  proposi- 
tione,  IMutonici  posueruut  quod  ub  alio 
princi[vio  causatur  in  aliqua  re  idquod  est 
commune,  et  ab  alio  inferiori  priucipio 
id  quod  est  magis  proprium.  Secundum 
hoc  igitur  anima  per  se  stans  suum  esse 
habet  a  prima  causa  :  quod  autem  sit 
iutellectualis,  et  quod  sit  auima,  habct  a 
secundis  causis  quae  sunt  intelligentia;. 
Unde,  cum  ad  rationem  animae  perlineat 
quod  sit  corpori  impressa,  consequens 
erit  quod  hic  anima  ab  inlelligentia  ha- 
beat  sciiicet  quod  sit  corpori  impressa. 
Sed  quia,  sicut  supra  ostendimus,  prae- 
dicta  positio  veritatem  non  habet  et  con- 
trariatur  senlentia3  Aristotelis,  oportet 
dicere  quod  a  prima  causa  a  qua  tahs 
anima  habet  suum  esse,  habeat  etiam 
quod  sit  intellectuahs,  et  quod  sit  anima, 
et  per  consequens  quod  sit  corpori  im- 
pressa.  Est  ergo  secundum  haec,  anima 
non  ex  impressione  intehigentiae,  sed  ex 
impressione  causae  primae.  Si  vero  lo- 
quamur  de  anima  ex  parte  susceptibihs 
cui  imprimitur,  sic  quantum  ad  animam 
ccelestem,  si  c(]elum  haberet  animam, 
esset  similis  ratio.  Non  enim  natura  coe- 
lestium  corporum  aUquo  modo  ab  intel- 


ligeutiiH  causatur  :  sed  a  causa  primu  a 
quu  habeut  eHHO.  Sed  si  lo(|uanuir  de 
unlma  hiunana  ex  [)art(;  su8('(;[)libilis,  sic 
aliquo  inodo  (;st  (;\  iinpression^;  intelli- 
^'entia',  in([uantuni  scili((;t  ipsuin  (-or|)Us 
huinanum  dis|)onitur  ad  hoc  <[uod  sit 
sus('(;[)tivuiu  taiis  uniina'  [)er  virtutem 
c(i;iestis  (Or^joris  o[)(;rant(;iii  in  semine  ; 
rutione  cujus  dicitur  ([uod  lioino  g(;nerat 
houiin(;m  el  sol.  Corpora  aiitem  cudestia 
etiamsecundumdoclonis  (Idei  cliristiana;, 
scilicet  Augustinum  et  (ircgoriiim,  po- 
nhiitur  u  creuluris  s[)iritualil)ii.s  inov(;ri, 
([uu;  dicuntiir  ang(;Ii,  givi;  int(;IIigentia% 
vel  intellectus  se[)aruti.  ii!t  ex  lioc  se- 
qiiitur  quod  int(;llig(!ntia;  ali([uid  o[)0- 
runtur  ud  lioc  quod  aniinu  huinana  cor- 
pori  imprimatur  ex  parte  susceptibilis. 
Et  [)er  liuncmodum  potest  dici  quod  aliai 
aniin*qua;  non  sunt  [)er  se  stant<;s,  sunt 
ex  impressione  intelligentiurum  et  coe- 
lestium  corporum. 

Deinde  restutconsiderundum  de  secun- 
do,  scilicet  de  distincfione  animanim  : 
et  ponit  eamdem  rutionem  (Jistinctionis 
sive  multiplicationis  in  animabus  quam 
in  intelligentiis  posuerat.  Sicut  enim 
esse  intelligentiai  compositum  est  ex  in- 
hnito  et  tinito,  inquantum  esse  ejus  non 
est  subsistens,  sed  participatum  ab  ali- 
qua  natura,  ratione  cujus  potest  distin- 
gui  in  multa ;  ita  etiam  est  ct  de  esse 
animae  :  et  hoc  est  quod  dicit :  «  Et  non 
multiplicantur  animae  nisi  per  modum 
quo  multiplicantur  intelligentiae :  quod 
est  quia  esse  animae  habet  finem,  sed 
quod  ex  eo  est  inferius,  est  inrini- 
tum.  ))  Inhnitum  autem  dicit  ipsam  natu- 
ram  participaiitem  esse,  quam  vocat  in- 
finitum  propter  virlutem  ad  durandum 
csse  in  infinitum.  Ipsum  autem  esse 
participatum  vocat  finitum:  quia  non 
participatur  secundum  totam  infinitatem 
universalitatis  suae,  sed  secundum  mo- 
dum  naturae  participantis.  Est  tamen  ad- 
vertendum,  quod  quia  natura  intelligen- 
tiae  est  penitus  absoluta  a  corpore,  dis- 
tinctio  intelligentiarum  attenditur  secun- 
dum  gradum  naturae  propriae  absque 
comparatione  ad  aliqua  corpora.  De  ra- 
tione  enim  animae  est,  quod  sit  corpori 
impressa.  Et  ideo  distinctio  animarum 
attenditur  secundum  comparationem  ad 
corporaanimata.  Unde  si  corpora  animata 
sunt  diversarum  specierum,  animae  eis 
impressae  erunt  diversaj  secundum  spe- 
ciem,  sicut  oporteret  dicere,  si  corpora 
coelestia  essentanimata;  si  autemcorpora 


LlllKll  rMciis. 


52U 


niiinmlu     siiiit     uiiiiiH    s|)«u>i()i,     atiiiii.i* 
<>li;iin  itnpr(<s.s;i>  siiiil  iiiiiiis  sp(<i*i(<i  iniilli 
|ili(-iil.i'  tiniii(<i'()  solo,  siciil    |)al(<t  (l(i  .iiii 
iiialiiis    IniinttiiiH. 

l)iMii(U>    (■onsi(l(<i'tiii(liitii    (^hI     tctlitiin, 
S('ili(<(<t    (linVi-(<iitiu   .'itiiiiianiin    (listiii<-ta 
i'iiin.  hll  poiiit   trcs  (liHcrctitias  :    (|tiariini 
priinti  iiccipitnr  siuMindiiin  (liv(M'sain  pcr- 
ioctionuni   tininiariiin.    Dicit    ciiiin    (|ii(i(l 
aniin;»'  ista?  siip(>i-ioi-(is,  sicitt  siint  c(i'l(<s 
tiiiin   corpornin,   (pia'    S(<(|iiiiiittir  iiitclli 
^'(Mitiiiin  (imisi  iinnuMliato  jiost  mn\  or 
(linata^  sunl  complcta",  scilicct  in  pcrf^M'- 
tioiK^  natura<  animalis.    VA   sif^^titim   pcr- 
rcctionis  osl^Midit  stihdcns  ((  [)atic;i<  d(H'li- 
iiiitionis    ot    S(>pariitionis.  »    Dictnin    ost 
(Miiin    siipra    iii    scciinda     propositiom^ 
(juod  aniniii  iii(|ti;uitum  dcllcit  a  ('om[)lo- 
mciito    intclli.u:ciiti;i',    ii[)|M-o[)in([Uiil     iid 
motiim  :   ct  idco  (iiiatito  aiiinuu   t'ncrint 
iiltioros    ct   intcllif^cntia^    [iropinquiorcs, 
tanto   mimis   liabciit    dc.    motii.    Anim;ii 
onim    infcriorcs     liahciit   moliiin     uon 
solnm  (luatitiim  ad  hoc  ([uod  movent  cor- 
pns,  sod  etiam  ad  lioc  quod  uon  somper 
sunt  conjunctii'  suis  corporihus,  et  quod 
non  semper  intelligunt.  Sed  aiiima»  su- 
periores    somper    suiit    conjuncta?  suis 
corporibus,  et  somper  sunt  intolligentes; 
liabent  tamen  do  motii  hoc  quod  semper 
moveant  cii^lestia  corpora :  et  ideo  dicit 
quod  sunt  pauca?  decliuationis,  quia  pa- 
rum    decliuant  ab    immobilitato    intelli- 
genticB  :  ot  pauc»  soparatioiiis  ;  quia  pa- 
rum  in  divcrsa  separantur,  ut  quando- 
quo  in  hoc  quaudoque  in  illo  inveniantur, 
scilicetquantum  ad  sohmi  motumlocalem 
CQ?lestium  corporum  :  inferioresvero  ani-' 
mai  deficiunt  in  complementoet  paucitate 
declinatiouis  seu  separationis  a  superiori- 
busauimabus.Socundadifferontiasumitur 
por  influentiam    animarum  in  invicem. 
Sicut  enim  supradixit  quod  intelligentiae 
primse  influunt  supra  secundas  bonitates 
quas  recipiunt  a  causa  prima,  ita  nunc 
dicit   quod   superiores    animae    influuut 
bonitates  quas  recipiunt  ab  intelhgentia 
super  auimas  inferiores.  Et  utrobique  est 
ratio  eadem :  quia  quod  est  imperfectius, 


ii|itiiin  chI  [icrflci  a  iicrrcctiori,  Hirnt  \>it- 
tcntia  ali  iictii.  1'crtia  diircrciiliii  Miniilnr 
i'\  |)ai'l«t  cHrctllH.  Siciit  (Miiiii  dii  iiiti-lli 
Kcntiis  dicit  qiiod  Hn|)crioreM  iinpritniint 
iioliiliorcH  aninitiH,  itii  nunr  dicit  (le  aiii- 
in;il)tis  (|iiod  ;iitim:i  sii|)i<rior  rcci|ii('nH 
viittitciii  immcdiiitC'  ali  inlclliKciiti;!,  Iiu- 
li(<t  fortionMn  imprussionein  ;  iiniu  Hein- 
[)er  c.ansii  Hn|)orior  volKMiKMiliiiH  aK<li  <it 
iii  [)t'iin;i  |)ro[)ositioiK<  dicltim  cst  ;  (it 
idco  id  (|uo(i  inqiriinitiir  a  sii[)eriori  uni- 
niit  in  sno  corporo  ost  fl.vnm  el  stan», 
idest  (Irinnin  et  immobilo,  et  motus  ejus 
»'st  ;i'(|niilis,  idcst  uniformis  (it  (-oiitiniitis, 
iit  [);ilct  in  cor[i()re  co-lesti  ;  aniin;i  vero 
infcrior  nd  «|iiam  p(M'tinet  virtus  intidli- 
gentiaj  medianto  sii[)eriori  anima,  liabet 
dcbiliorcm  im[ir(!ssioiK<m  iii  suuin  cor- 
[)ns,  sicut  ciiusa  inferior.  Kt  ideo  id  ([uod 
iin|)rimit  corpori,  sicut  universalia  et 
hujusmodi,  est  dobilc  proptor  passibilita- 
tcm  corporisiib  exteriori  agentc,evanos- 
cens  ,■  a  [)rinci[)io  interiori  transmuta- 
tum,  dostructibile  ;  ([uia  (inaliter  totaliler 
desinit  osse  id  qnod  ab  anima  in  corporo 
enicitur.  Et  tamen  corpus  quodammodo 
participat  sempiternitatem,  scilicotsccun- 
dum  speciem;  ethocper  generationem.In 
hoc  autem  melius  sentit  auctor  hujus  li- 
bri  attribuens  corruptibilitatem  horum 
corporum  debilitati  impressionis  ipsius 
animge,  quam  Platonici,  qui  posuerunt 
otiam  animam  humanam  habere  quod- 
dam  corpus  incorruptibile  sibi  semper 
unitum.  Patet  etiam  quod  secundum  son- 
tentiam  hujus  aiictoris,  quando  anima 
humana  fuerit  perfecta  per  conjunctio- 
nem  ad  causam  primam,  poterit  corpori 
suo  imprimere  vitam  perpetuam  :  et  se- 
cundum  hoc  fldes  cathohca  confitetur 
futuram  vitam  aeternam  non  solum  in 
animabus,  sed  etiam  in  corporibus  post 
resurrectionem. 

Ultimo  epilogat,  quae  in  duabus  pro- 
positionibus  dicta  sunt.  Quae  autem  di- 
ximus  de  animabus  coelorum,  non  asse- 
rendo  diximus,  sed  ahorum  opiniones 
recitando. 


LECTIO  VI. 


De  prima  rerum  causa,  quod  sit  inena)'rabilis,  et  quamobrem,  aperitur. 


Causa  prima  superior  est  omni  narratione,  et  non 
deficiunt  linguce  a  uarratione  ejus,  nisi  propter  nar- 
ratiouem  esse  ipsius ;  quouiam  ipsa  est  super  omuem 

XXVI. 


causam,  et  non  narratur  nisi  per  oausas  secundas, 
quse  illuminantur  a  lumine  causce  primae.  Quod  est, 
quoaiam  causa  prima  noa  cessat  illuminare  causa- 

34 


5:t() 


1)K  CAIISIS. 


,    qillrl   Itlllira    i|laitUl 

.«ttir   :  Oiiiiiii  red 


i  '  ir  a    liiiiiiiie   alio, 

.,  -i<-,  <|uu'l  uuii  est 

I  oeil  iiiaii  ia- 

i'l  solil,   CUJUa 

) ,  et  Uoi 
5*  [itsr  qu  , 

I  lur  tsl  uarriitur  uisi  v\  ipaai  cauau  bua. 

(.uiii  ci^ii  <  aUad  t:at  titutuui,  et  UUU  est  CdUBatUUl, 
uuu  Bcilur  p«r  oauiiiiiu  |iriuiaiu,  ueiiuu  uiirrdtur, 
i|  ,  iiur  uttrratioue,  uequts  cuu»e(|uitur 

r  I  f.sl,  i{uid  uurrdtiu  uuu  tit  uisi  iier 

I  .    [icr    iutelli;^eiitidiu,   et    iiildli- 

^  ,  lu,  el  cuyildliu  |ier  uibLlitatiu- 

Ueuj,  cl  uii^JiUUu  j,ii;i  aeUBiiui.  CdUSd  dUteiii  |jriiud 
eist  suiud  res  uiuue-i,  (juuuidiu  eit  i:dusd  eisi.  1'rupter 
lllud  tit  er«u  iiuuii  ijisd  iiuu  cdilit  suh  seusu  et  iiie- 
ditdtluiie  et  cui<itdliuue  et  iutelll^eutld  et  lui|ueld  : 
uoti  eot  erau  iiMrrdljilis.  Et  iJicu  iteruui  nuuil  res  fiut 
e^t  ««JU:iit>iTi«,  et  cdiJit  dub  lieuitu  :  diit  eist  lueilitdliilio, 
et  cddit  liub  uiedildtiuue  :  dul  eitt  Uxd  titnuii  Hecuu- 
duui  ilisiiutiitiuueiu  uudui,  et  est  iutelli^ittilib  :  aut 
cuuvertibiliiJ,  deslructibilii,  cddeu*  sub  geiieratione 
et  curruiitioue,  et  eat  cadeuii  bub  co;{it>«tiuue.  Et 
cau«a  [iriuid  e.->t  supra  uuiueit  re^  iutelligibiles  «eui- 
piterua.s,  et  iiui>ra  reii  deiitructibiUiii  :  i}ua|>ro[)ter  uou 
cdduut  »u[>er  ediu  uieditdlio,  ue^ue  seusus,  ueijue 
iQtellix>:!iitid.  Et  ipsd  quidi^iu  iiuu  diguatur  uiai  a 
cauad  secuuda,  quie  est  iulelli«i;uliii,  et  uou  uuuiina- 
tur  uidi  per  nomeu  caudati  sui  priiui;  veruiiitaiueu 
per  uiodum  «ublimiorem  et  uobiiiorem  et  melioreiu, 
sicut  osteudimug. 


Postquam  auctor  hujus  libri  distinxit 
esse  superius  generaliter  in  tres  gradus, 
quorum  primus  est  supra  aiternitatem, 
quod  convenit  causai  prima;;  secundiis 
cum  ffiternitate,  quod  convenit  intelli- 
gentia;;  tertius  est  iniru  aiternitatem  et 
supra  tempus,  quod  convenit  animas;  hic 
incipit  prosequi  de  singulis  gradibus.  Et 
primo  de  causa  prima.  Secundo  de  intel- 
ligentia,  in  alia  propositione,  ibi,  *  Intel- 
ligentia  et  substantia  etc.  »  Tertio  de 
anima,  decimaquarta  propositione,  ibi, 
<(  In  omni  anima  etc.  »  De  causa  prima 
hoc  est  quod  potissime  scire  possumus, 
quod  omnem  scientiam  et  locutionem 
nostram  excedit.  lUe  enim  perfectissime 
Deum  cognoscit,  qui  hoc  de  ipso  tenet 
quod  quicquid  cogitari  vel-  dici  de  eo  po- 
test,  minus  est  eo  quod  Deus  est,  Unde 
Dionysius  dicit  in  X  Mysticse  Theologicx, 
quod  homo  melius  suse  cognitionisutitur 
Deo  sicut  omnino  ignoto,  eo  quod  nihil 
de  eo  cognoscit,  cognoscens  ipsum  esse 
supra  omnem  mentem.  Et  ad  hoc  osten- 
dendum  inducitur  ha?c  propositio  :  Causa 
prima  superior  est  narratione  :  per  narra- 
tionem  autem  oportet  affirmatio  inteUigi, 
quia  quicquid  de  eo  affirmamus,  non 
convenit  ei  secundum  quod  a  nobis  si- 
gnificatur.  Nomina  enim  a  nobis  imposita 
significant  per  modum  quo  nos  intelli- 
gimus  :  quem  quidem  modum  in  esse 


diviuum  truuHcendit.  Undo  Dionysiut 
«iicit  11  cap.  Ctnlastis  liirrdicluM,  qiiod 
negaliunes  iu  divinis  sunt  veroi,  afllrma- 
tiones  vero  inconipacla» ,  vol  inconvti- 
iiieutes.  llanc  eliani  propositiouem  Fro- 
culus  ponit  contesiinavigi'siinat(!i'tia  pro- 
posilione  sui  libri,  sub  his  verbis  :  Umno 
quod  ens  ipsiim  quidem  |)ropter  supor- 
substantialem  iinioneni  iiKHcibilo  est  ct 
incognoscibile  oniiiilms  seciindis,  a  par- 
ti('i()antibus  autem  capibiie  estotcognos- 
cibile  :  proptiu'  (juod  soluni  primum 
penitiis  ignotum  tainquam  ainetechum  ' 
ens.  l'er  hoc  aulem  (luod  dicit  quod  ens 
intelligit  omiMiin  formam  idealem  se- 
cunduin  1'laloiiicuruin  p(jsili(jn(!s,  puta 
perse  hominem,  per  se  vitam  ot  caitera 
hujusmodi,  quae  deos  dicobant,  ut  supra 
(lictiiin  est  :  hujusmodi  autem  lialiiins 
unitatem  secunduin  ipsus  supersubstan- 
tialem,  quai  extendunt  omnia  subjecta 
participari;  etideo  dicit  quodneque  dici, 
neque  cognosci  potest  unumijuod^iue 
eorumab  inferioribus  ;  sed  a  superioribus 
cognosci  possuut  :  puta  idea  vitaj  co- 
gnosci  potest  ab  idea  entis.  Et  quamvis 
non  possint  perfecte  cognosci  vel  dici  ab 
inferioribus,  aliiiualiter  tamen  capi  et 
cognosci  possunt  a  participantibus,  idest 
per  participantia;  sicut  per  ea  quai  par- 
ticipant  vitam  aliquid  cognoscitur  de  ipsa 
vita  :  sed  iUud  quod  est  primum  simpli- 
citer,  quod  secundum  Platonicos  est 
ipsa  essentia  bonitatis,  est  penitus  igno- 
tum,  quianon  habet  aliquid  supra  quod 
possit  ipsum  cognoscere  :  et  hoc  signat 
cum  dicitur  ametechum,  idest  non  post 
existens  alicui.  Et  quia  auctor  hujus 
libri  non  concordat  cum  Platonicis  in 
positione  aliarumnaturarum  separatarum 
idealium,  sed  ponit  solum  primum,  ut 
supradictum  est,  ideo  praetermissis  aliis, 
de  hac  causa  prima  dicit,  quod  est  su- 
perior  narratione.  Et  causam  assignat 
propter  suam  supersubstantiaUtatem, 
sicut  et  Proculus  :  et  hoc  est  quod  subdit 
in  propositione,  «  et  non  deficiunt  linguaj 
a  narratione  ejus  nisi  propter  narrationem 
nonesseipsius,  »  quoniam  ipsaest  super 
omnem  causam.  Qualiter  autem  narretur 
dicit  subdens  :  «  et  non  narratur,  nisi 
per  causas  secundas,  qua  illuminantur 
lumine  causae  primae.  »  Et  hoc  est  idem 
quod  Proculus  dixit  quod  a  participan- 
tibus  capibile  est  et  cognoscibile.  Hoc 
autem  quod  dictum  est  in  propositioue 


*  .\iiietechum,  hoc  est,  imparticipabile. 


I.IIIKII  DNICIIS.  331 

prot)iitur  p(U'    huiic  in<Hltiin    :   Iripiicilrr  N<*i(Mitia  (|n<i(l  illn  noiniriat  int('lliK<'iitiani. 

(Miiin    alii|iiiil    roKnosritnr.    liini     nioilo  Sfrnniln  vito  i'ril  <|iiimI  ihhi  <-<tKn<)H(-itiir 

.si<-iit  (<IV(>(-lns  [xn- ('an.sani  :  alio  inoiio  p(n-  sccitiKlo  inodo,  .srilirct  pi-r  h<;   ipHjini  :  (;l 

siMpsnin    :    t(M'tio     iiio<lo    pcr   ('IVcctnm.  lio<*  proliat  \nw  (ItvurHdM  iikxIon  coKnilio- 

Priino  crxo  orit,  (]ii(>il  caiisa  |n'iina   noii  iniiii.  lun-uin  ('niiii  (pnr   pcr  mu  cokuo»- 

coKiios(-itiir   piinio    inodo,    s(-ilicct     pcr  (-iiiilnr  <pia'(laiii  coKnoscnntiir  scnHu,  ni- 

causain,  ctiin  (li(-it  (ptod    <>  cansa  |)riina  ctit  rcs  s<'IisiImI<'s  ;  <pia'<lani   incdilationi) 

iion  cossat    illiiininan^  cansatnin    snnin,  sivu  iinaKinatioiiu,  siciit  rcs  iinaKinaliilcA 

ct  ipsu  iiott  illitininaltir  Ininino  alio,  ipio-  (pia*  sinisni  siihjacciit  ;  (|iia'daiii   vi^ro  iii- 

niain  i|)sa  <>st  Ittincit  piiniin,  siipra  (piod  lcll<'<'tii,  si<'nl  n;s  ii<>(-cssaria'  <'t  iininolii- 

iton   cst  Ititncn.    »  A<l  ctijits   inl<'ll<'ctttni  lcs  ;  <ina'<lain  vcro    ratioiK!  siv(!    coKila- 

considcrandttiu  ost,  (piod  pcr  Ittnicn  cor-  tioiK!,  siciil  rcs  ^•''•''iidiil*''*  (it  ('orrii[)lilii- 

rtipliliilc    visiMlia    scttsiliililor    cokhos-  Ics:  si^ciiitditiii  (picin  niodttin  IMiilosoplius 

cnitlnr  :  iindc  illtid  |ici-  (piod  aTKpiid  co-  itt  VI  Etliininim    dicil    (piod    ratiocinati- 

guoscitiir,    pcr  sintilitndittctn  <lici  potcst  vitin  cst  circa  ca  (pni' ronv<;nil  •  alil<'r  s(i 

lumon.  rrobat  attlcin  IMtilosoplttis'   iii  l\  lialicrc.  Iliidc,  ciiin  cansa  priina  sil  supra 

Metdphyaicoruni  .    <jtto(l     itiittnKpiodtpici  oinitc  hnjnsmodi  geiius  r(?rum,  itnllo  is- 

cognoscitiir  pcr  id  (ptod  cst  iti  actn   :  ct  tortiin  modornm  <'oKnos<-i    potcst.    Ilanc 

idco  ipsaactiialitasrci  cst  (pioddain  liimcn  prohalionctn  indttcit  l*ro(-ulns  :  nisi  rpiod 

ipsins.  Kt  <]uia  idlcctus  liahct  (]uotl  sit  iii  lucditatioucm  ponit  loco  coKitalionis,  ot 

actu  por  siiam  causam,  iinlo  est  (]uod  il-  <)i)inioiiom  loco  moditalionis.  Et  quidcm 

luminatur  ct  co{.::iios(-itnr  i)cr  suam  cau-  circa  liaiic.  rationcm  mainl'cstiimcst,(piod 

sam.  ('ausa  autcm  i^rima  cst  actnspurus,  cattsa  piiina  est  stipra  ros  scnsihilcs    ct 

uihil  hahcits  i)ossihililatis  adjunctum  :  ot  iiuaginahilos  ot  corrni^tihilos  :  scd  <]uod 

idoo  ipsa  est  liimon  i^urnm  a  (]uo  omiiia  sit  supra  res   iiitolligihiles  sempitornas, 

alia   illnminantuf    ot  coguoscihilia  rcd-  non  cst   manifostum.   Kt   lia^c    probatio 

duntur.  Kt  cx  hoccoucludit  ultorius  quod  praitormittitur  :  sed  Proculus  prohat  per 

sola  causaprima  sic  cst  prima,  qiiod  noii  hoc  quod  omuisrognitioiulollectualis  vel 

potost  narrari,    quia  non  hahet  causam  rationalis  est  entium  :   illud  enim  quod 

superiorom  por  qnamnarrotur.  Res  cnim  primo  acquiritur  ah  intellectu  est  ens  :  et 

consueverunt  narrari  per  suas  causas.  Et  id  in  quo  non  invenitur  ratio  cntis  non 

quia  a  cognitione  processit   ad    uarra-  est  capahilcah  iutellectu.  Unde,  cumcau- 

tionem,     ostendit     consequenter     quod  sa  prima  sit  supra  ens,  coiisoquens  quo- 

caiisa  prima  cum  sit  supra  coguitioiifcm,  que  est  quod  causa  prima  sit  supra  res 

oportet  qnod  sit  supra  uarrationem  :  ot  iutclligibiles  sempiternas.    Causa  autem 

hoc  ideo,  quia  narratio   idest  afflrmatio  prima  secundum  Platonicos   quidem  est 

fit  per  loquelam,    scilicet  per    aliquem  supra  ens  iuquautum  essentia  bonitatis 

sermonemsignificativum ;  loquela  autem  *  et  unitatis,   quae  est  causa  prima,  exce- 

est  per  intellectum,  quia  voces  signiflca-  dit  etiam  ipsum  ens  separatum,  sicut  su- 

tiva^suntsignaintellectuum.  Intelligentia  pra  dictum  est  :  sed  secundum  rei  veri- 

autem  fit  per  cognitionem,  idest  per  ra-  tatem  causa  prima  est  supra  ens  inquan- 

tionem  :  et  hoc  est  verum  in  hominibus  tum  est  ipsum  esse    inflnitnm:   ens  au- 

qui  ratiocinando  perveniunt  ad   intellcc-  tem  dicitnr  id  quod  flnite  paiticipat  esse, 

tum  veritatis;  et  cogitatio  permeditatio-  et  hocest  proportionatumintellectui  nos- 

nem,  idest  per  imaginationem  et  ceteras  tro.  Cujus  objectum  est  quod  quid  est, 

vires  sensitivasinferiores,quaedeserviuiit  ut  diciturin  tertio  De  anima  :  unde  illud 

rationi  humanae.  Et  meditatio  fitper  sen-  solum  est  capibile  ab  intellectu  nostro, 

sum,  quia  phantasia  est  motus  factus  a  quod    habet    quidditatem  participantem 

sensu  secundum  actum,  ut  dicitur  in  li-  esse  :  sed  Dei  quidditas  est  ipsum  esse, 

bro  II  De  anima  \  unde  cum  causa  prima  unde  est  supra  intellectum.  Et  per  hunc 

sit  super  omnes  res  excedit  omnia  prae-  modum  ducit  hanc  rationem  Dionysius, 

dicta.  Et  hoc  etiam  Dionysius  ponit  I  cap.  I  cap.  De  divinis  )iominibus,  sic  dicens  : 

Dc  divinis  nominibi(s,  dicens   :  et  neque  «  Si  cognitiones  omnes  existentium  sunt, 

sensus  est  ejus  neque   phantasia  :  quod  et  siexistentia  finem  habent,  inquantum 

ille  nominat  meditationem :  neque  opinio,  scilicet  finite  participant  esse  ;  qui  est  su- 

quodistenominatrartionem:nequenomen  pra  omnem  substantiam,  ab  omni  cogni- 

quod  ille  nominatloquelam:  nequesermo  tione  est  segregatus.  »  Tertio,   ostendit 

quod  iste  nominat  uarrationem  :  neque  quomodo   causa  prima    cognoscitur  per 


53!^ 


m  CALSIS. 


ettectum  :  et  tlicit  quod  causu  pnuiu  uoji  illiiil  (juod  est  iuteiii;,'uutia  ost  iu  causa 

«iKuutur  iu  liisquar  ile  ipsa  ilicnutur  uisi  priuiu  ultiori  uiodo  :   causa   autom  oxco- 

ex  causa  sccuuila  quai  est  iutelliKeutia  :  tleus  «jltectuui  uou  suHlcieuter    cognosci 

8ic  euiui  ltM|uiuiur  de  l)eo  quusi  tle  quu-  iiDtest  per  suuiu  ettei:tuui.  Sic  or(,'o  patet 

daui  sulistuiitiu  uilelliKeute  ;  et  lioc  ideo,  «|uod  ttuusu  priiuu  superior  (!st  uarrulioue, 

quia  iutelliKeutiaest  suuu»  causatuui  pri-  «piia   ueijut!  per  cuusum,  ue(|ue  perjseip- 

muui,  uude  est  l)eo  simiUima  et  per  ip-  sam,  ueque  per  ellectum  sufllcieuter  co- 

HUiu  muxiiue  coguosci  potest  :  sed  tameu  {^uosci  aut  dici  potest, 
uou  sufticiouter  cuguosciturper  eaui,  quia 


LECTIO     VII. 


'  Hatiunem  mtei/if/entiie,  (juantum  ad  ejua  substantiarn  notificat. 


lutelligeuUa  etttsubrituuUuquuB  uuutiividitur.  Quud 
til,  quia,  bi  uuu  eiit  cuui  uiaj^uitudiue,  ueque  cur- 
puis,  iieijue  uiovelur,  luuc  proculdubiu  i\oii  dividi- 
tur.  Et  iteruui  ouiue  divisibiie  uuu  dividitur  uisi 
aut  iii  muititudiueui,  uut  iu  uiaguitudiueui,  aut  iu 
uiutuui  buuui.  Cuui  er(<u  re»  eat  becuudum  liuuc 
did^iutiitiuuem,  tuuc  est  suh  teuipure,  ({uouiiim  iiuu 
reciuit  diviiiiuuem  uiiti  iu  tem|jure,  et  iutelli^^eutiu 
quiileui  uuii  est  cum  tempure,  luiuiu  est  cum  a;ter- 
aitule  :  qiiapruiiter  fuctu  est  ulliur  et  HU[)eriur  omiii 
corpore,  ouiui  teiiipure,  et  uuiui  multitudiue  0"o(J 
si  iuveuiutur  iii  eu  multitudu  uliipiu,  uou  iuve'iitur 
multituiio.  uisi  i[uod  ait  re»  e-xiiiteud  uua.  Cuui 
ergo  iutelligeutia  sit  decuudum  huuc  modum,  di- 
visiouem  [leuitus  uou  reci[)it.  Et  siguiticatio  quidem 
illius  est  reditio  sui  super  esdeiitiam  suaui,  scilicet 
quiu  nuu  extenditur  cum  re  e.xteutiu  uliqua  dimen- 
sioue,  ita  ut  sit  nua  suarum  extremitatum  secunda 
ab  alia.  Quod  est,  quia  cum  vult  scieutiam  rei  cor- 
poralis,  uou  e.^teuditur  cum  ea,  sed  ipsa  stat  fi.\a 
secuudum  suam  dis[)Ositionem,  quuuiam  est  forma 
a  qua  nou  pertrausit  aliquid.  El  coroora  (^uideiu 
nou  suut  itu.  Et  signiticatio  quod  iiilelligentia  nou 
est  corpus,  est,  quia  nec  diviJitur  ejus  substau- 
tia,  et  operatio  ejus,  et  utrieque  sunt  res  uua.  Et 
iutelligeutia  ([uicfem  est  multa,  pro[)ter  bonitates, 
quije  adveuiuut  ei  a  causa  nrima  :  et  ipsa,  quamvis 
multiplicelur  [ler  hunc  moiJum,  tamen  quia  appro- 
piuquat  uni,  tit  uuum,  et  non  dividitur.  Et  ita  in- 
telligeutia  quidem  non  recipit  divisionem,  quoniam 
est  primum  creatum  quod  creatum  est  a  prima  causa 
et  uuitas  esl  diguior  quam  divisio.  Jam  ergo  veriti- 
catum  est  quod  iulelligentia  substantia  est  quiE  non 
est  cum  magnitudine,  ne((ue  corpus,  neque  move- 
tur  per  aliquem  modum  motus  corporei  ;  quapro[)- 
ter  facta  est  supra  tempus  et  cum  aeternitate, 
sicut  ostendimus. 


Postquam  de  priori  gradu  superioris 
esse,  scilicet  primam  causam  dixit  in- 
enarrabilem  esse,  nunc  accedit  ad  secun- 
dum  gradum,  scilicet  ad  intelligentias. 
Et  primo  determinat  de  intelligenfia 
quantum  ad  sui  substantiam.  Secundo 
quantum  ad  ejus  cognitionem,  octava 
propositione,  ibi,  ((  Omnis  intelligentia 
scit,  etc.  »  Circa  primiim  sciendum  est 
quod  ea  quae  suut  superioris  ordinis  co- 
gnosci  non  possunt  sufflcienter  per  ea 
quai  sunt  ordinis  inferioris,  eo  quod  su- 
periora  excedunt  inferiorum  modum  et 
virtutem.  Quia  vero  humana  cognitio  a 


sonsu  iuitium  sumlt,ea  qua^  uostris  scii- 
silius  o(l'cniiitur  cognoscere  sunicieuter 
possumus   :  sed  ex  his   in   superiorum 
coguitiouem   perveuire  uou   possumus, 
nisi  secuudum  ca  qua*  ex  seusihus  nobis 
uotis    liabeut  omiiia.  Ka  vero  qua!  tota- 
liter  uostris  sensibus  olleruntur,  sunliii- 
feriora  corpora,   cum  quibus   superiora 
coiixira  iii  esseutiai  specitsm  nou  convc- 
iiiuiit  uec  iu  uatura'  coiiditioue  :    conve- 
niuut  autem  in  ratione  quantitatis  lumi- 
nis  et  eorum  quae  ad  haec  sequuntur.  Et 
ideo    pertingere    possumus   ad    cognos- 
ceudum    de   superioribus  corporibus   et 
claritatem  ipsorum,  iiiquantum  sunt  no- 
bis  visibilia,  et  quantitate  magnitudinis 
et  motus  ipsorum  et  figuram,  et  etiam 
gradus  ipsorum  secundum  modum  quo 
conveuiunt  in  genere  cum   iuferioribus 
corporibus    :   propriam  autem  naturam 
ipsorum  secundum  rationem  speciei  scire 
non  possumus  nisi  per  negationem,  in- 
quantum  transcendit  inferiorum  corpo- 
rum  naturam.  Unde  Aristoteles  in  primo 
De  ccelo,  et  inde  probat  coeleste  corpus 
non  esse  neque  grave,  neque  leve,  ne- 
que  generabile,  neque  corruptibile.  Sed 
licet  intelligentia  transcendat  totum  or- 
dinem  corporalium  rerum  :  quia  tamen 
sua  quidditas  vel  essentia  non  est  ipsum 
suum  esse,  sed  est  res  subsistensin  suo 
esse  participato,  ideo  quodammodo  con- 
venit   in  genere  cum  corporibus,    quae 
etiam  in  suo  esse  subsistunt;  et  sic  se- 
cundum    logicam    intentronem    videtur 
quod  ponatur  in  genere  substantiae.   Et 
ideo  intelligentia  quidem  notificari  potest 
enarrative  sive  affirmative  quantum  ad 
suum  genus,  ut  dicatur  esse  substantia  : 
sed  quantum  ad  difTerentiam   speciflcam 
enarrari   non  potest,   sed  oportet  quod 
per  negationem  nobis  notiflcetur,  inquau- 


LIIIKU  ITNFCUS. 


533 


tum  (rnnsoondit  totiim  ordintMn  corpoia- 
liiiin  rcriiin,  (|nil)iis  ('onvtMiil    ilivcrsiliis. 
Kt    i(l(<o   nolillciins    iiilclli^^'nli;i'     css(ni- 
liiiin,    |M-oiil  Ji    iioliis    ii()lill(*ari    |iol(^Ht , 
proponit   lunic   proposiliotKMii    ((    Intclli 
f^'(Mitia  cst  snlislnnlia  (|n.(>  non  div  iilitiir.  » 
(laiisa  iint(Mn  |)riiiia  noii  (<sl   iialiiia  .siiti 
sistons   iu  suo   (^ss(\    i|iiasi  parli(-i|)ato; 
S(mI  potiiis  cst  ipsiiin  osso  siihsistinis  :  ct 
idco  (^sl  .siip(M-siil)slaiitiaIis,  cl  siin|)licilcr 
iinMiarraliilis.  Ponit  aiilcin  cl  l'ro(-iiins  in 
suo  liliro  hanc  proposilioinMU  ct  siih  his 
vorliis.  Omnis  inUdltM-tns  iiniiarlihilis  cst 
siihslanlia.  (^)no(I  antiMn  dictnni  csl,  pro- 
l)atnr   pcr  divisioniMn   :  ct   (piantnin   cx 
vcrl)is   hic   jiositis   apparct,    praMnitlitnr 
duplc.x    divisio.    Qiiarnm   prima    cst  cx 
jtartc   ipsins   rci   (li\  idciida*,  (pnc    hahcl 
inafrnitndincm   stantcm    cf    (iiiantitat(Mn 
thicntcm,    sicnt  cst  in  tcmporo  ot  moln. 
Kt  hoc  ost  quod  dicit,  «  quod  ost,  qiiia 
si  non  cst  cnm  maf^Miitndinc  nciiiK»  hahet 
corpns  ncquc  motiim,  tunc  procnlduhio 
non  dividitur.  »  l'cr  hoc  enim  (juod  dicit, 
si  iion  ost  cum  magnitudino  noque  cor- 
pus,    cxcUidit    maiTniludinem    stantem , 
idest   hahentom  silum.   Et  dicit,  nequo 
cnm  mafrnitudine,  neque   corpus,    qnia 
corpus  est  mag-nitudo  completa  divisihilis 
secuudum  divisionomomnium  dimensio- 
num  :  snperficies  autem  et  lineasunt  ma- 
gnitudines  incomplet»  secundum  unam 
vel  duas  partes.  Vel  hoc  quod  dicit,  si 
non  est   cum  magnitudine,   ponitur  ad 
oxclndendum  ea  qu»    sunt  quanta  per 
accidens,  sicut  alhedo,  et  similia.  Aliam 
divisionem  ponit  ex  parte  ipsius  divisio- 
nis.  Et  dicit  quod  omne  quod  dividitur, 
vel    dividitur  secundnm   multitudinem  , 
idest  secundum  quantitatem  discretam, 
vel  secundum   magnitudinem,  quae  est 
divisio  secundum  quantitatem  continuam 
habentem  situm,  vel  secundum  motum, 
quae  est  divisio  quantitatis  continuae  non 
habentis  situm.  Eadem  est  divisio  tem- 
poris  et  motus,  ut  probatur  in  VII  Phy- 
sicorum.  In  prima  autem  divisione  pra?- 
termisit    de  multitudine    :     quia  divisio 
quae  est  secundum  numerum  consequitur 
Jivisionem  continui,   ut  patet  in  tertio 
P/njsicoriim  :  et  ideo  in  quibus  non  est 
divisio    secundum  magnitudinem ,   nou 
est  divisio  secundum  multitudinem.   In 
his   autem  divisionibus  positis  ostendit 
quod  nullo  praedictorum  modorum  intel- 
hgentia  dividitur  :  et  videtur  esse  pro- 
batio  talis.  Omne  quod  dividitur,  dividi- 
tur  in  tempore,  est  enim  divisio  quidam 


motiis  nh  unitntc  in  miillitndinom.  Sod 
intcllig(Mitin  iioii  cst  iii  l(Miipoi-<^  hciI  cHt 
in  a'l(M'nilntc  lotalihM',  iil  siiprn  liahitnrn 
ohI  in  HoiMindn  propoHitioiin  :  ergo  nxcn- 
dit  oiniKMn  praMli(*tiirndivisionis  modiiin. 
I',l  li.cc  (piidcin  cst  cxpositio  liiijns  pro- 
halionis    sccnndiiin  (piod   cx    V(M'his    liic 
jiositis  nj)|)nrot.  SimI  sciiMidiim  (^sl,  vorha 
liic  [lositn  («X  vitio  tinnsl.itionis  o.sso  cor*- 
rii|)ta,  iit  p.itiU  pcr  Liftrniiii  Prociili,  ([ii,i; 
talis  csl  :  Si  cniin  cst  sinc  inaKnitiidino 
ot  incor[)oreus  ot  immohilis  ot    im|);irli- 
hilis  cst.  {)\\m\  voro  s(M|uitnr,   iion    iiidii- 
(-itiir  |)cr  iiiodiim  altcrins  divisionis,  simI 
[)(M'  modiim  |irohalionis  :  si(-  cniin  siihdit. 
Ksso  (Miim  (inalitci'ciim(iii(>  jiartihiic,  .-uit 
socundnm  mnltiludiiKMn,  aiit  sccundiim 
magnitiidiiKMn,  aiil   scciindiim  oficnitio- 
nes  csl  pailihile.   Kt  statiin  jirohat  (jiiod 
non   sit  jiartihih!  secnndiim  opcrationos. 
Nam  addil,  iii  tomj)orc  latas  :  (juasidicat: 
omncs    oi)cration(>-s     j)arlil)ilcs    snnt    in 
tcmporc,  (!t  suhdit  :  intcllcctus  antcmso- 
cnndum  omniaost  aetornalis,  ct  iiltra  cor- 
pora  et  unita  est  quae  in  ipso  multitudo 
impartihilis  ;  crgo  et  singularium  pnedic- 
torum  suprapositorum  erit.  Etprimopro- 
sequitur   de  incorporoitate,   sic  dicens  : 
Ouod  quidem  igitnr  incorporeus  sit  intel- 
lectus  quoad  seipsum,  conversiomanifes- 
tat  :  est  autem  conversio  intellectus  ad 
seipsum  inhoc  quod  seipsum  intelligit. 
Corporum  enim  nullum  ad  seipsum  con- 
vertitur.  Et  hoc  quidem  supra  probaverat 
praemittens  decimamquintam  propositio- 
nemtalem  esse.Quodad  seipsum  conver- 
sivum  est,  incorporeumest.  Quod  sicpro- 
bat  :  Nullumenim  corporeum  ad  seipsum 
natum  est  converti.  Si  enim  quod  conver- 
titur  ad  aliquid  copulaturilli  ad  quod  con- 
vertitur,  palamitaque,  quia  et  omnes  par- 
tes  corporis  ejus  quod  ad  seipsum  conver- 
titur,  ad  omnes  copulabuntur  :  quod  est 
impossibile  in  omnibus  partibilibus  prop- 
ter   partium    separationem    aliis  earum 
alibi  jacentibus.  Et  hic  quidem  probatio 
hic  subditur  satis  confuse,  cum  dicitur  : 
((  Et  significatio  quidem  illius,  »  scilicet 
quod  intelligentia  non  sit  corpus,  ((  est 
reditio   super  essentiam   suam^  »   idest 
quia    convertitur  super  seipsam  intelli- 
gendo  se  :  quod  convenit  sibi,  quia  non 
est  corpus  vel  magnitudo  habens  unam 
partem   ab   alia  distantem.  Et  hoc   est 
quod  subdit,  scilicet  qnodnon  extenditur 
extensione,  scilicet  magnitudinis,  cum  re 
extensa,   idest  magnitudinem    habente, 
ita  quod  sit  una  suarum  extremitatum 


S34 


I)E  CAUSIS. 


iitH-uiiilu  iiti  alia,  iilest  onliiit;  HituH  uh  uliu 
dititiiuta.  Kt  ({uiu  pusHiU  ali(|uis  crediMt) 
quud  iiitelliK»'iitia  «xteiuUutitur  intolli- 
geudu  (-urpuru  quusi  (-uiitiuK^uudo  ipsu, 
huc  t^xcludit  suhdiMis  <i  ({uud  est,  (|uiu 
quuudu  vult  srifutiuiu  rei  cor|iurulis  uuu 
tixttniditur  cuiu  ua,  »  ut  sciliiret  sua  mu- 
guitudiut),  ina^iiitudiucm  iiitelligat,  sicul 
Eiiipcduclirs  vuluit  :  <i  simI  ipsu  stut  flxu 
SLMuiiduiii  siiuiu  dispusitiuiuun,  »  idest 
nun  distruliitur  iii  diversas  purtes.  Et  hoc 
pruhut  per  huc  quod  subdit,  «  quuuium 
est  fuiiiiu,  a  (piH  iiun  i^ortransit  ali(iuid.  » 
Mu^iiiludu  cuiiu  iiuiiest  iiisi  iu  iiiuUiria; 
sed  iuttdligeiitia  est  furmu  iininuteriulis 
a  quu  uliquid  non  pertrausit,  vel  quiu 
unu  pars  (!Jus  nuu  distat  ah  alia,  v(d  (luia 
licet  sit  indivisihilis,  nihil  de  r(!  hahent(! 
magnitudiuem  pru^terit  cjus  coguitioni. 
Suhdit  autem,  «  et  corporu  quitlem  non 
sunt  ita,  »  ex  quo  concludi  putest  quod 
intelliKtintiu  non  sit  corpus.  Deinde  se- 
cundum  quod  uppuret  ex  verhis  hic  po- 
sitis  inducitur  uha  prohutio  ad  ostenden- 
dum  quod  intelligentia  non  sit  corpus  : 
quia  scilicet  tam  ejus  suhstantia  quam 
ejus  operatio  est  indivisihilis,  et  utraquc 
huhet  unitutem  indivisihilitatis  :  quod  in 
corporihus  esse  non  potest  :  nam  cor- 
pus,  et  secundum  suhstanliam  suam  di- 
viditur  division(!  maj^nitudinis  et  secun- 
dum  operationem  suam  dividitur  divi- 
sione  temporis,  quorum  neutrum  conve 
uit  intelligentiaF'.  Sed  in  lihro  Proculi 
inducitur  hoc  ad  prohandum  aliud  mem- 
hrum  ,  scilicet  ad  ostendendum  qnod 
intelligentia  non  dividitur  secundum 
motum.  Dicit  enim  sic.  Quod  autem  in- 
tellectus  sit  ieternalis  manifcstat  opcra- 
tionis  ad  substantiam  identitas.  Et  est 
virtus  probationis  hujus,  quiares  illacui 


Hua  uperatiu  accidentaliter  advenit,  se- 
cuiiduiii  illain  opiuatiunem  variatiunein 
recipit,  ut  (luaiKhKpu!  up(!retur  et  (juan- 
du(iue  nuii  uper^dur,  v(d  (iuando(jue  ma- 
gis  (iuandu(iu(!  ininus  up(5r(!tur  :  res 
aut(!ni  iilu  cui  (tuiiv(!nil  suu  up(!rutio  se- 
(tunduin  suum  eKsentium,  invariahilit(!r 
up(5ratur.  Et  talis  est  int(!lligentia  cui 
cunvciiit  int(!]|(!(!tualis  op(!ratio  secundum 
nalurain  suu!  (!ssentiu!.  l)(!ind(!  ostendit 
t(!rtium  memhrum,  scilicet  quod  intelli- 
g(Mitiu  non  dividatur  sccundum  multitu- 
diii(!m.  Et  ad  huc  manifestandiim  inducit 
i[iu}(\  uport(!t  ali(iuam  multitudinein  iii 
intellig(!ntia  ponere  :  proveniunt  enini 
honitat(!S  multa;  a  causa  prima.  (liijus 
multiplicaliunis  ratio  (!st  ,  (luia  iiit(!lli- 
gcntiu  n(jn  pot(!St  attingere  ad  simplici- 
tatem  unitatis  prim*  causai ;  et  ideo 
perfcctio  honitatis  qua»  in  prima  causa 
est  iinita  et  simplex  multlplicatur  in  in- 
telligcnlia  in  plurcs  bonitat(!s.  Et  tamen 
quamvis  .^il  multitudo  honitatum  in  in- 
t(!lligentia  tamen  istamulta  indivisibilitcr 
sihiinviccm  coha^rent.  Non  enim  potcst 
essc  quod  rctincat  esse  et  amittat  vitam, 
vel  quod  retincat  vitam  et  amittat  cogni- 
tioncm,  sicut  accidit  in  istis  inferioribus. 
Et  hoc  ideo,  quia  cum  inteUigentia  sit 
primum  causatum,  propinquissima  est 
primo!  causae;  et  ideo  qua;  sunt  in  intcl- 
ligentia  nobilissimo  modo  conveniunt  ei 
post  primam  causam  :  unitas  autem  et 
indivisihilitas  nohilior  cst  quam  divisio, 
undc  intelligcntia  indivisihiliter  habet 
multitudinem  bonitatum  quas  participat 
a  causa  prima.  Et  ad  idem  etiam  redit 
probatio  quam  Proculus  inducit.  Ultimo 
autem  concludit  propositum  quasi  jam 
probatum  cum  dicit,  «  Jam  ergo  verifica- 
tum  est  etc.  » 


LECTIO   VIII. 


Quomodo  intelligentia  id  quod  supra   se,  et  id  quod  infra  se  est,  cognoscat. 


Omnis  intelligentia  scit  quodest  supra  se,  etquod 

est  sub  se;   verumtamen  scit  quod  est  sub  se,  quo- 

niam  est  causa  ei :  et  scit  quod  est  supra  se,  quoniam 

acquirit  bonitates  ab  eo.  Et  iatelligentia  quidem  haec 

est  substantia  intelligibilis  :  ergo  secundum  modum 

suae  substantiae  scit  res   quas   acquirit  desuper,  et 

res  quibus  est  causa.  Ergo   ipsa  discernit  quod  est 

sub  ea,  et  quod  est  supra  eam;  et  scit  quod  illud 

quod  est  supra  se,  est  causa  ei;  et  quod  est  sub  ea, 

est  causatum  ab  ea ;  et  cognoscit  causam  suam  et 

causatum  suum  per  modum  qui  est  causa  ejus,  sci- 

licet    per    modum    snbstautiae   suce,    et    sui    esse. 

Et   similiter  omnis  sciens   noa  scit  rem    meliorem 

et    rem    inferiorem     et    deteriorem,     nisi     secan- 


dum  modum  suae  substantiae  et  sui  esse;  non 
secundum  mcdum  secundum  quem  res  sunt. 
Et  si  hoc  ita  est,  tunc  proculdubio  bonitates,  quae 
descendunt  super  inteiligentiam  a  causa  prima,  sunt 
inteliigibiles  in  ea;  et  similiter  res  corporeae  sensi- 
biles  sunt  io  intelligentia  intelligibiles  :  quod  est, 
quoniam  res,  quae  sunt  in  intelligentia,  nonsunt  im- 
pressiones  ipsae,  immo  sunt  causce  impressionum. 
Et  sigaificatio  illius  est,  quod  intelligentia,  ipsa  est 
causa  rerum,  quae  sunt  sub  ea,  per  boc  quod  est  in- 
telligentia  tantum.  Si  ergo  intelligeutia  est  causaTe- 
rum,  per  hoc  quod  est  intelligentia,  et  sub  ea  sunt 
per  virtutem  intelligibilem;  tunc  proculdubio  cau- 
sae  rerum  sunt  intelligibiles   etiani.  Jam  ergo  maui- 


LinKM  rMcns. 


n.-is 


fentiim  n»t,  (]iinil  row  minrn  liitolliffiuitiMin  nl  niili  nn 
niiiil  |iiM°  virliiliMM  iiiliMlixlltilfiii  ;  i<l  Hiiiiilitor  rcA 
(■.i>r|iiir<<ir  cinii  iiili<lligi<iiliii  r<iiiit  iiili<lli|j[iliili>i,  i<l  ri<<« 

llll«lllf<lllill<H   llltl<lll^l<lltlll  Itllllt  illl<<lll){llllll<H,l| lllllll 

IpHH  oMt  ('iiiiHn  oiiriiiii,  kI  i|iiiii  i|iHa    iidii   u|i|in<lii<iiilit 

lliHi     lll<r     IIKkIIIIII    HIIII<     HI||hI||I|I|II<,    kI      I|MII,     i|IIIII    I<iI 

liiti<lligi<iilia,  M|i|ii'<<liiiii(lil  i'i<H  n|i|iri<li«iiHiiiii<<  iiili<lli- 
giliili,  Hivit  iiil(<lii^iliil()H  Hiiil  riiH,  Hivo  coriuirir. 


Posilii  noliflcalionc  iiilfilij^ciili.r,  ((u;ui 
tuin  ad  rjtis  siilislanliaiu,  \\'\c  iufi|)it  iiia- 
uiloslari^  ('Of^^uilioiMMU  i|isiiis.  h',1  priiuo 
ducrlurat  nioduin  (|uoniO(lo  co^Mioscal  alia 
a  so.  SiHMiiido  (|uoiuo(lo  cof^^uoscil  scip- 
sam  :  ot  lioc  di^cimalcrtia  proposiliou(\ 
il)i,  «  Oinnis  iul(dlif;"(Milia  iulclli^it  |)cr 
essentiam  snam  otc.  »  (jirca  priinuin  Iria 
facil.  Priino  dcclaral  moduin  (luo  co^^uos- 
o.il  iuh^llit^tMida  (>l  sup(>i'iora  ct  iiilVriora. 
Socuiido  osl(Midil  ([uid  sil  ca  supiMiiis, 
nona  proposiliono,  ibi,  «  Oinuis  intcUi- 
gonti*  tixio  otc.  »  Tortio  ostcndit  quo- 
modo  so  liaboat  in  cop:uiliou(>,  inlcriorum, 
ibi,  «  Oinnis  iulclli^^cnlia  cst  [ilcna  for- 
mis  »  decima  propositionc,<A.d  declaran- 
dum  igiturmodumquomodo  intoUigontia 
cognoscat  ot  su|)oriora  otiuforiora.  pouit 
talom  propositiouiMn,  Omuis  intolligontia 
scit  quod  est  supra  se,  ot  qnod  est  sub 
se  :  scit  quod  cst  sub  se,  quoniam  ost 
causa  oi ;  ot  scit  quod  est  supra  se,  quia 
acquirit  bonitatos  ab  eo.  Cujus  quidom 
propositionis  ratio  quantum  ad  suporfi- 
ciem  videtur  esse  quod  causalitas  sit  in- 
telligentiae  ratio  intelligendi.  Et  lioc  qui- 
dem  si  rationo  considorotur,  non  habet  ve- 
ritatem,  neque  quantum  ad  id  a  quo 
causaturintelligentia,  neque  quanlum  ad 
ea  qu»  causat  :  non  enim  causatur  a» 
sua  causa  por  suam  scientiam,  sed  potius 
per  scientiam  causae  causantis  ipsam.Ea 
vero  quae  sub  se  sunt,"  quamvis  intelli- 
gentia  causet  per  suam  scientiam,  non 
tamen  ideo  scit  ea  quia  causat  ea  :  sed 
potius,  ideo  causat  ea,  quia  scit  ea.  Yerus 
autem  intellectus  hujus  propositionis  est 
sic  accipiendus.  Manifestum  est  enim 
quod  in  ordine  rerum  causa  altiorem 
gradum  obtinet  quam  causatum  :  si  igi- 
tur  ahquid  sit  et  causa  et  causatum,  me- 
dium  gradum  obtinet  inter  utrumque  : 
et  hujusmodi  est  intelligentia.  Nam  ipsa 
causatur  a  causa  prima,  et  est  infra 
eam  :  causat  autem  quodammodo  ea  quse 
sunt  sub  ipsa,  ut  in  tertia  propositione 
est  expositum,  et  ita  est  supra  ea.  Vult 
ergo  dicero  quod  secundum  gradum  suum 
quo  est  causa  et  causatum,  medio  modo 

'  Lege  :  «  convenit.  » 


Mc  lialict  iii  iiilclliKciido.  \nm  ititclliKit 
id  <|uo(l  ohI  su|ir.'i  sc  iiiffiiori  luodn  i|uaiii 
iiiiid  sit  in  HiM|iKo  :  qii.c  iiiitcm  Hiiut  iiifra 
si*.  iiilciiiKil  alliiiii  luiidn  (|iiaiii  hiiil  iti 
Hci|)sis./I<il  iii  lioc  cliaiii  simihii  iiidiiciliir 
iii  libro  1'rociiii  coiili!siiu.'isc|iluaKcsiiii.'i 
liM'lia  |(ro|iositio  (jii.c  laiis  cst  :  OmniH 
iiilcliccliis  iiitcllcclualilcr  r.si  cl  (|U.'i'  aiiti* 
i|)siiiii  ct  (|u.'i'  |)osl  i|)siiin  :  (juia  scilicct 
laiu  sii[)ci'i()ra  (|iiaui  iiifcriora  siiiit  iii  in- 
lcllc<!tii  socnnduiu  modiim  ojus,  idost 
iiilcllcclii.-ililcr.  Kt  ad  liiiiic  cti.uu  s(*usuiu 
iiidiiciliir  liic  ])ro|)osilio.  Dicit  ciiirn  ([uod 
iiilclli^ciili.i  (|uid(Mn  (^st  siibslaulia  iiit(*i- 
ligibilis,  ([iiia  scilicot  osso  iiilclliKibilc 
coiitiiigit  '  oi  ralioiio  sua'  ossontia*;  orgo 
ot  socuudum  modum  suro  siibstantia^, 
sicut  rcs  (jiias  ac^juirit  dosujicr  ot  ros 
qnibus  est  causa.  Kt  hujus  ratio  est,  quia 
una(]ua'quo  ros  opcratur  socundum  mo- 
dum  forina?  su.'c  (\\\n\  ost  ojicrationis 
priucipium,  siciit  calidum  calofacit  se- 
cundnm  modum  sui  caloris  :  unde  opor- 
tot  quod  omnc  cognoscens  cognoscat 
socundum  formam  qua^  cst  coguitionis 
priuci()ium,  scilicct  socundum  simihtudi- 
nem  rci  cognitw,  quffi  quidem  est  in  co- 
gnosconte  secundum  modum  substantiae 
ejus.  Unde  oportet  quod  omne  cognos- 
cens  secundum  modiim  suae  substantiae. 
cognoscat  quicquid  cognoscit.  Cum  ergo 
iatelligentia  secundum  modum  suae 
substantiae  sit  causa  et  causatum,  erit 
ipsa  quasi  quidam  terminus  vel  limes 
determinans,  sive  distinguens  superiora 
ab  inferioribus;  ita  scihcet  quod  siipe- 
riora  cognoscit  per  modum  suae  substan- 
tiae  inferiori  modo  quam  res  superior  sit 
in  seipsa ;  inferiora  vero  cognoscit  al- 
tiori  modo  quam  sint  in  seipsis.  Quod 
quidem  est  intelligendum  ut  modus  co- 
gnitionis  accipiatur  es  parte  cognoscen- 
tis  :  quia  scilicet  quamvis  causa  prima 
sit  superintellectualis,  intelligentia  non 
cognoscit  eam  superintellectualiter,  sed 
intellectualiter  :  et  similiter  quamvis  cor- 
pora  sint  materiaUa  et  sensibiUa  in  seip- 
sis,  intelUgentia  tamen  non  cognoscit  ea 
sensibUiter  et  materiaUter,  sed  inteUec- 
tuaUter.  Si  vero  accipiatur  modus  cogni- 
tionis  ex  parte  rei  cognitae,  sic  cognoscit 
unumquodque  prout  est  in  seipso ;  co- 
gnoscit  enim  inteUigentia  quod  causa 
prima  est  superinteUectuaUter  in  seipsa, 
et  quod  res  corporales  habent  in  seipsis 
esse  materiale  et  sensibile.  Ex  his  patet 
inteUectus  omnium  rerum  quae  hic  di- 
cuntur. 


Sifi 


DE  C\l!81S. 


LECTIO  IX. 


QhihI  ex  causa  pritna  habet   iiUelUijentia   virtutem  regendi  rcs,  et  continendi. 


Omiiitf  intelliKeatiffi  fixio  et  edseotia  ejua  etit  |)er 
bouititleui  |jiirdLUi,  iiuit!  etfl  caubii  |iri(iia.  Et  virtuii 
quideui  lutelligeutiii}  priuid!  est  veheiiieutiurid  uiii- 
tatiii  quaui  re.i  set.uuiia;,  <|Uii;  Muutjjobt  euui,ijU(Uiiuiu 
\\>i&i  uuu  uc'(:i|iiuut  coguitiiiuem  eiud,  et  iiou  esl 
fiitn  ilu,  uitfi  >4uui  cauiiu  ent  ei  i|iioii    eHt  ruIi  ea.  Kt 

iliu  ejud  e6t  illuii,  cujuu  i> luiur,  quia 

iiii.      .    ulid   eat  re^euii  ouiued  fi:      ,  nut  suli  ea 

per  virluteui   iliviuuui,  i|uii-,    est   iu    e>i,  el  (ler   euiu 
retiuet  ren,    i(uuuiuui  (ler   euiu  est  cauiia   reruai,  et 
ipna  retiuet  ouiiieu  re»  iiuiu  nuat  uuli  ea,  el  coiu[)re- 
heudit  eaA.  (^uuil  eflt,  ((uuuiaiu  uuiiie  ((uud  etit  (iriu- 
cipiuiu    rebud  et   causu  ei>i,  est  retiueus  illus  re8,  et 
regeuD  eas,  et  uoa  evadit  uh  ea  ex  ip«id  uliquid  pro[i- 
ter   virluteiu  suaui  altfiruiu .   Ergo   iutelligeutia   eist 
...     ...  r^jrum^  qun>  %\nii  suh  ea,  el  retiueus  eas  et 

i;a8,  sicut  uaturu  regit  res  qua;  suut  huIi  ea 
per  virtuteui  iutelligeutiu;,  (|uia  diiuiliter  iutelligeutia 
regit  auturaai  (ler  virtutein  diviiiaiii.  Et  intelligeatiu 
quideiu  tiou  fucta  eat  retiueua  red({UiB  suut  poat  euiu, 
et  regeud  eas  et  audpeudeua  virlutein  buuiii  auper 
eas,  uidi  quoniam  ipa<je  res  iioii  auut  virtus  suh.stau- 
tialia  ei,  iuiino  ipaa  eal  virtua  virtutum  suhstuutia- 
liuui,  ({uouiitui  eBt  causa  eis.  Et  iutelligeulia  (|uiilein 
coiuprehendit  generata  et  naturam  et  horizoiiletn 
naturae,  aciiicet  animam  ;  nam  ipaa  est  supru  natu- 
ram.  Quod  est,  quia  natura  contiuet  geueratiouem, 
et  anima  contiuet  naturam,  et  iutelligeutia  contiuet 
animam;  ergo  intelligentia  continet  onines  res  ;  et 
uon  est  factd  iutelligentia  ita,  nisi  pro()ter  cauaam 
primam,  quce  aupereminet  omnihus  rehus,  quoniam 
eat  causa  iutelligeutise  et  animiE  et  naturae  et  reli- 
quis  rebus. 

Et  causa  quidem  prima  non  est  intelligentia,  ne- 
que  anima,  neque  natura;  immo  est  supra  intelli- 
gentiam  et  aniinam  et  naturam,  quoniam  est  creaus 
omnes  res;  verumtamen  est  causans  intelligenliam 
absque  medio,  et  causans  animam  et  naturam  et 
reli(jua3  res  mediante  intelligentia.  Et  scientia  qui- 
dem  divina  non  est  sicut  scientia  intelligihilis,  ner^ue 
sicut  scientia  animsp;  immo  est  supra  scientiam  in- 
telligentiae  et  scientiamanimae,  quoniam  est  causans 
ipsas.  Et  quidem  virtus  divina  est  supraomnem  vir- 
tutem  intelligibilem  et  animalem  et  naturalem,  quo- 
niam  est  causa  omni  virtuti.  Et  intelligentia  quidera 
est  habens  ylcachim,  quoniam  est  esse  et  forma,  et 
similiter  aniuia  est  liabens  ylcachim,  et  natura  est 
habens  ylcachim ;  et  causae  quidem  primae  non  est 
ylcachim,  ciuoniam  ipsa  est  tantum  esse. 

Quod  si  aixerit  aliituis  necesse  est  quod  scit  ylca- 
chim,  dicenius  ylcacuim,  idest  suum  esse  ei  inliui- 
tum,  et  individuum  suum  est  bonitas  sua  cura  in- 
iluens  super  intelligentias  omnes  bonitates  et  super 
reliquas  res  mediante  ea. 


Postquam  posuit  modum  quomodo  in- 
telligentia  cognoscit  quod  supra  se  est, 
et  id  quod  sub  ipsa  est,  hic  ostendit  quid 
sit  supraipsam,  inducens  propositionem 
ad  manifestandum  quod  intelligentia  de- 
pendet  ex  causa  prima,  quae  talis  est  : 
((  Omnis  intelligentiaj  fixio  et  essentia 
est  per  bonitatem  puram  quae  est  per 
causam  primam.  »  Hanc  autem  proposi- 
tionem  Proculus  ponit ;  sed  universalius 
dicit  decimaseptima  propositione  sui  li- 


bri  :  omninm  <'ritiiim[»riti(i|)ium,et  causa 
primu,  Ixjimui  cst.  Idiim  aiit<Mn  flgurat  in 
hac  pnjpositioue  qiiod  dicilur,  boiiilas 
pura,  et  qiiod  in  propositiono  Procuii 
dicitur  boiium  :  bonilas  oiiim  pura  dici- 
tur  bonitas  iion  participata;  sciiictit  ipsa 
essenlia  boiiitalis  siijjsistoiis,  qiiain  Pla- 
tonici  vocabant  ipsiim  bonum  :  qiiod  (lui- 
dcm  essentialiter  et  puro  et  per  se  boiium 
oportet  (luod  sit  prima  causa  omniiim  : 
quia,  ut  Proculiis  probat,  scmpcr  causa 
est  mclior  causato.  Unde  oportet  id 
quod  est  prima  causa  esse  optimum  :  hoc 
aiitem  est  id  quod  est  ipsa  boiiitatis  es- 
sentia  :  uiide  oportet  id  quod  est  essen- 
tialiterbonumesse  primamomnium  cau- 
sam.  VA  hoc  est  quod  Dionysius  dicit, 
Icap.  De  divinis  nominilnis  :  «  quoniam 
autem  Deus  est  ipsa  Ijonitas  e.ssentia,  per 
ipsum  suum  esse  omnium  est  existen- 
tiumcausa.  »  Unde  et  intelhgentiae  quae 
halient  esse  et  bonitatem  participatam, 
oportet  quod  dependeant  a  Deo,  qui  est 
ipsa  bonitas  pura,  sicut  efPectus  a  causa. 
Et  hoc  est  quod  dicit  quod  intelligentiae 
fixio  et  essentia  est  per  bonitatem  pu- 
ram  :  quia  sciUcet  inteUigentia  ex  prima 
bonitate  habet  esse  fixum,  idest  immobi- 
liter  permanens.  Hoc  autem  probatur  du- 
phciter.  Primo  quidem  per  efFectum  ip- 
sius  intelligentiae.  Et  consistit  vis  sua 
probationis  in  hoc  :  quod  si  alicujus  rei 
propria  operatio'  inveniatur  in  re  alia, 
oportet  ex  necessitate  quod  res  illa  ha- 
beat  ex  participatione  alterius  hanc  ope- 
rationem,  sicut  efFectus  habet  aliquid  a 
causa;  quia  si  ferrum  ignitum  faciat  pro- 
priam  operationem  ignis  comburendo, 
oportet  dicere  quod  hoc  ferrum  habeat 
«b  igne,  sicut  effectus  a  causa.  Est  autem 
propria  operatio  ipsius  Dei  quod  sit  na- 
turalis  causa  regitiva  omnium,  ut  in  ter- 
tia  propositione  habitum  est  :  unde  ad 
hanc  operationem  nihil  pertingere  potest 
nisi  inquantum  participat  illud  a  prima 
causa  sicut  effectus  ejus.  Quiavero  causa 
prima  est  maxime  una ;  quanto  ahqua 
res  fuerit  magis  simplex  et  una,  tanto 
magis  appropinquat  ad  causam  primam 
et  magis  participat  propriam  operatio- 
nem  ejus.  Intenigentiae  vero  sunt  majo- 


imn  UNir.rs.                                     n.-n 

ri8  honitalis  t'l  «implioitntin  qunni  ro»  iii-  »r(|iiiiliir  (|ii(nl  rdiiwnt  rniiHntn  «t  rt'^n\, 

Irriort^s  :   (iijiis   si^iiiiin   rst,  i|iiia  (|ii.-i!-  ikiikIiiiii   crat  |ir(ili<itiiiii;  et  iiico   liiijufi 

ciinuiui^  Hiinl  iiirra  inl(^lliK<'irtiain  lialicn-  iiroliatioiicin    siilidit  :   <(  ot   intclliKciitin 

lia  (•ogiioscilivaiii  viiliilciii  iiiui  |i(issiiiil  (|iti(lcni     iioii     cst     facta    rctincns     rcH 

alliiiK<*i(«  ad  coKiioscciMlain  iiilclliKciilia'  (|ii;c   hniil  posl    ipsam  (it   rcKciis    cas  cl 

siilislaiiliam  iiropUM'  cxccssnin  Kiinplici-  snspcndcns    virtiilcm    siiam    supcr  i;nH, 

talis    ipsiiis,   pcr  (jiiaiii  cliain    rationiMn  nisi  (|uoniam  ipsa*  iioii  sunt  virtiitiH  hiiI)- 

scnsiis  corporciis  (iclicil  a  coKiiirMHK»  rci  sl.iiilialis  ipsi,  iiiim<i  ipsa  cst  virtiis  vir- 

iiilclliKil)ili>^-  l*'t  (|iiod  sil  simplicior,  lioc  liiltim  snlislantialiiiiii,  (|ii(iiiiam  csl  caiisa 

manircslaliir,  (jitia  cst  causa  rcrum  inrc-  cis.  »  C.ujus  prolialidiiis  li.rc  virtuH  cnt, 

riorum  pcr  modtim  (ptod  siipra   dicliim  (|uia  iiiia(|ua'(iiic,  rcs  rcKitnr  ct  coiisorva- 

ost  in  tcrlia  proposilioiic.  I',l  lioc  m.iiii-  liir  pcr  aliiiuam  virliilcm  sii.im  pcr  (luam 

fcslalnr  pcr  i(l  (iiiod  siilisciiiiiliir  :  u  (juiii  ali(|iiod  opcraliir  ad  liiicni  cl  iinpcdimcn- 

iiihdliKOiilia  rcKil   onuics  rcs   (ina'   snnl  lis  rcsistit  :  scd  virtiis  caiis;iti  dcpondi^t 

snh  on  por  virlulom  divinani,  (in.o  osl  in  ox  virtuto  cnus.'o  et  iion  e  coiiverso.  (him 

ea.  »  IntoHiKitnr  anl(>m  in  roKimino  or-  cnim  virliis   sit  opcraiidi  priiicipiiim   in 

dinatio  oi  molio  iiit'criornm  ad  linom  :  ot  uikkiikmiiic,   ii(m'oss(!   (!s1   (itiod  illnd    sit 

por  iinjus  virlnlcm  diviiiam  iu  so  e.\is-  virliis  virfnlis  aliciijiis  roi  a  (luo  lialiot  ut 

tontom  rotinot  ot  oonscrvat  res  ah  impo-  sit  oporaiidi  principinm.  Dictum  est  au- 

dimoiitis   sui  roKiminis;  ii.Tc  onim  diio,  lcm  iii  prima  propositioiic  (luod  cnusain- 

scilioot  roKoro  ot  rotinoro,  snnl   propria^  fcrior  opcralnr  pcr  virlulcm  causa*  siipc- 

causa':  in  oomparaliono  adolVoclum;  idoo  rioris  :  niido  virliis  causa*  superioris  est 

erpo  intelligonlia  pcr  virtulom  divinam  virtus  virtutis   causa'   infcrioris.  Et  per 

regit  res  ct  rotinot  eas,  quia  por  ipsam  hunc  modum  dicit   (inod  virlus  uhi  in- 

osl   causa  oarum.  Quomodo  autcm  roli-  tellig-cntia)  est  virtus  virlutum   suhstan- 

noat  res  iiiforiores,  manifeslat  pcr  hoc  tialium,  idcst  virtutum  qua»  sunt  propriai 

quod  suhdil,   quod   ipsa  retinet  causas  suhstantiis  inferiorum  rerum.  Sic  igitur 

omnes  qua^  sunt  suh  ca  ct  comprehendit  patct  quod  intelliKentia  regit  et  retinet 

eas,    impriniondo    scilicet    ci   virtutom  rcs  infcriores,  virtutcm  suam  expandens 

suam  ;  non  enim  est  causa  omnium  infc-  super  eas  ex  hoc  quod  est  causa  eis.  Quae 

riorum  immediate,  nisi  mediantihus  cau-  autem  sunt  infcriora  quae  regit,  ostendit 

sis  inferiorihus.  Hoc  autem  quod  dixerat  suhdens  quod  intclligentia  comprehendit 

probat  conscqucnter  pcr  hoc,  quia  omne  generata,  idest  continet  suh  se  sicut  ef- 

quod  est  principium  in  rehus  et  causa  fectus  quos  regit  et  retinet,  res  genera- 

eis,  retinet  illas  res  et  regit  eas,  ut  dic-  biles  et  corporales  et  naturam  qua;  est 

tum  est;  et  niliil  eorum  quse  sunt  alicui  principium  motus  in  ipsis,  et  invcnitur 

causa"  possuut  cximi    a    regiminc  simr  primo  in  primo   corpomm :  et  compre- 

causae  per  aliquam  virtutem  extraneam.  hendit  etiam  horizontem  naturae,  scilicet 

Et  ideo  cum  intelligentia  sit  prima  rerum  animam.  Dictum  est  enim  supra  in  deci- 

inferiorum,  et  per  consequens  causa  eo-  ma  propositione  quod  anima  est  in  hori- 

rumper  modumpra-missum,  consequens  zonte  aeternitatis  et  pars  temporis  exis- 

est  quodhabeat  respectuiuferiorumquasi  tens  in  aeternitate  et  supra  tempus,  quia 

officium   principis   in    retinendo    et  re-  ipsa  est  supra  naturam  quae  est  princi- 

gendo.  Sic  enim  videmus  quod  etiam  ea  pium  motus  quia  tempore  mensuratur. 

quae  sunt  infra  infelligentiam  habent  vir-  Quod  autem  intelligentia  comprehendat 

tutem  regitivam  per  virtutem  intelligen-  omnia  supradicta,  probat  per  boc  quod 

tiae,  sicut  pernaturam  quae  est  principium  natura  continet  generationem  et  res  ge- 

motus  in  rebus  naturalibus  reguntur  et  neratas  tamquam  principium  generatio- 

retinentur  ea  quae  subsunt  naturae.  Unde  nis  existens  :  particularis  quidem  uatura 

similiter  intelligentia  regit  naturam   et  generationis  particularis  :  universalis  au- 

alia  quae  sibi  suhsunt  per  virtutem  divi-  tem  natura  quBe  est  in  corpore  coelesti, 

nam.  Sic  ergo  ex  superioribus  prohatum  comprehendit  universaliteromnem  gene- 

est  quod  intelligentia,  quia  princeps,  re-  rationem,   sicut  suum   effectum.  Anima 

git  et  retinet  inferiora  per  virtutem  su-  vero  continet  naturam  :  quia  secundum 

perioris  causae ;  et  hoc  ideo,  quia  ipsa  opinionem  ponentium  corpora   cqelestia 

est  causa  earum.  Et  quod  sit  causa,  pro-  animata  quam  auctor  hujus  hhri  suppo- 

cedit  ex  hoc  quod  est  vehementioris  uni-  nit,  anima  est  priucipium  motus  primi 

tatis.  Sedquomodo  exhocquodestcausa,  corporis  et  consequenter  omnium  mo- 


938  LIBEH  UNICUS. 

tuumnaturalium.utin  tertia  propositione  qu.i*  tamon  inforiori  modo  flst  in  nnima 

huljitum  cst.  Kt  ilmuiu  iuli!lliKi'uliii  «••>u-  «luuui  lu  lutclligu.iliu.  Nuui  iutulligeutia» 

tiuut  auimuiu,  quiu  uuimu  ub  iutelliK^Mi-  cuuvuuit  siue    in(itu   iuciuuutum    uppro- 

tia  purticiput  iatelligiliilem  operutiouem,  heudit    iutuitive;  uuima;    vero  couveuit 

sicut  iu  eudem  pr<»pu.siti))ue  «liitum  est.  (-iim  quoduiu  motu  (juo  cx  uiu)  procedit 

Uude  eoucludit  quod  iuteliiKtuitiu  couti-  ad  uliud.   Sic  i^itur  ud  iutidlij^eulium  ot 

uot  omue.s  re»  :   quiu  (|uii'(pjid  toutiue-  uuimum  [)ervouit  esso  et  virtus  ot  sciou- 

tur  a  couteuto,  coutiuetur  a  coutiueuto.  tia;  ud  nuturum  O880  ot  virtus ;  ud  gouo- 

Et  rticipit  '  cuusum,  (juure  hoc  couveuiut  rutu  essi;  tautum.  Sic  i{.^itur  causu  prima 

iutelligeutia^,    scilicet    propter    virtutem  est  cuusu  omuis  scieutia»  oA   virtutis  et 

causu?  prima*   cujus  est  proprium  super-  totius  esse  :  couse^jiieus  i^itur  est  ut  ah 

emiuoro  ymuihiis  uou  por  virtutem  alto-  ipsa  omuia  causeutur.  ^uod  uutom  sit 

riu»,  8od  per  virtutem  propriam   :  ipsa  omuiiim   horiim  cuusa,   prohut  per  hoe 

enim    |)er    suum    virtutem  diviuum    est  quod  id  <juod  (;st  [)riuci()ium  (it  exc^dleu- 

cuusu  iutelli^'euti%  et  uuima;  et  uutura;  et  tissimuiu  iii  uuo([uo(|U(!  ordine,  ost  causu 

reliiiuurum  rerum,  scilicet  geueruhilium  omuium  couse([ueutium  in  ordino  illo  : 

et  oorruptihilium.  Sic  i^^itur  osteusiim  ost  sed  causa  prima  hahet  scientiam  excel- 

quod  intelU{;:(!utiude[)eu(let  u  causu  prima  lentiorem  omni  sci(!ntia  et  virtutem  ex- 

per  hoc  quod  ah  eu  huhet  virtutem  uui-  celleutioiemomui  virlutetitesse  excelleu- 

versalem  coutiueudi  iuferiora.  tius  omni  osse.  Kst  igitur  causa  omais 

Socundo  ihi  ((  et  causa  quidem  »  scientia^  et  virlutis  et  esse  :  et  ex  hoc 

Ostenditidem  ex  conditioiK!  causa»  pri-  sequitur  quod  sit  creatrix  et  inteHigen- 

m*,  demoustralioue  ostendeute  propter  tiai  el   auima;  et  uatura!  et  reliquorum. 

quiii.  Nam  praidicta  prohatio  fuit  mugis  Primo  ergo  manifestat  de  sciontia  :  et  di- 

persignum.  Et  primo  pouit  prohationom.  cit  quod  scientia  divina  non  est   sicut 

Secundoexcludit  ohjectionem,  ihi,  ((Quod  scientia  intelligeutiai,  quia  scientia  inlel- 

si   dixerit    aliquis.    »   Dicit  ergo  primo,  ligeutiifi  est  per  participatiouem  rei  intel- 

quasi  proponens  quod  prohare  iutendit,  lecta?  :  et  multominus  est  sicut  scientia 

quod  causa  prima  non  est  intelligentia  auimalis  :  quia  non  solum  est  per  parti- 

nec  est  anima  nec  iiatura  :  sed  est  supra  cipationem  rei  intellecta^,  scd  pcr  partici- 

omnia  ista  quasi  creatrix  earum  cumquo-  pationem  luminis  intellectuahs  ah  intel- 

dam  ordine  :  nam  intelligentia  causatur  lectumohiliter  se  habcns  circa  scientiam. 

immediate  a  causa  prima ;  animam  vero  Immo  scientia  divina  est  supra  scientiam 

et  naturam  et  reliquas  res  mediante  in-  intelligentiae,  et  supra  scientiam  anima  : 

telhgentia.  Quod  intelligendum  est  sicut  quia  immobiliter  et  ahsque  omni  partici- 

supra  dictum  est  in  tertia  propositione  ;  pationc  intellectualis  luminis  vel  rei  in- 

non  quod  esse  eorum  sit  causatum  ab  tellectae  habet  scientiam   intellectualem 

intelligentia  :    sed  quia  ista  secundum  essentialem  per  suam  essentiam  cognos- 

suamessentiamsuntcreatasolumacausa  cens  res.   Et  hoc  ideo  est  quia  ipsa  est 

prima;  per  intelligentiam  vero  sortiuntur  creatrix  omnis    scientiae,   unde    oportet 

quasdam  perfectiones  superadditas.  Hoc  quod  sit  causa  scientiae  superiorum.  Idem 

autera  quod  causa  prima  causat  omnia  autemprosequiturde  virtute  etdicitquod 

praedicta,  incipit  probare,  ibi,  «  Et  scien-  virtus  divina  est  supra  omnem  virtutem 

tia  quidem  divina. »  Ad  cujus  probationis  intellectualem  et  animalem  et  naturalem, 

intellectum  sciendum  quod  perfectionum  quia  et  intelligentia  et  auima  et  natura 

pervenientium  in  rebus  a  causa  prima,  habent  virtutem  participatam  ab  aliquo  : 

aliud  est  quod  pervenit  ad  omnia  etiam  sicut  virtus  causae  secundse  participatur  a 

usquead  generabilia  et  corruptibilia,  sci-  virtute  causae  primae,  quae  non  est  parti- 

licet  esse   :   aliud  autem  est  quod  non  cipataab  aliquo,  sed  ipsaest  causa  omnis 

pervenit  ad  effectus  inquantum  effectus  virtutis.Similiteretiamprosequiturquan- 

sunt,  sed  solum  quantum  ad  causas  in-  tumad  esse,  ostendens  quod  causa  prima 

quantum  causae  sunt,  scilicet  virtus ;  unde  habet  altiori  modo  esse  quam  alia.  Nam 

participatio   virtutis  pervenit  usque   ad  intelhgentia  habet  ylcachim.  idest  aliquid 

naturam  quae  habet  rationem  principii.  materiale  vel  ad  modum  materiae  se  ha- 

Aliud  vero  est  quod  pervenit  usque  ad  bens  :  dicitur  enim  ylcachim  ab  yle  quod 

animam  intellectualem,  scilicet  scientia  :  est  materia.  Et  quomodo  hoc  sit,  exponit 

*  Lege  :  «  repetit.  » 


])K  CAISIS. 


»39 


NtilxlciiH,  (|n()iiiaMi  ylcai-liim  cst  vsm\  cl 
roniia  :  (|iiiil(lila.s  ciiiiii  cl  siilislaiitia  ip- 
siiis  iiiUMIiKciili.i' csl  (|ii.'i>(laiii  roriiia  siili 
sislciis  cl  iiiiiiialcrialis  :  scd  (|iiia  i|isa 
iioii  csl  siiiiin  css(>,  scd  csl  siilisislcns  iii 
cssc  participalo,  ('(iin|iai'aliir  ipsa  roiiiia 
snlisisUMKs  ad  ossi^  parlicipaliiin  siciil 
pot(Uilia  ud  acliiin  (>t  nt  matcria  ad  ror- 
mam.  V.l  simililcr  iii  aiiiiiia  csl  lialiciis 
ylcacliim  :  iioii  soliim  ipsam  rorinam  siili- 
sislcntcm  :  scd  ctiain  ipsum  corpns,  cu- 
jus  csf  forma.  Similitcr  otiam  iiatura  csl 
liahcns  ylcacliim  :  (iiiia  cor[>iis  natiiralc 
csl  compositiim  c.\  matcria  cl  rorma. 
Cnusa  antcm  prima  nullo  modo  liabet  yl- 
oachim  :  quia  non  hahot  csso  participa 


ylcachiin,  i(l<^st  aiifpiid  ennt)  rcripiRnii. 
Scd  ad  lioc  ntHpoiidct  tpiod  ipsa  iitlliiitaH 
diviiii  OMHc,  inipiaiitiim  Hcijjci^t  iioii  ont 
tcrminaliim  [icr  ali^piod  rccipicnH,  liahct 
iii  caiisa  priiiia  vicciii  ylcacliim  (|U(id  chI 
iii  aliis  rchiis.  Kt  lioc  idco  «piia  siciit  iii 
aliis  ridiiiH  III  iiidividiialio  roi  coinniiiiiiH 
rcccpt.o  por  id  (piod  cst  r(!cipicnH,  ita  di- 
viiiii  hoiiitas  ol  cssi;  individii.itur  o.x  ipsa 
sui  j)iirital(!  por  lioc  scilicct  (jiiod  ij)S.'t 
itoii  ost  rocoptn  in  aliijuo  :  r.i  o,\  hocquod 
ost  slc  individii.ila  sui  jiiiritati;  huhct 
(jiiod  j)ossit  iiiMiicrc  honitatcm  siijicr  iii- 
lclliKciitiam  cl  alias  ros. 

Ad   cujus   cvidentiam    ronsi(i(;randum 
ost   (juod   aliijiiid   dicitur  individuum  ox 


tiim,  scd  ipsa  cst   osso  primuni,  ct  iicr      lioc  (juod  non  cst  ii.itum  osse  in  miiltis. 


conscijiKMis  honitas  j^ura  :  (juia  uiiuin- 
quodquo  imjuantnm  est  ens,  est  lionum, 
Oportot  aulem  qnod  omne  parlicijiatnm 
derivclur  ah  co  qiii  pnrc  snl)sistit  jxm"  cs- 
sentiamsuam.  iMidcrcliiujuitur^juod  csse 
intolligcntia^  et  omnium  entium  sit  a  bo- 
nitate  pnracausaB  primai.  Sic  igitur  patet 


(juod  jtolcst  conlin^^crc  (lujiliciter.  1  no 
modo  per  hoc  quod  cst  dotermiuatum  ad 
aliquod  nnum  iu  quo  cst,  sicut  alhcdo 
j)(M'  rationcm  sna'  sp(^rici  nata  cst  esse 
iii  multis,  el  secundum  lioc  albedo  quas 
est  recepta  in  lioc  suhjccto  non  potest 
esse  nisi  in  hoc.  Iste  autem  modus  non 


ratio  qnaro  supra  dixit  qnod  cansa  prima      est  procedere  in  infinitum,  quia  uon  est 

procedere  in  cansis  lormalibus  ct  mate- 
rialibus  in  infinitum,  sicut  probatur  in 
qnarto  et  in  secundo  Metaphysicorum. 
Unde  oportet  devenire  ad  aliquid  qnod 
non  est  natum  recipi  in  aliquo.  et  ex 
hoc  habet  individuationem,  sicut  mate- 
ria    prima  in  rebus    corporalibus    quae 


non  cst  intclliy^cntia  nec  anima  iiec  na- 
tura  :  quia  ejns  scientia  excedit  scien- 
tiam  intelligonti.T,  et  naturae  et  animae, 
et  cjus  virtns  excedit  oinnem  virtutem, 
et  ejus  esse  omne  esse. 

Secundo  ibi  «  quod  si  dixerit  » 
Excludit  qnamdam  ohjectionem.  Pos- 


set  eiiim  aliqnis  dicere,  qnod  sit  causa  est  principium  singularitatis  ;  unde  opor- 

prima  sit  essc  tautnm  quocl  sit  esse  com-  tet  quod  omne  illud  quod  non  est  natnm 

mnne  quod  deomnibus  potest  praedicari  :  esse  in  ahquo,   ex  hoc  ipso    sit  indivi- 

et  quod  non  sit  aliquid  individnaUter  ens  dunm.  Et  hic  est  secundus   modus   quo 

ab  aliis   distinctum  :  id   enim  quod  'bst  aliquid  non  est  natnm  esse  in  aliquo  alio, 

commune  non  individuatnr  nisi  per  hoc  quia  scilicet  non  est  natum  esse  in  ali- 

quod  in  alio  recipitnr.  Causa  autem  pri-  quo  ;  sicnt  si  albedo  esset  separata  sine 

ma  est  ahquid  individuale  distinctum  ab  subjecto  existens,  esset  per  hunc  modum 

ahis ;  aUoquin  non  haberet  operationem  individua  :  et  hoc  modo  individuatio  est 

aliquam  ;  universahum  enim  non  est  nec  in  substantiis  separatis  quae  sunt  formae 

agere  nec  pati  :  ergo  videtur  quod  ne-  habentes  esse,  et  in  ipsa  causa  prima 

cesse  sit  dicere  causam  primam  habere  quae  est  ipsum  esse  subsistens. 


LECTIO  X. 


Quod  mtelligentia  cognoscit  alia  a  se,  per  formas  intelligibiles  quas  apud  se  habet. 


Omnis  intelligentia  plena  est  formis,  verumtamen 
ex  intelligeutiis,  sunt  quae  continent  formas  plus  uni- 
versales,  et  e.^  eis  sunt  quae  conlinent  formas  minus 
universales.  Quod  est,  quoniam  formae  quae  sunt  in 
intelligentiis  secuncjis  inferioribus  per  modum  parti- 
cularem.  sunt  in  intelligentiis  primis  per  modum 
universalem  :  et  formae  quse  sunt  in  intelligentiis 
primis  per  modum  universalem,  sunt  in  intelligentiis 
secundis  per  modum  particularem.  Et  in  primis  in- 
telligentiis   est  virtus  magua,  quoniam  sunt  vehe- 


mentioris  unitatis,  (juam  intelligentiae  secundae  uni- 
versales  inferiores,  et  in  intelligentiis  secundis  infe- 
rioribus  sunt  virtutes  debiles,  quoniam  sunt  minoris 
unitatis  et  pluris  multiplicilatis.  Quod  est.  quia  in- 
telligentiae  quae  sunt  propinquae  uni  vero  puro,  sunt 
majoris  quantitatis  et  majoris  virtutis,  et  mtelligen- 
tiae  quse  sunt  longinquiores  ab  ipso,  sunt  minoris 
quantitatis  et  debilioris  virtutis.  Et  quia  intelligentiae 
propinquae  vero  puro  sunt  majoris  quantitatis,  acci- 
dit  inde,  quod  formae  quae  procedunt  ei  intelligen- 


540  DE  CAUSIS. 

tiu  iriuii,   |,ru  .ii  t  !,ru.e*Muae  uuiversaii  uuita,  sicut  Platoiiici  noiujhaiit  inteliectus  sena- 

«sl  uua  iiuiUaiu  1'               iiiiit  et  (liiiuiug,  ijuuu  furuKe  .                        ..  *.       ..              ,.                           ^ 

i|u*  iiri.v.M.inni               ...nin,  ,„,.., i„  ii,.ieciiudu,  i'ato8  «x  iiarticii.iitKJiie   diversarum  Hpe- 

•uui  Jti                                               iia  «eimia-  cieruinseparatamindiversasiut^^lli^Mliiles 

I .uo-^uiiii";    uu'iver»aie.u    fonuaa"  specie.Scoiis.Miui.itauos  .licaiUU.S.lUodcoi^ 

.i,A,i-.  ccii  ,,.   >..iclli|{eutii.i  uiiiverBiililiuii,  nl  iliviiliiut  Ne.iuuutiii' luijiisuio.li  K|)eci.;s  iiitelii^il)ile8 

eaui.  et  ««(.*.. ii.t  cdui,  .|uuuiaiu  .i.»ai  uou  ,.o..uut  ,,j.  parli.ii.atioii.;  |.riiuu'  r<.rni;e  s.M.aralu' 

r             ■  ilU.-t  ruriiia:.  |)i^r  i^-iifir.iliuiieui  et  uiviiiioiieiu  '              '      .             '.                                     ' 

lu  virtuieu.   »i.,iiM  et  rerutu.ii.ieiu  earuiu,  quui  est  houitas  liriina  (jU.e  .!St  Deiis.  IpHO 

1,11.  iiiieu.  |.oB»uut  iei:i|..ire  euiin  l)eu8  cst  ii.sa  l.oiiilas,  .!t  ii.siim  0880 

uelU  t^l  illVlsluUeui.  Kt  (Ullll-  .                                    ,         ',-.                                ,            , 

liier  ah.,,ia  ei  .ei.uo  i.ou  le.ii.it  .|uud  e.t 8U(,ra ediu  "|  seipso  uaturaliler  coiui.r(;li.-ii(leus  om- 

uidi  (jer  luoduiu  *eiuiiduiu  .(ueui  j.otest  iei;i(»ere  i(.-  uium  .'ulium  i.erre(ti(.nes.   Naiii  ipse  80- 

.uai.  uou  (.er  modum  .ecuudum  .lueui  e-l  re«  re-  ,,j^  ^^^^  esseutiam  SUam  Omnia  COKIUlScit 

absqueparticipationeformd^alicujiis.Iufo- 
rioresv.!r(.iut.'ll.!ctus,ciimeoriiinsiil.slau- 

I*ostquam  auctor    liujus  lihri   osten.lit  tiu' siiit  liiiilu!,  u..u  possuiit  peress.uitiain 

qualiter  scit   iutelligentia  quu!  sunt  sub  suam  omnia  coguoscere:  sed  ad  liabeii- 

»e,  et  quod  est  supra  ipsum,  modo  inci-  dum  rerum  cognitionem  nocessoestqiK.d 

pit  ost.iuder.!  qualiter  iiilflligat  alia  a  so  ex  parlicii.alioii.!  caiisu!  primu'  sp(!ciel.us 

prater  causaiu  primam.  Et  primo   ost.iu-  iutelligibilil.us    r(!ceptis     iiitelligant,     ut 

dit  conunuuiter,    qualiter  c(jgn.)scat  alia  Dionysius  dicit  VII  cap.  De  divinis  nomi- 

a  se.  Socundo   specialiter,  quomodo  co-  wiAj^iquod  ((  exipsasapientia  iutelligibiles 

gnoscit  res  sempiternas,  ibi,  «  Omiiis  in-  et    intellectuales    ang.jlicarum     virtutes 

telligentia.   »   1'rima  ergo  pru^miltit  tale  simplicesetbonos  liabent  intellecius.  »  Kt 

propositum  :    t    Ornnis  intelligentia  est  est  consid(!randum,  sicut  Augustinus  di- 

pieua  formis  verumtamen  ex  intelligentiis  cit  II  super  (ienesim  ad littcram  quod  sicut 

siint  (lUcB  contineut  formas  plus  uiiiver-  ex  verbo  Dci  procedunt  formV  in  mate- 

sales,  et  ex  eis  sunt  quu' continent  formas  riam  coiporalem   ad  rerum  constitutio- 

miuus  universales.  »  Et  hoc  etiam  inve-  nem,   ita  ab   eodem,  scilicet  verbo,    in 

nitur  in  libro    Proculi   centesimaseptua-  angelis  fit  rerum  cognitio  per  hiijusmo- 

gesimaseptima     propositione    sub    his  di  specierumintelligibiliumreceptioncm : 

vorbis  :  Omnis  intellectus  plenus  est  spe-  (piia   et    Platonici   poncbant    secundum 

cierum  :  hic  quidem  universaliorum,  hic  participationem  idcarum,    et  intellectus 

autem  particularionim  in  continuis  con-  separatos  res  cognoscere,  et  materiam 

tiiiens  specierum.  Circa  hanc  propositio-  corporalem   secundum  diversas   species 

ncm  duo  oportet    considerare.  Primo  id  variari.   Scd  sciendum   est  quod  cadcm 

quod  est  communeomnibus  intelligentiis  diversitas    participationis    invenitur    in 

vel  intellcctibus,  scparalis  ;    scilicet  ple-  intelleclibus,  ct  in  materia  corporali,  Ma- 

nitudo  formarum  vel  intelligibilium  spe-  teria  enim  infcriorum  corporum  partici- 

cicrum.  Sccundo  difTerentiam  universali-  pat  quidcm  formam  aliquam  ad  csse  spe- 

tatis  et  particularitatis  in  ipsis.  Circa  pri-  cificum  :  sed  tamen  illa  forma  non  reple- 

mum  ergo  considcrandum  cst  quod  si-  tur  materiffi  potcntia,  quaj  adhuc  ad  alias 

cut  jam  diximus  supra,  Platonici  ponen-  formas  se  extcndit.  Matcria  vero  cojIcs- 

tcs  formas  rcrum  scparalas,  sub  haium  tium    corporum    rcpletur    forma   quam 

formarum  ordine  ponebant  ordinem  in-  participat,  quia  non  remanet  in  ea  po- 

tcllectum.  Quia  enim  omnis  cognitio  fit  tcntia  ad  aliam  formam.  Similiter  etiam 

per  assimilationem    intcllcctus  ad   rem  intcllectus  inferiores  humani  non  replen- 

intellectam,  nccesse  eratquod  intcllectus  tur  intclligibihbus  spcciebus.  Scd  aprin- 

separati  ad   intelligendum  participarent  cipio  quidem  intellcctus  potentialis  hu- 

formas  abstractas.  Et  hujusmodi  partici-  manus  est  sicut  tabula,  in  qua  nihil  cst 

pationes  formarum  sunt  spccies  vel  for-  scriptum,  ut  dicitur  in  tertio  De  anima  : 

mae  intelligibilcs,  dc  quibus  hic  dicitur.  postmodum  autem  ordine  quodam  spe- 

Sed  quia    secundum  sententiam  Aristo-  cics  recipit  :  nec  tamen   in  hac  vita  rc- 

telis,  quae  circa  hoc   cst  magis  consona  pletur.  Sed  intellcctus  separati  statim  a 

fidei  Christianae,  non  contingit  poni  alias  principio  sunt  replcti  specicbus  intelligi- 

formas  supra  intellectivum  ordinem,  nisi  bilibus  ad  cognoscendum  omnia,  ad  quaB 

ipsum  bonum  separatum  ad  quod  totum  se  extendit,  naturalis   facultas.  ipsorum. 

universum  ordinatur  sicut  ad  bonum  ex-  Undc  Dionysius  dicit,  IV  cap.  Dc  divinis 

trinsecum,    ut    dicitur  in  decimoquarto  nominibus  quod  <(  intellectus  supermuu- 

Metaphysicorum,  oportet  nos  dicere  quod  dani  intelliguntur  et  illuminantur  secun- 


LIHKIl  llMCrS. 


541 


(liiiii  (^xistiMitiiiin  ratioiinH.i)  Kl  \uu\  (<hI 
(|iiiiil  liii-  dicitiir  (|ii(mI  iiitclli^^ciititi  cst 
|il{Mi;i  Idllliis  ;  vcl  siciit  l'i  (iculiis  cxprcs 
siiis  ilicit,  («si  |)lciiiliiil()  l'oniiiii-iiiii,  (|iiiii 
ipsa  itit(tll(M'tiinlitiis  iiil  iiropriain  iialii- 
riiiii  iiil(<lli.L;(Uiti.'c  vcl  iiitcllcctiis  scpiirati 
pcrtiiict.  (lirca  (lillcrciiliaiii  iiiiivcrsalitalis 
v\  particiilaritatis  spocicriiiii  iulclliKilii- 
rmin,  lioc  prinio  coiisidcraiKltiin  (>st  (|(io(l, 
siciil  liic  (liciliir  cl  iii  liliro  1'rociili,  sii- 
poriuros  lialiciil  torinas  ina^is  tiiiivcrsa 
lcs,  inlVrioiTs  voro  mimis  nnivcrsalcs. 
Kt  hoc  ctiam  Dionysiiis  dicit,  XII  ca|». 
Cir/rsfis  /lirrarc/iiii'  :  iibi  dicil  (piod  tllie- 
nil)iii  ordo  particiiiat  sapiciitia  ct  cof^iii- 
tioiic  nnivorsaliori ;  sod  inrorioros  siilis- 
tantia'  participant  sapiontiu  ot  sciontia 
parliciilariori.  {}uiv  (|iii(lcin  iiiiivorsalilas 
ot  [larticiilaritas  iioii  ost  rcforoiida  ad  ros 
cognitas,  siciil  aruiiii  malo  inlolloxoriint, 
existimantos  quod  Dous  non  cognosceret 
nisi  univ(M\salom  natiiram  ontis.  Cni  con- 
soiiuons  ossot  tjuod  iii  inlorioribns  intol- 
loctibus  lauto  nuiuscujustjuo  oojiuitio 
magis  in  universali  sisteret,  quauto  esset 
altior  ;  pnta  quod  unus  iutellectus  co- 
guoscorot  solum  naluram  substautia^ 
inforior  voro  naturam  corporis.  Et  sic 
usque  ad  individuas  species.  Qusn  quidem 
existimatio  aperte  coutinet  falsitatem. 
Cogruitio  ouim  qna  cognoscitur  aliquod 
solum  in  univorsali,  est  coguitio  imper- 
fecta  :  coguitio  vero  qua  cognoscitur  ali- 
quid  in  propria  spocie,  est  cognitio  per- 
rocla.  Coguitio  euim  speciei  includit  co- 
gnitionom  goucris  ;  sed  nou  e  converso. 
Sequeretur  igitur  quodquanto  intellectus 
esset  superior,  tanto  esset  cognitio  ejus 
imperfoctior.  Est  ergo  liaec  difTerentia 
nnivorsalitatis  et  particularitatis  atten- 
denda  solum  secundum  id  per  quod  in- 
tellectus  iutelligit.  Quauto  enim  aliquis 
intollectus  est  superior,  tanto  id  quo  in- 
telligit  est  universalius.  Ita  tamen  quod 
in  illo  universali  ejus  cognitio  extendatur 
etiam  ad  propria  cognita,  multo  magis, 
quam  cognitio  iuferioris  intellectus  qui 
por  aliquid  magis  particulare  cognoscit. 
Et  hoc  etiam  experimento  in  nobis  per- 
cipimus.  Videmus  enim  quod  illi  qui  sunt 
excellentioris  intellectus  ex  paucioribus 
auditis  vel  cognitis  totam  virtutem  ali- 
cujus  quaestionis  vel  negotii  comprehen- 
duut,  quod  alii  grossiorisintellectus  exis- 
tontes  percipere  non  possunt,  nisi  ma- 
nifcstetur  eis  per  singula,  ratione  quorum 
oportet  frequenter  inducere.  Et  ideo 
Dous,  cujus  intellectus  est  excellentissi- 


miis,  luio  Holo,  Mcilicot  oMMontia  nuu  oin- 
iiia  com|irclicn(lit.  Alioriim  \cro  iiit^dloc 
tiiiiin  scpMiatoiiiin  taiito  iiiiiisipiiHijiiu 
pau(*ioril)iiH  HpoiMoJMiH  ot  ud  pliira  ho  (^x- 
tciidontiliiiH  roniiii  iiotitiam  lialict,  qiianto 
(vsl  iiltior  :  ita  i|iiod  iiitcll(M-tiis  liiiiii.iiiiis, 
qiii  cst  inllmiis,  rcniiii  sci(Mitiaiii  lialtorij 
iioii  potost,  iiisi  siiiKiilis  s|i(M-ichiis  hIii- 
giilariiiin  roniiii  natiiras  cognoHcat.  Na- 
liira  V(!ro  corporalis  ot  simisiis  corporoiiH 
iiinnino  a  participaliono  iiiiiv(;rsali  spo- 
ci(M'iim  (ledcero  inviMiitiir.  Iiu'c.  igitiir 
dillVMontia,  (|uu'  esl  secnndum  iiiiiv(M'8u- 
litatiMU  ot  parliciilarilatcin  spocioniin, 
oadcui  poiiitiir  liic  ot  in  Prociilo,  i;t  cst 
siimplaox  eHoclii.  Sicutonim  iiiloliig(Mitia 
jior  intclligihilos  formas  cognoscunl,  ita 
ot  p(M'  intoHigihilcs  fonnas  suos  olVcctiis 
[irodiicunl  ;  (jiiia  oiiiiiis  intolloctiis  intoHi- 
goiido  oporatur,  ut  iiifra  dicctur.  Siipo- 
riorum  autem  intolligentiarum  sunt  ma- 
joros  virtutos.  Kt  hoc  idoo  qui  siiiit  magis 
simplices  et  majoris  qiiantitatis,  idost 
compositionis,  utpole  uni  primo  pro- 
pinquiores  :  ergo  oportet  quod  vir- 
tutos  operativae  ipsarum  ad  plura  se  ex- 
tendant,  et  tamen  ipsa^  virtutes  sint 
magis  simphces.  Et  ex  hoc  apparet  quod 
formse  superiorum  intelligentiarum  sunt 
universahores.  Quod  autem  formae,  quse 
sunt  in  superioribus  intelligentiis  unitcO, 
muUiphcentur  in  iutelligentiismanifestat 
consequenter,  rationem  hujiis  assignans, 
sicut  Proculus  ex  parte  inteUigentiarum 
iuferiorum.  Intelligentiffi  enim  inferiores 
consequuntur  intelligibiles  species  ex 
superioribus  intelligentiis,  quodammodo 
ad  eas  respiciendo  :  quia  intelligentia, 
sicut  omne  quod  agit,  intelligendo  agit, 
ita  omne  quod  recipit,  intelligibiliter  re- 
cipit,  secundum  modum  scilicet  propriae 
naturai.  Et  quia  natura  inferioris  intelli- 
gentia?  non  est  tantae  simplicitatis  et 
unitatis,  quantffi  natura  superioris  intelli- 
gentiae,  ideo  nec  formae  intelligibiles  re- 
cipiuntur  in  intelligentia  inferiori  in  illa 
unitate,  in  qua  sunt  in  superioribus  in- 
telhgentiis.  Et  propter  hoc  forma^  intelli- 
gibiles  magis  multiplicantur  in  inferiori- 
bus  iuteUigentiis,  quam  in  superioribus  ; 
ita  quod  ea  quae  inteUiguntur  a  superio- 
ri  inteUigentia  per  unam  speciem  inteUi- 
gibilem,  inferior  inteUigentia  inteUigit 
per  plures,  Sed  quia,  sicut  dictum  est, 
inteUigentia  quicquid  operantur,  intelli- 
gendo  operatur,  sic  intelligendo  recipit 
quod  recipit,  potest  ratio  hujus  multipli- 
catiouis  specierum  assignari  nou  solum 


549  DK  CAUSIS. 

«X   paitM    iutelliKeiitiiH    rwcipieiitis,    sed  (jue  essentia  intellectualis  douativa  sibi 

etium  e.\  part«   iutfliiKeutia'   iuiprinieu-  ;i     diviuiore    uuiforiutnu     iuteliigeutiam 

tis.  Cujus  (jrovisio£u*,  multii)lituutur  spe-  [jrovitlu  virtute  dividit,   et  UMiltijjlicat  ad 

cies  in  iuferiori  intelliKeulia  seiuiudum  iuferioris  duttricem  aualof^iam,  iilest  se- 

suam  capai-itutem.  I  ude  Dinuysius  dieit,  cuudum   proportioutuu    iuferioris    subs- 

\Y  cap.  Ue  Uivtnts  itinntittbns  :  Lnuqua.'-  tuutia*. 


LKCTIO    XI. 

IntellUjeiitia  dd  res  sempiternas  iiitclliyendas  quornudo  se  habeat,  describitur. 

Ouiuu  iiitelligeQtia  inteliiRit  rea  sempiternas,  qu»  quanim  iiua  cst  ceutftsimasentua£?eslma- 

non   lieatruuutiir,  neque  taduul  «juL  teuiiiore.  (^uod  '             ,        ,           ■      •    a    w      . 

est,  quouiaiu.  M  iutellitjeutia  est   seuiper,   qui«    nou  Secuuila.    OmuiS   lutellectus  [icrpcluorum 

movelur,  tunc  i|j«a  eal  cHusa  rebua  tteui|iiterui8,  (luin  i;st  prtj.viiue  td  iutrausmulaljililiiu   secUU- 

non    deatniuutiir,    uec   uernjutautiir,    netiiie  (•atluiit  ,i.,...   .^...i  „♦..„»:. ...^   ....i  „»•*    i                 a  i-          * 

8ub  KenerHt.oue  et  corrupUone.  Et  inteiiigentia  iiou  *'""'  MibstautiaiU  substltutofum.  Alia  CSt 

ett  ita,  ni»i  qiiia  inteliigit  reui  per  esoe  suuiii,  et  eas^e  <"eulesimase[)tuaf^esima(juarta.  (Jmnis  in- 

«uuu.   -euqalernum  est,  et  uon   corrun.|,itur.   Cum  telleclus    iutelligeudo  ilistiluit   «llia'    po.st 

ergo  ita  «it,  dicmiuH  quou  rerf  deatructibiies  sunt  ex  .                              i          \                              !          .' 

corporeitale,   scilicet  e.\   cauba  corjiorea  tem|)orali,  I[JSI1UI.  hx  (lUllJUS  dlUlbus  prO[JOsiliouibus 

non  ebt  causa  inteliigibili  ttterna.  Auctor  bujus  bbri  couflavit  uuam;  et  dum 

brevitati   studuit    obscuritatem  induxil. 

Ostenso  quomodo  intelbgontia  intelli-  1'njbatautem  sujj  liocsensuliauc  proposi- 

gat  alia  a  se  :   quia  per  formas  iutelligi-  tioiiem  eo  modoquoet  l*roculus,et  in  bac 

biles,  quibus  est  plena  :  bic  speciaUter  [Jiobationeduo  facit.  Primo  euim  oslendit 

agitur  de  cognitione  qua  intelligeutiaco-  quod  intellectus  non  producit  immediate 

gnoscit  res  aiteriias.  Et  [jrimo  ostenditur  les  corruplibiles,  vel  cadentes  sub  tem- 

quod  cognoscit  res  aiteruas,  sive  iiicor-  pore :  setJ  solum    res  sempitcrna.s.    Se- 

ruptibiles.  Secundo  ostendit  modum  quo  cundo  unde  veuiat  corruptibilitas  in  re- 

eas  cognoscit,  ibi,  «  Primorum  omnium  bus.  Primum  autem  ostendit  sic.  Intelli- 

qua^dam  sunt  etc.  »   Circa  primum  pro-  gentia  producit  suum  effectum  secuiidum 

ponit  talem  propositionem.  Umuis  intel-  suum  esse.  Et  boc  ideo,  quiasuum  iutel- 

ligentia  inteUigit   res   sempiteruas   quai  ligere  e&t  sibi  connaturale.   Nibil  aulem 

non  destruuiitur,  ueque  cadunt  sub  tem-  producit  nisi  inlelligendo,   ut  suprama- 

pore.  Per  res  sempiternas  intelligit  quai  nifestavimus.  Underelinquitur  quod  quic- 

sunt  supra  tempus  et  motum,  ut  exposi-  quid  producit,  producat  per  suum  csse. 

tum  est  iii  secunda  propositione.  Signan-  Sed  esse  iutelligentia^  est  incorruptibile 

ter  autem  dicit,  «  Quae  non  destruuntur,  ct  supra  tempus,  aeternitnti  parificatum, 

neque  cadunt  sub  tempore.  »  Quadam  ut  in  secunda  proposilionebabitum  est: 

enim  cadunt  sub  tempore,   qua^  tamen  ergo  immediatusintelligentiaeeffectuscst 

non  deslruuntur,  sicut  molus  cceli :   qui  sempiteruus,nou  cadens  sub  cori^uptione 

cum  tempore  mensuretur,  non  destrue-  vel  tempore.  Secundum  autem  manifes- 

tur,  nec  cessabit,  secundum  Pbilosopho-  tat  dicens  quod  cum  intelligentia  imme- 

nim  positionem.  Yidetur  ergo  secundum  diate  non  causet  res  corruptibiles,  sequi- 

superficiem,    intellectus  hujus    proposi-  tur  quod  res  corruptibiles  non  sunt  im- 

tionis  esse  quod  intelUgentianoncognos-  mediate  ab  inteUigentia  :  sed  sunt  ab  ali- 

cat  res  corruptibiles  et  cadentes  sud  tem-  qua  causa  corporea  temporaU.  Nam  cor- 

pore  :  sed  solum  res  incorruptibiles  supra  ruptio   et  generatio   in  his    inferioribus 

tempus  existentes.  Sed  quod  nou  sit  hic  rebus  causatur  per  motum  coeli  :   ipse 

intellectus  propositionis  ,  patet  ex  pro-  aulem  motus  coeli  non  est  immediate  ab 

positioue  quae  subditur;  in  qua  non  pro-  inteUigentia,  sed  ab  anima,  sicut  supra 

batur  quod  intelligentia  cognoscat  sem-  dictum  est  in  tertia  propositione.  Si  quis 

piterna  ,    et  non  corruptibilia  :  sed  quod  autem  hunc  processum  reducere  velit  ad 

non  causet  immediate,  nisi  sempiterna.  intellectum  qui  superficialiter  ex  propo- 

Unde  exponendum  est.  Omuis  intelUgen-  sitione  apparet,    poterit   dicere  uHerius 

tiainleUigit,  idest  intelligendo  causat  res  quod  res  corruptibUes  cognoscuutur   ab 

sempiternas.  EthocpatetexlibroProcuU:  intelUgentia  ut  sempitevnae.  Sunt  enim 

qui  ad  hoc  inducit  duas  propositiones  :  iu  inteUigentia  sicut   non  materiaUter  , 


IJIIKK  IIMCIII).  1^43 

(|iianiviA  iii    80  8int  mntiMialrH,  ita  iirc  ralio   iii  tcinporo  pkI  ,  iit  iiifru  <lirr,tiir. 

t('in|i(M'iiIit<M',   Htu\  .si>iM|iili>i'iii^ ;  (|ti(Ml  ma  lliijiis  crf^^ii  aKi-iis  alis(|iic  alii|iia  siii  imii 

nilinstatiir  |)(>i°  ('llccliiiii ;  i|iiia  iiiiiiuMlialiis  laliiiiii^   circcliiin   |iniiliirit    in   lciii|i()rc  , 

(^nVcliiH  int(^lliK<'iil>>i'  (^^t  s(Mn|iit(M'nii.s.  M  (|iii  |iriiisii(in  rtKtrat.  Kt  hIc  (;tiain  IIciih  ali- 

(Miiin  (|ii(>    inlclliK<^>itiii    coK^io^^^it  .    ^'■'^t  (|iiiil  potcsl  |tr()(liici!n' in  tciii|iiir(Mlc  iiovd 

pi'iii('i|iiiiin  ractiviiin  iii  ipsa,  siciil  ct  ar  ipioil  [iriiis  iioii  fiicrat,  scciindiini  ccrt.irn 

liCcx  pcr  iorinain  artis  opcratiir.  ILccaii-  proporlioiicniliiijiis  cllccliis  ail  lioc   tcin 

tiMU  proliatio   (pia^   liic,  iiKliicitiir,  i^tsi  a  pii.s;  Miciit  continKit  iii  oniiiihns  miracu- 

({nilMisdain  |)liilosopliis  conccdaliir,  non  losis  uMcctilMis  i{iii  iliiiit  iinnnMliatc  u  l)(;o. 

tanicii    ncccssitalcin    lialicl.     Ihcc    ciiiin  Ncc  olistal  ipiod  dicitiir  (|iio(l  prodiicil  |)(;r 

prohationo  siis('c[)la,  niiilla   riiiiiiaiiiciila  siiiiin   ('ssu^iinia   siinin    cssc    (tst    siiiim 

catholicai    lldci    lollcrciitiir.    Sciiiicrctiir  intciliK^jnj.  Kl  sicut  .siiiiin  (!ssc  (!st  iiniiin, 

oiiim  (|Uod  rtiiKeli  niliil  do  iiovo  iii  liis  in-  iiitclliKil  lamcn  iniiltu,  (it  pn)pt(!r  lioc  po- 

fcriorilMis  iinincdialc   laccr(!  posscnt.   Kl  lcsl  iniilla  prodiiccrc,   (|iiainvis  cjiis  iii- 

mnllo   ininns  Dimis  :   (|iii  non  soliim  csl  tclli^H!r(!  unnin  i;t  simpl(!.\  rcmancat ;  ita 

a'tcriiiis,  scd  antc  a'l(!riiilalcin,   iit  sii[)ra  ([iiamvis  sit  e.sse  suum  a'l(!riium  el   im- 

(lictum  ost.  Kt  se([iunelur  iillerius,  miin-  inohile,  potest  tamen  inlelliKero  arK]nod 

dum  semper   fiiissc.    Ila'c  cnim  vidcliir  esse   lcmiiorale  (!t  mohiU;.  Kt  id(!o,  etsi 

esse  eftlcacissima  ratio  iiouciitium  a'l(!r-  suiim   intclligere   sit   semiiilernum  ,  per 

nitatom  mnndi,  (iiia!  sninilur  e.\  immolii-  i[)sum  lamen  producere   potest  ellectum 

litate  factoris.   Non  enim  videtur  posse  novum  iu  temporo.  Cujus  indicium  ali- 

contingere  (]uod  ali^iuod  agens  iiuuc  in-  (jualitcr  in   nohis   apparet.    Potest  enim 

cipiat  opcrari  ciim   [)rius    non  oi)cratiis  liomo  volunlate  immohili   permanente  , 

fuerit,  si  omniuo  immohiliter  se  haheat,  opiis  suum  in  fuluruin  diirerre,  ut  faciat 

nisiforto  aliqua  exteriori  mutationc  prai-  id  determinato  tempore.  Sed  si  tii  dicas 

supposita  :  (]uia  ut  Averrois  in  octavo  quod  quoties  hoc  contingit,  oportet  prae- 

P/ij/sicoruni  commentans  proseqiiitur,  si  intelligerc  alium  motum,  ex  quo  coutin- 

aliquod  agens  voluntarium  vult  aliquid  gat  quod  aliquid  prius  non  fuerit  coiive- 

facere  post  et  noii  prius,  ad  miims  opor-  niens  fieri,  postmodum  judicatur  ut  con- 

tet   quod  imaginetur  tempus    quod  ost  veniens    ad  fiendum;  ad  minus   ipsum 

numerus  motus.  Et  ideo  concludit  impos-  temporis  decursum  qiiod  sine  motu  in- 

sibile  esse  quod  ex  voluntate  immohiliet  telligi  non  potesl ;  dicemus  hoc  quidem 

ceterna   proveniat   efTectus  novus  ,   nisi  verum  esse  in  particularibus  Dei  effecti- 

prsesupposito  motu.  Et  quia  ha?c  videtur  bus  quos  in  tempore  operatur.  Quiaenim 

esse  efficacior  ratio  qua  utuntur  ad  pro-  Lazarum   suscitavit  quarta  die,    et  non 

bandum  ceternitatem   mundi,  dihgenter  prius,  habito  respectu  ad  aliquam  rerum 

est  hujus    rationis    solutio    attendenda.  mutationem  praecedentem  hoc  fecit.  Sed 

Considerandum  est  igitur,  ahter  loquen-*  in  universi  productione  hoc  locum  non 

dum  esse  de  agcntequodproducitaliquid  habet  :  quia  simul  cum  mundo  temporis 

in  tempore,  atque  aliter  de  agente  quod  et  motus  productio  fuit:  nec  fuit  aliquod 

producit  tempus  simul   cum  re  quai  in  tempus  praecedensmotus,  ad  quemopor- 

tempore  producitur.    Cum  enim  aliquid  tuit  novitatem  hujus  eirectus  proportio- 

in  tempore  producitur,  oportet  accipere  tionari ;  sed  solum  adrationem  facientis, 

aliquam  proportionem  ad  tempus,  vel  so-  prout  intellexit  et  voluit  hunc  effectum 

lum  ejus  quodproducitur,  vel  etiam  pro-  ab  aeterno  non  fore,   sed  incipere   post 

ducentis   ipsius;  quoniam    actio  est    in  non  esse.  Sic  enim  tempus  est  mensura 

tempore  non  solum  ex  parte  ejus  quod  operationis  vel  motus  ,   sicut  dimensio 

agitur,  sed  etiam  ex  parte  ageulis.   In  est  mensura  magnitudinis  corporalis.  Si 

temporeenimestaliquid,  secundumquod  igitur  quaramus    de  aliquo    particulari 

est  in  motu,  cujus  numerus  tempus  est.  corpore,  puta  de  terra,  quare  infra  hos 

Quando  igitur  aliqua  mutatio  invenitur  magnitudinis  terminos  coercetur,  et  non 

ex  parte   ejus  quod  agitur  vel  ex  parte  extenditur  ultra,  potest  ejusratio  esse  ex 

agentis,  tunc  actio  secundum  utrumque  proportioue    ipsius  ad  totum  mundum. 

est  in  tempore  :  puta  cum  ahquis  altera-  Sed  si  rursum  quaramus  de  tota  corpo- 

tus  a  frigore,  ignem  de   novo   acceudat  rum  universitate,  quare  de  hac  determi- 

ad   frigus   pellendum.    Hoc   autem  non  nate  magnitudinis  terminos  non    exce- 

semper  contingit.  Est  enim  ahquidcujus  dat,  non  potest  hujusratio  esse  ex  pro- 

substantia  non  est  in  tempore,  sed  ope-  portione  ejus  ad  aUquam  magaitudinem 


544 


l)t  CAUSIS. 


aliam  :  sud  vei  upurtut  dicere  ina^^iiitu-  tutu  facientig.  Sic  igitut*  iiiflnitus   Dens 

diueni   curporiileni  eiise  inilitituni,  tsicut  tiiiltuin    universuin    prciduxit   s(;(uiuluni 

unti(jui  naturales  p(»su»5runt  ;  wA  upurlot  sua;  sa[ti(;nti;i' lutioiKuii.  Iliia*t(irnus  Deus 

tiujus  detct  nuituta'  uiaKnitutlinis  ratiunes  putuit  nuvuin  niuutluiii  pruducere  secuu- 

dccipere  ex  Hula  intelligentia   et   volun-  duiu  euindeni  supientiu:  rutiunem. 


LKCTIO    XII. 

QualitiT  iittellii/entice,  (fux' niiiuruni  res  sempitcrnx  suiit,  inutuu  se  inteUiijant. 


Hnuioruiu  umuium  ijuitiliiui  rtuiit  lu  qunjUDiliiiu 
iier  mi)ilum  14U0  licet  ut  bit  uuuiu  euruiu  iu  alio. 
Quud  edt,  i[uiii  iu  eiise  buut  et  vitti  et  iutelli^eutiii, 
et  vita  duut  es^ie  et  iutellit^eutin  el  intelli^eutiii  ttuut 
e«de  et  vit>i.  Veruiutiimeu  eoiieet  vitu  iu  iutelli|j;eutiii 
»uut  liuii:  iutelli^eutiai,  et  ann:  et  iutelli^eutia  iu  vita 
auut  liuit;  vitdb,  et  iutelii^eutia  et  vitu  iu  esi^ie  buut 
duo  e^iie.  Et  illud  quiiieiuuuue^ttita,  uisi  qiiia  uuuiu- 
(}uudi|ue  priuiuruui  autest  causa,  aut  causatiiui.  Cau- 
itatuui  er^u  lu  cauita  edt  per  iiiudum  causiu,  et  causa 
iu  causatu  per  moduiu  causali.  Nu«t  quideui  ahlire- 
viaiuus  et  dicimua  quod  red  ageiidiurein  |iermuiiuui 
causie  uuu  est  iu  ea  uisi  per  modum  qui  ext  causa 
ejud.  Sicut  seusus  iu  aiiimali  per  moduiii  iiiiiiualeiu, 
et  auima  iu  jutelli^eutia  per  muduui  iiilelli^iliileui, 
et  iutellit;eutia.  in  esse  per  moduui  esseiitialem,  et 
eg^e  primuiu  iu  iutellij^eutia  per  modum  iutelligilii- 
lem,  et  iutelli^entia  iu  auima  per  mudum  auimalem, 
et  anima  iu  seusu  per  modum  seusibilem.  ttedeamiH 
ergo,  et  dicamus  quod  seusus  in  auima,  et  iiitelli- 
geutia  iu  causa  primu  liuut  per  mudoa  similes  et  di- 
versos,  sicut  osleudimus. 


Postquam  ostendit  quod  intelligentice 
intelligunt  res  seinpiternas,  liic  inducit 
propositionem  ad  manifestundum,  qua- 
liter  intelligentia!,  qucB  sunt  res  sempi- 
ternai,  mutuo  se  intelligant.  Per  hoc  au- 
tem  aliquid  intelligitur  quod  est  in  intel- 
ligente .  Et  ideo  oportet  In  hac  propositione 
declarare,  quomodo  unuin  de  entibus 
superioribus  sit  in  alio.  Et  est  propositio 
talis:  Primorum  omnium  sunt  quaedam  in 
quibusdam  per  modum,  quo  licet  ut  sit 
unum  eorum  in  alio.  Ilffic  etiam  propositio 
proponitur  centesimatertia  in  libro  Pro- 
culi  sub  his  verbis:  Omnia  in  omnibus, 
proprie  autem  in  unoquoque.  Idem  au- 
tem  est  quod  Proculus  dicit,  proprie  au- 
tem  in  unoquoque,  et  quod  hic  dici- 
tur  per  modum  quo  licet  ut  sit  unum 
eorum  in  alio.  Utrobique  enim  signatur 
quod  unum  est  in  alio  secundum  conve- 
nientem  modum  ei  in  quo  est.  Sed  a  Pro- 
culo  quidem  inducitur  haec  propositio  se- 
cundum  positiones  Platonicas  ponuntur 
formai  separatae  subsistentes,  quarum  (ut 
supra  dictum  est )  una  tanto  est  altior, 
quanto  est  universalior,  et  ad  plura  suam 
participationemextendens.  Et  secundum 
hoc,  ipsum  esse  superius  quam  in  ipsa 
vita.  Ethaec  quamipseintellectus.Et  ideo 


iiic,  Proculus  lioc  dtderrninans,  in  sua 
proposition»!  addit :  Eleniin  in  ente  vita  et 
int(dlectus  et  in  vita  esse  et  inteiligere, 
et  iutellectus  esse  (il  vivero.  i^lt  sic  etiain 
videtur  Auctor  liujus  libri  l(j(|ui  hujus- 
inodi  separutu  priina  noininans.  Subdit 
eniin,  (jiiusi  exponens,  k  (juod  est  quiii 
in  esse  suiit  vitu  et  int(dligentiu,  et  vitu 
sunt  esseet  intelligentia,  ot  in  intelligen- 
tia  sunt  esse  et  vita,  »  quod  est  oinnino 
idem  cum  verbis  Proculi.  Addit  autein 
i*roculus  in  sua  propositiono  expositio- 
nem  modiquounum  horum  sit  in  alio, 
dicens  :  Sed  alicubi  quidem  intellectuali- 
ter,  alicubi  autem  vituliter,  uli(uibi  vero 
enter,  idest  per  modum  entis  entia  omnia 
quasi  dicat  quod  omnia  tria  prajdicta 
sunt  in  intellectu  intellectualiter,  in  vita 
vitaliter,  in  esse  essentialiter.  Sed  iioc 
quod  ponitur  loco  hujus  in  lioc  libro  vi- 
detur  esse  corruptum,  et  malum  intel- 
iectum  habere.  Sequitur  enim  :  «  verum- 
tamen  esse  et  vita  in  inteUigentia  sunt 
dua  inteUigenti*.  »  Debetenim  intelhgi 
quod  ista  duo,  scilicet  esse  et  vita,  sunt 
in  intelligentia  intchectualiter  :  «  et  esse 
et  inlelligentia  in  vita  sunt  duaj  vitaj,  » 
idest  ambo  sunt  in  vita  vitaliter  :  «  et 
intelhgentia  et  vita  sunt  in  ipso  esse 
essentialiter.  Si  autem  intelligatur  secun- 
dum  quod  verba  sonant,  falsum  conti- 
nent  intellectum.Yivere  enimviventis  est 
ipsum  esse  ejus,  ut  dicilur  in  secundo 
De  anima  :  et  ipsum  intehigere  primiin- 
telligentis  est  vita  ejus  et  esse  ipsius,  ut 
in  duodecimo  Metaphi/sicoriim  dicitur. 
Unde  et  hoc  Proculus  excludens,  dicit 
quod  esse  intellectus  est  cognitivum  et 
vita  ejus  est  cognitio.  Alioquin  sequere- 
tur  inconveniens  quod  Aristoteles  indu- 
citin  tertio  Metaphysicorum  contra  Plato- 
nicos  :  quod  scilicet  Socrates  esset  triu 
animalia,  quia  et  ipse  est  animal  et  de 
eo  prsdicatur  idea  animalis  communis 
quam  participat,  et  similitor  idea  hominis 
qui  idem  est    animal.    Sequeretur  enim 


1,1111  K  IINICUS.  .115 

uiunn(|U()ili|ii(^    isloiMuu  tiiuin  csscl  iioii  siipru  cHHr,    iiisi   (lclcriiiiiiatiini    inodiim 

uiiutn,  s('(l  luiilhi.  Ap|i()uil  aiilciu  Procu-  css(<ii(li,      scii      (lclcniiitialaiii      iiatiiram 

liis  prohalioticiii   niatiilcslain   ad  ca   (|tia'  ciilis.   h'.{  idciu  iiitclliKciMliiiii  cst   m  .diis 

dictu  siiiit,   disliiiKU(Mis    (|iiod    ti'i|di(-ilcr  ('<>tii|>ai'ati(Uiil)iiM,  Hccuudtiin   (|unM  uiiiuu 

arKtuid  (lo  ali(|U()  dicilur.  Iliio  iiiodo  cuu-  iMt(U'Uiu    dicilur  csmd   in    alio.   Scd    (|iiiii 

salilcr,  siciit    calor    dr    solc.    .Mio  luodo  scciitiduiu     intcllccluin     liiijus    aiictoriH 

osseulialilcr,  sivc   naliiralilcr,  siciil  calor  lia'c  Iria  iidii  siiiiI  (|iM'daiii  rcs  stilisistcu- 

doigiio.  TiMMio   luodo  s(M'uii(Iuiii    (piaiu-  lcM,8iciit(liclumiiMt,(*unM(!(pi(Mit(>rapplicat 

(laiu  posllialiilatioiKMU,  idi^si  cous(HMitio-  istam  propositioiiiMii  ad  r(!H  (pi.c  pcr  H(, 

iKMii.sivc  participatioiKMU  :  (|uando  scili  siilisisttiiit,  (|ii.'i>  siint  cssc  |ii'iiiiiini  ipiod 

('(<t  arnpiid   iKUi  plcnc  lialiclnr,  scd    pos-  cst    llciis  ,    iul(.'lli^,'cnlia  ,  aiiiiiia   inlcllc.c- 

tiuiori  luodo,  (it  particiilaritor.  SiiMilcalor  tiva,  ot  animu   HoiiMJtiva.  Kt   dicit  (inod 

iuvouitiir  iii   corporiluis  ossoutialitcr,  ta-  lioc  modo  cuusa  ost  iii  oiroittu,  ot  c  con- 

UK>n    uoii    iu   oa  pUMiitudinc    scciinduiu  V(M'sit,  scctinduiu  (piod  catisa  a^<it  iii  cf- 

(piaiu  csl  in  ijj^iic.  Sic  or}.,^)  illiid  (piod  csl  lccluiu^cl  (.'IIVclus  r(!cipit  actioiioincausa:. 

osscnlialilor  iu    primo,  ost    jiartiripativo  Caiisa  autcm  agit  in  oircctuiu  por  modum 

iu  socuudo  ol  tortio:  (juod  automostcs-  ipsius  causae  :  cnbctus  autcm  recipit  ac- 

S(Mitialit(M'  iii  sccnndo,  cst  in  priiuo  ipii-  tioiicm  caiisa'    p(M'  modum  siiiim  :  undo 

dcm  causalitiM',  ctiii  ulliiuo  jiarliciiiativc.  oportot  ipiod  causa  sit  iii  ciriictu  pormo- 

(Juod  voro  ost  iii  tortio  ossoiitialitor,   ost  dum  oiroctiis,  ct  oiroctus  sit  iu  caiisa  pcr 

causalitor  iii  primo  ot  iu  sccundo.  Et  pcr  modum  causcc:  crgooa  qiia*  sunt  in  scnsu 

hanc  niodiiui,    oiunia   sunt  iu  omiiilms.  soiisihilitor,    siiiit  iii   anima    intolloctiva 

Sod  (iiiia  Auctor  liujus  libri  non  vidotiir  por  modum  ci  C(5nvoui(!iit(!in.  Kt  oa  (]uaB 

ponoro  formas   soparatas,  (]uo(l  hic  dici-  sunt  in  aniiua  pcr  modum  in  aninialom, 

tur,  osse  etvitam  ot  intolligcniiam  in  sc  sunt  in  intcllcctu  per  modum  proprinm; 

iiivicom  osso,  ost  inioUip:ondum  sic  quod  ct  qua^  sunt  in  intclligiintia  intclli^nljiliter 

invoniuntur  inhabontibusossc  vivcre,  ct  sunt  in  causa  prima  ossentialiler  secun- 

iniolligoro :  qiiia  iii  ipso  esse  seciindum  dum  modum  suum  :  ct  e  convcrso  prio- 

propriam    raiioncm  invenitur   causaliter  ra  sunt  in  posteriorihus   secundum  mo- 

vivore    et   inicllig^ere,  secundnm     illum  dum  postcriorum.  Ex  quo   accipi  potesl 

modum  quo  in  prima  proposiiione    dic-  qualitor  inielligentiae   scinvicem  iniclli- 

tam  csi,  quod  esso  ost   causa  prima,  vi-  gani    ct    causam    primam.    Unaquaeque 

vere  et  intelligerc  posteriores  causae.  Non  enim  inlelligit  aliam  secundum  quod  alia 

tamenitaest   iniclligendnm  sicut  verba  est  in  ipsa  per  modum  ejus  in  quo  est  : 

sonant,  quod  intelligcniia  ct  vita  sint  in  quia  etiamin  superioribussunt  inforiores 

ipso  esse  duo  esse  :    sed  quia  haec  duo,  sccundum  quasdam  excellcntiores  simili- 

prout  sunt  in  ipso  esse,   non  sunt  aliud  ^iudines  seu  species  ;  superiores  vero  in 

quam  esse;  et  similiier  essc  prout  est  in  inferioribus  secundum  quasdamdeticien- 

vita  est  ipsa  vita,    cum  vita  nihil  addat  tiores  similitudines  et  species. 


LECTIO  XJII. 

Quomodo  intclligcntia  seipsam  et  qux  in  ea  sunt  cognoscere  valeat. 

Oninisintelligentiaintelligitessentiarusuam.  Quod  Ostcnso,    quomodo  intclligentia  intel- 

est,  quia  intellectus  et  intellectum  sunt  siuuil.  Cuin  1:™,,+   „i-       „     ^„     „ ,       i         i      j       j 

enim  intelligentia  est  intellectum  et  iutelligens,  tunc  hgatalia    a    SC,    nunc   ad    OStcndendum 

procul  (Juhio  videt  essentiam  suam.  Et  quaudo  vi-  quomodo    intclligat    seipsam    inducitur 

det  essentiam  suam,  scit  et  iutelligit  per  intelligeu-  w^     nronositio      aii^i      ptiam    invpnitnr 

tiam   essentiam   suam.   Et   quaudo   scit  esseutiam  ^^*^     pioposiuo,    quae      etiam    mvenitur 

suam,  scit  reliquas  res  quae  suut  sub  ea,   quouiam  SCXtadCCima  m  Ilbro  ProCuU  sub  his  ver- 

sunt  ex  ea.  Verumtanieu  in  ea  sunt  per  modum  iu-  bjs:   Qmnis  intellectus  seipsum  intcllitrit. 

telhgibuem ;  ergo  mtelugentia  et  res  intellectse  suut  c     1   i,    •  -x-       •         1  ,      .  °. 

uuuui.   Qiiod   est,    quia,  si  res  iQtellectffi  et  intelli-  ^ed   hUJUS    propOSltloms    Ot    probationis 

gentiasuutunum,etiutelligentiascitessentiamsuam,  ejus  intellectum  oportct  nos  accipcre  CX 

tunc  proculdubio,  quando  scil  essentiam  suam.  scit  i-     „„„  n..^„„i„^      1;   ,•+      tt*         • 

reliquas  res,    scit  esseutiam  suam  :  et  quando  scit  ^^'^  qu«  PlOCUlus    dlClt.    Ut    eumi    SUpra 

reliquas  res,  tunc  ipsa  non  scit  eas  nisi  quia  sunt  dictum  est  secuudum  opiniones    Platoni- 

intellectai  :  ergo  intelligenlia  scit  essentiam  suam,  „„g    ordo  intellpctiinm  nonitnr  snhordmp 

et  scit  res  inlellectas  simul,  sicut  ostendimus.  ^'^*'  "'^'^  luieiieciuum  poniiur  SUD  orame 

tormarum  separatarum,  ex  quarum  par- 

XXVI.  35 


516 


l)K  CAIJSIS. 


ticipatioau  liuut  mtulli^entM8  iii  uctii. 
Uuiit'  furina* supurutii^  cuuii^aruiituruduos 
«icut  iutelliKibilu  ad  iuttslltM-tuui.  Sicut 
uuteui  uliciruiu  rtiruiu  iioufbaiit  t|uaHiiain 
ideuH  :  ita  i',i  i|)->oiuui  iutt^lluctuuiuijouii- 
buiit  quaiuduiii  idi-aiu  4UUIU  vucahuut 
primuiu  iutidlt5ctuiu.  Iste  urKo  iutelluctus 
iduulis,  iuiiuaiituiu  i^st  iutilluctuH,  iutul- 
ligit  ;  i-t  iuiiuauluiu  c.st  loriiiu  idculis,  i;st 
furiiiu  iutilircta.  Sic  igitur  iii  co  uuitur 
uuiuiuu  iutidlectuti  ut  iuttdltutuiu.  Kt  pur 
huc  perfectii  seipsum  iuleiliKit  :  (|uiu  es- 
seutiu  sua  totaiitiM-  cst  iuti;lligit)iii;,  iioii 
sulum  iuteliiKuus.  lUuiiis  aiiteiu  iiiteiiec- 
tus  seeuudum  IMutuiiicus  tiubut  iiitellec- 
tum  particiijutum.  Sed  superiures  iutellec- 
tus  parti(i()aut  ipsum  iuteiliM-tum  perfec- 
tivuiu.  IJudeparticipuiit  ipsiiiu  uoii  soium 
quod  siut  iutellectus,  sed  etium  quod  siut 
iutelligibiles  et  tiuodammodo  formuies  iii- 
tellectus.  Sic  igitui  coiijiirif^itiir  \n  eis 
secundum  eorum  substauliam  qiiodam- 
modo  iutellectus  et  iutellectum.  Kt  ideo 
etiam  ipsi  iuteiligunt  suum  esseutium. 
Sed  diversimode  a  primo  iiitellectu.  iVum 
primus  intellectus  ideaiis  non  participat 
aliquam  priorem  formam  intellectualitatis 
sed  ipsemet  est  primu  forma  inleilectua- 
litatis.  Knde  suuin  iutelligibiie  non  est 
aliud  quam  ipse.  i*osteriores  vero  inlel- 
lectus  sic  hal)eut  de  forma  inteliigibilitatis 
in  sua  substantia,  quod  tamen  iliud  diri- 
vatur  a  superiori  inteilectu  ideali.  Sic 
ergo  inteliigunt  essentiam  suam,  quod 
etiam  intelligunt  superiorem  intcilectum 
quem  participant.Et  hoc  est  quod  Procu- 
lus  addit  in  pradicta  propositione.  Sed 
prius,  quod  seipsum  solum,  et  unum  se- 
cundum  numerum  in  hoc  inteliectus  et 
intelligibile.  Unusquisque  autem  conse- 
quentium  seipsum  simul,  et   quae   ante 


ipsum;  et  intuiligibilo  liuic,  iioc  quidem 
ust  quod  u8t,  lioc  uutum  u  quo  e»t. /Sed 
quia  Mucuiiduiu  seuteutiam  Aristotulis 
qua^  iii  hoc  iiiagis  cattioiicu;  doctriua) 
conconlat,  iiou  pouiiiiiis  luiiltas  formas 
supra  iuteliectus,  sed  iiiiaiu  solum,  i\\iiii 
ust  causa  priiiia  ;  oportut  dicure  tiuod  si- 
cut  ipsu  est  i[)suiu  esse,  itu  t;st  ipsa  vita, 
et  ipse  intelie(;tiis  priiiius.  Iiide  i;l  Aris- 
toteles  iii  diiodecimo  Mct/t/j/itjsirtjrum 
[irobat  ijiiod  inteliigit  seipsum  tauluin  : 
iion  ita  qiiod  desit  ei  c.ogiiitio  aliarum 
rurum  ;  sed  iiiteiit;ctus  ejus  iioii  inforina- 
turad  iutellig(;uduiu  aiia  spi;cii;  iiiteiiigi- 
bili,  uisi  suipso.  Sic  igitur  superiores  in- 
teilectusseparati,  tamijuaiu  ei  propinqui, 
inteiligunt  stiipsos  et  [ler  essentiam  suam 
et  partici[)ati()iii;iu  superioris  natiiia;.  Kt 
ideo  ad  probandum  iiaiio  propositionem, 
|jrimo  hic  inducitur,  (|uod  inteiiectus  et 
inteliectum  iii  int(;llectil)us  separalis  sunt 
simul,  inijuaiilumscilicetsecunduni  subs- 
tantiam  suam  non  solum  suntinteliectus, 
sed  inteliigibiles,  utpote  propinquissime 
participantes  priinum  iut(;liectum.  rude 
conciudit  quod  iutelligentia  intelligit  es- 
sentiamsuam.Kt  quia  essentia  sua  est  es- 
sentia  intelligentis;  sequitur  qiiodintelli- 
gendo  suam  essentiam  int(;lligit  se  intelii- 
geresuamesseuliam.Consequenterautem 
ostendit  quomodo  per  hoc  quod  inteliigit 
essentiam  suam,  intelligit  alia.  Ilabetur 
enim  ex  praemissa  propositione,  quod 
omnes  aliaB  res  sunt  in  inteliigentia  et 
res  intellectai,  secundum  quod  in  intel- 
ligenlia:  et  ideo  quando  intelligit  essen- 
tiam  suam,  intelligit  res  alias.  Et  eadem 
ratione  quandocumque  intelligentia  in- 
telligit  res  alias,  intelligit  seipsam.  Sed 
utrum  haec  conveniant  animae  intellec- 
tiiali,  inferius  considerabimus. 


LECTIO  XIV. 


Quo  pacto  anima  res  seiisibiles  et  intelligibiles  i?!  seipsa  contineat. 


In  omni  anima  res  sensibiles  sunt  per  hoc  quod 
sunt  exemplum  ei ;  et  res  intelligibiles  in  ea  sunt, 
quia  scit  eas  :  et  non  facta  est  ita,  nisi  quia  est  ex- 
pansa  inter  res  intelligibiles,  quae  non  moventur,  et 
inter  res  sensibiles,  quae  moventur.  Et,  quia  anima 
sic  est,  fit  quod  imprimit  res  corporeas.  Quapropter 
facta  est  causa  corporum,  et  facta  est  causata  ab  in- 
telligentia,  quae  fuit  ante  ipsam.  Res  igitur,  quae  im- 
primuntur  ab  anima,  sunt  in  anima  per  intentionem 
exempli,  scilicet  quia  res  sensibiles  exemplificantur 
secundum  exemplum  animse,  et  res  quse  cadunt  su- 


pra  animam,  sunt  in  anima  per  modum  acquisitum. 
Cum  ergo  hoc  sit  ita,  redeamus  et  dicamus  quod  res 
sensibiles  omues  in  anima  sunt  per  modum  causae 
sufe,  propter  quod  anima  est  sicut  causa  exemplaris. 
Et  iutelligo  per  animam,  virtuteui  agentem  res  sen- 
sibiles.  Verumtamen  virlus  efliciens  in  anima  non 
est  materialis,  et  virtus  in  anima  est  spiritualis,  et 
virtus  imprimens  in  rebus  habentibus  dimensioues 
est  sine  dimensione  corporea.  Res  autem  iutelligibi- 
les  in  anima  sunt  per  modum  accidentalem,  scilicet 
quia  res  intelligibiles  unitae   suut  in  aaima  per  mo- 


LIIIKK  UNICUS. 


n47 


duni  qiii  iniiUiplicatiir,  nl  roM  iiiti<llif{iliiliiN  t|iiih  iiiiii 
iiiovtMitiir,  Huiil  III  niiiuin  |iiir  iiiiiiiniii  iiiDtiiN.  Jniii 
(irKii  tinlfiiHiiiii  (it|,  i|uimI  riM  iiitflliKiliiliiH  ct  HiwiHiltl' 
l(iH  Hiiiil  III  niiiiiiH  :  vcriiiiilaiiifii  rim  HdUHiliiloti  cttr 
piirtvr  nitilir  Hiiiit  iii  niiiiiiii  |>i'r  uittiiiiiu  niiiiunliuu 
iiiiiliiiii,  iil  H|iiriliinlim  rnH  iiilflliKiliilcH  iiiiitii'  t|iiii<H- 
c<Mil(<H  Huiil  111  niiiuia  por  uiotliiiii,  i|ui  uiiillipllunl 
nioUiui. 


|N)st(|iiiini  (I(>t(M'iiiina\  il  ilc  (-iiiis.i  |ii-iinii 
<»t  iiil(^llifj:(Mitiii,  liit-  (l('l(>rininiit  dc  ;inimii. 
I<',t  piiino  (IntiM-niiniit  do  ua  s(H'iiinliini  lui- 
liitndinoni  (|nain  luihot  ad  ros  alias.  Sti- 
cnndo  (h^tiMiniiiiit  do  oji  siMMiiidmn  s('i|>- 
sjim,    ibi,    ((  (Mnnis  scitMis,    ot(-.    »  Circii 
priinnin   poiiit  tjUoin  propositioiiom.   iii 
omni  anima  ros  sonsibilos  siint  p(M-  lioc 
f  qnod  ost  ox(Mnpliim  oi  ot  ros  int(dlit::il»ilos 
■    in  oa  siint,  <iuiii  scit  oas.  Ad  intolloctnm 
autom  hnjiis   propositionis  vidoamns  id 
quod  scrihitnr  in  lihro  l'rocnli  circa  hoc. 
Ponitr.r  oniin  ihidiMU  contosimanonap^o- 
sima<iiiinta  propositio  talitcr.  Omnis  aiii- 
ma  est  omnos  rcs  ;  cxcmpUiritcr  quidom 
scnsihilia,  iconico  antom  intoUif^ihilia.  Kt 
dicitur    iconico    por  modum    imaginis  ; 
imagro   enim  ost  quod  tlt  ad    similitudi- 
nom  altorius  :  sicut  cxomplar  est  id,  ad 
cujus  similitudincm  fit  aliud.  Haec  autem 
propositio  prohatur  tam  in  lioc  quam  iu 
libro  ProcuU  hoc  modo.  Auima  enim  (ut 
habitum   cst  in    secunda   propositione ) 
media  est  inter  res  intelligibiles  quae  sunt 
animae  '  scparata^a  motu,  et  per  hoc  pa- 
rificantur  «ternitati  :  et  inter  res  sensi- 
bilos  quic  moventur,  etiam  et  cadunt  sub 
temporc.  Et  quia  priora  sunt  causa  pos- 
teriorum,  oportet   quod  anima  sit  causa 
corporum,  ct  intelligeutia  sit  causa  ani- 
ma;  per  modum  supra  expositum.  Mani- 
festum  est    autem  quod  oportet  effectus 
praeexistere  in  causis  exemplariter  :  quia 
«  causae  producunt  effectus  secu  ndu  m  suam 
simiUtudiuem,   et  causata  habent  imagi- 
nem  suarum  causarum ,  »  ut  dicit  Diony sius 
Ilcap.  De  divinis  nominibiis.  Sicigiturres 
sensibiles  quae  causantur  ex  anima,  sunt 
in  anima   per  modum  causae.   Ita  scili- 
cet  quod  hujusmodi  res  quae  sunt  infra 
animam,  causantur  ad  exemplum  et  simi- 
litudinem  animae.  Res    autem  quae  sunt 
supra  auimam,  sunt  inanima  permodum 
acquisitum,    idest  per  quamdam  partici- 
pationem,  ita  scilicet  quod  comparantur 
ad   animam  sicut  exemplaria,  et  anima 
ad  ipsam   quodammodo  sicut  imago.  Sic 
igitur  patct  quod  sensibilia  praeexistunt 


in  uiiiinii   virtiiiilit(M-,   qit;i*  (|iiii<l,itiiiiiiMlo 

OSt    (^MMIIplilt'    l-iri-<'tlltllli.     M\|lilllit     ailtl-UI 

coiisoiitKMilor  do  i|iiu  uniniii  inlidliKiit,  di- 
ciuiH  :  (I  liitolliKo  p(M-  uiiiiiiuin  virttiNun  ii- 
KciitiMU  ic.H  siMisihilcs.  ..  Sccniiiliiin  illoH 
oiiiiii  iiiii   poiiiitit   (-orponi   cn-lcstiii    iini- 
mata,  aiiiina  cddi  ost  caiiHa  omiiiiim  cor- 
lioriim,  siciit  inriM'ioniin  uniinunini  iiiiii- 
qiiiciinn  cst  (-iitisa  pniprii  (-uipoiiH.  Niillii 
crgo  iiilorionim  iiiiiiiiiiliiihct  ciiiisiililiilcin 
roKpoclu  siMisihiliiim  ;  ot  idoo  soiisihiliii 
non  fiKirunt  in  oa  pi;r  modum  causo;,  sod 
soliiin   iii  iiniina  C(cli    (|iia'  siiprii  sfMisi- 
hiliii  hiihct  tiniv(M's;il(MU  ciiusiililatism.  Kt 
h;iii(-  liic  jipptrllat  virtutcm  agontom  res 
stMisihilos.    IlnaquaNiuo    vcro  animariim 
<Iti;o  stiiit  hic,  liiihcf  (iiiid(!m  caiisiditatom 
rc_spcclu  proprii  corpotis  :  sisd  non  catisat 
ipsiiin  ncquo  [xm'  soiisum  luiquc  por  intcl- 
loctum.  llnde  non  pra'hahet  sui  corporis 
intoUigihilos  et  cxomplarcs  rationos.  Cau- 
sat  autom  ipsum  p<T  virtutom  natiiralcm. 
Un<lc  et  in  sccuiido  Dc  nniin<i  dicitur  ijtiod 
anima  est  efficiens  corporis  causa.  Tale 
autem  agcns  non  agit  pcr  aliquam  ratio- 
ncm  exemplarcm  proprio  :  nisi  ipsam  na- 
turam  per  quam  agit,  dicamus  cxemplar 
effectus  qui  ad  ejus  similitudincm  pro- 
ducitur  aliquo  modo  :  et  per  hunc  mo- 
dum  in  natura  animae  virtute  praeexistunt 
omnes    partcs    sensibiles    sui   corporis. 
Coaptantur  enim  potentiis  animae  :  quai 
ex  ejus  natura  procedunt.  Et  quamvis  res 
scnsibiles  sint  in  anima  quae  cst  causa 
earum,  non  tamen  sunt  in  eaper  modum 
quo   sunt  in  seipsis.  Nam  virtus  animae 
*  est  immaterialis,  quamvis  sit  causa  ma- 
torialium,  et  spiritualis  quamvis  sit  causa 
corporum  ;  et  est  sine  dimensione  corpo- 
rea,  quamvis  sit  causa  rerum  habentium 
dimensionem.  Et  quia  effectus    sunt  in 
causa  secundum  virtutem  causae,  oportet 
quod  corpora  sensibilia  siut  in  anima  in- 
divisibiliter  et  immaterialiter  et  incorpo- 
raliter.  Et  sicut  res  inferiores  anima  sunt 
in  ea  altiori  modo  quam  in  seipsis,  ita 
res  superiores,  scilicet  intelligentiae,  sunt 
in  anima  inferiori  modo  quam  in  seipsis 
iconice,    vel   per   modum   imaginis,    ut 
Proculus  dicit  :  loco  cujus  hic  dicitur  per 
modum  accidentis,  idest  per  quemdam 
inferiorem  modum   participationis  ;    ita 
scilicet  quod  res  intelligibiles  quae  sunt 
in  seipsis  indivisae  et  unitae  et  immobiles, 
sunt  in  anima  divisibiliter,  multipliciter 
et  mobiliter  per  comparationem  ad  intel- 


'  Lege  :  c  omniDO.  » 


SIH 


DE  CALSIS. 


ligentiain.  Sucit  uiiirn  ail  hoc  prnportionu-  epiloguiKlo  conclutlit  propositum,  et  ust 

tat,  utsinti-uuHa^  laultitudinisetdiviHionis  inunireHtuin  ux  pru'inissiK.  Kt  ex  h\»  quu*. 

et  inotusreruni  .sen8il)iliiiui.  Vt*l  tlicit,  res  ilictu  sunt  iipparcit-  pottst  tpialiler  supe- 

iiiunttliilfs   pti-  nitjiluni   nnitns,   ipiiu  st;  riores  aiiiina'  co'loriini,  si  co'ii  siint  uiii- 

cuutluin  IMutoiiico»  uniinu*  proprium  tst  inuti,    possunt  cognoscere   seiisihiliu  et 

quotl    sit    inoveuH    tteipHum  :  sueuniluin  intelligiliiliu.    Sic    eniin    coguuscunt    ea 

Aristoteli-in   uutein  est  piiiici[iiiini    iiio  hecunduin  quod  sunt  in  eis. 
tus  rei  inoventi^  seipsuin.  Lltiino  uutein 


LECTIO    XV 


Qualiter  anima  se  habeat  ail  cuy/iitiunem  suii/jsius. 


Ooiaid  itcieus,  qui  itcil  ettseuUaiu  «uain,  edt  redieus 
atl  ediieuUaiu  auatu  rediUuue  cumiileta.  Qiiud  edt, 
quia  tfcieutia  uuu  eiit  uiiti  actiu  iutelli^eutiri.  Cuui 
er^u  sit  licieuit  buaiu  e^irieutiaiu,  luuc  redil  per  upe- 
ratiuueiu  Duaiu  iutelligibileiu  ad  eiiiieutiaiu  Huaiu.  Et 
tiuc  uuu  e&l  ita,  uidi  quia  liitieufl  et  scituiu  ouut  ret> 
uua,  ijuuuiaui  ^cieutia  bcieutid  es^eutiaui  buaiu  eist 
e.\  eu,  et  ad  euiu,  quia  est  uciliiiu.  (Juud  eul,  quiii 
propterea  quod  scieutia  est  bcieutia  fcieulis,  et 
hcieud  8cit  eisseuliaui  buaui,  est  eju^i  uperatio  redieiis 
ad  es.->eutiaui  suaui  :  er^^u  subr^taiilia  ejiiii  est  re- 
dieus  ad  eiaeuliaiu  iteruui.  Et  uuii  si^uitico  per  re- 
ditiuueiu  tiubstautiiC  ad  eiiiieutiaui  Huaui  iteruiu,  uini 
quia  est  staus  ti.xa  [ler  se,  uou  iuiJi^^eus  lu  sua  li.xioue 
et  sua  esseutia  re  alia  re^'eute  ipsaiu  :  qiiouiaiu  eist 
Hubstautia  diiuplex  sufiicieuii  sibi  per  beipsaui. 


Osteiiso  qualiter  unima  sc  habeat  ad 
alia,  hic  ostendit  qualiter  se  haheat  ad 
seipsam.  Et  proponitur  talis  propositio. 
Omnis  sciens  qui  scit  essentiam  suam, 
est  rediens  ad  esscntiam  suam  rcditioiie 
completa,  Et  ad  hujus  propositionis  iii- 
tejlectum,  considerandai  sunt  quaidam 
propositiones  qu*  iu  libro  Proculi  po- 
nuntur,  quarum  una  est  tertia  libri  ejus  ; 
qu*  talis  est  :  Omne  quod  ad  seipsum 
conversivum  est,  incorporeum  est.  Et 
hanc  propositionem  supra  manifestavi- 
mus  in  septima  propositione  libri  hujus. 
Secundam  propositionem  sumamus,  quae 
est  decimasexta  libro  Proculi  quai  talis 
est :  Omne  ad  seipsum  conversivum  ha- 
bet  substantiam  separabilem  ab  omni 
corpore.  Et  hujus  probatio  est,  quia  cum 
corpus  ad  seipsum  converti  non  possit, 
ut  ex  praemissa  a  propositione  habetur, 
sequitur  quod  converti  ad  seipsum  sit 
operatio  separata  a  corpore.  Cujus  au- 
tem  operatio  a  corpore  separatur,  ne- 
cesse  est  quod  et  substantia  sit  separa- 
bilis.  Unde  omne  quod  ad  seipsum  con- 
verti  potGstest  a  corpore  separabile.  Ter- 
tiam  propositionem  sumamus  quadrage- 
simamtertiam  libri  ejus  quae  talis  est  : 
Omne  quod  ad  seipsum  conversivum 
est,  autbypostasou  est,  idest  per  se  sub- 


sistens.  i^and  probatur  per  iioi;  quod 
unuiiKiue  (juod  convertitur  ad  id  quod 
suhstantilicatur.  IJnde  si  uliquid  ad  seip- 
sum  convertitur  secundiiin  esse,  oportet 
quod  in  seipso  suhsistat.  Ouartain  jiro- 
positionem  suiiiainus  (jiiadragtjsiinain- 
(jiiartam  libri  ejus.  Omne  quod  sccun- 
(liim  operationem  est  ad  seijisum  ct  se- 
ciiudum  suhtaiitiam,  cst  ad  se  convcr- 
sivuin.  Kt  lioc  prohal  pcr  hoc  quod  cuin 
converti  ad  seipsum  sit  perfectionis,  si 
sccundum  suhstantiam  ad  seipsum  non 
convcrteretur  quod  secundum  operatio- 
ncm  convcrtitur,  sequerctur  quoiJ  opcra- 
tio  esset  mclior  et  pcrfectior  quam  suh- 
stantia.  Ou'"l<infi  propositionem  suma- 
mus  octogesimamtcrtiam  rthri  cjiis  fjua', 
talis  est :  Omne  suiipsius  cognoscitivuin, 
ad  seipsum  omniquaque  conversivum 
est.  Cujus  probatio  est  :  quia  quod  seip- 
sum  cognoscit,  convertitur  ad  seipsum 
per  suam  operationem,  et  per  consequcns 
per  suam  substantiam,  ut  patet  per  pro- 
positionem  pra^missam.  Sextam  propo- 
sitionem  accipiamus  centesimamoctoge- 
simamsextam  libri  ejus,  qu«  talis  est  : 
Omnis  anima  est  incorporea  substantia 
et  separabilis  a  corpore.  Quaj  sic  proha- 
tur  secundum  prapmissa.  Anima  cognos- 
citseipsam  :  ergo  convertitur  adseipsam 
omniquaque  ;  crgo  est  incorporea,  ct 
a  corpore  separabiUs.  His  igitur  visis, 
considerandum  est  quod  in  hoc  libro  tria 
ponuntur  :  quorum  primum  cst  quod 
anima  sciat  essentiam  suam.  Dc  aninuv 
enim  est  intelligendum  quod  hic  dicitur. 
Secundum  est  quod  ex  hoc  coucluditur 
quod  redeat  ad  essentiam  suam  redi- 
tione  completa.  Et  hoc  est  idem  ei  quod 
in  propositione  Proculi  dictum  est  quod 
omne  suiipsius  cognoscitivum,  ad  scip- 
sum  omniquaque  conversivum  est.  Et 
intelhgitur  redilio   sive  couversio  com- 


I.IHKR  CATSIS. 


849 


|)l(Mii  cl  .s(MMiiuhiin  .siilislanliaiii  ct  sc 
niiKlnni  4)|i(>raliiniiMn  nl  (litliiin  vs\.  {\\nn\ 
niitiMn  lior  .scciindtnn  s(w|iialnr  (<\  iiriino, 
prohal  sic  :  (|nia  cnni  dico  (|ii()d  sciciis 
Mcil  ossiMiliain  snaiii,  ipsniii  scirc  si^ni- 
(lciit  ()|ici-alii)n(Mii  inlc[li;^il)il(<iii.  l'.rK<> 
patct  (jiiod  in  lioc  (|ii()d  sci(nis  scil  oshimi 
iiain  sinnn,  rcdit,  idcst  conv^M-litnr  p(M' 
opiM'ation(Mn  siiain  iiilcliif^ihiNMii  ad  (>s- 
S(Miliain  siiain,  iiilt>lli.L;(Mido  scilicct  cain. 
Kt  ipiod  lioc  dclicat  vttcari  nMlitns,  ijiani- 
tVslat  por  lioc  ipiod,  ciiin  aniina  scit  cs- 
siMitiain  snain,  scitMis  ct  scitnin  snnt  rcs 
iina  ;  ct  ita  scitMitia  (pia  scit  cssiMitiain 
suam,  idost  ipsa  op(M'atio  int(dlif;:il)ilis, 
ost  ox  oa  iiKpianlniu  cst  scila  ;  et  sic  cst 
11)1  (pia'dani  circnlatio  ipia'  importatnr  in 
vcrbo  rcdtMindi  vcl  coiiv^MltMidi.  l\\  1k»c 
aiitom  qiiod  seciintliim  snam  operatio- 
nem  redit  ad  essentiam  siiam,  conclndil 
ultcrins  (]nod  S(>cundniu  snbstantiam 
suaiu  cst  rcdiens  ad  csscntiain  snaiu,  el 
ita  ilt  reditio  completa  secuudiim  opera- 
tiouem  et  snbstantiam.  Kt  exponit  consc- 
qiKMit(M-  (piid  sit  rcdire  sccnndnm  snh- 
slantiam  ad  essciitiam  snam.  iUa  eiiim 
dicnutiir  secuudum  snhstantiamad  seipsa 
converti  quie  suhsistunt  per  scipsa  ha- 
bentia  fixioncm,  ita  qnod  non  couvertuu- 
tur  ad  aliqnid  aliud  snslentaus  ipsa,  si- 
cut  est  couversio  accidentium  ad  sub- 
stautiam.  Kt  hoc  ideo  couveuit  animaR 
et  uuicuiqiie  soieuti  seipsum,  quia  omne 
tale  est  suhstantia  simplex  siinicieus 
sihi  per  scipsam  quasi  nou  iudigens 
materiali   sustcntameuto.    Et  hoc  potest 


cssc  t(M'tinni  (pioil  Hcilic(d  aiiiina  nlt  ho* 
parahiliH  ncorpore,  nt  propoiiiliir  in  pro- 
poHitioiic  fidcnli.  |'riinnni  antiMU  lioiiiin, 
Hciliccl  (piod  aiiiina  sciil  (rHH(Milt.iiii 
Hiiani,  liic  iioii  prohiitnr.  frtdiatnr  anlcin 
in  lihro  {'rociilii  nic.  .\t  vero  (|no(l  co- 
f^Mioscat  HcipHam,  nianircstnin  «•hI.  Si 
(Miiin  et  ipi.i*  Hn|)<M'  i|)sani  cof^iioscit,  (!l 
siMpsani  nata  est  co^Mioc(M-e,  iniillo 
niagis  lannpiain  cansiH  (pia*  Hiint  aiile 
i|)sam  coKnosciMiH  scipsam.  Tbi  dili^^ini- 
t(M'  consid(M'aiidnin  csl  (piod  sii|ira,  ciim 
de  inhdlcctiva  ccf.rnili()ne  aKcnd,  dixit 
(piod  priinns  intcll(M'tiis  intidliKit  scip- 
snin  taiitnni,  iil  iii  dcciinatertia  projxisi- 
tioiic  dictnin  (^st,  scilicet  i]nia  forma  in- 
tclli^''ihiris  idcalis.  Alii  V(M'o  intidlectus 
taiiKpiain  (M  pro[)iiKpii  |)arlicipaiit  a  pri- 
mo  int(dloctii  ot  formam  intclli^nbilita- 
tis,  et  virtntem  intellcctnalilatis,  sicut 
dicit  Dionysins  IV  cap.  Dr  diriiils  iioriii- 
iiihus  qnod  siipnMua'  snhstanlia'  infellcc- 
tuales  sunt  iutclligihilos,  et  intellectus, 
Ilnde  unusquisque  eorum  iuteUigit  ct 
seipsnm  ct  siq^eriorcm  qncm  participat. 
Scil  quia  aniiiia  inlellcctiva  iufcriori 
modo  parlicipat  primum  iiitellcctum  in 
siibstantia  sua,  uou  habet  iiisi  vim  in- 
tellcctualifatis.  Unde  inteHigit  snbstan- 
tiam  suam  uoii  per  essentiain  suam,  sed 
secuudi.m  Platonicos  per  superiora  qu* 
participat,  secundum  Aristoteles  autem 
iii  tertio  De  aiiima,  per  intelligibiles  spe- 
cics  qua^efliciuiilur  quodammodo  fornue, 
inquaiifum  per  eas  fit  actu. 


LECTIO   XVI. 


Quod  ima  prima  lAfinita  virtus  est,  a  qua  reliqux  omnes  dependent. 


Omnes  virtutes,  quibus  non  est  flnis,  pendentes 
siint  super  iafinitum  primum  quod  est  virtus  virtu- 
tum  :  uon  quia  ipste  sint  acquisitae  fixae  stantes  iu 
rebus  eutibus,  imnio  sunt  virtus  rebus  entibus  ha- 
bentibus  fixionem.  Quod  si  aliquis  dicat  quod  eus 
primum  causatum,  scilicet  intelligentia,  est  virtus. 
cui  non  est  fiuis,  dicimus  quod  non  est  ens  causa- 
tum  virlus,  immo  est  ei  virtus  qugedam.  Et  virtus 
quidem  ejus  nou  est  facta  infinita  nisi  inferius  et 
non  superius  :  quoniam  ipsa  non  est  virtus  pura, 
quae  non  est  virtus  nisi  quia  virtns  est,  et  est  res 
quiR  non  finitur  inferius,  ueque  superius.  Ens  autem 
primum  causatum  habet  fiuem,  et  virtus  ejus  est  fi- 
nis,  secuudum  quem  remanet  causa  ejus  :  ens  autem 
primum  creans  est  infiuitum  primum  purum.  Quod 
est,  quia,  si  eutibus  fortibus  non  est  finis  nisi  per 
suam  acquisitionem  ab  iufiuito  primo  puro,  propter 
quod  sunt  entia  iufiuita,  et  si  est  ens  primum  ipsum 
(Juod  pouit  res  quibus  uon  est  finis,  tuuc  ipsum  pro- 
culdubio  est  supra  infinitum.  Ens  autem  primum 
crealum,  scilicet   iulelligeulia,  ipsum  nou  est  fiui- 


tum ;  immo  dicitur  quod  est  infinitum ;  neque  dicit 
quod  est  ipsummet  quod  non  est  finitum.  Ens  ergo 
primum  est  mensura  entium  primorum  intellijiibi- 
lium,  et  entium  secundorum  sensibiiium,  scilicet 
quia  ipsum  est  quod  omnia  entia  creavit,  et  mensu- 
ravit  ea  mensura  conveuienti  omni  enti.  Redeamus 
er^o  ;  et  dicamus  quod  ens  primum  creans  est  supra 
inbuitum,  sed  ens  secundum  creatum  est  infinitum. 
Et  quod  est  inter  ens  primum  creans  et  ens  secun- 
dum  creatum,  est  non  finitum.  Et  reliquae  bonitates 
simplices,  sicut  vita  et  lumen,  et  quae  sunt  eis  simi- 
lia.  sunt  causa  rerum  omnium  habentium  bonitates  : 
scilicet  quod  infinitum  est  a  causa  prima,  et  causa- 
tum  primum  est  causa  omnis  vitae ;  et  similiter  reli- 
quse  bonitates  descendentes  a  causa  prima  super 
creatum  primum,  in  primis  est  intelligentia;  deinde 
descendunt  supra  reiiqua  causata  omnia  intelligibi- 
lia  et  corporea  mediante  intelligentia. 

Posita  distiuctioue  causarum  superio- 


530  DE  CAUSIS. 

rum  et    proHe([uuti8   hinKulis    purtiltus ,  eu&  virtutus  iuflnita;  rodiKuiiitur  ad  uli- 

niudu  pouit  «-uuipuratiuuiuu  i;uruiu  udiu-  (|uod  (irirnum,  «juudtjst  «!HHeutialit«;r  iufl- 

viiBin.  Kt  «irru  liuc  triu  fucit.  i'riuiu  i>s-  uitu      virtus   ;      nuu    «iu«)d     sit     virtus 

teiidit  i|ut)Uiudu  8U[)(^riuru  iunuuut  iu  iu-  jiarticiiiutu  iu  ali«|uu  n;  sul)sist«;nt(t,   m(u1 

furiuru,     vigeMimu     prupuiiitiuuu ,     ibi,  (iiiia  ust  HubsiHtiiUH   per    seipsam.    lloc 

u  Cuusa  priiuu  r«;Kit  ^'t>-  "  Socundu  uHten-  aiitt;m  hucuikIiiui  IMatouicos  nuu  ust  ipsa 

dit  suniii(;utiuiii  diviui  n^Kimiuis  viKnsi-  id«;u(;utiH  :  (|uia  liujusiuodi  «■us  s«;paratum 

mupriiuu  pru[)<i^itiuui;,  ibi,  «  i'iiiiiuin  (;st  liul)(;t  «[ui<l(;iu   [)ut«;ntiaiu   iiiliuitam,   S(;d 

divuH  etc.   •  T(;rtiu  ust«iudit  ([uuin«)«lu  iu-  cum  liuc  liubet  ctium  finitutiuu,  nicut  su- 

feriuru  div(;rsiiuudo   rucipiunt   influxum  ()ru  iu  «[uurta  prupositione  liabitum  est. 

(trimu  iiitlut;ntis,   viK('sima(|iiarta  [)r<)[)u-  lj'ud(;^i«;liii([uitiir,   «luod    iiuri   sit    prima 

Hitiuiii;,    ibi,  'i  Causa  priiua  t;xistit  ctc.    »  [)uti;iitiu    «[ua;  esst;utiulilcr  t;st  i[)Su   iiifi- 

Circu  primiim  duu  facit.  1'riino  ostendit  uitaH,  Ncque  tumcn  puuebaut,    «jiiud  illa 

quumutlu  iriteriorua  superioribus  depeu  influitas  itlea  sit  primiim  simpliciter;  quia 

deaut  st;ciiiiiluin  virtiitfin.  Sfciiiitlo  «jut)-  i[)sa  irillriitas  [)artit;i[)at   uiiitate  «;t  boui- 

modo  de[)eiideuut  setuindum  substautiam  tate.  l.udt;  [)riiuum  simj)lic.itt;r  «;st  uuum 

et  uaturam  suam,  decimaoctava  proposi-  et  bt)num.   Iloc  aut(;m  iritiiiitum  id(;ale  a 

tione,   ibi,  «   Kes   omues   habent   essen-  quo  omnes  virtutes  inllnita;  depeudent, 

tiam.  I)  Circa  primiim  diit)   fatut.    Primo  cst  metjium  iritt;r  iiiium  et  bomim  qiiod 

ostendit    qutxl   ()iuri(;s    virtutes    iufiuita;  est  primum  simpliciler,  et  inter  ens  :  ct 

depeudent  a  primairitliiita  virtute.  Secun-  ita  liauc  prupositiunem  ProculuH  exponit, 

do   ostendit  ([uomodo  inajus  vel  minus  Sed  quia  Auctor  Iiujus  libri  uon  ponit 

ei  assimilaiitur,  decimaseptima  pro[)osi-  diversitatem  realem  iriter  bujusmodi  for- 

tione,   ibi,   «  Omiiis    virtus  unita  etc.    »  mas  ideales  absli'actas,  quai  per  essen- 

Circa  primum  pouit  lianc  propositiouem.  tiam  suam  ditjuntur  ;  sed  omnia  attribuit 

Omnes  virtutes  quibus  nou  est  finis  pen-  euti  primo,  quod  est  Deus,  utsupraetiam 

dentes  suut  super  infinitum  primum  quod  patuit  ex  verbis  Dionysii,  ideo  secundum 

est  virtus  virtutum  ;  uon  qiria  ipsa;  sint  iutoritiouem  hiijus  auctoris,  hoc  primum 

acquisitai  fixa;  stantes  in  rcbus  cutibus,  inliuitum  a  quo  omnes  virtutes  iufinita' 

immo  suut  virtusrebus  habeutibus  fixio-  dependent  est  primum  simpliciter,  quod 

nem.  Haecautem  secundapars  iuomnibus  estDeus.  Per  ens  autem  de  quo  Proculus 

libris  videtur  esse  corrupta.  Debet  enim  mentionom  facit,   quod  ost  sub  irifiiiito, 

singulariter  dici  :  «  iion  quiaipsa  sit  ac-  uoii  intelligit  ideam  entis,  sed  potius  cus 

quisita    fixa,    stans    in   rebus    entibus,  primum   causatum.    Et    quod   Proculus 

immo  est  virtus  etc,  »  ut  referatur  hoc  ad  probat  de  idea  entis,  hic  probatur  de  ente 

virtutem  virtutum.  Et  hoc  patet  in  libro  primo,  quod  est  intelligentia.  Dicit  ergo  : 

Proculi,  cujus  propositio  nonagesimase-  si    aliquis  velit    dicero    principium   ens 

cunda  talis  est.  Omnis  multitudo  infini-  causatum  quodest  intelligentia  sit  virtus 

tarum  potentiarum,  ab  una  prima  inlini-  infmita,  non  tamen  erit  dicendum  quod 

tate  exorta  est,   quae  non  ut  participata  ipsa  sit    essentialiter    virtus  ;    imo    est 

potentia  est,  neque  in  potentibus  subsis-  habens  virtutem.  Unde  non  est  illud  pri- 

tit,  sed  secundum  seipsam  noa  alicujus  mum  infiuitum  a  quo  dependent  omnes 

participantis  ens  potentia,  secundum  om-  virtutes  infinitae.  Et  quod  non  sit  prima 

nium    causatorum    entium.    Ubi   primo  virtus  infmita,  manifestat  per  hoc  quod 

considerandum  est,  quodinfinitapotentia  non  infinita  omnibus  modis,  et  respectu 

dicitur  cujuslibet  semper  existentis,  sicut  cujuslibet ;  sed  est  infinita  solum  inferius, 

supra  dictum  est  in  quinta  propositione;  non    superius,  Dicitur    quidem  inferius 

inquantum  scilicet  videmus,   quod  quae  infinita    virtus   intelligentiae,    quia  non 

plus    durare    possunt  habent   majorem  comprehenditur  ab  his   quae   sunt  infra 

virtutem  essendi.  Unde  illa  quae  in  infi-  ipsam.  Non  est  autem  infinita  superius, 

nitum  durare  possunt,  habent  quantum  quia  exceditur   a  suo  superiori,    cujus 

ad  hoc  infinitam  potentiam,   Secundum  comprehensione  finitur,  Unde   Proculus 

autem  Platonicas  positiones,  omne  quod  dicit     nonagesimatertia     propositione  : 

in  pluribus  invenitur,  oportet  reducere  Omne  infmitum  in  entibus  iieque  supra 

ad  aliquod  primum  quod  per  suam  essen-  positis  infinitum  est,  neque  sibiipsi ;  quia 

tiam  est    tale,  a  quo  alia  per  participa-  sicut  ipse  probat  ibidem,  a  seipso  unum- 

tionem  talia  dicuntur.   Unde  secundum  quodque  a  .superioribus  circumscribitur 


i.iiiKii  nMcrs. 


.151 


t^l  (tMiMiiialiii-,  ali  iiircrioiiiMis  aulrm  cir- 
(Miinsnilii  11(111  |i(it(<st.  I(li>(i  aiilciii  virlii.s 
ii)l(<lliKciitia'  iioii  cst  n>s|i(M'lii  (iiiiiiiiiiii 
iiiMiiila,  (|iiia  ikhi  csI  t>i  virtiis  |iiira,  idcst 
iKiii  csl  cssiMitialilcr  virtiis,  iit  scilicct  sit 
virliis  HiilisisttMis.  'ralis  tMiiin  n^.s  (|iuc 
osstMitialitiM'  virlii8(>sl,  ikm|iii>  (>st  siii»(>riiis 
iit>c  inl't<riiis.  Ndii  ciiiin  lialit>l  ali(|ii(iil 
priiis  a  (|iK>  possit  ciiMMiinstMilii.  Sc(l  iii- 
i(>lli>;:ciitia  lialict  IIikmii,  s(>(Miii(liiin  (|iicin 
rtMiiaiK^t ,  itlost  tlt>llcit  a  siio  snixMiori, 
(]iiasi  post  ipsnin  rcinancns  vcliit  ipsiiin 
asst>(|ni  noii  val(>ns.  hciiKh"  ost(>iKlit 
(|iKul  sit  illiiil  priiniiin  iiiliiiiliini  a  (|iio 
(lcpciKlciit  t>niiK<s  virtntt>s  iiilinita' :  ot 
hoc  qnidcm  accipitiir  liic  t>ns  primiim 
crcans,  scilicct  l)(>iis  csl  primiim  inliiiitiim 
piirum  t]uasi  osst^nlialilcr  cxislcns  \  irlus 
inlinita.  Et  hoc  prohat;  (]uia  intellipontia', 
quas  vocat  hic  sciontos  ot  fortos  proptor 
mai::uitu(lintM"u  virtutis  quam  hahcut , 
sunt  iutiuita'  proploractiuisitioucmsuam, 
itlost  partici[)ationom  a  primo  quotl  ost 
iutinitum  purum,  itlost  essontialitor,  a 
quo  hahout  uon  solum  iufiuitatom,  sod 
otiam  osso.  Kt  si  ons  primum  croaus,  osl 
quod  sui  participatioue  faoit  res  esse  infi- 
nitas,  tunc  oportet,  quod  ipsum  sit  supra 
inflnitum .  (luod  (]uidom,  socundum  oa 
qua^  hic  dicuufiir,  oportot  intclli.yoro  quod 
ens  primum  sit  snpra  infinitum  partici- 
patum  et  creatum.  Sed  secuudum  Procu- 
lum  hoc  dicitnr  de  idea  universi  ethoni, 
quod  est  secundum  Platonicos  supra 
ideam  infiniti.  Et  ideo  exponens  quod 
dixerat,  ons  primnmesse  suprainfinitum, 
subdit  quod  intelligentia  est  iufinitum  ; 
scilicet  participative ;  non  autom  ossen- 
tiaUter,  ita  scihcet  quod  ipsamet  sit  id 
quod  est  infmitum.  Concluditur  igitur  ex 
pra^missis,  quod  cnm  ens  primum  dctin- 
inteUigentiis  esse  et  infinitatem,  ipsum 
est  mensura  primorum  entium,  scihcet 


iiitclliKihiliiim,  ct  pcr  coiiHc<|iicnH  hciimi 
doriiin  ontiiiiii ,  Hcilicct  K(MiHihiliiiiii  , 
.so(  nndiini  (|ii)mI  priiniiin  in  i|iKililict 
jrciicrc  cst  mciisiira  illiiis  ^.'ciicris  ,  in 
ipiaiiliiin  pcr  acccHsnm  ad  ipHiiin  v(;| 
rcccssiim  ah  ipMo  c«)Kiioscitiir  ali^prid 
osHo  |)(M"foctins  \cl  iniiius  pcrrcctiim  in 
goiiort'  illo.  Scd  ipsc  cxponit  ciis  primiim 
csso  mciisuram  iiinnium  iMitiiim,  ipii.i 
crcavit  (iiniiia  ciitia  (Miiii  dchita  mcnsiira 
(pia>  convonit  nnicniipic  roi  sn(*nndum 
modiiin  sna>  iiatnra'.  (,hioil  cnini  aliqiia 
rcs  inagis  vol  iiiiuns  acifdal  ad  i[)siim, 
ost  cx  ojiis  (lis|iositi(HK'.  ritiino  aiilcm 
colligit  ox  |)ra'inissis,  quasi  opilogantlo. 
[)riiici[)alom  intcntiouom,  ot  dicit  ([iiod 
cus  [irimuin  crcaiis  (\st  su[)r;i  iiillnitiini, 
illud  scilicot  (]uod  [)artici[iatiiiiK>  iiiliiiitiiin 
ost.  Sed  enssocundum  quod  creatumest, 
scilicet  intoUigentia,  est  infinitum  parti- 
ci[)ativo.  illnd  aut(^m  quod  cst  modinm 
inlcr  ons  primum  (  ratiim  quod  cst  intcl- 
iigontia,  et  ens  secundum  creatum  ([iiod 
ost  corpus  corruptiliiio ,  ost  infiuitum , 
scilicot  corpus  codostc.  Scd  Proculiis  hoc 
[)onit  tamquamidea  infiniti  sitmedia  intor 
l)oni  et  ideam  entis.  Hoc  autem  rerum 
ordino  instituto  circa  infinitum,  subtht  si- 
militor  do  ahis  :  et  dicit  quod  omnes  alia? 
honitates  simplices,  scilicet  vita,  lumeu, 
et  similia,  sunt  causa  rerum  habentium 
hujusmodi  honitates.  Sicut  onim  causa 
prima  et  primum  infinitum,  et  ita  omnia 
ahaah  eo  hahent  infinitatem,  ah  eo  etiam 
causa  prima  est  ipsa  vita  et  ipsum  lumen 
et  ab  ipsa  causatum  primum,  scilicet  in- 
*telhgentia,  habet  vitam  et  lumen  intelh- 
gibile.  Et  simihter  etiam  aliap,  bonitates 
descundunt  a  primacausa.  Prima  quidem 
super  creatum  primum,  quod  est  intelli- 
gentia,  et  deinde  superaha  mediante  in- 
telligentia:  sive  ista  alia  accipiantur  ani- 
mae  intellet^tuales,  sive  res  spirituales. 


LECTIO  XVII. 

Quare  ex  multis  infinitis  virtutibus  illa  magis  ad  infinitatem  accedat,  qu^  imitati  est 

propinquior. 


Omnis  virtus  unita  plus  est  infinita  quam  virtus 
mulliplicata.  Quod  est,  quia  infinitum  primum  quoci 
est  intelligentia,  est  propinquum  uni  puro.  Propter 
iliud  ergo  factuoi  est  quod  in  omni  virtute  propin- 
qua  uui  puro  est  intinilas  plus  quam  in  virtute  fon- 
ginqua  ab  eo.  Quod  est,  quia  virlus,  quando  iucipit 
multiplicari,  lunc  destruitur  unitasejus;  et  quando 
destruitur  ejus  unitas,  destruitur  ejus  inBuitas  :  et 


non  destruitur  infinitas  ejus,  nisi  quando  dividitur. 
Et  hujus  quidem  significatio  est  virtus  divisa.  Et  quod 
ipsa,  quanto  magis  aggregatur  et  unitur,  tanto  plus 
magniticatur  et  vehementior  fit,  et  efflcit  operalio- 
nes  mirahiles.  Et  quanto  magis  partitur  et  dividitur, 
tanto  plus  minoratur  et  debilitatur,  et  efficit  opera- 
tiones  viles.  Jam  igitur  manifestum  est  et  planum 
quod   virlus,   quauto  phis  fippro^imat   uni    puro  «»t 


ss» 


DK  CAi:S18. 


vero,  flt  veheoietitiur  eju«  unitas;  et  quuiito  vehe- 
uieutior  lit  td«,  eat  iiitiuitai  iii  ea  inugi^  n[t 

[iiil°KUs  el  ii  >(',  et  Biilit  »|it:l'iilliiue4  eJUn    ope- 

ratioue«  uia^juii:,  miriibileA  et  uuLile». 


Postqtiuin  iii  pra^cJMlenti  propositiomi 
OHttMisiiin  t!.st,  (|iiotl  oinncs  virtutrs  intl- 
nitu^  ili;[if ndunt  u  priinu  viitnto  iiitinitu, 
in  liuf  pro[)osili«iiie  fonsiNjnentcr  osteii- 
ditnr,  qnoniodo  iinu  virtus  niuKis  ucco- 
dut  ud  [iriinuin  iiitinitutcin  ijuuin  uiiu.  Kt 
dicit  ({iioil  oinnis  virtiis  uiiitu  [ilus  cst 
iullnitu  ijuuin  virtus  inultipliccitu.  IIum- 
tiudeni  [)ro[)ositiu  ponitur  iii  liliro  l'roculi 
uouagesiinu(|uintu  suh  liis  verbis  :  Om- 
nispotentiu  unitior  existcns,  cst  intinitior 
quuin  [)luritiiutu.  l*robutur  uutein  utro- 
bique  dupliciler.  l*rimo  quidem  per  ru- 


uni  primo.  Vlrtnles  vero  qua?  multipli- 
cuiitur,  e.\  hoc  ipso  detlciunt  ab  unitate  ; 
et  ideo  iniiiorutiir  euruin  [losse.  Kt  hoc, 
exeni[)luiii  [lutel  iii  virtiitiliiis  cogiiosci- 
tivis.  Iiit(;ll(;clus  eiiiin  ([iii  non  dividitur 
iii  niultus  potentius,  erilcucior  est  in  co- 
j,'noscen(lo  ([uuin  sensus,  ([iii  ()er  niiiltas 
|)ot('nlius  diversificutiir.  Kt  cudcm  rutioiie 
viitus  cot^^iioscitivu  iiitelli/^'('iilia;  ([ua-iion 
diversilicatur  [ler  sensitivam  et  intellec- 
tivain,  esl  fortior  ([iium  virtiis  cognosci- 
tivu  biimaiiu,  tum  circa  seiisibilia  singii- 
laiia  ([uaiii  circa  iiihdliKibilia  cognos- 
cenda.  Secundo  [irobatur  p(;r  siguum. 
Videmus  enim  in  rebus  cor[)oralil)us 
[larticiilaribiis  ([uod,  (|iiand()  mulla  u^,'- 
t<r(;gaiitur  et  iiiiiuiilur ,  lit  veb(;nieii- 
tior  eorum   virtus,   ex  qua   conse([uun- 


tionem,  hoc  modo.  Sicut  ex  |)r*missa  tur  mirabiles  o[)craliones  ;  sicut  pa- 
[)ro[)osition(;  babctur,  omnos  virfut(;s  in-  t(;t  in  inultis  liominibiis  simiil  trab(;nti- 
tinita;  depeiid(;iit  a  primo  iiilinito,   qiiod      biis  iiav(;in,  ([ui  divisiin  noii  |)Ossiiiil  eain 


est  virtus  virtutum.  (j^iortet  ig-ilur  ([iiod 
quanto  virtus  propinquior  fuerit  iili  pri- 
ma.'  virtuti,  taiito  muKis  [^arlicipet  de 
ejus  inlinitate.  Illa  autem  virtiis  est  es- 
sentiaiiter  uiium.  Oportet  ergo  quod 
quanto  ali([ui(l  est  mayis  uiium,  tanto 
habeat  virtutem  magis  iiifinitam,  Et  inde 
est  quod  virtus  intelligentia^,  qua  est 
prima  inter  virtutes  causatas  infinitas, 
est  maxime  infinita,  utpote  propinquior 


tiabere,  nec  purtes  ejus  pro[)ortionales. 
Et  quanto  magis  dividitur  virtus  rei  cor- 
poralis,  taiito  debilior  fit,  ct  facit  o[)era- 
tioiies  viliores  ;  sicut  tota  domus  a  ina- 
gno  igne  congregato  calefit,  quod  fieii 
iion  potest,  si  ignis  dividatur  per  diver- 
sas  partcs  domiis.  Ex  quibus  duabus  pro- 
bationibus  concludit  pro[JOsitum,  ut  Lit- 
tera  patet. 


LECTIO    XVIII. 

Quod  omnia  dependent,  seciindim  naturam  suam  vel  substantiam,  a  primo. 


Res  omnes  habent  essentiam  per  ens  primum.  Et 
res  vivaeomnes  sunt  mots'  per  essentiam  suam  prop- 
ter  vitam  primam  Et  res  iutelligibiies  omnes  habent 
scieutiam  propler  iuteiligeutiam  primam.  Quod  est, 
quia,  si  omnis  causa  tJat  causato  suo  aliquid,  tunc 
proculdubio  ens  primum  dat  causatis  suis  omnibus 
esse.  Similiter  vita  dat  causatis  suis  motum,  quia 
vita  est  processio  procedens  ex  ente  primo  quieto 
sempiteruo,  et  inolus  similiter  primus.  Et  similiter 
intefligentia  dat  causalis  suis  scientiam  :  quod  est, 
quia  omnis  vera  scientia  non  est  nisi  intelligentia, 
et  iutelligentia  est  primum  sciens  quod  est  primum 
influens  scientiam  super  reliqua  enlia.  Redeamus  er- 
go,  et  dicamus  quod  ens  primum  quietum  est  causa 
causarum  ;  et  si  primum  ipsum  dat  esse  omnibus, 
tunc  ipsum  dat  eis  per  modum  creatioiiis.  Yita  au- 
tem  prima  dat  eis,  quae  sunt  sub  ea,  vitam ;  et  non 
per  modum  creatiouis,  sed  per  modum  formae.  Et 
similiter  intelligeutia  non  dat  eis,  quae  sunt  sub  ea, 
scientiam,  et  reliquis  rebus,  per  modum  creationis, 
sed  per  modum  formae. 


Postquam  ostensum   est  quod  res  om- 
nes     dependent     a     primo     secundum 


suam  virlutem  hic  ostendit,  quod  depen- 
dent  omnia  a  primo  secundum  suam  na- 
turam.  Et  circa  hoc  duo  facit.  Primo  os- 
tendit  universalem  dependentiam  rerum 
a  primo,  secundum  omnia  quai  perti- 
neiit  ad  naturam  vel  substantiam  earum. 
Secundo  ostendit  diversum  gradum  ap- 
propinquationis  ad  primum  a  quo  depen- 
dent,  sicut  et  de  dependentia  virtutis  di- 
xerat.  Et  hoc  decimanona  propositioue, 
ibi,  «  Ex  intelligentiis  est  etc.  »  Primo 
ergo  ponit  talem  propositionem.  llos 
omnes  habent  essentiam  per  ens  pri- 
mum,  et  res  viva3  omnes  sunt  motae  pcr 
essentiam  suam  propter  vitam  primain. 
Et  hoc  idem  dicitur  in  libro  Proculi  cen- 
tesimasecunda  propositione  sub  his  ver- 
bis  :  Omnia  quidem,  qualitercumque  en- 
tia,  ex  fine  sunt  ct  infinito  et  propter  pri- 


i.inKii  iTNicrs. 


SS8 


iiiuin  •MiH.  Oniniii  iintrin  xivcnlia  Htii 
ipHorniii  tiiiiliva  stitil  |ii'i)|ili<i'  viliini  |it'i 
niain.  ntniiiii  atiliMii  rtif^iinsriliva,  ro^iii- 
liotio  |uit'li<'i|)iitil  |it'o|ilfi-  inlf||i*rltiin  pri 
iiititn.  Ilicil  atiliMn,  i|tinil  onitiia  siitil  cx 
lliH^  (*l  itilliiilo  |n'<i'l*'r  |it'iiiiiiiii  •iis  :  i|itia 
sii|ii'a  lialiiltitn  rsl  in  (|iiai°lit  |itoposilioiii«. 
Kns  (■tiMltitn  ('otnposiliiiii  csl  t<\  llitilo 
ol  inlinilo.  Ad  litijiistiioili  atilcin  pfoposi 
tioiiis  inlcilin-tttin,  piiino  ('otisiili<i'iinilitiii 
osl  (|tioil  oiiiii(<s  xt-ailns  n^rtiin  ad  It-ia 
vidcnlnr  i-ctlnr(<r(<,  (piic  siittl,  css(<,  vi 
vcrc,  «d  inlcllifjfcrc  :  cl  litx-  idco  (piiii 
uiia(|tia'(pi(^  rcs  pol(<st  tiiplicifor  coiisid^*- 
rari.  Primo  si^ciiiidiiin  si',  cl  sic  convc- 
nit  oi  osso.  Scciindo  protit  lcitdil  iti  idi- 
(juid  aliud  (<l  sic  (•otivcnil  ci  inov(<i-i. 
Tortio  S(>i'iiiidiim  (|uod  aliii  iii  sc  liali(<l, 
ot  sic  oonvonil  oi  oop^noscoro  ,  (|iiia  so- 
cundum  liof  coL,Miitio  pcrliciftir,  tpiod  co- 
^iiilum  csl  in  oogiios('(>iiU',  noii  (piidoin 
maloriiirtlor  sod  formalitor.  Sicut  au- 
tfem  lialioro  aliiiuid  iii  so  fornnditor  otnon 
maloriiditcr,  in  tpio  consistit  t-alio  coLrni- 
tionis,  osl  noliirtssimiis  modus  hahoiuli, 
vol  contiiiondi  arKjuod,  itamovori  a  soipso 
ost  nol)ilissimiis  mohilitatis  modus.  VA 
in  hoc  coiisistit  ratio  vita'.  Nam  oa  dici- 
mus  vivontia,  qua^  sc  ali([ualitor  movont. 
Esse  ij:;:itur  (|uod  est  primum,  commune 
est  omnihus,  Sed  non  quia  pertingunt  ad 
illam  porfectioiiom,  qiiod  sint  sui  ipso- 
rum  motiva.  Undo  iion  omnia  sunt  vi- 
ventia  ;  sed  quiedam,  quie  siint  perfec- 
iiora  in  entihus.  lUirsus,  quia  eorum 
quffi  sunt  motiva  suiipsorum,  vel  alio- 
rum,  non  omnia  sunt  motiva  per  mo- 
dum  cognitionis,  sed  per  aliquod  mate- 
riale  principium,  sicut  accidit  in  plantis. 
Unde  etiam  non  omnia  viveiitia  perlin- 
gunt  ad  gradum  cognitionis  ;  sed  solum 
illa  iii  quihus  principium  motionis  est 
aliquid  formale  absque  materia.  Nam 
et  ipse  sensus  cst  susceptivus  specicrum 
sensibilium  sine  materia,  ut  dicitur  in 
secundo  De  anima.  Secundo  consideran- 
dum  est,  quod  in  unoque  genere  est 
causa^  illud  quod  est  principium  in  ge- 
nere  illo,  a  quo  omnia,  qua'  sunt  illius 
gehcris,  in  illo  genere  constituuntiir.  Si- 
cut  inter  elementaria  corpora,  ignis  est 
primum  calidum  a  quo  omnia  calidita- 
tem  sortuintur.  Non  est  autem  in  aliquo 
rcrum  ordine  in  infinitum  procedere. 
Igitur  oportet  in  ordine  entium  esse 
aliquod  primum  quod  dat  omnibus  esse. 


Kt  lioc  cst  tpiod  (liril,  qiioil  roN  om- 
iii<s  hah(*iil  (<HKoiiliain  pcr  orin  priiniiiii. 
Siinilitcr  optitlcl  iii  gciicri^  vi\ciitiiiiii 
i<ss(i  aliipiod  pi-imitni  ;  ct  ah  li(*i-  oiii- 
nin  viv(<nti<i  hahcnl  ipiod  vivanl.  \X  i|ni(i 
viviuiti.H  proprinin  oi^t,  qiiod  Hit  Hiiiip- 
HiiiH  inotivnin,  idi<o  dicil,  (|iiod  rcH  viv;^ 
oiniicH  siinl  inota'  pcr  csscnliain  Hiiain, 
iilcsl  movcnlcs  scipsas  pid|tlci-  \iliiin 
pi-iniatn.  I  iiilc  iti  lihro  Prociili  dici- 
liit-  :  Onitiia  vivciilia  stiiipsortim  moliva 
stinl  pioplcr  vitiitn  pt-iniiim.  Kl  (ptod  ino- 
vtMc  sci|istim  |irot'cilal  a  |ii-iiiiii  vila,  pro- 
hal  siihdcnH,  0>i<*»iani  vita  ont  pro(-oHHio 
pro(-(^d(MiH  o.\  ont(!  prinio  (piiolo  scmpi- 
tcrno.  .\d  ctijiis  intclliM-tntn  ost  sciiin- 
duin  (piod  |ii-iiis  csl  aliiptod  ossc,  iii  se, 
(piam  movori  iii  idlct-titn.  rndo  movore 
pra^supponit  osse.  t^hiod  si  ipsiim  sit  suh- 
jii('(Mts  inolui,  ilcritm  o[iorl(;hil  [>ra'stip- 
[loni  idi([iiod  [ii-itici|)ium  molus  ;  ot  sic 
qnoustjuo  dovcniatur  ad  ali([uod  ens  im- 
mohilo,  quod  est  princi[)iura  movendi 
scii)stimomnihus.  Kt  ha'c  csf  vifa  prima. 
rndc  UKinircsfiim  cst  qiiod  vita  in  oinni- 
hus  vivcnlihus  est  procossio  quaMlam 
procedens  a  quodam  primo  ente  ([tiii  lo 
ct  scm[)ilcrno  idcst  niilli  miitafioni  stihs- 
tituto.  Similitcr  ctiam  in  ordine  cogno- 
scentium  oportet  esse  aliquod  primum. 
Manifestum  autem  est  quod  ordine  per- 
feciionis  ct  naturae  cognitio  intellectiva 
prior  est  sensitiva,  quia  est  magis  imma- 
terialis.  Unde  et  per  intellectum  de  co- 
gnitione  sensitiva  judicamus,  sicut  de 
infcriori  pcr  superius.  In  ipsa  autem  in- 
tellectiva  cognitione  manifestum  cst, 
quod  ratiocinativa  cognitio  a  principiis 
per  se  notis  procedit  quorum  est  intel- 
lectus.  Unde  ratio  sequitur  intellectum. 
Primum  crgo  in  ordine  cognoscentium 
est  intcllcctiis  ;  et  ideo  oportet  quod  om- 
nes  res  intelligibiles,  scilicet  cognosciti- 
vse,  haheant  scientiam,  idest  cognitio- 
nem  propter  intelligentiam  primam. 
Unde  et  in  libro  Procali  dicitur  quod  om- 
nia  cogniliva  cognitionem  participant 
propter  intellectum  primum.  Et  ratio  hu- 
jus  assignatur,  quia  omnis  scieutia  ra- 
dicaliter  non  est  nisi  intelligentia.  Intel- 
ligentia  enim  est  sicut  unitas  quaedam, 
ut  Proculus  dicit,  omnis  cognitionis. 
Unde  intelligentia  est  primum  cognos- 
cens,  et  influeus  cognitionem  super  om- 
nia  cognoscentia.  Sicut  autemsupra  dic- 
tum  est,  secundum  Platonicos,  primum 


551 


1)K  CAIISIS. 


«118,  ([uod  U8t  ideu  entis,  uHt  uliiiiiid  8upiii 
priuiuut  iutellectuiu  ideaUMU.  Sud  necuu- 
duui  l^iuuviiuui,  (uiuuiiu  inih  et  (iriiuu 
vitu  ut  (iriiuus  iuttdliu  lus  suut  uuuui  at 
ideui,  ijuud  f.yii  1)«!US.  liiidi!  i;t  Ari.stottdes 
iu  duodutiuio  Metnp/njairorum,  (irimo 
[)riuci[iiu  utlriituit,  ((iiod  sit  iiit(dl(;<-tus, 
t)t  i(uod  suuia  iiilrliiKert!  sit  vitu;  t^t  sc- 
cuuduiii  hoc  a|j  eo  oiiiiiia  halM-ut  essu  vi- 
vere  et  iutellij.fere.  Tertio  cuasideruiidum, 
quod  istu  triu  diversiiiiode  cuusuutur  iii 
rchus,  sive  u  diversis  (triuci()iis  siu-uii 
duiu  Plulouicos,  sive  uh  eodeiii  (»riiici()io 
secuiiduiii  Udei  doctriuum  et  Aristotelis. 
Kst  euim  du()lex  modus  cuusuudi.  lluus 
([uideiii  ((uo  uli((uid  tit  [)ra'su|)()osit(>  al- 
tero.  Kt  lioc  modo  dicitur  lltiii  ali((iiid 
per  iiiformutiouem  :  quiu  illud  ({uod  ()os- 
terius  udveuit,  se  hubet  ud  id  quod  piifi- 


8U[)pou(d)utur,  per  modum  forma}.  Alio 
modo  oaiisutur  uli((uid  iiuUo  (iriBsuppo- 
sito.  Kt  tio(;  modo  dicitiir  ali(juid  fieri 
()er  crcatioiKau.  Quia  (UK'»  iutelliKero 
[)ra;su()i)oiiit  vivere,  et  vivere  ()ra!sup- 
[)oiiit  esse,  et  es8u  uihil  uliud  ()ra>- 
su()()oiiit  prius  ;  iiide  est,  ({iiod  (^rinium 
(!iis  dut  (!ss(5  oinnif)K8  [Xir  inodum  criiu- 
tioiiis.  Priiiia  aul(;in  vita,  ({ua-ciiinque 
sit  illu,  iioii  dut  vivfri^  per  moduin  crea- 
tiouis,  sed  per  niodum  forma;;  idcHt  in- 
forinutionis.  Kt  similiter  (lic(!iidiim  est 
(1(!  iiit(!llig(!iitia.  Kx  ((iio  putel,  quod  cum 
su()ru  dixit  iiitelligeiitium  esse  causum 
aninia!,  iioii  intcllexit,  quod  esset  causu 
(!jiis  ()er  modiim  croutionis,  sed  soium 
pcr  nioduin  informulionis,  ut  supru  ex- 
posiluin  est. 


LECTIO  XIX. 

Quod  diversimode  res,  appropinquant  primo,   secundum  participationem  naturalis 

perfectionis. 


Ex  intelligeutiis  est,  (^uab  et»t  iutelligentia  divina  : 
quoniani  ipria  recipit  ex  bonilatibus  primis,  qute 
procedunt  e.x  causa  prima  per  receptioneoi  inultiun. 
Et  de  eid  est,  quie  est  intelligeutia  tuntuui  :  quouiam 
non  recij)it  ex  bonitatibus  primis  nisi  niediante  in- 
teiiigentia.  Et  ex  auimabus  est,  qu2e  est  anima  in- 
telligibilis  :  quoniam  ipsa  estpendeus  per  inlelligeu- 
tiam.  Et  ex  eis  est,  quae  cst  anima  tantum.  Et  e\ 
corporibus  naturalibus  est,  cui  inest  anima  regens 
ipsum,  et  faciens  directionem  su[ier  ipsuin.  Et  de  eis 
8unt,  quae  sunt  corpora  naturalia  tantum,  quibus 
non  est  anima.  El  hoc  non  fit  ita,  nisi  quoniam  ipsa 
non  est  intelligibilis  tota,  neque  animalis  tota,  ne- 
que  corporea  tota,  nec  dependet  per  causam,  quae 
est  super  eam,  scilicet  quia  non  omnis  intelligentia 
pendet  per  bonitates  causae  prim<E,  nisi  quae  est  ex 
ea  completa  et  integra  et  quae  pendet  per  causam 
quae  est  super  eam.  Scilicet,  quia  non  omnis  intelli- 
gentia  pendet  per  bonitales  causae  primae,  nisi  quse 
est  ex  ea  completa  in  primis  integra.  Ipsa  enim  po- 
test  recipere  bonitates  descendentes  ex  causa  prima, 
et  pendere  per  eas,  ut  vebementius  fiat  ejus  unitas. 
Et  similiter  iterum  non  omnis  anima  pendet  per  in- 
teiligentiam,  nisi  quae  est  eis  completa  et  integra, 
et  vehementius  similis  cum  intelligenlia  per  hoc, 
quod  pendet  per  intelligentiam,  et  est  inteiligentia 
completa.  Similiter  non  omne  corpus  naturale  ha- 
bet  animam,  nisi  quod  est  ex  eis  completum  et  in- 
tegrum,  qiiasi  sit  rationale ;  et  secundum  hanc  for- 
mam  snnt  reliqui  ordines  intellectuales. 


Postquam  ostendit  in  praecedenti  pro- 
positione,  quod  omnes  res  secunduni 
suam  naturam  dependent  a  primo,  hic 
ostendit  quomodo  qua^dam  diversimode 
ei  appropinquant  secundum  participatio- 
nem  naturalis  perfectionis.  Et  ponit  ta- 


lem  propositionem.  Ex  intelligentiis  est^- 
quai  est  intelligentia  divina,  quoniam  ipsa 
recipit  ex  bonitatihus  divinis  qua  proce- 
dunt  ex  causa  prima  receptione  multa. 
Et  de  his  qiia?  esl  intclligentia  tantum, 
quouiam  non  recipit  ex  bonitatibus  pri- 
mis  nisi  mediam  de  intelligentia.  Et  ex 
animahus  est  quai  est  aniraa  intelligi- 
hilis,  quoniam  ipsa  est  prudens  per  in- 
telligentiam,  et  ex  his  est  quae  est  ani- 
ma  tantum.  Et  ex  corporibus  naturalihus 
est,  cui  est  anima  regens  ipsum,  et  fa- 
ciens  directionem  super  ipsum.  Et  de 
eis  sunt  quse  sunt  corpora  naturalia  tan- 
tum,  quihus  non  est  anima.  Ilaec  autem 
propositio  invenitur  in  libro  Proculi  cen- 
tesimaundecima  propositione,  suh  his 
verbis.  Omnis  intellectualis  scire,  idest 
ordinationis,  hi  quidem  sunt  divini  intel- 
lectus  suscipientes  deorum  posthabitio- 
nes,  idest  participationes.  Hi  autem  in- 
tellectus  solum.  Et  omnis  animalis,  sci- 
licet  scire,  haj  quidem  sunt  intellectuales 
animae  nd  intellectus  suspensae  proprios, 
hae  autem  anima  solum.  Et  omnes  cor- 
porales  naturae,  hae  quidem,  et  animas  ha- 
bent  astantcs  desuper,  hae  autem  sunt 
naturae  solum,  animarum  expertes  prai- 
sentia.   Ad   cujus  evidentiam   sciendum 


Mni.Fi  iiNir.iis. 


35» 


e.Ht,  i|uo«l  NiMMiMdtiiM  IMatoiiicttn,  (|Ma<li-M< 
|>l(«\  ordo  iiivcMiliir  iii  kMmih.  1'riMiMH 
(M'al  (M'(l()  (lconiiM,  idcsl  roriManiMi  idca- 
liiiMi.  ImI(M'  (jiia.s  (>t-al  ordo  sc(-iitidiiiM 
oi'diti(<iM  MMivcisalitatis  IntiM.iniMi  ;  iil  sii- 
pra  (lictiini  chI.  SmIi  Iioc  aiitciM  (M-diiic 
tist  ordo  iiit(dlc(-tiiiM  sc|iarat(M-iiMi  hiiIi 
quo  ost  ordo  aiiitMat-MtM,  stil)  (|M(i  ilcniiii 
ost  ordo  c(M-|)oniiM. 

Kl  lii  trcs  iiilcriorcs  ordiiics  acciiiinM- 
Imt  S(n-uM(lMin  tria,  iiiia'!  iii  pra-tMissa 
liropositioMo  smmI  facla.  Nam  (-otpoia 
parli(-ipaiil  (^ssc  tatilMiM  :  aiiiiMa'  aMh-tii 
socMiuluMi  propriam  naturani  participaiit 
ultoriiis  osso,  ot  vivore :  iutolli  (lus 
autcm  participaut  osso,  vivcro  ot 
iutcUifjfore.  ('aiisalitas  autom  liorum 
ad  ordiuom  diviuum  ])ortiuot:  sivo  po- 
uautur  multi  dii  ordiuati  sub  uuo  socuu- 
dum  Platouicos  :  sivo  uiuis  tautum  iu  s(^ 
oumia  halious,  socuiulum  aos.  I  uivorsa- 
litas  ouim  causalitatis,  propria  est  Deo. 
Hujusmodi  autom  ordiues  cum  ab  uuo 
priuu)  proccdaut,  coutitiuitatom  (juam- 
dam  habout  ad  iuvicem  :  ita  (]iu)d  ordo 
corporum  attiugit  ordiuem  auimarum; 
et  ordo  animannn  attinjj^it  ordincm  intol- 
lectuum  tjui  attinj^rit  ordinem  diviuum. 
Ubioumi]uo  autem  divorsi  per  ordinom 
subinvicem  conjunguntur,  oportet  quod 
id  quod  est  supremum  inferioris  ordinis, 
propter  propinquilatomad  superioremor- 
dinemaliquidparticipctde  superioris  ordi- 
nis  perfectione.  Et  hocmanifeste  videmus 
in  rebus  naturalibus.  Nam  qua^dam  ani- 
malia  participaut  aliquam  rationis  simili- 
tudinem,  et  quaidam  plantai  participapt 


aliijMid  tU'  (liHtiiictioiK^  nnxuN  i|ii.i!  oHt 
propria  aiiimaliMMi.  rudi)  ut  hionyHluii 
(licil,  VII  cap.  Dr  liirims  nnrnini/in%,  <|mo(1 
f  por  diviiiam  sapiciitiam  IImch  priiMnnitn 
(-oiijiiiikmmImi'  pi'iiici|iiis  NocMMdorMiii.  • 
Sic  iKilnr  illi  (iiii  Hiiiit  HiipnMni  iii  ordino 
iiitolioctiittiM  vcl  iiitolliKctiliarMiii,  dcpcn- 
dciit  pcr  (|Maiudam  porrci-liorcm  parti- 
(-ipatidiiciM  prii|iiii(|uiMs  a  hco,  ot  u\nf^\» 
participant  (h;  bonitatibiis  cJiih,  et  de 
uiiiviMHali  caiisalilati;  i|)Hius.  Kt  idoo  di- 
ciiiitur  diviui  iiitcllcctus  v(>l  diviii.i'  iiit(d- 
liKctilia';  si(-til  cl  l)ion}  siiis  (li(-it  (|iii)d  sii- 
promi  aiiKoli  sunt  (|uaHi  in  V(?stiliulis  dei- 
talis  iurerioros  vero  inlolhiclus  (]ui  non 
collo(-ali  iJcrtiuKnrit  ad  tain  c\(-clloiitcin 
parlicipationcm  diviiia'  similitiidiiiis,  .suiil 
itiUdloctiis  tantum,  non  babentes  illam  di- 
viiuim  (liKuitatem.  Kt  eadom  ratio  est  de 
auimalibus  njspoctu  intollcctuum.  Nam 
suprcma'anima'sunliulell(Mtualos,ulpote 
I)ro])inqua^  ordiui  intellcctuum;  aliai  vero 
anima^  infcriores  non  sunt  intcllectuales, 
sod  habent  solum  id  qtiod  cst  anima^  ut 
scilicct  siut  vivificaliva>,  sicut  maxime 
patet  de  auimabus  animalium  et  planta- 
rum.  Et  eademratio  est  de  ordinc  corpo- 
rum  respectu  animarum.  Nam  corpora 
nobiliora,  qua^  perfectiori  ratione  sunt 
constituta,  sunt  animata  :  alia  vcro  cor- 
pora  sunt  inanimata.Et  eadem  ratio  est  de 
omnibus  aliis  ordinibus,  in  quos  pra^dicti 
generales  ordines  distinguuntur  ;  quia 
etiam  in  corporibus  sunt  diversi  ordines, 
et  simihter  in  animabus  et  intellec- 
tibus. 


LECTIO  XX 

m 

Universalis  regiminis  causse  "primse  modus  expenditur ,  ejusqiie  a  ceteris  differentia. 


Causa  prima  regit  res  creatas  oinnes  praRter  (juod 
commisceatur  cum  eis.  Quod  est,  quia  regimen  non 
debilitat  unitatem  ejus  exaltatam  super  omne  esse, 
neque  destruit  eam,  neque  prohibet  eam  esseutia 
uuitatis  ejus  sejuncta  a  rebus,  quiu  regat  eas.  Quod 
est,  quia  causa  prima  est  iixa  stans  cum  unitate  sua 
pura  semper,  et  ipsa  regit  res  creatas  omnes,  et  m- 
lluit  super  eas  virtutem  vitae,  et  bonitates  secundum 
modum  virtutis  earum  receptibilium.  et  possibilita- 
tem  earum.  Prima  euim  bonitas  influit  bonitates  su- 
pra  res  omnes  influxione  una.  Verumtamen  una- 
quaeque  rerum  recipit  ex  illa  influxione  secundum 
modum  sui£  virtutis  et  sui  esse.  Et  bonitas  prima 
inUuit  bonitates  super  res  omnes  per  modum  unum; 
quia  nou  est  bonitas  nisi  per  suum  esse,  et  suum 
ens,  et  suam  virtutem;  siquidem  bonitas,  etvirtus. 
et  ens,  suut  res  una.  Si  ergo  ens  primum  et  bonitas 
fiunt  res  una,  sic  et  ipsum  influit  bouitates  super  res 
influxione  communi,  et  divei-sificantur  bonitates  et 
doua  ex  concursu  recipieulis.  Quod  est,  quia  reci- 


pientia  bonitates,  non  recipiunt  aequaliter  :  immo 
qusedam  eorum  recipiunt  plus,  quaedam  vero  minus. 
Et  hoc  quidem  est  propter  magnitudinem  suae  lar- 
gitatis.  Redeamus  ergo,  et  dicamus,  quod  inter 
omne  agens,  quod  agit  per  essentiam  suam,  et  intra 
factum  suum,  uon  est  continuator,  neque  res  aliqua 
media,  et  non  est  continuatio  inter  agens  et  factum, 
nisi  sit  additio  super  esse  :  etenim  quando  agens  et 
factura  est  per  instrumentum,  non  facit  per  esse 
suum,  et  fiunt  composita.  Quapropter  recipiens  re- 
cipit  per  continuationem  inter  ipsum  et  factorem 
suum,  et  est  tunc  agens  sejunctum  a  facto  suo. 
Agens  vero,  inter  quod  et  factum  suum  non  est  cou- 
tiuuatio  penitus.  est  agens  verum,  et  regens,  faciens 
res  per  finem  decoris,  post  quod  non  est  possibile  ut 
sit  decus  aliud.  et  regit  factum  suum  per  ultimum 
regiminis.  Quod  est,  quia  regit  res  per  modum,  per 
quem  agit,  et  non  nisi  per  ens  suum;  ergo  ens  ejus 
iterum  erit  regimen  ejus.  Quapropter  fit.  quod  regit 
et  agit  per  ultlmum  decoris,  et  regimen,  in  quo  non 


s.-se 


f)E  CAIISIS. 


«•i  iliviir«ita«,  iiei|ue  turtuo»ita«.  Lt  uou  ilivbreiticau- 
tur  ultir  causub  |jriuiub, 

Ulal  ,  .  . 


Postquam  usteiiHum  ust  quulittu'  iufo- 
riora  u  suptTioiilius  cl^fptMuluuiit,  liic,  os- 
teuditur  (luulitt^r  hupfriora  iuferioriljiis 
iunuuut  (ttrr  suuiu  nK''"*"»-  ^-t  '"iiiii  lio(! 
duo  liicit.  l'iiiuo  a{,Mt  il»!  uuiv«!rsuli  rr^i- 
miue  iuusa^  priiiia'.  Secuiulo  de  n^Kiiuiuo 
iiitt!lliK«utia*,viK«!*imutertiui)ro(jo.sitiou«!, 
ibi,  <  nuiiiis  iutt>lliKi'utiu  iliviiiu  «!t<-.  » 
(.lirca  [jriiuuiu  duo  tacit.  l'riiiio  osteudit 
moduiu  uiiiversalis  reKiuiiuis  causa*  (iri- 
ma!  ad  regtriidum,  vigesiiua^irima  ()ro|)o- 
sitiou»!,  il)i,  'i  l'riiuuiu  est  div«!S.  i>  (jica 
priiiiuiu  (loiiit  taleiu  [)ro[>o.siti«)iii!iu, 
u  Causa  [iriuia  regit  omiies  res  creatas 
pra^teniuam  comiuisceatur  cum  eis.  d 
Ad  cujiis  «!vi(l«'ulium  cousiihjruiidum  est, 
quod  iuliumuuo  regimiiu!  Iioc  coiitiuK*'re 
videuius :  «[uo«l  ille  «|ui  liahet  curain 
regimiujs  [)lurimoruiii,  uecesse  est,  iit 
ex  suo  regimiue  u«l  (jliiru  ilislruliatiir. 
(Jui  vero  a  eura  regimiuis  ulioiiim  est 
liber,  mugis  iu  sei[)so  [)otest  uuiroiinilu- 
temconservare.  Uude  et  Epicur«'i()liiloso- 
phi,  ut  quietem  et  unilormitutcm  divi- 
nam  conservureut,  [losueruut  Deos  uul- 
lius  regimiuis  curam  liubere,  sed  om- 
nino  otiosos,  et  nihil  curantes,  ut  sic  vi- 
deantur  esse  felices.  Et  ideo  contra  hoc 
in  hac  propositione  inducitiir  quod  h<'pc 
duo  iu  causa  priina  prima  non  sunt  con- 
traria,  nec  seinvicem  impediunt,  univer- 
sale  regimen  eorum,  et  summa  unitas 
per  quam  Deus  exaltatur  supra  omnia. 
Unde  statim  in  principio  expositionis 
pouitur,  quod  regimen  non  debilitat  uni- 
tatem  ejus  exaltatam  super  omnem  rem: 
neque  tlestruit  eam,  quia  scilicet  neque 
in  toto,  neque  in  parte  per  universale 
regimen  unitati  divinse  derogatur.  Et  e 
converso  subdit :  «  Nec  prohibet  eam 
essentiam  unitatis  ejus  sejuncta  a  rebus, 
quin  regat  eas.  »  Et  hoc  totumin  centesi- 
mavigesima  propositione  Proculi  ponitur 
subaliisverbis.  Omnedivinumquibuspro- 
videtur,  neque  providetsecundis,eterep- 
tumest  his  providentia  submittente  suam 
immixtametuuiversalemexceUentiam,ne- 
que  separata  unitione  providentiam  exter- 
minante.  Ad  hujus  autem  propositiouis 
manifestationem  tria  inducuntur.  Primo 
ostenditur  diversus  modus  recipiendi  in- 
fluentias  causaeprimae  ex  partererumreci- 
pientium.  Secundo  osteuditur  unitas  ex 
parte  causae  primae  influentis,    ibi,-  <(  Et 


boiiituH  primn  etc.  »  Tertio  ox  his  duo- 
bu8  coiicliiditiir  [)ro()()situm :  scilicot 
quoil  c()iuiiiisci!atur  rebiis,  ibi,  «  Uedea- 
iiius  aiiteiii  «!t  dicamiis.  ij  Dicit  «!rgo  i|iiod 
«)iiiu«!S  ti()iiitut)!S,  ([ua*  iiivciiiiiiitiir  iii  n- 
biis,  «!fl1uiiut  a  causa  [iriiiia.  Kt  liiijus- 
m«)«li  l)oiiitati!S  riicipit  uiiui(iia'([ue  rog 
S(!cuiidiiiu  iiiodiiiii  i;t  {)ro[)i'iclut('m  siia! 
siibstaiilia'  cl  viiliitis.  Siiul  iiiitciu  diver- 
surum  reruiii  diversa*  iiatiira!  et  virtutes. 
Kt  iiide  est,  ([iiod  ({uuinvis  causa  prima 
iiidiiat  iiuo  iiiniixu  siqx^r  omiiiu,  divi^rsi- 
luode  taiiii!!!  iullu.Mis  ejus  iii  diversis  re- 
bus  re«i()itiir.  (lujiis  exeiii()liiiii  «!st  evi- 
dens  iu  liiiiiiu«! :  «[iiod  «[uiilem  a  coqion! 
Iiicido  iiiio  iiiodo  ()roc«!(lit;  sed  S(!ciiu- 
duiii  ((iiod  rudii  div(!rsi  traiis(!uut  per  vi- 
tra  diversimod»!  colorata,  div«!rsam  a(ipa- 
r«!iitiain  faciiiut. 

Seciiiulo  ibi  «  (!l  bonitas  primu  » 

()st«Midit  ([iiod  caiisa  [irima  'iiiiico 
inlluxu  iufliiat  iii  res  omnes.  Iiilliiit  (!iiiin 
iu  res  secuudum  rationem  boui.  Ilabiit 
eiiim  boiiitatem  boiiificam,  id(!st  ([iia'.  est 
[»riuci[)iiiin  bouitatis  iii  oinuibus.  IJonitas 
aiitem  caiisa!  prim;eest  i()suin  suiiin  csse 
etsua  essentia,  quia  causa  prima  cst  ipsa 
essenfia  boiiitatis.  Unde,  cum  esseiitia 
ejus  sit  maxime  una,  ([uia  primiim  priii- 
cipium  est  secuiidum  se  uiium  et  bouum, 
consequens  est  qiiod  causa  prima, 
uno  modo  quantum  est  ex  parte  sua, 
agat  in  res  et  iufluat  in  eas.  Sed  cx  (ijus 
iulluxu  res  diversimode  recipiunt ;  quae- 
dam  plus,  etquaedam  minus,  unaqua*que 
secundum  suam  proprietatem. 

Tertio  ibi  «  redeamus  ergo » 

Ex  l^praemissis  concludit  impermixtio- 
nem  causae  primae  ad  res  alias.  Et  hujus 
conclusionis  intellectus  plenius  haberi 
potest,  si  accipiamus  verba  quae  sunt 
in  Commentario  Proculi,  qui  sic  dicit : 
Neque  ergo  providentes,  scilicet  dii,  ha- 
bitudinem,  recipiunt  ad  ea  quibus  provi- 
dent.  Per  esse  enim  quod  sunt,  omnia 
boniftcant.  Omnia  autem  per  esse  faciens, 
sine  habitudine  facit.  Habitudo  enim  est 
appositio  ad  esse,  propter  quod  est  prae- 
ter  naturam.  Vocat  autem  habitudinem, 
aliquam  dispositionem  per  quam  agens 
coaptaturseu  proportionaturpatienti  seu 
recipienti.  Et  quod  sic  agit  in  diversa, 
necesse  est  quod  habeat  diversas  dispo- 
sitiones  quibus  diversis  coaptatur.  Et  se- 
cundum  hoc  cadit  in  hujusmodi  re  quae- 
dam  multitudo,  quae  diversimode  agat 
in  diversas  secundum  diversas  suas  dis- 
positiones,  r|aBU  sint  praeter  naturam  sive 


LinKU  IJNK  IJ8. 


fi37 


OHStMiliani  i\jiis  (|ini'  rsl  iiiiii.  Kl  sii-  lalr 
nKiMiH  HoniiKliini  (livnrHaH  iliHpoHiliniicH 
roiiiiiiist-rliir  n>liiis  iii  ijiias  a^it  scfiiti 
(liiiii  (|iKiiii(laiii  siiaiM  i-(ia|)lali()iii*iii  ad 
iMi.  Srd  caiisa  |i|-iiiia  a^il  jxT  oHHi^  hiiiiim, 
iil  piotialiini  OHt.  llndi*  tioii  aKil  pt^i'  ali- 
(|iiaiii  lial)ilM(liii('in  V(d  disi^osilidiiciM 
SM|)('t-a(ldilaiii,  |)(M'  i|Maiii  (-(laplcliit-  cl 
coniniisi-calMt-  i-cliiis.  Kl  liiijitsiiiodi  lialii 
tndo  Nocatnr  liic  (-onlitiiialot-  V(d  ros  nic- 
dia  ;  (|Mia  S(-ili(-cl  pct-  IiiijiisMiodi  dis|)()si- 
liotUMn  (-oa|)l(^tMf  af;(Mis  rcciiiictili  ;  cl  csl 
(]iii)dainino(l()     modia     intcr     csscnliain 


iiKiMitiH  cl  ipsiitii  patiiMiH.  (,iiiia  iKilnr 
(■aiiHa  priiiia  cHt  ukuiih  pur  obnnu  hiiiiiii, 
opotlcl  iptod  niio  iiiodo  rcKat  rcH.  Sir 
ctiitii  rcKit  rcM,  Hiciit  aKil  riidc  pjitct 
(piod  rcKiniiMi  ujiiN  uHt  o|iliiniiiii  cl  [nil- 
clicrriiniiin.  Ad  Ikk!  oiiiiii  liMidit  (piililict 
i-cclor  niitHiliiditiis,  ipiod  rcdiical  niitltoH, 
ipios  rcKil)  in  miimiii.  I'.t  lioi-  niaxiiiic  in- 
viMiilnr  iii  divitio  rcKiniinc,  (piod  (>Nt 
niiinii  scciindiiin  sct,  i^t  iion  ilivurHilicalnr 
iii  clVccliliMs,  nisi  sccitiidiiiii  diviM'sila- 
lctn,  ipiia  sci-MiidMin  divcrsa  iiieritu  smIj- 
ditornin. 


LECTIO   XXI, 


Sufficicntid  divitti  rcf/imi/iis,  c.r  abundmitiii  hnnitatis  ij)sius  cvifuitur. 


Prinuimest  dives  por  seiiisuin,  et  esl  clivca  mapia. 
El  sigiiiticalio  ojus  esl  nnitas  ejus.  Non  quia  nnitns 
ejus  sil  s|nirsn  iii  ipso,  iiiiino  esl  uiiitas  ejus  |iuni  : 
(]uiiuiain  csl  iutiuiUc  siuiiilicitatls  siiniilcx.  Si  aulein 
aiiiiuis  viill  scire  iiuoil  causa  priiua  esl  dives,  proji- 
oiat.  uieuleiu  suain  super  res  coiuposilas,  et  iunuirat 
ile  eis  iiKiuisitioue  perserutala  :  iuveniet  euiui  eoin- 
posituin  oiuue  (liiniiiuliuu,  imlif^eus  aut  alio  aiit  re- 
inis  ex  iiuihus  i-oinpouitur.  Res  aultun  siuiplex,  quiE 
est  bouitas,  est  uua ;  et  uuitas  ejus  est  bouilas,  et 
hoiiitas  est  res  uua.  Illa  erjjo  res  est  liives  lu.ijjis, 
ipue  inllnit,  et  non  tit  iulluxio  super  ipsaiu  per  ali- 
(luein  motorum.  Helii|uaj  autem  res  intelligibiles  ant 
t-orporeae  composiliB  suut,  uou  divites  per  seipsas ; 
immo  imiifjent  uno  vero  iutlueute  super  eas  bouita- 
tes  et  onmes  gratias. 


Postquam  assignavit  modum  divini  re- 
giminis,  hic  osteudit  suflicicutiam  Dei  ad 
reKiMidum  :  quce  quidem  attendilur  se- 
cuudum  duo.  Primo  secundum  Dei  abuu- 
dautiam.  Secimdo  secundiim  ejus  excel- 
leutiam,  et  hoc  ibi,  «  Gausa  prima  etc.  » 
IIa>c  enim  duo  iiecessaria  sunt  iu  regente. 
Primo  ut  habeat  bouornm  abuiulantiam, 
ex  quibus  possit  subditis  providere.  Unde 
et  Dionysius  dicit,  XII  cap.  De  diviiiis  no- 
minibus  quod  dominatio  est  omnis  pul- 
chrorum  et  bouorum  perfecta  possessio, 
et  regimen  est  omnis  finis  et  legis  et 
ordinis  distributio.  Ad  ostendendum  aii- 
tem  in  Deo  abundautem  sufficientiam, 
proponit  hanc  propositionem.  Primum 
est  dives  propter  seipsum  et  dives  ma- 
gis.  Ad  cujus  evidentiam  accipiatur  pro- 
positio  centesimavigesimaquinta  Proculi 
qu;e  talis  est  :  Omne  divinum  simplex 
primo  est  et  maxime.  Et  propter  hoc 
maxime  per  se  sufficiens.  Probat  autem 
quod  Deussit  primo  et  maxime  simplex, 
ea  ratione  unilatis.  Nam  Deus  est  maxi- 
me  unain,  cum  sit  prima  unitas  sicut  et 


prima  bonitas.  Simplicitas  aiitem  ad  ra- 
lionem  nnilatis  pertinet.  Dicitur  enim 
simplcx  (piod  (^st  unitm  noti  r.x  plMiibtis 
aggregatnm.  l'tide  Deus,  iiKpiatitMtn  est 
primo  et  maxime  iinum,  inlctitMin  est 
etiam  primo  et  maxime  simphix.  Kt  ex 
hoc  ulterius  procedit  ad  ostendcndam  se- 
cundam  parlem  sua3  propositionis,  scili- 
cet  qnod  Deus  sit  maxime  per  se  siiffi- 
ciens  :  quia  per  se  sufficientia  consequi- 
tur  ad  simplicitatem.  Omne  enim  compo- 
silum  indiget  pluribus  ex  quibus  sua 
unitas  constituitur.  Et  non  solum  indi- 
get  iUis  exquibus  componitnr  ut  ex  par- 
tibus,  sed  etiam  indiget  aliquo  alio  quod 
causat  et  conservat  compositionem  : 
sicut  patet  in  corporibus  mixtis.  Xon  e- 
nim  diversa  in  unum  conveniunt  nisi  per 
aliquam  causam  ea  unientem.  Cum  igitur 
Deus  sit  primo  et  maxime  simplex,  ut- 
pote  habens  totam  bouitatem  suam  in 
uno  perfectissimo,  sequitur  quod  Deus 
sit  primo  et  maxime  per  se  sufficiens, 
Sed  auctor  hujus  libri  praetermittit  pri- 
mam  partem  propositionis  quse  est  de 
simplicitate  causae,  supponens  eam.  Et 
loquitur  solum  de  per  se  sufflcientia 
quam  divitiarum  nomine  siguificat.  Et 
loco  ejus  quod  in  propositione  ProcuU 
dicitur  quod  Deus  est  per  se  sufficiens, 
dicit  tantum  quod  est  (jives  propter  seip- 
sum  :  in  quolibet  enim  genere  est  pri- 
mum  id  quod  est  per  seipsum :  quod  e- 
nim  est  per  se,  prius  est  eo  quod  est  per 
aliud.  Loco  autem  ejus  quod  ibi  dicitur 
quod  est  maxime  sufficiens,  hic  dicitur 
quod  est  dives  magis,  sciiicet  quam  om- 
uia  alia.   Probatio    autem   propositi    est 


55M 


I)K  CAIISIS. 


euileiii  utruhuiue.  Nuiii  piimu  (lii;it  ({uoil 
uuitasi  diviua,  quiu  uuu  etit  diHpersu  iii 
luultus  piiites,  8(ul  est  uiiitas  |»uiu,  est 
»iguillcati<)  iiujusiiioiii  (JUimI  ileus  sil  iu 
flue  Himplicitatis,  idest  luaxime  hiiuplex. 
Et  ex  hue  ulterius  prohat  (juod  Deus  sit 
inuxime  per  se  sunieiens  {>er  iuiJiK«'utiaiu 
({ua;  iiiroiupositis  iuveuitur  :  Hicutjaiii 
(liituui  est.  Seil  ({uia  iu  uomiiie  ,(livitia- 
rum  iiuu  suluiii  iutelliKitur  Huttlcieutia, 
sed  utiam  copia  poteus  iii  alia  reduu- 
dare,  addit  ulteriu»  ad  osteuileudum 
beum  essu  divitem,  du  iulluxu  LuuitutiH 


(!Jus  in  res,  iu({uieus  :  ({uia  propter  a- 
liuiidautiam  Hua;  huuitatiH  iufluit  iu  ros 
alias,  et  uiliil  est  (|iioil  inlluat  su()er  ip- 
sum ;  oiuuiis  auteiu  aliii'  res,  sive  siiit 
iutclliKil»il«'J4  sicut  iut^dliKcutia;  ut  uuimai, 
sive  siut  iu  cor{)oru,  iioii  siiut  divitus  por 
sei{)sas,  ijiiasi  i!X  sei{)sis  lial)(!ut«!S  ahun- 
dautiam  hoiiitatis.  Sed  iuiligeul  partici- 
{laru  liouitatem  a  priiuo  veru  uuu  ({uod 
iulluit  super  uas  gruti»,  u1j8({uu  Iioc  quod 
uliud  ei  iiidu  uccruscat,  omneH  honitutes 
ut  purfuctionus. 


LECTIO   XXil. 


Iterum  sufflcicidcr  divini  refjirninis  ab  exccllentia  ipsius  commendatur. 


Cauaa  prima  est  super  oiuae  uomeu  quo  nomina- 
tur,  auouiiim,  non  pertiuel  ei  diuiiuutio,  neque 
comptementum  8ulum  :  quouium  diuiiuutuui  est  uon 
compietiiin,  et  non  potest  efUcere  operatiouem  coiu- 
pletam,  quoniam  esl  dimiuutum.  Et  compietumapud 
uos,  (luamvis  ait  aufHcieus  per  seipsuui,  tamen  uou 
potest  creare  aliquid  aliud,  ueque  iutluere  aliijuid 
aiiud  a  seipso  omuiuo.  Si  er^o  hoc  ita  est  apud  uos, 
dicimurf  quod  primum  uou  erft  dimiuutum,  ueque 
completum  tautum,  sed  e«t  supra  couipletum.  (Juo- 
niam  creans  est  re*,  et  iuflueus  bouitates  super  eas 
iuflu.xioue  completa;  quoniam  est  l)0uitas,  cui  noa 
est  tiuis,  neque  dimeusioues.  Houilas  ergo  prima 
implet  omuia  sa;culii  honitatibus.  Veruuitiimen 
omue  sajculum  non  recipit  de  ista  bonitate  uisi  se- 
cundum  modum  suae  potentiie.  Jam  ergo  osteusum 
et  manifestum  est,  quod  causa  primaest  super  omne 
Domen,  quo  nomiuatur,  et  superior  et  altior. 

Ostensa  abundantia  divinae  bonitatis, 
hic  ostendite.vcellentiam  ipsius,  dicens, 
«  Causa  prima  est  super  omne  nomen 
quod  nominatur.  »  Ad  cujus  propositio- 
nis  intellectum  considerandum  est  quod 
id  quod  hic  suh  uno  colligit,  Proculus 
in  suo  libro  per  diversa  distinguit.  Cu- 
jus  est  centesimadecimatertia  propositio 
talis:  Omnis  Deus  substanlialis  est  et  su- 
pervitalis  et  superintellectualis.  Quod 
quidem  Proculus  dupliciter  probat.  Pri- 
mo  probatione  communi,  quaB  talis  est: 
Deus  est  unitas  per  se  perfecta.  Unum- 
quodque  autem  aliorum  quae  sunt  sub 
Deo,  non  estipsa  unitas:  sed  est  aliquid 
participans  unitate.  Manifestum  est  igi- 
tur  quod  Deus  est  supra  omnia  hujus- 
modi.  Secundo  probat  probatione  spe- 
ciali :  quia  scilicet  substantia;  non  est 
idem  esse,  et  substantiam  esse,  et  unum 
esse :  sed  quaelibet  substantia  subsistens 
participat  esse  et  uno.  Unde  relinquitur 


quod  Deus,  qui  est  ipsum  unum  et  ens, 
per  seipsum  sit  supra  substantiam,  et 
per  cousequens  supra  vitam  ct  intcllec- 
tum  ({uai  pra.*suppouunt  substantiam, 
ut  patet  etiam  in  hoc  libro  decimaoctava 
propositione  supra  inducta.  Sed  quia  auc- 
tor  bu  jus  libri  propositionem  in  communi 
inducit,  cuutuntus  est  sola  propositione 
communi.  In  omnibus  enim  quae  sunt  in- 
fracausam  primam,  quaedam  inveniuntur 
perfecte  existentia,  sivu  compluta  ;  qua?- 
dam  impurfectasive  dimiuuta.  l*erfecta 
quidem  vidcntur  esseea  quae  per  se  sub- 
sistunt  in  natura,  quae  a  nobis  signifl- 
canlur  per  nomina  concreta,  ut  homo 
sapiens  et  hujusmodi ;  imperfecta  autem 
suut  illa,  quae  per  se  non  subsistunt, 
sicut  formae :  ut  humanitas,  sapientia, 
et  hujusmodi,  qua"  significantur  apud 
nos  nominibus  abstractis.  Inter  quae  duo 
est  haec  differentia  :  quod  illud  quod  non 
est  completum,  non  potest  perficere  ope- 
rationem  completam.  Non  enim  calor 
calefacit,  sed  calidum.  Neque  sapientia 
sapit,  scd  sapiens.  Illud  autem  quod  est 
completum  apud  nos,  quamvis  sit  per 
se  subsistens,  in  hoc  quodammodo  sibi 
sufficiens  est  quod  non  indiget  alio  cui 
innitatur  sicut  substituto  :  tamen  quia 
forma  quae  est  principium  actionis  est  in 
ipso  limitata  et  participata,  non  potest 
agere  permodum  creationis  aut  influxus, 
sicut  agit  id  quod  totum  est  forma  quod 
sui  participatione  secundum  se  totum 
est  aliorum  productivum.  Cum  ergo  ita 
sit  apud  nos  in  his  quae  sunt  diminutaet 


I.IIiKK  iJMcrs. 


flflO 


coucrotn,  ROfpiilijr  f|U(Kl  Doiih  luw  Kil  i\\- 
niiMiitii.s  iitM-  ( tiiuplfliis  siin|iliiitt'r  :  sfil 
iM.iK'^  sii|n'r  »(iiM|il('tiis.  iNtMi  ciiMM  caicl 
aclioni^  .siciil  tliiniiiiitii ;  «UiiKil  |><m'  iniMliiin 
croanli.s  ul  iiilliicnlis  :  (|ut)tl  iumi  |>(issutil 
oa  (|iia>  siiiit  (-(MMplcta  a|Miil  nos.  I<',t  lioc 
(\st  t|iit)(l  siihdil :  (|iii.M|isc  cst  crcaiis  rcs 
ot  intliicns  litinitatcs  siiptM'  oa  inllu.xioiu^ 
r.Diuplcla.  Kt  lioc  idco  cst  ;  ipiDtiiaiu  ipsi^ 
cst  Iittuilas  stilisistciis  ciii  mhm  csI  fliiis, 
idcst  utMi  cst  iKiiiitas  lctiMiiiata  ad  ali- 
(piaiu  ualMiatu  participantcni  iucorpo- 
roain :  sicut  cst  houitas  iulclligcutia;. 
Nctpic  SMtit  ci  diMUMisioucs  ad  tpias  tcr- 
miuotur,  sicut  csl  dc  lionitalo  corporali. 
Kx  quo  ullorius  coucludit  cpiod  ()uia 
oausa  priuiaosl  ipsu  bonitas  iulormiuala, 
so(]uitur  (piod  ipsa  sit  prima  houitas  ; 
ot  (iuod  rcplcat  omnia  sa'cula,  idcst  om- 
nes  distiuctiouos  rorum  ot  I^Mnpornm, 
bonitatibus  suis,  licet  non   omuia   roci- 


piaiit  «u»(loin   luoiio  ct   n'(|iinliti<r   hoiiita- 

lctii  cjiiH  :  s«'d  iiniiiutpiodtpic  M-iiinduiii 
MiodilUl  Slia'  pol(Miti.r,  iit  su|)i.i  liabitum 
(^Mt  iii  viKi'Hiina  propoHilioiuv  Tota  itko 
viiliis  iiujiiH  pro|i«iHiti«)iiiH  ad  lior  toiidit 
ipiod  1't'otMilus  i)rcvilcr  tiitiKit  «pioil  Hrili- 
cct  lliMis  v.l  «;st  i|isa  iinitas,  uoii  iiuitiiiii 
uliipiid,  Hiriit  c(>mpl«;ta  «pia;  Hiiiit  apiid 
noH  ;  ct  lam(Mi  ont  porrin  p«;rr«M'tn  ;  a  «pio 
tlcliciiitit  diiuitiiita,  itlcst  rorma'  iiou  siil)- 
sistculcs  <|ua'  a|)iiil  nos  muuI.  I.k  (pio 
iiltoriiis  concliiditur  «piod  caiisu  prima 
ost  idtior  oiuiii  nomiiio  (piod  u  iioiiiH 
itupouitiir:  ipiia  omiic  tioincti  .a  tiobis 
iiMpositum  vcl  siKuitlcat  pcr  modum 
coiuplcti  participatilis,  siciil  nomina  roti- 
crola  :  vol  siKuillcat  pcr  niodiim  dimiiiuti 
ct  parlis  formalis,  sicut  uomina  abs- 
tracta.  lludo  uullum  nomcuanobis  im- 
positum,  cst  eoudiguum  divinao  excellen- 
tiae. 


LECTIO  XXIII. 


Taugitnr   rcgimcn  caitsx  secundx,  scilicet  intellirjentix. 


Omnis  intcUigeutia  divina  scit  res  per  hoc  (luod 
ipsa  est  iulelligeutia.  et  regit  eas  per  uoc  quod  est 
divina.  Quod  est,  (^uia  proprietas  intelligentise  est 
scienlia,  et  non  est  ejus  coiuplementuin  et  integri- 
las,  uisi  ut  sit  scieus.  Regeus  ergo  est  Deus  beue- 
dictus  et  subliuiis,  quoniaui  ipse  replet  res  bonitati- 
bus  :  el  iutelligentia  est  primuni  causalum,  et  est 
plus  similis  Ueo  sublimi,  et  nropter  ilhid  regit  res 
quue  sub  ea  sunt.  Et  sicut  Deus  benedictus  et  ex- 
celsus  influit  bonitates  super  res,  similiter  intelli- 
gentia  influil  scieutiam  super  res  quo'  sunt  sub  ea. 
Verumtameu,  quamvis  iutelligentia  regat  res  quae 
suul  sub  ea.  tamen  Deus  beuedictus  et  excelsu* 
praicedit  intelligeutiam  per  regimeu,  et  regit  res  re- 
gimiue  sublimioris  ordinis  et  altioris,  quam  sit  re- 
gimen  intelligeutiop,  quod  est  illud  quod  dat  intelli- 
gentiae  regimen.  Et  significatio  illius  est,  quod  res, 
quae  recipiuut  regimeu  intelligeutise,  recipiuut  regi- 
men  creatoris  intelligentise.  Quod  est,  quia  non  re- 
fugit  regimen  ejus  aliqua  ex  rebus  omnino  ;  quo- 
niam  vult  ut  faciat  recipere  bonitatem  suam  simul 
omnes  res.  Quod  est,  quia  non  est  quod  omnis  res, 
quae  desiderat  intelligeutiam,  desiderat  recipere 
eam  :  et  res  omnes  desiderant  bonitatem  ex  primo, 
et  desiderant  recipere  ipsum  desiderio  multo,  et  in 
illo  non  estqui  dubitet. 


Postquam  tradidit  modum  divini  regi- 
minis,  et  ostendit  sufficieutiam  Dei  ad 
regendum,  hic  agit  de  regimine  secundae 
causae,  scilicet  intelligentiae  :  Quod  qui- 
(iem  regimen  fit  ex  virtute  causce  primae. 
Et  proponit  talempropositionem  :  <(  Omnis 
intelligentia  divina  scit  res  per  lioc  quod 
ipsa  est  intelligentia,  et  regit  eas  per  hoc 


quod  est  diviua.  »  Similis  propositio  in- 
venitur  in  libro  Proculi  centesimalrigesi- 
maquarta  sub  his  verbis  :  Omuis  divinus 
intellcctusintelligit  quidem  ut  intellectus, 
providet  autem  ut  Deus.  Ad  cujus  eviden- 
tiamconsiderandum  est  quod  supra,  deci- 
mauonapropositione,  dictumest,  quodex 
iutelligentiis  qua^dam  est  divina,  quaedam 
non  diviua.  Supremi  quidem  intellectus, 
velintelligentia?,  divininominantur  prop- 
ter  abundantem  participationem  divinae 
bonitatis  expropinquitateadDeum.  Quod 
autem  abuudanter  participat  proprieta- 
tem  alicujus  rei,  assimilatur  rei  non  so- 
lum  in  forma,  sed  etiam  in  actione.  Sicut 
patet  in  sole  :  quia  eorum  quae  illuminan- 
tur  a  sole^  quaedam  participant  lumen 
solis  solum  quantum  ad  hoc  quod  vi- 
deantur  :  quccdam  vero  quautum  ad  hoc 
quod  alia  illumiuent  quod  est  propria 
actio  sohs.  Sicut  patet  de  luna.  Quia 
vero  forma  est  principium  actionis,  ne- 
cesse  est  quod  omne  illud  quod  ex  abun- 
danti  participatione  influxus  superioris 
agentis  acquirit  actionem  ejus,  habeat 
duas  actiones.  Unam  scilicet  secundum 
propriam  formam  :  aUam  vero  secundum 
formam  participatam  a  superiori  ageute. 


StiO 


I)E  CAUSIS. 


SicutiuIUdluit  iKiiitU!Ssucuiuhiiii[)n)[)riuni 
fni-inaui  iiifitlit  :  iuquaiitum  Nt^ot-st  iKi'i- 
tus,  urit.  Sic  iKitur  ct  hui^iciiiaiuiu  iu- 
tilligtuiliaium  uiiatiuaHiuo  (|ua'  (liviiia 
diiitur,  habot  tlu[)liiem  aftiouBin.  Uuam 
t[uitlt'iii  iiu|uaulum  [)arti(i[)at  al)Uii<laiit»!r 
l)t)iiital»Mii  (liviuaiii  ;  aliaiii  autciu  Sfcuu- 
tluiii  [)r()[)iiam  iiatuiaiu.  Kst  autcju  [^ro- 
prium  iutclliKeutia',  iin[uaiiluiu  liujus- 
motJi  ',  coK«o»certj  re».  Kt  iilt;o  iiitcUi- 
geutia  tliviiia,  iiu[uaiitum  cst  iutclligcii- 
tiu,  est  rcruiii  coj^uosciliva.  l'ro[)rium 
autem  eHt  Dei,  qui  est  ipsa  esseutia  bo- 
uitatis,  ut  se  uliis  eommiiuicct.  Vitltiinus 
eiiim  ([iiod  uiium([U()(l([U(!,  iii(|uautiim  cst 
pcrtcttuiii  cl  actu  cus,  simililudiiicm 
suum  uliis  coinmuuicat.  Unde  id  quod 
est  esseutialiter  actus  et  bonitas,  scilicet 
l)cus,  ct  cssciitialiter  «!t  [^rimonlialittir 
coinmuuicat  suuin  bouiliitcm  rcbus.  Et 
hoc  [xiitiuet  ad  rcgimcn  ipsius.  Nam  rc- 
geutis  proprium  est  perducero  ea  qute 
reguutur  ad  tiuein  dcbitum,  ([iiod  est 
bomim.  Sic  igitur  iuttdligciitia  diviua, 
iiiquaiilum  paMicipat  abuuduuter  boiiita- 
tera  divinam,  ipsa  fit  regitiva  rerum.  Ma- 


uifcstum  est  auttMU  ([iiod  id  (jiiod  ugit 
s»!(iiiiduiu  [)ro[)riain  (d  iiatiiriibmi  tormam 
ali(|uaui  aclioucm,  vcliciiiculius  t)t  [ler- 
htctiusagit  illum  actioiicm,  ([iiam  i(l([uod 
ugit  eum  per  [lurticipatiouem  virtutis  su- 
[)erioris  ageutls  :  sicut  iguis  V(dicmeutius 
cabdacit  (iiiam  cori^us  iguitiim,  et  sol 
magis  illuiuiiiat  (|iiaiii  liiiia.  ()[)()rtet  igitur 
regimen  l)ei,  quod  est  uctio  ejiis  socun- 
dum  suum  csscutiulcm  bonitatcm,  esse 
ultius  et  tdtlcucius  (juum  r(.'giiiicii  iiitclli- 
gentiu^  quod  couv^mit  ei  secuiidiiiu  pur- 
1ici[)utionom  boiiitutis  divina^.  Kt  indo  est 
quod  regimeu  cuusa^  primcJB  quod  est  so- 
cuiuhim  css«!ntiam  bonitatis,  se  «;xtoudit 
ad  oiiiucs  rcs.  (!ujus  siguiim  est  ([uod 
omuia  desiderunt  boiiiim  vel  uppetitu  in- 
tolloctuuli,  vel  unimuli,  vol  naturali.  Ro- 
gimcn  aiitcm  iut(!lligciilia*  (piod  iion  ost 
ei  pro[)iium,  uou  so  c.\t(!iidit  ad  oinuiu. 
Non  onim  ditruudit  bouilatcm  intolloc- 
tiialcm  iu  omuiu;  sed  solum  in  illa  qua», 
suiit  iiala  iut(;Iligero.  Undo  iiec  omiiia 
iiit(dlccliiale  boiium  uppetuut,  sed  soluiu 
bouum  absolute. 


LECTIO  XXIV. 

Divimim   rerjimen   a   diversis   diversimodo  participari,   (jenerali  in   primis   ratione 

ostenditur. 


Causa  prima  e.xistit  in  omnibus  rebus  secunilum 
unam  dispositiouem  :  seil  res  omues  uon  existuut 
in  causa  prima  secundum  uuam  dispositionem. 
«juod  est,  quia,  quamvis  causa  prima  existat  in  re- 
bus  omuibus,  tamen  unaquieque  res  recipit  eam  se- 
cundum  sua;  poteutiai  modum.  Quod  est,  quia  ex 
rebus  sunt,  quae  recipiunt  uuita  receptione  causam 
primam ;  et  e.x  eis  sunt,  quae  recipiuut  eam  recep- 
tioue  multiplicata  :  et  ex  eis  sunl,  quae  recipiuut 
eam  receptione  aeterna,  etex  eis  suut,  quae  recipiunt 
eam  receptione  temporali  :  et  ex  eis  sunt,  quae  re- 
cipiunt  eam  receptione  spirituali,  et  ex  eis  suut, 
quae  recipiunt  eam  receptione  corporali.  Et  diversi- 
tas  quidem  receptiouis  non  fit  a  causa  prima,  sed 
propter  recipiens  :  quod  est,  quia  recipiens  diversi- 
ticalur.  Propter  illud  ergo  el  susceptum  diversifica- 
tur.  Intlueus  vero  existens  unum  uon  diversum, 
intluit  super  omnes  res  omnes  bonitates  aequaliter. 
Bouitas  namque  intluit  super  omnes  res  ex  causa 
prima  aequaliter.  Res  igilur  sunt  causa  diversitatis 
mfluxionis  super  omues  res.  Proculdubio  ergo  nou 
inveniuutur  omnes  res  in  prima  causa  per  modum 
unum.  Jam  ergo  ostensum  est,  quod  causa  prima 
invenitur  in  omnibus  rebus  per  modum  unum,  el 
non  inveniuutur  in  ea  omnes  res  per  modumunum. 
Ergo  secundum  modum  propiuquitatis  causae  primae, 
et  secuudum  modum,  quo  res  recipere  potest  cau- 
sam  primam,  secundum  quautitatem  illins  potest 
recipere  ex  ea  et  delectari  secundum  eam.  Quod  est, 
quia  nou  recipit  res  ex  prinia  causa,  et  non  delec- 
talur  in  ea  nisi  per  modum  esse  sui.  Et  non  intelligo 


per  esse  nisi  cognitionem.  Nam  secuudum  modum 
(\\\o  coguoscit  res  causaui  primam,  secuudum  (juau- 
titatem  illam  recipit  ex  ea,  et  delectatur  in  ea,  sicut 
osteudimus. 


Postquam  ostendit  modum  divini  ro- 
giminis  et  sufficientiam  ipsius  ad  rogon- 
duin;  hic  incipit  ostendere  quomodo  di- 
vinum  regimen  diversimode  participatur 
a  diversis.  Et  primo  manifestat  hoc  in 
geuerali.  Secundo  prosequitur  iu  spcciali 
de  diversitate  rerum,  qua^  subsunl  divino 
rcgimini,  vigesimaquiuta  propositione, 
ibi,  ((  Substantiae  unitae  otc.  »  Circa  pri- 
mum  ponit  talem  propositionem.  Causa 
prima  existit  in  rebus  omuibus  secundum 
dispositionem  unam  ;  sed  res  omnes  non 
existunt  in  causa  prima  secundum  dis- 
positionem  unam.  Ad  cujus  evidcntiam 
considerandum  est  quod  aliquid  dicitur 
esse  in  alio  multipliciter.  Uno  modo  rea- 
liter.  Alio  secundum  habitudinem  actionis 


»  Al.  :  « inquanlum  hujus.  » 


I.IIIKK  llMCrS.  501 

ot  paHsioiiiH.   S(>(*iiii(liiiu   iKitnr   |iriiiiii!ii  isla  i-fcipiiitit  iiilliiriilitim  cuuhu;  (irimffi 

niodiiiu,  iliciMKliiiii  ost  i|iio(l  oiuiiiii  Hiiiit  Hpiritiiiilitnr.  (.Iii.rdiiiu   voro  huuI  HtM-ini- 

iii  ciuisa  priiiia  iiiio  uio(lo;(piia  Hcilict^l  diiMi    Huaiu    Hpuriiuu   ictuporuu,    <!t  liii 

id  scciindiiiM  (|Mod  (MUtiia  smmI    iti  caiisa  JMsiuodi     rccipiiitil       iillitctiliaiu     caMs.i' 

j)riiua    csl    Miia   cl    cad(Mii    rcs,    scilic(!t  pritua'  r«M-cplioiiu  corporali.    Uoc  aiilciii 

virliis    divitia.   Siitil    (Miitii    idlcclus    vir*  loliiiii    (|mo(1    praMuiHHiiin    ont,    routiiiiit 

tiih^  iti    stta  caiisa.   (laiisu    aiilt-iM  priiiia  proposilio  (|Ma>    piMiiltir  iti  lihro  l'rocitli 

sccMiidMtu  liMiic  iModiitu  csl   iii  ndxis  di-  c(Mil(vsitMad)'(-iiMa(|iiiMla,   (pia'    lalis    «;st  : 

vcrsiiuodc  ;   (|uia  sciliccl   caiisa  pt-iiiiu  iii  Oiiitiihiisipiidciii  dii  adsiitit  (;od)Mii  luodo  ; 

i-cImis  causalis  cst  siM-uuduui  (|uo(l  cis  si-  uoii  aiitiMU  oiuuia  «'odiMu  iiiodo  diis  ud- 

luililuditicni  siiaiu  itiipriiuit.  Divorsu' uu-  siiut;    sod    siiiKiila    sociiiidiiiu    i|)soriim 

l(MU  n^s  divcrsituiMlc   siiMiiilMditKMU  caii-  (M-ditictu  cl    p^dctiliatu    IratisMtiiMMl    illu- 

sa'  prima;  rocipiiiiil.  SimI  luodo  sim-mikIo  riiiu  pra's«Miliaiii :  lioc  (piidiMii  iiiiirormi- 

est  0  couvorso.  Naiu  caiisa  priiua  simiiii  tcr,  lioc  autciu  luulliplicilor  :  ot  lioc  (jiii- 

dum  uuiim  modum  agit  iu  omuos  ros  :  ol  dom  iii   ciuporo,  lioc  uutom   iiicorpora- 

idoo  diciliir  osso   iii  rohiis  oiuiiihiis  so-  lih'r. 

ciiudiiiu  dispositiouom  uiiam.  .Noti  atitom  Soctiudo  ihi  k  vA  (liv(M'sita.s  » 

omtics  ros  roci|MUtil  oixUmii  modo  aclio-  Proliahiiiod  praMnissuiu  ost,  iiocmodo. 

nom  cuusio  prima'! :  et  idoo  dicitur  «luod  Divorsilas  recoptionis  ex  duobus  potest 

res  (unnos  noii  oxislunl  iti  cattsa  priiiia  coiitiuKcrc,   (Jiiaiidotiui!  «Miiin  cx  agouto 

socundiim  disposilioticm  iiiiam.  Ad  ctijus  sivo  itilliiotilc,  (jMaiidoipK;  aitlom  cx  roci- 

proposiliotiis  iiianilVslatioucm  Iria  sul»-  piculo.  (^luia  ouiiu  divcrsilas  causa!  caii- 

soiiuimtur.  iNam  primo  maniloslatur  pro-  sat    diversitalcm    in  oiroctibus,   necesse 

posiiio.  Sociindo  probatur,  ibi,  «  Et  di-  est  ut  si  aj^oiis  cst  divorsum,  ot  recipicns 

vorsitas  iiuidcm  otc.  »  Tcrtio  infcrt  (juod-  uiium,  ([iiod  divorsitas  rcceptionis  cause- 

dam  corollariuin,  ibi,  «  Ergo  secuudum  tur  cx  agcnlc,  iiou  cx  recipieulo.  Sicui 

modum  etc.    »    Uicit   ergo    primo  quod  aqua  quae  ex  frigido  congelatur,  et  ex 

idoo  dicuntiir  ros  omnos  iion  osse  iii  causa  calido  dissolvitur.  Si  autem,  e  converso, 

prima  secuudiim  dispositioncm   unam  :  agciis  fuerit  unum  ot  rccipicns  diversum, 

quia  otsi   causa  piima  oxistat   in  rcbus  erit  diversilas  reccptionis  ex  parte  reci- 

omnibus,  iuquaiitum  scilicet  atlingit  res  pientis,  non  ex  parte  agentis  :  sicut  pa- 

omnes  per  eircctiun  suai  actionis,  tamen  tet  de  t>ole  qui  indurat  lutum,  et  liquefa- 

uuaquaMpie  rcs  rccipit  actionem  ejus  se-  cit  ceram.  Manifestum  est  autem   quod 

cuudum  modum  suio  virtutis.  Kt  exom-  causaprima  est  una,  uullam  diversitatem 

plificat  hoc   secundum  tres  diversitates  liabeus.  Sed  ea  quae  recipiunt  iufluentiam 

prsedictas    iuventas  in  rebus  :    quarum  causae    primie,  sunt  diversa.   Diversitas 

prima  est  sccuiidum  divcrsitalem  uiiita-  ergo  receptionis  non  est  ex  causa  prima 
tis  ct  multitudinis,  qua?  quidem  diversi-  '  qua?  est  bouitas  pura,  influeus  bonitatem 

tas  pertinet  ad  ipsas  substantias.  Nam  ea  rebus  omnibus  :  sed  est  propter  diversi- 

quorum  substantia  est  simplex,  recipiunt  tatem  recipicntium.  Sic  igitur  patet  quod 

causje  prima?  actionem  unite.  llla  vero  causa  prima  invcnilur   in  omnibus  per 

quorum  substautia  cst  composita,  reci-  modum  unum :  sed  non  e  converso.  Est 

piunt  eammultipliciter,  scilicet  secundum  autem  atteudeudum  quod  duplex  est  ac- 

modum  suai  substantia?.  Secunda  diver-  tio  causae  primee.  Una  quiJem  secundum 

sitas  subditur  ck  parte  diu"atiouis  rerum  quam  instituit  res,  qua^  dicitur  creatio. 

in  suo  esse.  Qua^dam  enim  recipiunt  ac-  Alia  vero  secundum  quam  res  jam  insti- 

tionem  causcc  primai  receptione  aeterna  :  tutas  regit.  In  prima  igitur  actione  non 

illa    scilicet   quorum  esse  non   subditur  habet  locum   quod  hic  dicitur :  (juia  si 

motui.  Uude  earum  duratio  in  suo  esse  oportet  diversitatem  effectuum  reducere 

uonvariatur  secundumpriusetposterius.  in  diversitatem   recipientium,   oportebit 

Quaedam  vero  recipiuut  receptione  tem-  dicere  quod  sint  aliqua  recipieutia  quae 

porali ;  illa  scilicet  quorum  esse  subditur  non  sint  a  causa  prima  ;  quod  est  contra 

motui.  Et  per  consequens  earum  duratio  illud  quod  dictum  est  supra  decimaoctava 

continuatur      secuniJum     successionem  propositione.  Omnes   habent   essentiam 

prioris  el  posterioris.  Tertiam  diversita-  per  causam  primam.  Unde  oportet  dicere 

tem  ponit  ex  parte   speciei  seu  formae  quod  prima  diversitas  rerum  secundum 

ipsius  rei,  secundum  quod  qu»dam  sunt  quamhabent  diversas  naturas  et  virtutes, 

incorporea  secundum  suam  speciem  :  et  nousitexahquadiversitaterecipientium, 

XXVI.  3e 


5b2 


Dfc:  tlAUSlS. 


hini  u\  c<iU»ii  piuua  uuu  quiii  lu  uu  sit 
aliqua  JivtriMtus  :  >»«m1  quiu  ubt  ilivornita 
tuui  cuguusiuuti :  tmt  uuiui  ugeuH  nccuu- 
iluui  8UUUI  srieutiuui  :  t't  uUu»  «livrrsus 
iciuui  Kiiiiln'*  prmlurit  uil  «((luiiiiiucutuui 
uuivcrsi.  Sfil  iu  uitiouc  nigiiuiui.s,  dc 
quu  uuuc  uKitiV',  ilivorhitus  recuptioiiis 
e»l  secuuduiu  ilivfrsitutiMii  n^ciiiieutiuiii. 
Tcrtiu  ibi  >i  »'rKu  m!<  uiulum  •< 
lufert  quuiitlaiu  «urollurium  ex  pru*- 
dictis.  Si  oiiim  diversitus  recoptjouis  iu- 
tluxus   cuusui   primu.'    perveuit   iu  rebus 


secuuduui  diversum  virtutem  recipien- 
tiiim  :  cum  illu  (pia'  suut  propiiiquiura 
priiiiai  cuus<o  suut  iiuijoritt  virlutis  :  86- 
qiiitiii'  i|Uod  pert'e<-tius  recipiaiit  caiisam 
piiiuaiii  id  cjus  iiilluxiiiii.  Kl  qiiia  uiuuis 
Milistaiitiu  coKiKisceiis,  (iiiautu  i)«;rl'ectiuH 
liubet  esso,  tuiito  perfectius  cuKHOHcit 
i-aiisam  priiuaiu  et  iiiMiiMim  boiiitatis 
eJUK  :  et  ({uaulo  liuc  muKis  iii  se  recepit 
(;t  cuKucjHcit,  luutu  luugis  delectutur  iii 
eu. 


LHflTIO  XXV. 


Omne  authi//jostatun,  seu  pei'  se  stans,  esse  infjencrabUe,   concluditur. 


Substantia;  unila;  iutellei-.luiilei  uou  nuut  j/euenitai 
ex  re  tilia.  Ouiui^  isubiitautia  exititeus  per  enseutiam 
suaiu  uou  eut  generalii  ex  re  alia.  yuod  ni  alit^uin 
dicit,  posbibile  est,  ut  sil  >?euerattt  e.\  re  alia,  ilice- 
ujus,  utsi  [)08sibile  est,  ut  rtul)staiitia  staus  jjer  esseii- 
tiaui  suaui  sit  geuerata  e.x  re  alia,  proculilubiu  i-Htsub- 
stautitt  diiuinut^i,  iudigeus  ut  coiupleat  eaui  id  ex 
quo  geueratur.  Et  siguiHcatio  illius  est  geueratio 
ip8a.  (.^uod  est,  quia  geueratio  uonestuisi  via  ex  di- 
minutioue  ad  couipieuieutuui  :  naui,  si  iuveuiatur 
res  uon  iudipeus  iu  geueratioue  «ui,  idest  iu  sua 
foruia  et  sua  foroiatioue  re  ulia  nisi  se,  el  est  causa 
ipsa  forinationis  sua;  et  8ui  couiplemeuti,  est  coiuple 
ta  et  iutegra  semper.  Et  uou  lit  cauea  formationis  sua; 
et  8ui  compleiuenti  ni:fi  per  reiationem  suam  ailcau- 
sam  8uam  seuiper.  llia  ergo  comparatio  et  formatio 
ejus,  et  ipsius  couiplemeutuui  simul.  Jam  ergo  ma- 
nifestum  eat,  qiiod  omuis  aubstautia  staus  per  es- 
seatiam  suam  uon  est  generata  ex  re  alia. 


Supra  dictum  est  quod  creaturse  reci- 
piunt  diversimode  regimen  causae  primee 
secundum  triplicem  diversitatem  :  scilicet 
unitatis  et  multitudinis,  quod  pertinet  ad 
simplicitatem  vel  compositionem  ;  £Bter- 
nitatis  et  temporalis,  etspiritualiset  cor- 
porei,  Corporeo  autem  accidit  corruptio 
et  incorruptio.  Unde  hic  incipit  prosequi 
de  praedictis  diversitatibus  rerum.  Et 
primo  de  diversitate  corruptibilis.  Se- 
cundo  de  diversitate  simplicis  et  com- 
positi,  vigesimaoctava  propositione,  ibi, 
«  Omnis  substantia  stans  per  essentiam 
suam  est  simplex,  etc.  »  Tertio  de  diver- 
sitate  a*ternitatis  et  temporis,-  trigesima 
propositione  ibi,  «  Omnis  substantia  cau- 
sata  in  tempore.  »  Circa  primum  duo  fa- 
cit  :  scilicet  primo  ostendit  substantias 
quasdam  esse  ingenerabiles.  Secundo 
agitur  de  corruptione  earum,  vigesima- 
sexta  propositione,  ibi,  «  Omnis  subs- 
tantia  per  seipsam  non  cadens,  etc.  » 
Circa  primum  ponit  duas  propositiones  : 
quarum  prima  talis  est :  Substantiai  unitee 


iiitellectualcsnonsuntK<!nerat;ecxrcalia. 
Yucat  autem  substaiitias  uuitas  subslaii- 
lias  sim[)lices,  eu  ipiud  uiiiiie  conqiusitum 
quamdam  mullitudinem  in  se  continet; 
inlell(;cluales  aut(;m  substantias  vocat 
(juu;  suiita[)tu;iiata' intelligere,  quaictiam 
cumsint  iminalcriales,  suut  iiitcllectuales 
actu.  Ouodautcmdicit  :  «  non  sunt  ^dnQ- 
ratai  ex  re  alia,  »  potest  intelligi,  vcl  si- 
cut  ex  materia,  se(-undum  quod  haic 
pra;positiu  importat  habitudiiiem  cau- 
sffi  materialis  :  vel  ex  causa  agente,  se- 
cundum  quod  prajdicta  pra;pusitio  im- 
portat  habitudinem  causa"  efficicntis.  Et 
hic  intellectus  magis  videtur  consonare 
his  quaiin  probationc  sequcnti  ponuntur 
Secunda  propositio  est  talis  :  «  Omnis 
substantia  stans  per  cssentiam  suain  est 
non  gcucrata  ex  re  alia,  »  Dicitur  autcm 
substantia  stans  pcr  csscntiam  suam  quae 
est  pcr  seipsam  subsistcns.  Sed  cum  pcr 
seipsum  subsistcrc  sit  proprium  substan- 
tia;,  sequeretur  secundum  hoc,  quod 
nulla  substantia  sit  generata.  Est  ergo 
dicendum  quod  substantia  et  essentia  rei 
principaliter  est  forma,  quam  significat 
dcfinitio.  Quaecumque  igitur  habcnt  for- 
mam  in  matcria  fuudatam,  hujusmodi 
substantiae  non  sunt  stantes  per  essen- 
tiam  suam  :  ideo  earum  essentiaj,  idest 
formae,  innituntur  fundamento  materiae. 
Illa;  vcro  sunt  stantes  per  essentiam 
suam  quae  sunt  formae  tantum  non  in  ma- 
teria  ;  et  hujusmodi  impossibile  est  quod 
sint  generatae.  Est  autem  considerandum 
quod  prima  propositio  concluditur  e.K 
hac  secunda.  Supra  enim  probatum  est 
quod  omnes  substantise  iutelligeutes 
sunt  stantes  per  e^sentiam  suam  :  quod 


I,llli:il  IINKUIS. 


»(i3 


lialiiliinirst iii  pro|i()Hiriono(l(wiinai|iiiiita, 
OniniHscit^iH  (|iii  Hcit  (^tc  Si  iKitiir  oinnis 
siilistiintiu  stniiH  por  (<ss(Miliiiiii  siiain  iion 
(>st  t^^iMicrata,  s(<(|iiitiir  i|U(»tl  oiniiis  siilts- 
laiilia  iiilcllctliialis  sit  non  k*'>><'>'i'I<>- 
hnarnin  uiilinn  propoHilionnin  positarnin 
piiina  in  liliro  Proiiili  iioii  inviMiilni'  ; 
si'il  soliini  srriiMila  i|iia' csl  i|iiailra;^'rsi 
iiiai|niiila  siii  lihri  lalis  :  iiinni<  antliy- 
postaton,  iilosl  por  so  snlisistonH,  ost  In- 
KOiUMuliiUv  lla'c  solu  propositio  prolia- 
tiir  conso(|ii(Mil(M'  coilcni  inoilo  liic,  siciit 
in  liliro  1'idciili.  Manircslnin  ost  (Miim 
quod  omno  gtMioratnm  ost  do  so  impor- 
foctnm,  (juia  ost  in  potontia,  ot  indipfct 
(|UO(l  complcalnr  sivc  piMliciatnr  p(M" 
illuil  ox  (iiio  f^ciKMalnr,  idcsl  p(M'  ;.,^cno- 
raiis  (inoil  rcdiicit  ipsum  do  potcnlia  in 
actum.  Kt  liujus  sifj^num  ost  iiuod  go- 
ncralio  niliil  cst  alind  (iiiani  via  (pia*- 
dam  i\c  incoinplcfo  ad  coin[)lolnni,  op- 
positum  scilicotad  incomph^tiim  pra'oxls- 
tens.  Termiui  onim  f;:ouorationis  sunt 
privatio  cl  lorma,  malcria  autom  socun- 
diim  (piod  cxislit  sul)  privationo  habet 
ralioucm  impcrfocti.  Et  sic  patet  quod 
gonoratio  ost  via  sive  transitiode  impor- 
fecto  ad  pcrfectiim  oppositum.  Si  if^itur 
est  aliquid  quod  iion  indigeat  aliquo  alio 
ad  sui  formatioiiem,  sed  ipsum  cst  causa 
suae  formatiouis,  quia  seilicet  substantia 
cst  ejus  forma,  scquitur  quod  talis  res 
sit  semper  completa  sive  perfecta  :  et  sic 
in  ea  non  potest  esso  transitus  de  im- 
perfecto  ad  perfectum  :  sed  statim  per 
seipsam  est  ens  et  unum,  ut  dicitur  iu 
oc\iX\  oMetnp/ii/sicoruni.  Reliuquitur  crgo 
quod  omuis    sabstaatia  quae  est  forma  ' 


HnliHiHtiMiH  (!st  inKoniMaliiliH.  S(mI  nc  hoc 
inalo  intcllJKcrct  uli(|iiis  i|nod  tiiiJnHnioiii 
siilistantia*  iion  liabcnMit  cunHuin  Hiii  omno, 
iiiiii  snpra  dirliiin  sit  ipiod  rcs  oinncH 
liabcnt  (!ss(Miliaiii  [kM'  (Mis  |iriiiiiiiii  ;  niu- 
iiilcslat  (*ons(Mpi(MitiM'  (|iioino(lo  Hit  in- 
lclliKciidiiin  qiioil  dirtnin  oHt.  {)wu\  o- 
iiiin  ilirliim  csl  i|tiiMl  sit  raiisa  siia*  for- 
iiialionis,  iioiicst  sir  iiitcllig(Miiliiin  (piasi 
non  (lop(Mi(l(Mil  ox  uliu  cuiihu  HiipiTiori : 
S(m1  dicitur  chho  causu  suu!  formutionis 
pcr  lioc  ipiod  liabct  siMnpitcrnain  rc!;itio- 
iKMii  ad  caiisain  siiaiii  priiiiaiii  :  iiiulc 
por  compurationcm  ud  siiam  cunsum 
liabct  siinul,  id(;st  stutim,  foimationcm 
cl  coinplcniiMiliini.  Ad  cnjiis  c\iilciiliam 
coiisi(l(M°andum  cst  (piod  unuinqiioilquo 
participat  esse  socniidum  liabiliiilincm 
(luum  liubot  ud  primiim  osscndi  priuci- 
piiini.  Ucs  aiitcm  coinposila  cx  mat(M'ia 
ct  fornia  iion  habct  cssc  nisi  p(M'  consc- 
quulioncm  siKo  forina; :  unde  pcr  suam 
formam  habcl  habitudincm  ad  priinum 
cssondi  principiiim.  Sed  quia  materia 
tcmporc  pra.'cxislit  formu'  in  liac  ro  gc- 
ucrata,  couscqncns  est  quod  seinpcr  lia- 
beat  praHlictam  habitudinem  ad  princi- 
pium  cssondi  primiim :  nequc  simul  cum 
fucrit  matcria  :  scd  postmodum  supcr- 
vcuiciite  forma.  Si  ergo  aliqua  substantia 
sit  ipsa  forma,  scquitur  quod  scmper  ha- 
beat  hubitudinem  prajdictam  ad  causarn 
primam;  ncc  adveniat  ei  post  tempus  : 
sed  simul  concomitans  cum  sua  subs- 
tantia  qua^  est  forma.  Sic  ergo  manifcs- 
tum  est  quod  omnis  substantia  stans 
per  essentiam  suam,  non  gencratur  ex 
aliare. 


LECTIO    XXVI. 

Omne  authijpostaton  aut  per  se  stans,  esse  incorruptible  arguitur. 


Omnis  substantiastans  per  seipsam  estnoncadens 
sub  corruptione.  Si  autem  aliquis  dicat  quod  possi- 
bile  est  quod  substantia  staus  per  seipsam  cadat  sub 
corruptioue,  dicemus,  si  possibile  est  quod  substan- 
tia  staus  per  seipsum  cadat  sub  corruptione,  possi- 
bile  est  ut  separetur  ejus  essentia,  et  sit  fixa  stans 
per  essetitiam  suam  sine  essentia  sua  :  et  hoc  est 
inconveuiens  et  impossibile  :  quoniam  propterea 
quod  estuna  simplex  non  composita,  est  ipsa  causa 
et  causatum  simul.  Omnis  autem  rei  cadentis  sub 
corruptione  nou  fit  corruptio  nisi  propter  separa- 
tionem  suam  a  causa  sua  :  dum  vero  permanet  res 
per  causam  suam  retinentem  eam  et  servautem 
ipsam,  non  peril,  neque  destruitur.  Si  ergo  ita  est, 
substantiae  stantes  per  essentiam  suam  non  sepa- 
rantur  a  sua  causa,  quoniam  est  inseparabilis  causa 
ab  essentia  sua,  propter  hoc,  quod  causa  ejus  est 
formatio  sui,  et  non  fit  causa  suiipsius  nisi  per  re- 
latiouem  suam  ad  causam  suam.  Et  ipsa  est  causa 
relationis  ipsius,  et  ipsa  est  ipsa  causa  suiipsius  per 


modum  quem  diximus,  quoniam  non  perit  nec  des- 
truitur,  quoniam  ipsa  est  causa  et  causatum  simul, 
sicut  ostendimus  supra.  Jam  ergo  verificatum  est, 
quod  omnis  substantia  stans  per  seipsam  non  des- 
tiuitur^  neque  corrumpitur. 


Supra  actum  est  de  ingenerabili,  hic 
agitur  de  incorruptibili  et  corruptibili : 
et  primo  de  incorniptibili.  Secundo  de 
corruptibili,  vigesimaseptima  proposi- 
tione,  «  Omnis  substantia  destructibihs.» 
Circa  primum  pouitur  talis  propositio : 
«  Omnis  substantia  stans  per  seipsam 
est  non  cadens  sub  corruptione.  »  (juae 
quidem  ponitur  in  libro  Proculi  quadra- 


3ti4 


1)E  CAUSIS. 


gesiinasexta  prupuHiliuuu  subhis  verbin, 
Oiuue  auth)puHtatuu  iucurruptihiiu  est. 
Ad  cujuii  prupunitiuuiH  evideutiaui  cuu- 
biderauduui  est  quud  curu  pru()usitiu  pra^ 
deuulut  luusaui,  illud  clicilur  [wi  hustare, 
sive  suhsistere  ((uud  uoii  hahet  aliaui 
(■uu:iaiu  eniteudi  uiiii  iiei|isu(u.  Kst  auteui 
(hiplfx  causa  fsscudi  :  scilicet  furuia  [jcr 
(juaui  aliquid  actu  (;st,  et  ageus  (piod 
facit  actu  esse.  Si  ergu  dicatur  staus  per 
Heipsuiu  (piud  uuu  depeudet  a  superiuri 
ageute,  sic  stare  per  seipsum  cuuvouit 
8uli  Deu,  qui  est  causa  piiiua,  a  (jua 
uuuies  secuud*  causu;  depeuihjut,  ut  ex 
superitjrihus  patet.  Si  autem  dicatur  per 
se  staus  illud  ([uod  lum  fuiiuatur  [)(!r  a- 
liiiuid  aUud,  sed  ipsiiuiinet  et  rorma,  sic 
esse  staus  per  sei[)sum  cuuveuit  uinui- 
hus  suhstautiis  immateriaiihus.  Suhstau- 
tia  eiiim  cumpusita  ex  materia  et  forma, 
uou  est  staus  per  seipsam  uisi  ratiuiie 
[)artium,  (iuia  sciiicet  materia  est  actu 
per  furmam,  et  furma  susteutatur  in  ma- 
teria  ;  sicut  dicitur  aliL[uid  muveus  soi- 
sum  ratione  partium,  «luia  una  pars  est 
muveiis  et  alia  pars  ejus  mota.  Sic  igitur 
patet  quod  stare  perseipsum  nuu  polest 
convenire  nisi  suhstantiai  qua;  est  forma 
sine  materia :  hujusmodi  autem  suhstantia 
ex  uecessitate  est  inconuptihilis.  Mani- 
festum  est  enim  iu  rehus  corruptihilibus 
quod  corruptio  accidit  per  hoc  quod  ali- 
quid  separatur  a  sua  causa  formali,  per 
quam  aliquid  hahet  esse  in  aclu.  Sicut 
enim  geueratio  qua;  est  via  ad  esse,   est 


per  ucquisitioneiu  furma',  itu  curriiptiu 
qiue  est  viaud  uuii  esse,  est  per  amis- 
siuueiu  furiua^  Si  igitur  suhstaiitia  slaus 
jicr  esseutiam  siiain  cuiiiiiiqieretur, 
o[)urteret  (juud  se^iararetiir  a  caiisa  siia 
furiuali :  sud  sua  furiua  (!st  (;jus  esseu- 
tia  ;  ergu  separaretur  a  siia  ossejitiu  ; 
quud  est  im|)(jssihil(!  :  iioii  (^rgu  est  [)U8- 
sihile  ([uod  siihstautia  staiis  \h'A'  seip- 
sam  corruuqiatiir,  Sed  iie  aliiiuis  credat 
quod  hiijiisiiiudi  suhstantia*  stautes  per 
1'sseiitiaiu  siiam  iion  il(![)(;iid<!ant  ah  a- 
liijua  siij)(;rioii  caiisa  agt;iile,  excludit 
lioc  cunseijuenter,  ihi,  «  El  uou  fit  cuusa 
etc.  »  et  dicit  (jiiod  huc  uon  est  intelli- 
geudum  (jiiod  hiijiisniodi  siihstantia  sit 
causa  sui  ipsius  (juod  uoii  dependeat  a 
siiperiori  causa  ageute  :  sed  hoc  dicitiir 
(juod  liujiismudi  suhstantia  per  seipsam 
hahet  relationem  ad  caiisaiu  primam, 
in([iiautum  est  causa  suai  formatiunis  : 
videmiis  eiiim  ijuod  res  materiales  refo- 
ruutur  ad  causain  primam  ut  accijiiaiit 
esse  ah  ea  per  suam  formam,  et  idoo 
sutistantia  cujus  tota  cssontia  est  forma, 
hahet  [)cr  so  ipsam  rolationem  sompor 
ad  causam  primam,  et  non  causatur  ista 
relatio  iu  hujusmodi  suhstaiitia  [ler  ali- 
(|uam  aliam  formam  :  ot  indc  est  quod 
(licitur  esse  causa  sui  pcr  modum  piio- 
dictum  :  ct  indc  cst  quod  non  potest  cor- 
riiinpi,  sicut  ostcnsum  cst.  Fatot  igitur 
quo(l  omnis  suhstantia  stans  per  seipsam 
est  incorruptibilis. 


LECTIO    XXVII. 


Agit  de  conditione  substantias  cor?'icptidiiis. 


Omuis  substantia  destructibilis  non  sempiterna, 
aut  e?t  composita,  aut  est  delata  super  aliam  rem. 
Uuod  est,  quia  substantia  aut  est  indigeus  rebus  ex 
(^uibus  est,  et  est  composita  ex  eis,  aut  est  indigens 
faxione  sua  et  essentia  sua  defereute.  Cum  ergo  se- 
paratur  deferens  causa,  corrumpitur  et  destruilur. 
Quod  si  substantia  non  est  composita,  tunc  est  siin- 
plex,  et  est  semper,  uec  destruitur  nec  corrumpitur 
omnino. 


Postquam  ostendit  quae  sit  conditio 
substantiae  incorruptibilis  ,  hic  ostendit 
conditionem  corruptibilis,  ponens  hanc 
propositionem.  Omnis  substantia  dcstruc- 
tibilis  non  sempiterna,  autost  composita, 
aut  Gst  delata  super  rem  aiiam .  Kt  lia^c 


eadem  propositio  ponitur  in  libro  Pro- 
culi  quadragesimaoctava  propositionc . 
Hujus  propositionis  probatio  est  :  quia 
enim  omne  quod  est  stans  pcr  scipsum 
cst  incorruptibile,  ut  prohatum  est :  ne- 
cesse  cst  quod  omne  quod  corrumpitur 
non  sit  stans  pcr  seipsum,  sed  indigeat 
aliquo  sustentante  :  quod  quidem  contin- 
git  duobus  modis.  Uno  modo  sicut  totum 
indiget  partibus  ad  sui  constitutiouem. 
Unde  partibus  ab  invicem  discedentibus 
sequitur  corruptio.  Alio  modo,  quia  for- 
ma  non  est  subsistcns,  scd  iudigct  ad 
sui  sustentationem  substiluto  defereute. 


MiiKu  i;nh;us. 


nn.n 


K\  idoo  (iiiftiido  Multsliliiliim  (l(ir«»nMi.H  Mt 
iii(lis|M).silii!u  11(1  lalciu  ioiin.iiu,  iiccfssu 
(>sl  (|U()(I  llal  s(<|)arali()  ronu.c  u  sulisli- 
liilo  ;  (>l  ila  S(<(|iiilur  <()iru|)li().  UiKJi^  lua- 
iiilosluiu  (<sl  (|U()(I  oiuiiis  sulislauliii  cor- 
iii|ilil)ilis  \v\  (vsl  coiuposila  cx  divcrsis 
|)ailil)us  pcr  (pianiiu  (lissolulioiiciu  sc- 
(piilitr  ('.()rni|)lio  loliiis,  siciil  puN^I  iii 
corporihiis  iui.\lis:  aiit  rorniaiiKJif^ct  nia- 
lcriali  suhsliliito  ad  sui  suslculalioiiciu  : 
vl  ila  |)cr  trausuuilalioucin  suhsliluli 
scipiitur  corriiplio  :  siciil  [lalct  iii  cor^x) 
rihiis  siinplicihus  cl  iu  acridciitil^us.  Kt 
idco    possuinus    hoc  corollario  acciporo 


(piod,  ni  ali(piaHuhHtaiitia  iioii  oKtrompo- 
sila,  Ncd  siiiiplc\,  iic^pic  csl  dclahi  siipcr 
Muhstitutuin  ipiasi   iudi)/ciis  co  ad  miiiiii 
o.'iHo  :  (tfd  ost  Htaiis  in  Hcipso  :  Ii.im'  ouiiii 
no  OHt    iiicorriiptihilis,  Hiciit  pat('t  iu  iri 
ttdliK<*»li)i  ot   iu    auiin.i  iiihdlcctiiali  :    do 
«pia  inauircsliiiii  cst  (|uod  iiou  (^st  roriiia 
(l(data  siipcr  inatcriain  ciii  dat  cssciiliain, 
scilicot   (piod  (M  t(italit(M-  iiiiiitatiir  :  (piia 
sc(pi(M'cliir  (piod  iitiila  cjus  op(M'alio  csHot 
siiic  coiuiniiuicaliouc  inat(M'i.'i>  corporalis. 
^uod  palct  cssc  falsiiin    o.\  his  ipia!  |iro- 
hautiir  iii  fiMlio  Ih- nitinui. 


LKfTIO  XXVIII. 


Omne  authypostaton  essc  simplcx  ot  indivisihile,   demonstratio. 


Oiiinia  snbstunlia  slans  por  esscnti.ini  snnni  est 
siinplcx  ncc  (lividitur.  (,)iiO(l  si  ilixerit  nliiinis  possi- 
bile  esl  nt  (liviiiiilnr,  tlioeinns,  quod,  si  possibile  est 
ul  substtiutiii  stiins  per  se  iliviilalnr,  el  est  ipsa  sini- 
plex  :  possibile  esl  ul  .'ssentin  pnrtis  ejns  sil  peres- 
sentinin  sunm  iterum,  sieut  esseulia  totius.  Si  erjfo 
possibile  eslillud,  reiiil  pars  superseipsam,  et  oiunis 
{lara  ejiisest  rediens  super  seipsam,  sicnt  est  reiiii^ns 
lotnm  super  essentinm  suam:  et  lioc  est  iujpossibile. 
Si  ergo  impossibile  est  lioc,  substnutia  stans  per 
seipsam  est  snbstnntia  imiividua  et  est  siniplex. 
Si  euim  non  esl  simplex,  sed  composita,  pars  ejus 
est  melior  parte,etpars  illius  vilior  parte  :  qnare  res 
melior  est  ex  re  viliori.  et  res  vilior  ex  re  meliore, 
qnouiam  est  omuis  pai^ejus  sejnucta  ab  omni  parte 
ejns  :  qnare  uuiversitas  ejus  uou  est  sufticieus  per 
seipsam,  cnm  indigeat  partibus  snis  ex  quibus  com- 
pouitnr  :  et  lioc  qnidem  non  est  de  uatura  rei  sim- 
nlicis,  imnio  de  uaturasubstantiarum  compositarum. 
Jam  ergo  coustat,  qnod  omuis  snbstantia  staus  per 
essentiam  est  simplex,  et  noa  dividitnr  :  qnouiam 
uon  recipit  composiliouem,  vel  divisiouem,  uec  cor- 
ruptiouem,  uec  destruclioueui,  sicut  osteudimus. 


Postquam  prosequutus  est  diversitatem 

substantiarum,  quae  potest  attendi  secun- 

dum  generationem  et  corruptionem :  hic 

prosequitur  de  diversitate  substantiariim 

qu«  potest  attendi  secundum   simplici- 

tatem   et  compositiouem.  Et   inducit  ad 

hoc  propositiones  duas,  quarum  secunda 

videtur    esse    conversa     prioris.    Prima 

ergo  talis  est :  «  Omnis  substantia  staus 

per  suam  essentiam  est  simplex  et  non 

dividitur.  »  Quae  etiam  propositioponitur 

in  libro  Proculi  propositione  quadragesi- 

maseptima  sub  his  verbis :  Omne  authy- 

postaton  impartibile  est  et  simplex.  Ubi 

primo  consitlerandum    est  quod  simplex 

et  impartibile  est  idem  substituto,  difTe- 

runt  autem  ratione.  Nam  impartibile   di- 

citur  aliquid  per  privationem  divisionis  : 

quia  scilicet  non  est  in  multa  divisibile. 


Simplcx  autom  dicitiir  aliqnid  pcr  priva- 
tionem  compositionis  :  ([iiia  scilicct  noii 
cst  cx  multis  compositiim.  Primo   crgo 
probatnr,  (luod    substantia   per  se  stans 
sit  indivisibilis.  Sccundo  quod  sit  simplox. 
Primum  aiitcm  mclius  probatur  in  libro 
Proculi  quam    hic.  Est    enim    haec  ojiis 
probatio.  Si   enim,  inquit,    partibile  est 
authypostaton,  idest  ens   per  se  subsis- 
tens  instituit  partibile  seipsum,  et  totum 
ipsum  vertetur  ad  seipsum :  et  omne  in 
omni  seipso  erit.  Hocautem  impossibile  : 
impartibile    ergo  authypostaton  ost.  Ad 
cujus     evidentiam    considerandum  est, 
quod  hic  accipitur  esse  aliquid  stans  per 
seipsum  non  ratione  parlis  :  ut   scilicet 
una  pars  ejus  stet  per  aUam,  sicut  accidit 
in  substantiis  materialibus  :  sed  ratione 
totius  ;  ut  scilicet  totum  stet  per  se  totum. 
Unumquodque   autem   convertitur  ad  id 
per  quod  stat,  sicut  effectus  ad  causam  : 
et  oportet  quod  sit  in  eo  sicut  in  suo  fun- 
damento.  Si  ergoahquid  partibile  sit  stans 
per  seipsum,  oportet  quod  quaelibet  pars 
ejus  stet  per  quamhbet :  et  qua^libet  fun- 
datur  in  qualibet :  quod  est  impossibile  : 
quia    sic  sequeretur  quod  una  et  eadem 
pars  ejus  esset  causa  et   effectus  simul 
respectu  ejusdem  ;  quod  est  impossibile. 
In  hoc  autem  hbro  probatur  sic.    lUud 
quod  convenit  ahcui    per   seipsum,  con- 
venit  cuilibet  parti  ejus  si  sit  partibile. 
Si  igitur  aliquid  partibile   sit    stans    per 
seipsum,  oportet  quod  quaelibet  pars  ejus 
stet  per  seipsam  :    et  ita    non  iniiitetur 
alteri  ad  constitutionemejus.  Haec  autem 
probatio  non  est  adeo  efficax  :  quia  non 


566 


DE  CAUSIS. 


est  neoeiisarium  quod  ({ui(l(|uid  per  8e 
couveiiit  alitui  t(»ti,  ronvi-uiiit  siiiKulis 
purlit»us  ejus.  tst  euiiu  (luinldam  tolum 
simiiium  purtium,  ut  u(;r  t't  u(]uu  :  et 
quodtlum  dis.similium,utuuimul(;tdumus. 
(Juod  uuti-ui  id  (luoil  cst  stuiis  pcr  scjpsiim 
sit  simplcx  iioii  (omixisitum  vx.  miiltis, 
[»roliaturdii|iliii  rutioue.  lu  omni  comp^»- 
8ito  cx  plurihus  jiurtilius  necesse  ent  po- 
niiHi  (lucmdam  purtium  ordiuem  :  ut  sci- 
licct  uiia  [»ars  «jus  sit  nudior  (!t  alia  vi- 
lior.  Multa  imim  dd  iiiium  c(»iistitu(;iidiim, 
ordine  (]uodum  [»erv(;iiiuul  :  sicut  et  al> 
uuo  multitiido  ordiiHJ  (juodam  {iro^rodi- 
tur.  Iiidi!  vidcmiis  (juod  iu  com{»osi- 
tioiK!  cor{>oris  iiatuialis  forma  i^st  {»ru*s- 
tanti(»r  materia;  et  in  com{)ositione  cor- 
poris  mi.Kti  unum  elcmentum  dominatiir: 
et  in  compositione  [jartium  aiiiinaiis 
unum  nicmbrum  «st  {jrincipalius  ali<», 
et  in  partihus  alicujus  continui  una  pars 
ma^is  accedit  ad  punctum,  ({uod  (!st  prin- 
cipium  ma^nitudinis,  (]uam  alia.  Si  ergo 


uliiiuid  compositum  ex  pluribus  partibus 
sit  staiis  [»er  s(!i[(siim,  o{)<»rtcl»it  (juod 
tjua'lib(!t  j)ars  (!Jus  sil  staiis  cx  (jualibet: 
et  ita  jiars  melior  dejieiubjbit  (!X  {)arto  vi- 
liori,  et  e  converso.  Secunda  ratio  ost, 
(jiiia  omiK!  (jiiod  (jst  staiis  per  seipsiim, 
(;st  sibi  sut'lici(!iis  in  siio  (!sse,  non  iiidi- 
^euK  alio  adsui  subsist(;utiam  :  p(!r  quod 
non  (!xcludilur  depend(!utia  a  causa 
agent(!,  sed  a  causa  formali  (;t  materiali 
subsistentiam  pra^stantc.  Probatur.  Omne 
com[)()situm  (;x  j^artibus  noii  est  sihi 
sufficiens,  sed  indiget  ad  sui  subsisten- 
tiam  partihus,  ex  (jiiibus  com{)onitur, 
qiia'  S(;  bal)(!Ut  iii  babitiidinc  causa;  mate- 
rialis  ad  totiini ;  crgo  iiiilliim  coin{)Ositum 
ex  partihus  est  per  se  stans.  Omnis  igi- 
tiir  substantia  per  se  stans  est  simplex. 
Sciciidum  tamcn  cst  quod  secunda  ratio 
distinclc  ponilur  in  libro  l*roculi,  sed  in 
iioc  libro  inducitur  per  modum  conclu- 
sionis. 


LECTIO    XXIX. 

Omnem  siibstnntiam  simplicem  esse  authypnstaton. 


Omnis  substantia  simplex  est  .■itans  per  seipsam, 
Bcilicet  per  esseutiam  suam.  Quod  est,  quia  creata 
aine  tempore,  et  est  in  substautialitate  sua  superior 
substautiis  temporalibus.  Et  signiticatio  iiiius  est, 
quia  non  est  geuerata  ex  aliquo,  quoniam  est  stans 
per  essentiam  suam,  el  substantiae  generatae  ex  ali- 
quo  sunt  substantia;  corporales  et  compositaj  caden- 
tes  sub  corruptioue  et  generatione.  Jam  ergo  mani- 
festum,  quod  omnis  sui)stantia  stans  per  essentiam 
suam  non  est  in  tempore,  quia  esl  altior  et  superior 
tempore  et  rebus  temporalibus. 


Ilic  ponitur  propositio  conversa  pri'o- 
ris,  quffi  talis  est :  Omnis  substantia  sim- 


rari  dicuntur  :  vel  potest  referri  ad  siibs- 
tantias  per  se  stantes  qua3  secundum  suam 
substanliam  sunt  .substantiis  temporali- 
bus  superiores.  Hujus  crgo  propositionis 
superinductaB  ponitur  probatio  talis  :  Os- 
tensum  esl  enim  supra  quod  nulla  subs- 
tantia  per  seipsamcaditsub  generatione. 
Omnes  autem  substantiae  quae  mensuran- 
tur  tempore  secundum  suam  substantiam 
cadunt  sub  generatione.  Per  hoc  cnim 
secundum    suam    substantiam  tempore 


plex  est  stans  per  seipsam,  scilicet  per  mensurantur  quod  eorum  esse  substan- 

essentiam  suam.    Sciendum    tamen    est  tiale  variatur  per  generationem  et  cor- 

quod   hffc  propositio  in  Commento  non  ruptionem.  Relinquitur  ergo  quod  nuUa 

probatur  :    sed    interponuntur  quaedam  substantia  stans  per  seipsam  cadit  sub 

per  quae  probatur  :  scilicet  quod  subs-  tempore,  sed  est  superior  omnibus  subs- 

tantia  stans  per  seipsam  est  causata  sine  tantiis   temporalibus.    Possumus  autem 

tempore   :  et  est  in  substantialitate  sua  ex  hac  propositione  sic  probata  conclu- 

superior  substantiis  corporahbus.  Ethaec  dere  illam  quae  praetermittitur.  Si   enim 

est  quinquagesimasexta  propositio  hbri  hoc  est  proprium  substantiae  per  se  stan- 

Proculi  sub  his  verbis  :  Omne  authypos-  tis  quod  sit  non  cadens  secundum  suam 

taton  exemptum  est  ab  his  quae  ternpore  substantiam  sub  tempore,  hoc  autem  con- 

mensurantur  secundum  suam  substan-  venit  omni  substantiaesimplici,  quia  om- 

tiam.  Ubi  considerandum  est  quod  hoc  nis   substantia    generabihs    cadens    sub 

quod  ((  dicitur  secundum  suam  substan-  tempore,   est  composita   ex  materia  et 

tiam   ))  potest  referri  vel  ad  ipsas  subs-  forma  :  relinquitur  quod  omnis  substan- 

tantias   temporales,   quarum   esse  subs-  tia  simplex,  sit  stans  per  seipsam  quod 

tantiale  subjacet  variationi,  unde  secun-  fuit  primo  propositum. 
dum  suam  substautiam  tempore  mensu- 


MiiKH  rNiriTs. 


flfi7 


LKCTIO  \X\. 

Sultstinifi.v  (/i/,r  /fKi/inrr  mvnsurinilin\,  t/iioinodo  fn/  invimn  se  /lahr/nit. 


Oiunin  BiiliMtaiiliii  ('ri'«ln  iii  liMiiiMirc.  nnt  i«Ht  Hcm- 
por  iii  tiMiipiirc,  ot  triii|iiiM  iiiiii  Hii|i(>rlliiil  nli  cn,  ijiim 
iiiaiii  ohI  cicnln,  (^t  I('iii|iih  ii'<|iiiilil('r  :  niil  )«ii|ii-rlliiil 
8il|i(M'  tciiipiiH,  cl  lciii|iiis  Hiipcrlliiil  nli  i'n,  ipiiii  cnt 
crunln  iii  ipiiliiHihiiii  liuriH  tciiipnris.  (^iiioil  cnt  ipiin  Hi 
crentn  «cipiiiiiliir  hc  iul  iiiviciMii,  ct  snliHlniiliniii  Hiipc- 
ridrciii  iumi  HtMpiitiir  iiini  Hiilislniitin  iiilcridr  tn  Hiiiii- 
\\»,  iioii  HiihHtniitinilisHiiiiiliH.  Stilisliiiitiif  ciiiiiiHiiiiilcH 
HnliHtniitiw  HiipiMitiri  (cl  Hiiiit  HiiliHlniiliic  crcntii',  a 
(]niliUH  iioii  siipiM-lliiit  tciiipns^,  siiiitHiilislniitiic,  ipia- 
lUMi  nssiiiiilniitiir  siilistniitiis  HiMiipitiM-iiiH,  ct  siiliHtnii- 
liic  aniit  nliscissa'  nloiiiporc,  caiisiilic  iii  (piilnis.lniii 
lioris  liMiiporiH.  Nimi  cst  crgo  possiliilc,  iit  coiiliiiiicii- 
tur  snlistniiliic  cnusalic  iii  ipiilinsilniii  lioris  liMiiporis 
cuiu  sulistiiiitiis  8ciiipil(M'iiis,  iiiioiiiniii  iioii  assiiiii- 
laiiliir  cis  oiiiiiiuo.  Siilislaiitia'  ifiitiir  scm|iiti'riin>  in 
lcmiiorc  sniil  illa',  iiiin'  coiitiiinaiitiir  ciim  siilislnii- 
liia  st^mpitcrnis,  ot.  Huut  niciliii'  iiitcr  siilistaiitins  II- 
xns,  et  iuter  snlistnutins  fnclns  iii  tcmporc.  Kl  non 
est  possihilc,  ut  sulistnntias  scmpitcrnas,  (puc  sunt 
suprn  tcmpiis,  sciiuaiitnr  Huhstniitia'  crenta'  in  lem- 
pore,  uisi  mciiiaiilihua  snhstnuliis  tempornlihus  seni- 
pileruis  iu  tciu|iorc.  Kl  isla'  (luidem  snhstniitia'  uou 
suul  tacta'  mediw,  uisi  quia  ipsn*  ctmimunicaul  sub- 
stauliis  suhlimiorihns  iu  permaueutia,  et  commu- 
uicant  subslnuliis  tcuipornlihns  ahscissis  in  tempore 
per  generntioucm.  Ipsa>  enim,  quamvis  siut  sempi- 
ternw,  taiueu  permauciitia  earuiii  est  per  peueratio- 
uem  et  luotum.  Kt  snlistaiitia>  sempiteruae  cum  lem- 
jiore  siint  similcs  siihstauliis  sempitcruis  quae  sunt 
suprn  teuipus,  pcr  (liirnbilitateui.  et  uon  assiuiilanlur 
eis  iu  uiotu  velgeucratioue.  Subslautia' auteui  factae 
in  tempore  uou  assimilautur  suhstauliis  sempiternis 
qn»  suut  suprn  tempus  peraliqiiem  niotlum  vel  mo- 
lum.  Siergouou  assimilautnr  eis,  tunc  uoupossunt 
acquirere  eas,  neque  tauf^ere  eas.  NecessariiB  ergo  suut 
substantiffi  sempiterua>,  qu£e  tanguut  suhstantiasseni- 
piternas  quae  suut  supra  tempus,  et  eruut  tangentes 
substantias  qu;B  suntiu  tempore,  scilicet  sub  genera- 
tione  et  corruptioue.  Ergo  aggregabunt  per  motum 
suum  inter  suustantias  sempiternas,  quae  snnt  supra 
tempus,  et  aggregabilitatem  suam  inter  substantias 
qusesuut  supra  tempus,  etintersubstautias  quaesuut ' 
sub  teuipore,  scilicet  qufe  sunt  caiieutes  sub  ge- 
ueratione  et  corruptione.  Et  aggregabunt  inter  sub- 
stantias  bouas  et  luter  substautias  viles,  utuon  pri- 
veutur  substautiae  viles  substautiis  bonis,  et  priven- 
tur  cum  bonitate  et  omui  communitate,  et  non  sit  eis 
remaueutia  neque  fixio.  Jamergo  ostensum  est  quoii 
durabilitatisiiuae  sunt  species  :  quarum  una  estaeter- 
na,  et  altera  esttemporalis  :  verumtamen  una  duarum 
durabilitatum  est  slaus  quieta,  et  altera  movetur  :  et 
una  earum  aggregatur  compositioui  finali,  et  opera- 
tiones  ejus  omues  sunt  simul,  neque  quae^iam  earum 
est  ante  quamdam,  et  altera  est  curreus  et  extensa  : 
quifidam  operationes  ejus  sunt  autequasdam,  et  uui- 
tas  uuius  earum  est  per  essenliam  suam,  et  unitas 
alterius  est  per  partessuas  :  quarum  uuaest  sejuucta 
suae  compari  permodum  primum  etpostremum.  Jam 
ergo  mauifestum  est  quod  substantiarum  quaedam 
suut  sempiternse,  et  sunl  supra  tempus  ;  et  ex  eis 
sunt,  quae  suntsempiternae  aequales  tempori,  et  tem- 
pus  non  supertluit  ab  eis  ;  et  exeis  sunt,  quaesuntab- 
scissae  a  tempore,  et  tempus  superfluit  eis  ex  supe- 
riori  earum  et  ipsarum  inferiori,  scilicet  ex  princi- 
pio  earum  usque  in  finem  et  ipsarum  extremum  : 
et  sunt  substantiae  cadentes  sub  generatione  et  cor- 
ruptione. 


Postquam  prosequutus  est  de  diversi- 
late  rerum    qua^  est  secundum  genera- 


lioiifm  «st  (•nrniptionem,  simpliritaUMn  ot 
(•omposirKinnn  :  hic  tcrlio  proscqiiitnr 
(\r  (liNcrsil.itc  i\\iiv.  v.si  siM-iiiMluin  lcm- 
poraU^  ct  .Ttciiiiim.  Kt  circa  hoc.  dno  fa- 
cit.  l'rimo  oslcndit  (piomodo  alirpi.i  dii- 
plicilcr  sint  scmpitcrn.i  c.l  lcmpor.ili;!. 
Scciindo  oslcndil  (|iioniodo  csl  simnl 
.■ctcrnnin  (d  lcmitorah,',  ihi,  <(  Inlcr  rem 
(•njiis  snhsl.intia,  otc.  »  Vel  in  [trima  po- 
nit  ordiiicin  lcniporaliiim  ad  inviccm.  In 
scciinda  ordiiKMii  a>lcrnornin,  ihi,  '<  In 
rem  cnjns  suhslantinctc.  »  Circa  primum 
ponit  lalom  proposilionem  :  «  Omnis 
snhslanlia  crcala  in  l(!mporo,  ant  est 
scmpcr  in  tcm|)()rc,  ct  tcmpus  non  su- 
pcrfluit  ah  ca,  quoniam  cst  creata,  et 
tempus  a'qualiter  :  aut  supcrnuit  supcr 
tcmpus  cl  tcmpus  supcrfluit  ah  ca,  quia 
estcrcata  in  quihusdam  horis  tcmporis.  » 
Ad  cujus  evidentiam  considerandum 
cst  quod  quia  tcmpus  est  numcrus  mo- 
tus,  omnis  su])stantia  mobilis  dicitur 
csse  crcata  in  temporc.  Est  autem  duplex 
suhstantia  moi)ilis.  Una  quidcm  cujus 
motus  est  in  toto  tcmpore  :  sicut  corpus 
coeleste  :  cujus  motus  tempori  adapqua- 
tur,  eo  quod  tempus  est  primo  et  per  se 
mensura  motus  ccpli,  et  per  illum  motum 
mensurat  omnes  alios  motus.  Et  hoc  si 
ponamus  quod  motus  cceli  semper  fuerit 
et  sempcr  sit  futurus,  ut  Aristoteles  po- 
suit  etquidam  alii  philosophi  :  sive  etiam 
motus  ccpli  non  semper  fuerit  nec  semper 
sit  futurus,  ut  fides  ecclesiae  docet  :  quia 
sic  etiam  motus  copli  adaequatur  tempori. 
Non  enim  tempus  fnit  antequam  motus 
coeli  inciperet,  nec  erit  tempus  cum  mo- 
tus  coeli  desierit.  Unde  omnibus  modis 
substantia  coelestis  corporis  ratione  sui 
motus  est  semper  in  tempore,  et  tempus 
non  excedit  ipsam  :  sed  ad  invicem  adae- 
quantur.  Quaedam  vero  substantiae  mo- 
biles  sunt,  quarum  motus  non  est  in  toto 
tempore,  sed  in  aliqua  parte  temporis ; 
sicut  patet  de  substantiis  generabilibus 
et  corruptibilibus.  Et  quia  hujusmodi 
substantia  non  habet  habitudinem  ad 
totum  tempus  sed  ad  partem  temporis 
(invenitur  enim  ahqua  pars  temporis 
major  duratione  earum  et  aliqua  pars 
minor)  :  inde  est  quod  substantia  excedit 


568 


DE  CAUSIS. 


tempiis  qunntuTn  ad  aliqunm  paitem, 
qua*  Sfilifi-t  i-.sl  niinor  ilnialinnf  i-jns  :  i;t 
iterum  exceilitur  u  ti-nqioii;  qnantnm  ud 
iilum  purtcm  quu*  eut  majnr  dnrutione 
ejus.  In  lilno  eniin  l'io(nli  invenilnr  Iium- 
piopositio  qninta  pianin.s  vi  luevins  sic  : 
Omne  quod  serniuinin  teinpns  subsistit, 
ant  eo  «luod  semper  cum  tempoio  est, 
aut  aliqnando  in  parte  teinporis  liy{)OK- 
tusim  hidteiis.  Ad  |iia'inissai  anlein  [no- 
positionis  manifestationein.  l'riino  |ioni- 
tur  proltutio.  Secundo  infertnr  qnoddam 
eorollarinin,  ibi,  «  Jam  ev^o  ostensnm 
est  ex  lioc  etf.  »  Probatio  antcm  ponitur 
eadein  in  ntnxiue  iibro.  lla  eniin  piocedit 
ordo  reruin  ut  similia  se  invicem  subse- 
quantur  :  eu  vero  quie  sunt  penitus  dis- 
similia,  non  snbsequantur  seinvicom  in 
gradibus  rerum,  nisi  per  alicjuod  me- 
dium.  Sicut  videmus  quod  animal  per- 
fectum  et  planta,  suut  dissimilia  penitus 
quantnm  ad  diio.  Nam  aiiimal  {terfectum 
est  sensitivum  et  mobile  moln  processi- 
vo,  plautu  uutem  neutrum  h(jrnm  habet. 
Natura  ergo  non  procedit  immediate  ab 
animalibus  perfectis  ad  plantas  :  sed  pro- 
ducit  in  medio  animalia  imperfecta  (jua' 
sunt  sensibilia  cum  animalibus  et  immo- 
bilia  cum  plantis.  Manifestum  est  autem 
quod  substantia;  spirituales  quae  pariti- 
cantur  aiternitati,  ut  supra  dictum  cst, 
et  substantia  generabiles  et  corruptibi- 
les,  sunt  penitus  dissimiles.  Nam  subs- 
tantis  spirituales,  et  sunt  semper  et  sunt 
immobiles  :  quorum  neutrum  convenit 
substantiis  generabilibus  et  corruptibili- 
bus.  Unde  oportet  ponere  inter  h*c  duo 
extrema  aliquod  medium  quod  sit  simile 
utrique  extremo  :  ut  sic  gradus  rerum 
procedant  per  similia,  Et  sic  Proculus 
investigando  procedit.  Inter  id  enim  quod 
est  semper  immobiliter  ens  et  id  quod 
est  aliquando  mobiliter,  non  potest  inve- 
niri  nisi  triplex  medium  :  scilicet  id  quod 
semper  movetur,  id  quod  aliquando  im- 
mobiliterest,etid  quodaliquando  est.Hoc 
autem  tertium  nonpotest  essemedium  : 
quia  id  quod  aliquando  est,  idem  est  ei 
quod  aliquando  movetur  :  quod  diximus 


e8s«»  »{xtr«*mnm.  Sic  etiam  non  potest  osse 
inediuinid(|nodali(]nundoiniinoltilitereKt. 
lni[»ossibile  est  eniiu  «isse  alii^nod  talo, 
Nihil  enim  desinit  esse  nisi  per  ali([nam 
tiansmntationem.  Unde  id  ({uod  iinino- 
biliter  est,  non  ])ot(!st  ess(!  arKjnando 
ens,  sed  est  seiiiper  «iiis.  Kelin([iiitnr  er- 
go  quod  m(!(iium  inter  id  (inoil  semiier 
est  immol)ilit(;r  et  id  ([nod  ali([uando  cst 
inobiliter,  sit  id  ([iiod  senqter  initvetnr. 
iioc  eniin  conviMiit  ciiin  siqteriori  qiiidem 
in  lioi;  (jiiod  est  semper  esse  :  cum  in- 
feriori  vero  extremo,  in  lioc  quod  est 
movirri.  I'titiir  aiitem  iiomine  g(!n(!ratio- 
iiis  coniniuiiit(!r  ])ro  ([ualibet  traiismnla- 
tione  :  quia  in  (juolibet  motu  inclnditni- 
g(!neratio  et  corruptio  ut  dicitur  iii  octavo 
Mctnjj/iijsicornjH.  Sic  ipitnr  snbstantia! 
quu!  semper  moventur,  scilicet  ((elestia 
corpora,  contingunt  secuiidum  quamdam 
similitudinem  utrumque  extremum  :  et 
per  ea  conjunguntur  ([uomodo  substan- 
liu!  superioies  immobiles  snbstantiis  in- 
ferioribus  generabilibus  ;  in<[uantum  sci- 
licet  virtus  supcriorum  substantiarum 
defertur  ad  generabilia  et  corruptibilia 
per  motum  co^lcstium  corporum. 

Secundo  il)i  «  jam  ergo  » 

Ex  his  inducitur  consequenter  quod- 
dam  corollarium  :  scilicet  quod  duplex 
est  perpetuitas  sive  perpetua  durabilitas. 
Lna  quidem  per  modum  aiternitatis. 
Alia  vero  per  modum  totius  lemporis,  Et 
difierunt  hae  perpetuae  durationes  tripli- 
citer.  Primo  quidem,  quia  perpetuitas 
apterna  est  fixa,  stans  immobilis,  perpe- 
tuitas  autem  temporalis  est  fiuens  et 
mobilis ;  inquantum  tempus  est  mensura 
motus,  aternitas  autem  accipiturut  men- 
sura  esse  immobilis.  Secundo,  quia  per- 
petuitas  aeterna  est  tota  simul  quasi  in 
uno  collecta  :  temporalis  autem  habet 
successivam  extensionem  secundum 
prius  et  posterius,  quae  sunt  de  ratione 
temporis.  Tertio,  quia  perpetuitas  aeter- 
nalis  est  simpliciter  tota  secundum  seip- 
sam  existens  :  sed  univcrsalitas  sive 
totalitas  perpetuitatis  temporalis,  est  se- 
cundum  diversas  partes  sibi  succedentes. 


LECTIO   XXXI. 

Manifestatur  conditio    earum    substantiarum,    quarum   actio    est    in   tempore,    et 

substantia  in  xternitate. 


Inter  rem,  cujus  substantia  et  actio  sunt  in  mo- 
mento  aeternitatis,  et  iiiter  reni  ciijus  substantia  et 


actio  sunt  in  momento  temporis,  existens  cst  me- 
(iium  :  et  estillud,  cujus  subslantin  est  e.x  uiomcuto 


LIDKU  UNICUS. 


»69 


rrtoniltiitlH,  vl  o|ii<rnti«ox  iiKinwMilii  li<ii)|iorl*.  Q\uu\ 
ont,  i|niii  roK,  nijiiit  HiiliHliiiilm  iinlil  niili  ti<iii|iiiri'. 
Hcilicdl,  i|iiiii  tciiijitirt  riililiiiiM  1'niii,  i'Ht  iii  iiiiiiiiliiiH 
iliH|i(iHiliiiiiiliiiH  HiiiH  ('iiilciiH  hiili  li'iii|i(iri<  :  i|iii.rii  rl 
eJiiH  (i|iiinilii>  ciiilit  Hiili  tt'iii|iiii'i<,  i|niiiiiniii  cJiih  i<h 
Hi<iiliii  cHl  III  lciii|i(irii  :  i|iiiiiiiiiiii,  i|iiaiiilii  hiilmliiiiliii 
rci  ciiilil  hiili  tciii|iiM'i<,  |ii'>i('iililii|iiii  i>|  cjiiH  iiiltii  xiili 
t(<iii|i(ir(<    cikIiI,    IIcm   iiiiIciii    ciiiIciih   hiiIi  li<iii|iiin<  iii 

(lllllllllllH    (lls|l(lHililMlillllH    HlliH     Hcjlllictll     ChI     II   l'(l      Cll- 

(lciild  Hiili  iclcriiiliilc  III  (iiiiiiiliiiH  ilih|i(iHili(iiiiliiiHHiiiH  : 
cdiiliiuiiitid  ciiiiii  11(111  «<hI  iiiHi  III  rcliiiH  hiiiiililiiiH. 
Ncc(<HH«  (<Ht  crf(ii,  iit  si  rcH  iilii|iiii,  i|iiii<  nit  rcn  lcrliu 
iiicilia  iiilcr  iilriiHi|ii(<  ciiJiih  hiiIihIiiiiIiii  ciKliit  hiiIi  ii'- 
lcriiiliilc  ct  ipHiiiH  iictld  ciidiit  hiiIi  tciiiiHirc.  Iiii|mi'-»i 
Itilc  iiiiiii(|iio  i<hI,  iil  Hit  rcH,  ciijiiH  hiiliHtiiiitiii  i  Mdiil 
Hiili  t«iii|i(iro,  ot  cJiiH  iicMo  Hiili  11'tcriiitntu  ;  hIc  ciiiiii 
nctld  cJiiH  inclidr  csHcl  i|iHiiiH  Hiilisliinlla  :  lidc  nnlcin 
iinjioHsiliilo  est..  Mniiiriistnin  i^lliir  cst  ijiiod  liilcr 
rcs  cmlciitCH  snli  tcin|i(irc  ciiiii  siiis  actidiiiliiiH  cl 
snlislniiliis,  (M  intcr  rcs.  (|iiariim  snlislanllii'  cl  ikIki- 
iiOH  Hiiiil  cndcnlcs  snli  iiidinciild  iclcrnltntis,  tuint 
ros  cndonlcH  snli  n<lcriiitiito  jior  siilislaiilinH  snas,  ot 
cadontos  snli  loiiipdro  jicr  opornlldiios,  siciil  oaton- 
dluiiis. 


In  prarcdonti  propositlono  mcTnifosta- 
tus  ost  onlo  tonii)oialitim  invicom,  hio 
manifostatiironlo  aMoriionim  ad  invicom. 
Kt  primo  ponitiir  iiitiM'  a>tonia  aliiitiiil 
quod  cst  omnino  a'tornum,  ot  alitjuid 
quod  est  quodammodo  a'tornum  ot  quo- 
(lammodo  tomporalc  Sccundo  manifos- 
tatiirconditio  ojns  qnod  ost  quodammodo 
tomporalc,  trigcsimasccunda  proposi- 
tiono,  ibi,  «  Omnis  substautia  etc.  »  C-irca 
primum  ponitur  talis  propositio  :  ^i  Intor 
rcm  cnjus  substantia  ct  actio  sunt  in 
momento  a^ternitatis,  et  inter  rem  cujus 
substantia  et  actio  sunt  in  momcnto 
temporis,  est  existons  mcdium,  ct  cst 
illud  cujus  substantia  cst  cx  momento 
a?ternitatis,  ct  operatio  ex  momento  tem- 
poris.  »  Et  videtur  hic  momentum  sumt 
pro  mensurationc  ;  ut  scilicet  illud  dica- 
tur  esse  in  momento  aMcruitatis  quod 
aeternitate  mensuratur,  et  in  momento 
tcmporis  quod  tempore  mensuratur.  Haec 
etiam  propositio  ponitur  centcsimascxta 
in  libro  Proculi  sic.  Omnis  ejus  quod 
omniquaque  aeternale  est  secundum 
substantiam  et  operationcm,  ctejus  quod 
substantiam  habet  in  tempore,  medium 
est  quod  hac  quidcm  aeternale  est,  hac 
autcm  tempore  mensuratur.  Posset  au- 
tem    alicui    videri    quod    hoc    medium 


«It  rorpus  ('(i'I«'Kt«>  :  (jnod  (|nidrrii  hrniri- 
iltini  Ntiii.slaiitiutii  .siiiiiii  iii(-iiiriipliiiil() 
oHt,  H«(l  niotiis  tcinpon^  niciiHnriiliir.  Soil 
liuc  iiiiii  liono  (liciliir.  Nain  iii  pruM-rdcnli 
pnipiisiiiiiiH',  id  qiiiiil  .sciiipcr  inoM-liir, 
pdsiliiiii  (<sl  siinplicilci'  inlcr  tciiipoiiiliii. 
Ut  ('iiiiii  iii  (piailo  l'/it/sirori///i  IMiiloso 
|iliiis  dicit  :  siciil  tciiipiis  inoiiHiinit  iiio 
tiiin,  ila  iiiiiic  tciiipnris  niciisiiral  inoliilc. 
I  iiilc  corpiis  (-(clcsti;  qiiod  iiiovctiir,  lioti 
osl  in  inoincnto  a'lcrnilatis,s(;(i  tcmpo- 
ris.  Klpra't(M'oa  molns  iion  ost  acliis  ojiis 
ipiod  iiiovcliir,  scd  nia/^MS  passio  ;  csl 
aiilcin  actio  inovciilis,  iil  dicilnr  iti  lcr- 
lio  l'lii/sin)rii)/i.  Principinm  anl(!in  inoliis 
ost  anima,  nt  in  sociinda  proposilione 
habilnm  csl.  0"ia  or;.M)  aiiiina  s(!c(indiim 
so  (;st  iinmobilis,  aclio  anlcni  cjns  motns, 
conscijnciisost  nl  aniina  sccnndiim  siiam 
substanliam  sit  in  momonto  a'lcrnitatis  ; 
ojns  voro  actio  sit  in  tomjioro  :  corporis 
voro  (|nod  mov(!tur  ot  siibstantia  ot  opc- 
rafio  ost  in  tcmporc  :  intclliK»'ntia*  vcro 
ot  snbstantia  et  actio  in  momcnto  aeter- 
nitatis.  Ilnjus  antcm  propositionis  pro- 
batio  est  similis  probationi  pra-missa» 
propositionis.  Supra  cnim  dicfnm  cst 
quod  gradus  cnlium  continuantur  si- 
biinviccm  sccundum  quamdam  simili- 
tndincm.  Undc  ca  qnat!  sunt  totalitcr 
dissimilia,  conscquuntur  scinviccm  per 
aliquod  mcdium  quod  habct  simililudi- 
ncm  cum  utroque  cxtremorum.  Rcs  au- 
tcm  illa  ciijus  siibstantia  et  actio  cst  in 
tcmporc,  totalitcr  dissimilis  cst  ei  cujus 
substantia  et  actio  est  in  aeternitato. 
Ergo  necesse  est,  ut  inter  eas  sit  aliqua 
res  media  :  vel  ita  quod  substantia  ejus 
cadat  subaeternitateetactio  subtcmpore, 
vel  e  contrario.  Sed  hoc  esse  non  potest 
quod  alicujus  rei  substantia  sit  in  tem- 
pore,  ct  actio  in  aeternitate  ;  quia  sic  ac- 
tio  esset  altior  et  melior  quam  substan- 
tia,  et  efPectus  quam  causa  :  quod  est 
impossibile.  Erg-o  rclinquitur  quod  illa 
res  media  sit  secundum  substantiam ; 
scilicet  in  momcnto  aeternitatis  et  secun- 
dum  operationem  in  tempore.  Et  hoc  est 
quod  probare  intendimus. 


LECTIO  XXXII. 

Substantiae   medise^   partim    sub   tempore,  partim   sub   seternitate   cadentis,    aliam 

conditionem  exponit. 


Omnis  substantia  cadens  in  quibusdam  disposi- 
tionibus  suis  sub  seternitate,  et  in  quibusdam  dispo- 
sitionibus  suis  sub  tempore,est  ens  et  generatio  si- 
mul.  Quod  est,  quia  omnis  res  cadens  sub  aeternilate 


est  ens  vere,  et  omnis  res  cadens  sub  tempore  est 
generatio  vere.  Si  ergo  ita  est,  tunc  res  una  cadens 
sub  aeternitate  et  tempore  est  ens  et  generatio,  non 
per  modum  unura,  sed  per  modum  et  modum.  Jam 


570 


DK  CAUSIS. 


ergo   111'^' 
ouiue  ).'' 


,t^uii 


«>8t  ex  hoe  quod  tliximut,  quod 
'en»  per  Biihataiitiitiu   «uaiu   aiib 

,    fsi.    iiaijciia     «uLattllllldai    iltl|lt!llilt;Utelll  \ttit 

lUiii,   i|UiiiJ  ebl  idUaii    iluratiilitulia,  et   cHuaa 
iiii,  et  uuiiiiiiiii    ileiitrnctitiiliuiu. 
III  uiiiiui  riicieuii  aili|iis<:i  uiiita- 
1,(5«  >itur,   aed    i'elii|ii  '  '•■!) 

oiiii  i  l   liliiii   qui(J»-iii    -  :iu 

eat  >■  Bi  luveiiitiir  iiiiiiiii  'ici|iii- 

rert-  iuiii,    et  hIiiuI  acquii'  -iis   iir- 

({Uiaitiiiu,  tuui'  quif  (littereiitia  est  luler  i|iauiii  et 
|iriuiuiii  aL-uuirere  tacieii.s.  Nuu  euiiii  |iijtedt  facere 
vtil  eti:«e,  quiu  aut  ait  aiiiiile  ei  iuoiiiiiiliiiii  ili:i|iuHitii) 
uitniii  axm,  aul  eit  luter  uti'ai{ue  ilitfereulia,  »i  er^o 
erit  biuiiha  ei  in  ouiiiibus  diiiijiibiliuuibuti  suib,  tuiic 
uuuiu  eoriiiii  iiou  e;it  (iriiiiuai  et  alteruui  seeuuiliini: 
et  ai  iiiiuiu  eoniiu  iiou  ebt  tiiuiile  alteri  iii  oiiiuiliUA 
iliii|ii)^iliuiiibub  aui^,  tuuc  [irocuUlubio  uuuiu  eoriiiu 
est  |iriuiuiu,  et  ulteruiu  secuiuluiu.  llluil  er^o,  iu 
quo  etit  uuila:«  ti.xa  uou  Uepeiideiis  ex  aliuuo,  est 
uuuui  |)riiuuiii  veruiu,  bicut  osteiuliuiUii:  et  illuil,  iii 
quo  enl  iiiiitai  iuventa  ex  alio.iuveuta  esl  praiter 
uauui  [iriuiuiu  veriiiu.Si  ergo  est  ex  alio,  ebt  ex  uno 
priuio  veri)  Hi;i|uiiiita  uuilab.  Proveuit  er^o  iude,  ut 
uui  priuio  vero  bit  uaitas,  et  iteruiii  reliiiiiis  uuis  ,  et 
aon  sit  uuitab  uisi  per  uuuni  priuiuui  verum,  i|uoil 
est  cauba  uuitatid.  Jaiu  er^^o  luuuifestum  est  et  plu- 
ouui,  quod  ouiuis  uuitas  po8t  unuiii  venitu  Cbt  uc- 
quisita  et  causatu,  veruiiitaaieii  unuiu  verum  pri- 
mum  edtcausans  uuitates  facienn  acquirere,  non  ac- 
quibitum,  siicutostendimus. 


Quia  in  praRcedenti  propositione  proba- 
tum  est  esse  aliiiuam  rem,  cujus  sub- 
stantia  est  in  aiternitate,  et  actio  in  tem- 
pore,  consequenter  hujus  substantiae 
conditionem  ostendit  in  hac  ultima  pro- 
positione  dicens,  Omnis  substaiitia  ca- 
dens  in  quibusdam  suis  dispositionibus 
in  aiternitate,  et  cadens  in  quibusdam 
suis  dispositionibus  sub  tempore  est  ens, 
et  generatio  simu).  Et  haec  eadem  pro- 
positio  ponitur  centesimaquinta  libri 
Procuh  sub  his  verbis  :  Omne  quod  hac 
quidem  aeternale  est,  hac  autem  tempo- 
rale,  et  ens  est  simul  et  generatio.  Ad 
hujiis  autem  manifestationem  proposi- 
tionis  tria  facit.  Primo  praemittit  pro- 
bationem  propositionis  inductffi,  quae 
quidem  tota  depcndet  ex  significationc 
nominum.  Quia  enim  aternitas  est  tota 
simul,  carens  successione  praeteriti  et 
futuri.  ut  supra  habitum  est,  id  quod 
in  aeternitate  est,  dicitur  ens,  quia  sem- 
per  est  in  actu.  Tempus  autem  consistit 
in  successione  praeteriti  et  futuri.  Unde 
id  quod  est  in  tempore,  est  quasi  in  fieri : 
quod  significat  nomen  generationis. 
Quod  ergo  est  totaliter  in  a?ternitate  ens_, 
totaliter  est  ens  :  quod  autem  est  tota- 
hter  in  tempore,  est  totaUter  g-eneratio. 
Quod  vero  est  secundum  ahquid  in  tem- 
pore,  et  secundum  ahquid  in  aeternitate, 
est  simulens  et  generatio. 

Secundo  ibi  «  jam  ergo  manifestum  » 


fnduclt  quoddam  corollarium.  Est 
enim  tahs  disposilio  cnliiim  (luod  in/"e- 
riora  a  suptirioribus  d«5peiulent.  IJndo 
iiocesBu  est  quod  id  ((uod  est  totahtor 
gcuieratio,  (juasi  siibslanliain  et  ope- 
ralioiit;in  habens  in  t(;inpori;,  ibtpondeat 
ab  eo  (juod  est  siniiil  (uis  v.i  g(Mi(uatio, 
habinis  substantiam  in  adtunitate  opo- 
rationein  vero  in  tiunpoid.  Iloc  ant(;m 
iiecesso  est  quod  dcpondijat  ab  eo  (jiiod 
est  totalitor  in  a-fornitate  secundum 
substantiam  et  opinationem  :  et  hoc  ul- 
terius  ab  ente  priino  quod  est  supra 
.'eternitatem  ([iiod  (^st  [)rinci[)ium  dura- 
tionis  reniin  oniniuin(!t  seiii[)it(;nianiin 
et    corruptibilium. 

Tertio  ibi  «  necessarium  est  autem  » 
(»st(!ndit  qiiod  ab  isto  uno  primo  om- 
nia  d(![)endt;ant.  Kt  ad  iiitellettiiin  hujus 
quod  hic  dicitur,  sumenda  est  centesi- 
masexagesima  propositio  Proculi,  quae 
talis  est :  Omnis  Deiis  partitipabilis  est 
expecto  uno.  Qua'  ([uidem  [)ropositio  ab 
60  inducilur,  ad  ostendum  quomodo  Phi- 
tonici  ponebant  plures  deos.  Non  enim 
ponebant  omnes  a^qiiales  :  sed  uiiuin  po- 
nebant  primum  qui  nihil  partit^ipabat, 
sed  est  essentialiter  unum  et  bonum. 
Ahos  vero  Deos  ponebant  inferiores  par- 
ticipantes  ipsum  unum  et  honum.  Kt 
hujiis  probationem  inducit  :  quia  dicit  : 
primo  et  supremo  Deo  manifestum  est 
quod  nihil  participat  ;  alioquin  non  esset 
causa  prima  omnium.  Semper  enim  par- 
ticipans  praesupponit  aliquid  prius  quod 
est  per  essentiam.  Sed  quod  omnes  alii 
dii  sint  participantes,  probat  per  hoc, 
quia  si  primus  Deus  est  unum  esscntia- 
hter,  et  non  participative,  ct  non  ahquis 
ahorum  dcorum  cst  similiter  unum,  et 
sic  in  nuUo  differunt  a  primo,  aut  opor- 
tet  quod  sit  unum  participative.  Si  enim 
ipsum  unum  est  essentia  primi,  oportet 
quod  si  ahquid  ab  eo  differat,  quasi 
secundum  post  ipsum  existens,  non  sit 
tale  quod  essentia  ejus  sit  ipsum  unum, 
sed  sit  participans  unitatem.  Et  hoc  est 
quod  hic  proponitur  quod  necesse  est 
ponere  unum  primum  faciens  adipisci 
unitates,  idest  a  quo  participant  unita- 
tem  quantumcumque  sint  unum,  et  ip- 
sum  non  adipiscitur,  idest  non  participat 
unitatem  ab  ahquo  alio.  Et  hujus  qui- 
dem  probatio  inducitur  quae  praemissa 
est.  Et  sic  terminatur  Hber  De  cmtsis.  Et 
sint  gratiae  Deo  omnipotenti  qui  est  pri- 
ma  omnium  causa. 


GOMMENTUM 


SUPER  L115.  liOKTII    l)E   SdllOLAIUIi.M    1)1S(;IPLI.\A 


(DUBIUM.) 


PROLOGUS. 


Solum  homlnem   noxum    forc  Dci  et  pinam  lco,  perque  alia  et  alia  in  aliarum 

munili,  llormos  ipsc  philosopliorumpater  hcstiarum    transmutatur    naturam.     Et 

ad  Esculapium  soribcns  jam  longc  tcs-  hano    transmutationcm    Plato    ipse    se- 

tatus  est,  eo  quod  intcllcotum  divinum  cundam  animorum  incorporationcm  di- 

in  se  hahct,  pcr  qucm  aliquando  supra  cebat.  Atqui  nedum  hanc  mentis  altcra- 

mundum    ita   clcvatur  ut  ctiam    mundi  tioncm  putandum  est    :  vcrum  qui    sic 

matcria  scquatur  conocptioncs  ejus.  Et  mundo  infcriorem  se  fecerit,  necesse  est, 

hoc  in  optime  natis  potissime  vidcmus  ut  etiam  ab  expressa  membrorum  spe- 

hominihus,  qui  suis  animahus  agunt  ad  cieique     repraisentatione    quomodohbet 

corporum  hujus  mundi  transmutationcm  abducatur.   Ex    quo   fit,    uti    Aristoteles 

ita  ut  miraoula  facere  dicantur.   Et  ideo  inquit  in  Efhicis,  quod  laborantes  in  pas- 

in  ea  partc  homo  ipse  ad  Dci  imagincm  sionibus  venereis  et  crapulae  maxime  se- 

factus,   qua  mundo   ipso  nectitur,  non  cundum    corpus    alterantur.    Et    hujus 

mundo    suhjioitur^    sed    pra?ponitur    yt  signum  est,  animaha  multum    cocuntia 

reotor  ac  guhernator.  Et  hoc  David  ille  cito  senesoere  :    pluresque   gula    quam 

justus    psalmorum   hhro   noverat    oum  gladio  interiere.  Elaborandum  ergo  totis 

dixit  :  Ps.    viii,   6  Mimdsti  eum  paiilo  viribus  totoque  conamine  ne  ipsis  concu- 

minus  ah  Angelts  etc.   Omnia  subjecisti  pisoentiis  atque  indignatiouum  affeotibus 

sub  pcdihus  ejus.  Quod  cquidcm  et  tunc  homo  ipse  imago  quidematque  specimen 

maxime  fieri  Hquet  cum  doctrinis  disoi-  sui  orcatoris  mentis  ab  arce  detrahatur, 

pHnisque  in   mentis    culmen    trahitur,  ut  sic  mundo  inferior  fiat ;  sed  perturha- 

ihique  in  arce  constitutus  veluti  specula  tiones   illas    quas    Graeci    patei,    diount, 

corpus  hoc  mortale,  quod  animam  ag-  concupisoentias    scilioet    atque    inolina- 

gravat,  respicit  dirigit  et  guhernat.  Quas  tionum  affectus  aut  eradicet  et  extirpet, 

oh  res  non  abs  re  aestimandum  putatur  vel  saltem  frangat  moderetur  regat,   et 

ut   homines  plus  ceteris  arte  et  ratione  quasi  infrenes  equos  quibusdam  rationis 

degentcs  naturahtcr  domini  et  rectores  ipsius  lupatis,  ut  ita  dicam,  coerceat  :  ut 

aliorum  existant.  Verumtamen  si  vel  per  quod  fragili  oaduoaeque  naturae  negatum 

electioncm  aut  inclinationis   irrefrenatae  extat,  magni  Hyppooratis  exemplo  studio 

affeotum  homo  ipse  mundo  se  inferiorem  atque    discipHna     oonsequatur.      Hujus 

fecerit,  jam    quasi  honore   humanitatis  nempe   discipuH,    sicut   Aristoteles    ait, 

exutus,  ac  sic  tamdem  in  aHarum  terga  atque  post  eum  Albertus  Magnus.  cum 

ferarum  se  transformans,  proprietatem  jam  ejus  sanctissimosmores  divinamque 

bestiae  acoipit.  Sio  per  ooncupiscentiam  sapientiam     mirarentur,    vice    quadam 

porcus  efficitur,  per  iram  oanis,  per  ra-  Philemoni  physionomo  Hyppocratis  ima- 


572 


COMM.  SUPKR  MB.  nOETII  DE  SCIIOL.  DISCIP.  PROL. 


^int-iu  ail  jiiilii-anihim  hi)rni(ii.>>  inuroH 
detiilt^ruiit.  (juaiu  cuiu  IMultinou  artt) 
in^ipu.vis.set  atquu  nuMutirniu  iui;nitji'u 
coniparasHut,  virique  siKnoriiin  nuturu- 
liuin  ({ua'  Mijtra  i-ur[iUH  nt  auiinani  sif^^iii- 
tirarti  chiriiiu  «st,  lautiii.s  atlvfrti.sstit, 
prouuutiavit,  ({iiia  vir  iuxuriusiis  t.'ssi;t, 
dticeptur  atijue  cuitus  ainann.  lliis  vero 
indiKiiantil)US  atijui!  fhihjinuntMu  incul- 
paiitlt)us  iiUDiiiaiu  il«;  uptiniu  viro  cui 
vix  natiira  siinilfiu  tiniceri)  jiussiit  taiita 
convitia  pruuuutia8.set,  judiciuin  llypptj- 
crati  detuicrunt.  Ilypjxjcrates  autein  mo- 
rum  suoriiin  atiiiie  inclinatiuiiiim  cuns- 
cius,  l'liileinonein  vera  prululisse  cun- 
fessus  est;  verum  ex  pliiiosupiiiie  amore 
uttjue  honestatis  concupiscentias  sni 
cordis  se  vicisse  dixit  :  et  sitt  (juod  iia- 
tura;  negutum  fuerat,  per  iitiilosoptiiam 
accepisse.  Quam  ijuidem  nil  aliiid  hjre 
Aristoteles  docuit  quam  victoriam  *  atque 
concupiscibiliiim  aljstiiientiam  :  1'hito 
uutem  dcjuum  dixit  (Ji)timum,  (luod  ad 
tiene  beateque  vivendum  nii  midius  ex- 
cogitare  posset.  Tullius  vero  inventum 
deurum  rcferehat,  et  item  ahus  omnium 
disciplinariim  [larentem  atipK;  vita^  ducis 
alumnamdixit  :  ad  (luam  haud  facile  sine 
disciplinahilitate,  qua  homu  plus  ceteris 
animantiljus  pra^stare  debet,  pervenire 
contingit.  llas  ob  res  Severinus  Boetius 
ad  Martiani  rogatum  atque  erudiendorum 
profectum  librum  edidit,  cujus  iristitutus 
veluti  quodam  duce  methodo  atque  tra- 
mite  qnilibet  in  uberrimum  philosophiffi 
campum  a  cunabuhs,  utaiunt  propensius 
perducatur. 

Ad  libri  autem  seriem  priusquam  de- 
veniatur,  auctorum  more  ea  prsmittenda 
sunt  qu*  causam  suscepti  operis  eluci- 
dant,  titulum  declarant,  iritentioriem  auc- 
toris,  atque  philosophise  partem  cuiliber 
subordinetur,  demonstrant.  Circa  primum 
igitur,  quoniam  nihil  fit,  ut  Plato  in 
Timseo  censuit,  cujus  ortum  non  legitima 
causaet  ratio  praecedat,  causae  libri  qua- 
tuor  enumerandae  sunt  :  finalis  scilicet 
prima  quse  in  intentione  ponitur;  forma- 
hs  efficiens  et  materialis.  Materialis,  quae 
et  subjectum  dicitur,  eo  quod  circaipsam 
auctoris  versatur  intentio,  est  aptitudo 
recipiendi  doctrinam  a  docente.  Circa  hoc 
enim  versatur  Boetii  intentio,  ut  eru- 
diendum  aptum  reddat  ad  doctrinam 
praeceptoris  recipiendam.  Causa  finalis 
quoque,  quae  etiam  utilitas  libri  dicitur, 


est   ('rudieiidonim    iitihtas;    quffi  ost  ut 
perl(!ctu   huc   libru,    a    rudibuH  ipsi  suis 
institiitis  ad  viuilatis  pliilus(jpliicu)  cugni- 
tiouem  perducantur.  Cuiisu  efllciens  du- 
plex   est   :    mtjviuis   et    inotu.    Moveiis, 
(|uoriim(lain  upinitjne,  Marlianus  (^apellu, 
iiui    et     iiltruin    nuitlidruiu    Mercurii    el 
l'/ti/it(/i,v     cunscripserut ;     quemque    et 
Uoelius    in    Conso/atu    p/u/oso/j/iico    in 
scribeiiilo  scciitus    fiiisse    dicitur   :    simI 
taincii    in   lioc   paruiii    momcnli    habere 
arbitrandum    est  ;    cum   Martianus    ipse 
tanta  doctrina  atqiio  scrihendi  copia  prai 
c(!t('ris  (hjctus  evasiirat,   ut  si  quid  cuns- 
crihendum     ad      schulariiim     utilifat(!in 
conspexisset,    non    siihrogatum    (iiiem- 
piam,  sed  seipsum  opus  ipsum  subituruin 
iion   diibitasset.   Vcnim   tani(!ii  est   Mui'- 
tiauiiin  (luemdam,   quicumque  ipse    sit, 
rtoetio   tamen   carum,    eidem  hoc  opus       j 
iiijunxisse  ;  quemadmodum  ex  libri  proce- 
mio  luculenter  innotescit.  Imiuit  enim  : 
((  Vestra  iiovit  intenlio  etc,  vestris  Mar- 
tiaria^  petifionibus  tentabo  acqiiiescere.  » 
Et  haec    causa  movens    atipie    siiscepti 
operis  esse  poterit.  Caiisa  autem  efficiens 
mota  est  ipse  Boetiiis,  uti  in  ipsius  libri 
titulo  statim  subjungetur.  Sed  causa  for- 
malis  libri  hujus,  sicuti  et  aliorum  lihro- 
rum,   duplex  est.   Una  enim  est  forina 
tractandi,    alia  forma   tractatus.   Forma 
tractandi  in  modo  consistit  procedendi  : 
et  hic  modus  definitivus  est,    divisivus 
atque   exemplorum  positivus,    quemad- 
modum  intuenti  libri  processum  clarius 
innotescit.  Foi-ma  vero  tractatus  est  libri 
divisio  in  capitula  atque  capitulorum  in 
suas  partes  et  partium  in  pai^ticulas.   Et 
haec  de  causis  libri  sufficiant. 

Nunc  de  hbri  litulo  diutius  immoran- 
dum  est  :  unde  notandum  :  Titiilus  est 
brevis  annotatio  eorum  quae  diffusius  in 
sequenti  opere  continentur.  Et  dicitur  a 
Titan  quod  est  sol  vel  illuminans  quasi 
Titanus  :  quoniam  hbrum  illuminat  at- 
que  sequentia  declarat.  Titulusergo  libri 
hic  est :  «  Avitii,ManIii,Severini,Torquati 
ex  consuhs,  Patritii  ordinarii  Boetii  viri 
illustris  De  sc/iolarium  disciplina  liber 
feliciterincipit.  »  Sed  forte  quaerat  aliquis 
quare  totnomina  Boetio  imponantur.  Ad 
quod  respondendum  est  quoniam  con- 
suetudo  romanorumfuit  avorum  nomina 
sibi  ascribere  ;  vel  quia  ob  honorem  et 
laudem  haec  sibi  imponuntur.  Dicitur  cr- 
go  Avitius  a  romano  quodam  ejus  nomi- 


'  Al.  :  f  doctrinam.  » 


COM.M.  Slll'.  \.l\\.   IKH-.TII   l)K  SCIlnL.  DISCIP.  IMHXHvMII  ,M. 


571» 


lilH  :    vcl    Aviliii.s    (luii.si    iiivirlii.s,    iih    ii 
(](i(ul  (^st  Hiiir,  (*t  iiicos    vittoriu  :    viiici 
(Miiiik    ininiiiu)  |ioliiit  :    iiciiik^   (Miiin  iin 
t|iiniii   iii    |)ros|M<ris    cliitiiiM    s(<    iiovcriiC 
ii(<(|ut'    il('iii("ssuin   iii   iitKcisis.    Scinpcr 
(Miini  a>(|iio  aiiiino  m)  |)i'a'hiiit  vclnti   Hiin^ 
vitn|i(M'io    t(^triiK(Uiiiin    i|iio(l  nlii('iiiii(|U(i 
projiciatiir  i'(>ctt'  slat  :  sic  cl   lloctiii.s  iicc 
ainon^    iicc  odio    viiici    iiolcrat  :  i|iio(l  (*l 
i|)H(^  t(^statiis  cst  liliro  priino  prosu  (|iiartu 
Conto/ntits    /i/n/dso/t/nri  ,    cnni     iiii|uil  , 
(( ituii(|iiain  a  jiirc  ad  iiijiiriaiu  iiic  (|uisi|uc 
dclraxil.  »  .Maiiliiis  a  iMaiilio  r^uiiaiio  siii 
^'cncris  dictns  est.  'ror(|iiatns  u  Tor(|nato 
cadoni  raliono.   Sevoriniis  u  sovoiiluto  : 
S(<vcrns  cniin  fuit  cnin  Thcodoric^t  rcffo 
Cothorniu  oh  rcin    sahaudaiu    piihlicani 
so  opposuit  ;  proptor  (luod  Papia'  in  oxi- 
lium  missus  mnlto  oruciatu  voxahutur, 
sionti  ot  ips(<  tau^it  iii  lilu"i    liujiis  priii- 
cipioonm  dicit:  uEl  iiiliuniaiii  ic'/[s  cru- 
ciatu  corrosus  oto)  ot  plonius  iu  lihro  De 
Conso/atione  p/ii/osop/ii.v  :  (luom  ut  cru- 
ciatus  sui  misoriam  doplangorot,  ad  lioc 
aptissimo    consorihohat.  Ex  consul  voro 
tuil,  i]uia  uuus  ox  consulihus  romauis  : 
vel   ex   consul,   (juia  oxtra  cousulatum 
positus.  Putricius  quia  unus  ox  putrihus 
(]ui  populo  romano  senatuiquo  pra^fuo- 
ruut ;  qui  ot  putres  couscripti  dicohaiitur, 
eo   quod   oorum  nomima  littoris  aureis 
iu  Cupitolium   scrihehautur.  Ordinarius, 
quia  tanta  morum  atque  sapiciitia^  prcro- 
gativa  excelluit  ut  et  cuilibet  ordini  di- 
gnus  putaretur.  Boetius  vero  dicebatur  a 
boetus  quod  udjutor  sonat,  discussor  pu- 
hlicarumrationum,  ut  vult  Glossa  in  libro 
Boetos  (C.  de  tabuluriis  libro  decimo  )*: 
et  hinc  Boetius  nomen  ccepit  quoniam 
fuit  coadjutor  ad  publicas  rationes  discu- 
tiendas,  ut  dicit  Joannes  de  Plateu  in  dicto 
libro  Boetos.  llcoc  orgo  nomina  vel  aguo 


(•crlo  ov(uitu  M(M'(<MMo  (^st,  Hiciili  ot  rfill- 
(|uiH  roiniiniH  noininniii  plnralitaH  atlri- 
hiichatui',  Hicnti  MarciiH  '|'nlliiiH  CicrTo, 
IMihliiiH  VirKiliu><  Muro  ctc.  /Vddiliir  in 
liliilo,  l>e  si/io/tirinm  (/isiijt/imi  iil  aiu:- 
t(U'iH  inHinnotiir  intoiitio. 

Ciim  ciiiin  vidinnct  ipso  lloctiiiH  iiinii- 
nicros   pciii^    crii(lii;ii'loH   pi.ctcr  niodiiiu 
ordiiiciii    ut(|iic    rcKulain   ad    doctriiiaiii 
uiihclaid,  ot  ou  i)ropt(!r    miniino   dootoH 
cvadoro,  ipso  cominiiiii  miHcrtiiH  iililitati 
riidiiiiii,   iit  tanta'    iiiordiualioiii    ohviain 
ircl,  iiiodiiin  ;it(|iio  discciidi  roiinaiii  iiis- 
lituit  iii  lioc  lihro  ;  in  (juo  ipsis  rudihiis 
primo    prima   olomontu   suhministrandu 
consuit,   adiillos   discipliiia'  inaKislratiii- 
(|n(<  subjicicudos  comnionuit,  olutos  ro- 
priinit,     prolicicnles    sugaci    provisione 
rofovot,    provisos  magistrulniquo  vone- 
rahilos   reddit  :    atquo    taiidom   ipsorum 
magistrantium  statum  orgo  snhditoscun- 
cliidit.    Suhditur  in  titulo,  foliciter   iiici- 
pit  :  fclicitor  iiKiuam  ;  tam   oa    folicitato 
(|ua'    summum  lionum  ost  (juam  (luu'  iu 
fortuna^   honis  consistit.   Kst  ouiin  lihor 
iste  grudus  ulque  sculu  qua  in  cognitio- 
nem    veritutis   pervenitur,  quae  est  sa- 
pientiu,  quu  adopta,  omnia  bona  tam  for- 
tuiia'  quam  an,imi  pariter  cnm  illa  udipis- 
cuntur,  ut  Salomon  ipse  testatur.    Pos- 
tremo   autem   cui  parti  iihilosophiaj   su- 
hordiiiotur,  videndum.  Subordinatur  an- 
tem   Et/iicx,    quia  dc  moribus  discipuli 
erga  magistrum  lo(|uitur  quod  ad  Et/ii- 
cam  reducitur.    Declarat  ergo  sunt  heec 
quiuque,  si  recte  considerabis,  quae  auc- 
torum  more  in  hbrorum  principiis  fre- 
quenter   recitantur,  et  his  metris    com- 
prehenduntur : 

UtilitHS,  titulus,  intentio,  pars  quse  sopliiae, 
Quattuor  ac  causse  rem  totam  perticientes, 


mina  aut  cognouima    Boetio    attributa         Qua  de  re  ad  Litteram  accedamus. 


suut  aut    cognatione  aut   amicitia    aut 


PROCEMIUM. 


Vestra  uovit  inteatio  de  Scholarium  (iisciplina 
compeudiosuni  postulare  tractatum  ;  utinam  a  spi- 
rilus  mei  parvitate,  prout  facullas  suppetit,  iugeuii- 
que  declivitas,  aerumuarumque  tenacitas,  amicis 
vestris,  o  Martiaue,petitionibus,  tentabo  acquiescere. 
Et  licet  duplici  genere  commentorum  sim  impeditus, 
nou  tamen  oiuuino  diversorum,  in  quasdam  Aris- 
tolelis,  necnou  aliorum  Pbilosopborum  editiones, 
proprioque  attenuatus  studio,  et  inbumani  regis 
Gotiiorum  crnciatu  corrosus  :  Phiiosopbico  me  pra'- 
veuiente  consolatu,  exlremaque  profundse  Trinitatis 
persiiicalione  nerinolitus.  Quid  enim  in  gymnasio- 
ruuj    exarcilu  luciJius,  quam  in  artificiali'  et  uatu- 


rali  progressione  debita  cognitio,  et  quam  virium  in- 
telligenliae  gradualis  exhibitio  ?  Eloquentiae  enim 
partes  decenti  artificialium  et  naturalium  processu, 
et  perspicua  intelligeutiae  comprehensione  novimus 
stabiliri.  In  primis  ergo  prima,  scilicet  puerorum 
oblectameuta  sunt  prajlibanda.  Secundo  videlicet 
qualiteradulterorumelatio  magistratuisubjiciendasit 
et  disciplince  connectenda.  Tertio,  de  eorum  ela- 
lione  reprimenda  esemplorum  commendationem 
distincte  exponeudo.  Quarto  de  scholarium  sagaci 
provisione,  eorumque  graduali  statione.  Quinto  qua- 
liter  scholarium  veuerabilis  ac  sincera  devotio  ad 
magisterium  proferenda  sit.  Sexto  de  magistrantium 


574 


COMM.  Sll'KK  LIIJ.  UOETII  UE  SCliUL.  DISCIl'.  IMUMflMHlM. 


liiiiufi   tnuiiqiie   Jivi^iiijric     «tiituquts  cmn    itubdittia 

I.  Hiiic  auteiii  dd  iiitel- 

..^.. X    -  ^„.... ,aUlUa    |jeiaKBUilll,   pllatl- 

uum  utoduiii  Irdclitudi  tavu  uiuitttiiitt;;^,  uuui|Udiii 
leviori  «tyln  ■f  ■■-■  quouidui  lu  luajuii  partb  pro 
rudibu*    iti'  -i  est  executio,    et    tduto   litviur 

diluciddudi  (Jl-uci.  caae  trdUsldtlo, 


u  Veatra  iiovit  iiitiMitio  otr,.  »  l'ra^Heiis 
lihor  l{o»',tii,  qiii  e.st  I)e  scfiolariuin  disii- 
pUna  ()riiiia  sui  tlivisioiio  iii  (iiiu.s  partes 
diviilitur,  scilicot  in  proicniiuui  et  tracta- 
tum.  Tractatiis  incipit,  ibi,  «  Cuin  i^atur 
iiuliscrcli.  "  Pnio^iniiiin  iii  tn;s  partos  di- 
viditur.  Iii  priina  poiiit  iulciilioiitiin  suam, 
atquts  intciilioiiis  causain  sul)junf,'it.  In 
seeunita  ordinoin  dicondoruin  in  lioc  o- 
pere  sorvanduin  pru-inittit.  Iii  l«)rtia  mo- 
dum  procodonti  poiiit.  Socunda,  il)i,  «  In 
priinis  prima.  »  Tortia,  ibi,  «  Hu^c  au- 
tem.  »  l*rima  pars  in  duo  dividitur.  Iii 
primo  facit  quod  dictum  ost,  intentio  ■ 
uimi  suam  ponoiis.  In  socundo  causam 
iiitontionis  assignat,  ibi,  «  U^id  onim 
gjmnasiorum.  )>  Prima  itorum  in  duas. 
In  prima  facit  quod  dictum  est.  In  so- 
cunda  arrof^^antiam  devitat,  ibi,  u  0  uti- 
nam.  n  Et  dicit  Bootius  :  0  Marciane  :  et 
iu  hoc  benivolenliam  captat,  ipsum  pro- 
prio  nominando  nomine  :  vestra  intentio 
novit  postularo  ,  idest  petere  tractatum 
compendiosum,  idost  brevem  et  utilem  : 
et  hoc  ad  diflerentiam  dispondii  dictum 
est  quod  prolixum  et  iuutile  censetur. 
Hortaturque  in  hoe  auditorem  ad  docili- 
tatem  ex  doctrinae  eompendio  De  scho- 
larium  disciplina,  idest  diseendi  norma  ; 
et  in  hoc  auditorem  attentum  reddit  ex 
doetrinai  utilitate.  Et  sie  in  hac  partc  pri- 
ma  tria  facit  :  benivolentiam  captat,  ad 
docilitatem  hortatur,  atque  attentionem 
auditorum  suseitat.  Et  sequitur  :  0  uti- 
nam,  subaudi  illud  postularetur  a  par- 
vitate  mei  spiritus,  idest  ingenii  :  devitat 
ejus  in  hoc  arrogantiam.  Tune  Boetius 
seribendi  onus  acceptans  dieit :  Parvitate 
mei  ingenii  non  obstante,  ego  Boetius 
tentabo  acquieseere,  idest  condescendere 
amieis,  idest  amieabilibus  tuis  petitioni- 
bus  ;  et  hoc  prout,  idest  inquantum  fa- 
cultas,  idest  sapientia  mea  suppetit,  idest 
subministrat  ;  et  inquautum  declivitas, 
idest  debilitas  ingenii  mei^  que  (pro  et) 
tenacitas,  idest  durities  vel  compassio 
aerumnarum  mearum,  idest  calamitatum 
mearum,  subaudi,  suppetunt,  licet  (pro 
quamvis)  sim  impeditus,  subaudi,  sic  ut 


id  liaud  la<ilo  •;nicoro  possiin,  duplici 
gonoro,  idost  inaiuuio '  (•oiniuoiitoniin, 
hoc  est  qiiorumdaiii  librorum  exitosito- 
rum  :  tamtMi  non  oinniiio,  idost  ponitus 
divorsoriim,  (uimmontoiiiiii  tlico  in  (]uas- 
dam  tiditionos,  idost  <-oinpil.itionos  Ari»- 
totolis  illius  peripattdici  tst  aliorum  phi- 
los()|)horiiin,  oas,  Hubaudi,  oxpoiuuido 
ac  (piasilam  o  gra^-.o  in  latiiuim  fraiisfo- 
reiulo,  (1110  (pro  ot)  licot  sini  attoiiuatus, 
itlost  viribus  «ixhaustus  proprio  studio 
ut  sic  vix  promissis  vocure  possiin  :  et 
licot  sim  corrosus,  idost  atttiiiuatus,  et 
transuinptivo  loquitur,  iiam  corrodero 
proprio  ost  dontibus  dilaniaro,  criiciatu, 
idost  torinonlo  iiiliuinani,  idest  erudelis 
regis  (iothorum,  scilictit  Tlioo(lori('i,  ct 
hoc  philosophico  consolatu,  idost  libro 
(juem  I)e  consoiaiione  jtliiloso/jUim  edide- 
rat,  praivonionto,  que  (pro  et)  licet  sim 
permolitus,  idost  attenuatus  extrema, 
idest  suinma  porspi(;atioiio,  idost  subti- 
litato  Trinilatis  profunda^  idost  altai  quo 
ad  intoUigendum,  quasi  dicat  :  lieet  om- 
nibus  his  supra  vires  impodiar  :  nihilo- 
minus  quoniam  tanta  vis  ost  iiiter  nos 
amicitia;  iit  iiihil  tuarum  petitionum  libi 
negare  quoam,  propterea  tuis  petitioni- 
bus  acquioscere  tentabo.  Notandum  : 
Boetius  libriim  suum  nominat  l)c  schola- 
riuni  discipUnii  :  undo  iiitor  diseiplinam 
et  facultatem  hoc  interest  quoniam  dis- 
ciplina  a  diseendo  dicitur  quod  scien- 
tiam  recipere  sonat  :  quare  (jisciplina  in 
diseipulo  est,  doctrina  vero  in  magistro. 
Facultas  autem  est  scientia  vel  perfectio 
iu  utroque.  Diseiplina  et  doctrina  in  mo- 
tu  sunt  facultates  in  quiote.  Notandum, 
eirea  hoc  quod  cJicit,  «licet  duplici  com- 
mentorum.  »  Boetius  intelHgens  homines 
nedum  sibiipsis  fore  natos,  sed  amicis 
et  patriae  atque  communi  omnium  utili- 
tati,  sic  nempe  divinus  ille  Plato  Archi- 
tam  Tarentinum  monuit  ut  non  solum 
sibi  natum  se  memineret  sed  patria3  ot 
suis,  ut  perexigua  pars  sibi  relinquatur  : 
quod  prospieiens  Boetius,  ut  posteris 
memoriale  quoddam  aeternum  post  se  re- 
linqueret  :  nune  in  philosophorum  libris 
exponendis,  nune  in  graecis  codicibus  ut 
latine  nobis  coram  loquerentur  transfe- 
rendis  :  nunc  ctiam  in  propriorum  tra- 
ditione  dies  noctesque  explevit  :  qua  in 
re  tanto  nisu  tantaque  lueubratione  in 
dies  tenebatur  ut  materiam  sua^  erimi- 
nationi  daret.    Dum   enim  studio  atque 


*  Al.  :  tt  modo.  )> 


(KHVIM.  SllPKIl  Llll.   IIOKTII   hK  SCIKH,.   IHSCIIV   IMKXillMIIM 


fl75 


u.\poii(Mi(l<>riiiii    lilirontiu    ('oiuiiiciiliiriiH 

r(«li(|nis(|ii(^  oiuiiilMi.s  (|u,i'uil  lioc  alliiimil 

.siMJiilt)  va(Wii(^l   :  iiioris  sui  ('\lilil  iil  lio- 

luiiiiiiii  ('oiisiiilia  ruKi'i'i't  iihjiK^  iii  liiiiiio- 

IJKM-aiii    (|iiaiu   (ioiiii   |>liilos(i|i|iia'  coiisli- 

tiiorul   i(<r('i'lissiinaiu  sc  i'('cip(M'ct  :  ipias 

ol>  nvs  luoriiiu  siioriiiu  a^uiuli  ipsiiiii  il.c 

luoiiihiis  allo(piciil(wu   lalso  criiuiiialiaii- 

liir,   ailiiislar  luaf^iii  Socrulis  :  (h^  (pio  ot 

Apuleius   iiupuuo  opiiialiis  cst  ([uod  la- 

miruir(im   l)(nim   lialicrot  silii  olistMiiicii- 

lcm,    de  (pio  (^t  iiliiiim   (Mlidit   (imuu  Dr 

lh'()  Soct-dtis    iiililiilavil.  .\  ipia  crimiiia- 

tione  80  oxcusaus  llootius  lihro  primo  /)i' 

conso/fitioiir  prosa  (|uarla    pliiloso[iliiam 

ila   allo(]uilur  :   k  Atipii  ct  lii  iiisila  iiohis 

omiiiiim  rcriim  mortalium  ciipidiiicm  (lc 

nostri  animi  sodc  i^cllohas,  ol  siih  '  tuis 

oculis  sucrih\^io  fas  lociim  osso  non  orat; 

instillahas   (<uim  aurihiis  co^ilatioiiihiis- 

quo   (juolidio  mois  [lyihaj^^orioum    illiid, 

Doo  non  dils  sorviondum  :  noc  convonio- 

bal  vilissimorum  mo  [ira^sidia  spirituum 

captaro    (|U(Mn  tu  iu   hauc,    oxcoUontiam 

componohas  ut  coiisimiiemDoo  facoros.  » 

llwc  illo.  Notandum  :  ingonium  est  into- 

rior  vis  auimi  tiuo  sa;pe  invonimus  quai 

ah  aliis  non  discimus  ;  dictum  quasi  iu- 

tus  genitum,  scilicet  a  natura.  Nota,  aB- 

rumiia,  idcst  miseria,  inopia,  calamitas. 

Et  dicitur  ab  e,  et  rumen,  quasi   extra 

rumen,   idost  cibum  :  indo  a^rumnosus. 

Item  commentum  ost  plurium  studio  vol 

doctrinainmcnte  labitorum  in  unum  col- 

lectio  ;  et   secundum  hoc  quilibet  liber 

potest  dici  commentum :  Sed  in  nostro 

usu  commontum  dicitur  liber  exposito- 

rius,  scilicot  quideservit  expositioui  sen- 

tentiae  alicujus  libri  et  non  constructioni 

litterae  ;  et  secundum  hoc  potest  sic  defi- 

niri  :  Commontum  est  expositio   verbo- 

rum  juncturam  non  considerans  sed  sen- 

sum. 

(1  Quid  enim  in  gymnasiorum  etc.  » 
In  hac  parte  Boetius  assiguat  causam 
intentionis  suae  atque  suscepti  operis  : 
proximo  enim  dicit  quod  non  obstanti- 
bus  impedimentis  tum  studiorum  atquo 
aerumnarum  multimodis  se  veDe  injuuc- 
tum  onus  aggredi  :  posset  quis  hujus- 
modi  causam  sciscitari :  cui  ut  satisfa- 
ciat,  causam  reddit.  Et  duo  facit  :  nam 
primo  causam  suaj  intentionis  atque  sus- 
cepti  operis  explicat.  Secundo  causam 
ipsam  confirmat.  Secunda  ibi,  «  Elo- 
quentiae  enim.  »  Dicit  ergo   primo  anti- 

» Ai.  :  deeat :  «  sub.  » 


pliori/.undo  iHto  niodo  :  i|iiiil  cuim  (pro 
corlo)  UHt  iucidiiiM,  id(;Ht  HploiididiiiH,  (piu< 
|irii|il('r  1^1  iililiiiH  iu  c\crcitii,  idcsl  cxcr- 
cilaliouo  K.Mi>>>i''''>'*>'<iii>>  idcst  sludioiuiii 
(ot  truiisiiiii|>livc)  l(>(|iiiliii',  (|iiaiii  dchitu 
coKnitio  iu  i|is(>  discipiilo  ncioiitiiH  ut 
diiiliiiiis  cnidiciido  iii  [irogrcssioiic,  idcst 
[irohiclii  artiliciuli,  ct  lioc  (|iio  ud  art(;s 
(!t  doctrinuH,  (d  naluruli,  (|iio  ad  iiiorcs 
stiidio  coiiformuudos?  Alitcr  otium  (f.\[)o- 
iiiliir  iil  ad  (lu|ilic(!iu  ordiiicm  isla  rofo- 
raiilui'  :  scilicct  ail  ordiiicm  doc.lrina^ 
ijuo  a  communiorihus  ad  s^iccialioru  jiro- 
codutur  ;  s(u-uii(lum  ([ikmii  dic.liim  ost 
[triuio  l'/ii/sicorifin  :  liiiiata  iiohis  via  ost 
|iroccdciiili  a  communiiirihus  ad  s[)ocia- 
liiira:  ot  idoo  dicit  arliflcialiiim.  (^liiod 
autom  suhjuuxlt  naturalium,  (juo  ad  or- 
dinom  natiira'  di.xil  (jiio  a  specialioribus 
ad  iiuivcrsaliora  fit  [iroccssus  :  oa  (Miim 
(jua*  nohis  igiioliora  siint,  uatura;  notis- 
sima  osso  dicuntur  :  quo  (It  ut  secundo 
Mettij)liysiav  dicitur  :  Sicut  so  liabot  ocu- 
liis  nycticoracis  ad  solis  liim(!ii,  si(;  so 
habet  intelloctus  noster  ad  oa  (jiia;  maui- 
festissima  sunt  naturae.  Deindo  scquitur 
in  textu  :  et  insuper  quid  est  lucidius  in 
ipso  magistranlo  quam  exliibitio,  idest 
subministratio  gradualis,  idcst  boiio  or- 
dinata  virium  intolUgentiai  scilicot  doc- 
trinarum?  quasi  diceret,  nihil.  Et  hujus 
rationem  subjungens  inquit :  enim  (pro 
quia)  supple,  nos  Boetius  novimus  sta- 
biliri,  idest  firmari  partes  eloquentia;  in 
processu,  idostordine  atque  modo  debito 
naturalium  et  artificialium  ;  similiter 
etiamincomprehensione  perspioua,  idest 
subtih  intelUgentia  doctrinarum.  Notan- 
dum  quod  iiitentio  Boetii  fuit  ruditati 
erudiendorum  obviare,  at(jue  eos  ab  igno- 
rantiae  nebuUs  ad  apicem  scientiarum 
transducere.  Yerum  quia  modus  ordo 
atque  regula  in  hoc  potissima  fore  nos- 
cuntur,  juxta  illud  :  Est  ordo  summa  U- 
mes  sapientis  in  arte  :  et  item  Horatius  : 

Est  modus  in  rebus,  sunt  certi  denique  tines, 
Cltra  quos  citraque  nescit  consistere  rectum : 

Ideo  Boetius  opus  hoic  scribendum 
assumpsit ,  in  quo  modum  atque  or- 
dinem  tradit  quo  quisque  faciliter  iu 
culmen  scientiarum  elevatur ,  ibique 
coustitutus  splendidus  celebris  atque 
gloriosus  stabilitur.  Notandum,  gymnas 
gymnadis  pugna  vel  lucta  dicitur.  Et  di- 
citur  a  gymnos,  idest  nudus,  quia  nudi 
talibus  in  ludis  sueverunt  exerceri  :  iude 


57» 


CUMM.  SLHKU  Ll«.  HUKTIl  I)E  SCHOL.  DISCI!'.  PllOOKMllIM. 


tiue  gymuuttium  lucu»  iu  quu  tuliu  quuu- 
iluui  liubaut  :  ut  hiuc  fuctu  truubuiuptiuuu 
8tu(liuiu  .st-tii)luriuui  utqui)  uia^istionuu 
K>iuuu(>  tlit-itur  utqut;  luiu.s  r>tu(lii  KVxi 
uu.siuui  ;  ut  ([uuutluiiuu  ip.suiu  .studiuiu 
dicitur,  ut  iu  piupuiiitu  :  quia  bicuti  iu 
pula;stru  (-ui-[)Uti,  8ic  iu  Ntudiu  uuiinus 
exurcetur.  Lt  iude  iiciidit  ut  uuiuiuui 
peue  urtiuiu  exercitiuiu  \el  lucus  exer- 
citii  ^}  luuusium  dicutur  ut  schula  :  et  ut 
quidum  dicuiit,  Kyiuuusiuiu  gra^ce,  lutiue 
cxercitiuin  tlicitiir.  .Nutuudum,  luter  iu- 
tellectuiu  iiilelligeiitiuiu  ut([ue  iutelligi- 
bilituleiu  liuc  iuterest.  .Nuui  iiit(dlectus 
pruprio  vis  uuima;  est  cuni[)reheusiva  iu- 
cui^jorcaruui  suhstautiaruiu  roiinis  suh- 
tructuruiii,  vel  lurmurum  circu  eus.  iu- 
telligeutiu  vero  vis  est  anima;  quai  us[ji 
rut  ut  aliquid  circu  diviuum  suhstuutium 
cum[)reheiidut.  Iiitelligihilitas  veru  vis 
qua'dum  est  auimu'  umuium  lurmarum 
iii  quadam  simplicitate  cumpli(-ativa  ahs- 
que  urdiue  uaturali  vel  tempurali  '  :  el 
tali  mudu  sulus  Deus  cumpreheiidit  res, 
quiu  eas  omiies  uiiu  iutiiitu  ahsque  suc- 
cessioue  dicitur  cuinprcheudere. 

(t  lu  primis  etc,  »  IIa'c  est  secuiida 
pars  priii(-i[)alis  hujiis  procemii  ;  in  quu 
postquam  iiiteiitiouem  suam  atque  iii- 
teutiouis  suai  cuusam  explicuit,  iiuiic  or- 
dinem  suscepti  operis  et  quidquid  iii  toto 
lihri  processu  perageudum  sit,  luculeu- 
ter  iusiuuat.  £t  dividitur  haic  pars  iu  sex 
partes.  lu  prima  moustrat  quid  iu  primo 
capite  pertractaudum  sit.  lu  secuuda 
quid  in  secuudo,  et  sic  de  singulis,  Se- 
cunda,  ihi,  «  Secuudo  videlicet.  »  Tertiu, 
ibi,  ((  Tertio  de  eorum.  »  Quarta,  ihi, 
«  Quarto  de  scholarium.  »  Ouiuta,  ibi, 
((  Quinto  qualiter.  »  Sexta,  ihi,  »  Sexto 
de  magistrantium  etc.  »  Et  dicit  quod  in 
primis,  idest  in  primo  capite  oblectamina 
(alias  est  oblectamentay  idest  documenta 
levia  puerorum  sunt  prajlibanda,  idest 
praetractanda  vel  prajmittenda.  Et  ratio- 
nem  hujus  ponit  Albertus  super  illo  pri- 
mi  libri  Phijsicorum,  cuni  dicitur  quod 
pueri  primo  appellant  omnes  viros  patres 
etc:  quoniam  ipsi  pueri  cerebrum  ha- 
bent  humidum  ac  frigidum,  sic  quod  re- 
rum  sensibilium  dilTerentias  miiiime  ca- 
pere  possunt  ;  sed  cum  cerebrum  in  eis 
magis  exsiccatur,  tunc  in  eis  cognitio 
niagis  erit  nota  :  quare  a  facilioribus  et 
communioribus  iuchoandum  erit  ordine 
ipso  doctrinai  et  transeundum  ad  diffici- 


lioru  et  ad  speciuliuru  :  ha*c  euim  via  no- 
hitt   iiiuatu  est,   (jriiuu    fhysiconim.   Se- 
(Uiidu  vcru  vid(d)iliii-,  hoc  esl  iu  secuiidu 
(-a|iit»\  ([ualititr  elatiu,  idest  siqieihia  a- 
diiltorum,  idcst  adate  Jaiu  iiiatui-uriim  est 
sulijicieiida,  idest  su^ipuiieuda  magistra- 
tui  et  cuuiitM-teuda,    idest   cuiijuugenda 
discipliiiu'.  Klatio  inMnpi;  al(|ue   Kii|)ei-hia 
dis('ii)itliiin  iiullo  liiudu  stuti(M'(;  piuiuitlit, 
ciiin  Sa[)ieus  dicati,4;  ///  malivolam  ani- 
muni  non  iiitroibit  '  s/jiritus  sujjientiin.  Kt   *  iVo» 
hiuc  iii  tertio  capite  du(-etiii-  de  nqirimiMi-  troibU 
da,  idest  cuirigeiida  elatioue  eorum,  sci-  2'"^^'*'*' 
licet  adultorum  :  ot  hoc  expoueudo  dis- 
tiiicte,  idest  succiucte  commendatioiiem 
ex(!ini)lorimi  ad  [)r()[)Ositiini  comj^rohaii- 
dum.  Uiiaito  auteui  capite,  sup[)le,  trac- 
tahitur  de  sagaci,  idest  provida  provisio- 
ne,  scilicet  rerum  exteriorum,  siiie  (jiii- 
hus   difflculter    [)hilosopliari    coiitingit  : 
pro[)ter    quod  et  sacerdotes  iu  vEgypto, 
uti   Aristoteles  iu  Metaph^jsicis   testatus 
est,  acquisitis  rebus  necessariis,  propter 
adinirari  [)rimo  iuceperunl  |)liilos()i)hai-i. 
Oiiinto,    su[)ple,     capile    determiuahitiir 
([ualiter    venerabilis,    idest    lionorabilis, 
ac  sincera,  idest  pura  devotic,  idest  iii- 
tentio  scholarium  est  prolcrenda,   idest 
cxhihenda  vel  ofrereudaad  magislratum. 
Sexto,  idest  capite  VI,  tractahitur  de  nor- 
ma  magistrantium,  que  (pro  et)  trina  di- 
visione,    idest  partitioue    magistrorum, 
que  (pro  et)  de  slatu  ipsoriim  circa  siih- 
(litos  ;  et  hoc  pra*cognito,  idest  praiscito 
modo  docendi,  idest  informandi.  Nota  : 
sagax  omnis  generis  idem  est  quod  in- 
geniosusprovidus  astutus  et  prajsciusfu- 
turorum,  inde  sagacitas.    Item   sincerus 
sincera   sincerum,  vel  sinceris  in  eodem 
sensu,  idestsine  cera,  scilicet  purus  cons- 
tans  mundus  sine  vitio  vel  labe  ;  et  pro- 
ducit  c.   Unde    Horatius  in   Epistoiis    in 
fine    secunds   Epistol»  : 
Item  Yirgilius  in  Moreto  : 

Sincerum  estnisi  vasquodcumque  infundisacescit. 
Subcidit  sincera  foraminibusque  liquatur 
Emundata  ceres  etc. 

<(  Haec  autem  ad  intelligentise  cognitio- 
nem  etc.  »  Hac  est  tertia  pars  principa- 
lis  Imjus  nrofjemii  ;  in  qua  Boetius  mo- 
dum  piocedendi  inhoc  libropromittit.  Et 
dividifur  in  duas  partes.  In  prima  facit 
quod  dictum  est.  In  secunda  causam  dicti 
assiguat.  Secunda  ibi,  «  Quoniam  iii 
majori  etc.  »  Et  dicit  sic  :  autem  (pro  cer- 


*  Al.  :  ((  corporali.  » 


COMM.  SUIMCII  l.llt.   Itnjiil   DK  SCIKH,.  hlSCII'.  CAIMIT  I. 


rm 


to)  iios  Itdrliiis  HilMcnpiiMiis  lui><-  ,sii|ini- 
(licla  |)(M'iiKi'ii*ia,  idcsl.  iicrllciciKlii  iid 
coiuiiiciulalioiicin  '  intcllif^^ciilia',  iioh  iii- 
(|iiiMii  oinillciilcs  IVrc,  idcsl  loliililcr  ino- 
(luin  itrisliiiMin,  idcsl  pcr  nos  tdisctvaii 
solilntn  Inictandi,  idi^st  Hcrili(nidi,  niiii- 
(liiain,  idcsl  nttllo  tiMnporc  pcniHi  liwiori, 
idcsl  planiori  slylo,  iilcsl  inodo  scrihcii- 
di  :  (|iioniain  :  ct  hic  caitsatn  dicli  assi 
Kiial,  (jiiia  o\(M'iitio,  stiluitidi,  pi.cHciiliH 
opcris  pro  majori  parlo  ost  pro  nidilnis, 
idcsl  iiuioctis  iiiroriiuiiidis,  idusl  iustruen- 


dis  i|Uo  niWci  ad  Hcicutianilll  apic<;iil  Vil- 
lcaiit  |)()rtiiiK<ir".  tiuliaudi  ua  :  [irofitur 
lioc  trauHlatio  (alia  /.illrrti  lialict  tiaiiHac* 
lio)  diliiridandi,  idcst  dcilarandi  liaric 
scinitain  al(|iic  lallcin  cril  latito  lcvior, 
idcHt  |ilaiiior.  .Notaudiiin,  iii  /jltrrartnii- 
iniltitiir  c(dor  rliotoricuH  i|ui  vo(!atur  lu- 
pos.  Kt  cst  ad  aiii|itattt  sittKiilarcin  pc.r- 
Hoiiain  pcr  vcrliiiin  iilitralis  uuiiKtri  causu 
iKMioriH  v(d  oriiattis  rada  lonitio,  iit  Ci- 
roro  scrilmtis,  itos  ItoctiuH  susccpimus 
hu'1'.  puragcuda. 


GAPUT    PHIMUM. 


Cnm  autom  indiarrfiti  el  impotentia  seplonnis  in- 
faiiliH  (huitiir  ad  imliiiciuiimi,  cuveiuliim  esl  iie 
membronim  iiulccoiis  sit  (lis|iositio,  ulpote  iiilenrn- 
liimi,  el  iie  aeris  inteunierie;»  iitpole  coiistriiineuli!» 
Iiyeuiiti  oliliisilHs,  el  eombureuti.-»  lustiilis  iirofmulitns 
liericuli  {jeiieret  iiicreuieiituiii.  Lef,'itiir  euim  Tliimo- 
thei  tihuiii  le|tni  iiicumbeute  caslrHliim,  loriiiedem, 
gilibo  lumeiitem  doclriiuc  maiicipatum  pleiieiam  e.x- 
liti.-ise  alijectioiiem,  suoruUKpie  sociorum  detractio- 
ueiii  ridiculosam.  Siiuililer  pra?toris  suliiirbaiii  liiio- 
lum  cauicula  iustig.iute  lilleris  vidimiis  maucipatum. 
Cuiu  autem  solita  non  tjauderel  uiuiirella,  propria 
virUite  destiliitiis,  ictericia'  po-ua  permollitus,  vita- 
liiius  tniidem  spiritilius  aUeiiiialus  limplialico  morbo 
oceiibuit.  Eece  (|uautuiu  dinicullatis  memlirorum 
iudeceus  iudisposilio  el  aeris  iuleuiperies  teueritali 
puerili  coutulerunl.  Cibariorum  autem  mediocris  sit 
lacuUas  :  polus  aulem  sit  teiuiis  ejusdeuuiue  parci- 
tas.  Veslium  autem  similiter  absil  peuuria.  Iii  pri- 
uiis  igitur  tijfurarum  eleuieuta  reiirieseutautiiim  im- 
primeuda  est  dileclio  :  coujuiifjeudarumque  hllera- 
ruiu  nou  parum  artiticiosa  coujuuctio.  Nec  tali  la- 
borioso  certamiui  uuiltum  est  iusistendum,  nec  cito, 
ut  Servio  placet.  abeiiudum  ;  quoniam  si  visus  est 
in  multis  promptior,  iu  aliis  reperitur  tanto  et  debi- 
lior.  Secuiidum  laboriosi  cerlauhnis  stat  Eedificiuiu 
iu  Probi  Didymique  Iraditiouibus,  necnon  aliorum 
philosophorum  quos  veuerabilis  commeudet  aucto* 
ritas.  Aniiuadverteudum  est  autem  iu  hujusmodi  ut 
fidei  resolutioni  subjaceat  Latina  traditio,  et  addis- 
ceutis  idioma  verbo  teuus  exphcatum  sit;  funda- 
menli  euim  teuacitatem  in  his  omniuo  consistere. 
Nec  menstruoso  saltu  Phopbes  abeundum  est,  nec 
Solari  cursu  tantum  contirmandum;  sed  expleto 
Mercurii  intervallo,  eodem  fere  duplicalo  dihgenler 
immorandum.  Diligentia  enim  cujushbet  operis  ob- 
tusitas  permollitur.  Senecae  traditio.  inexpletio  Lu- 
cani,  Virgilii  prolixiias,  et  Statii  urbauitas,  dura 
Flacci  translatio,  durior  Persii  editio.  Martiaui  non 
iudigna  laesio,  Nasonis  discrelio  sunt  indaganda, 
memorialique  cellulae  commendauda.  Caeterorumque 
philosophorura,  prout  iugenii  suppetit  capacitas,  non 
sub  silentio  e^t  prretereunda  moraUtas;  ut  sic  seu- 
tentiosa  dictamiuis  vigeat  serenitas  et  metrorum 
floreat  jucunditas.  0  quam  TuIIii  venerabilis  facun- 
dia,  summis  desideriis  est  collocanda!  Cavendum 
autein  est  in  hujusmodi,  ne  contingat  ut  Lothario 
contingebat.  Ipse  enim  triginta  annis  ignorantiam 
puam  praedictorum  philosophorum  in  gymnasiis  tra- 
didit  imbuendam.Cum  vero  dies  ut  praiesset  medio- 
cribus  advenisset,  cujus  uxor  esset  /Eneas  dubitasse 
se  diutius  asserebat,  qiiem  in  hemislichiorum  Virgi- 
lii  sereuitate  inveuisset.  Requisitusque  a  quodam 
suorum  discipulorum  qualiter  primam  hujus  dictio- 


iiis  syllnbnm  uiiigistnr  vertere  versu  posaet,  respon- 
dil  aii8iirdiim  esse  tniiti  iiominiH  primam  syllnbaiii 
ablireviari,  scd  iiotitis  nculo  nccciitti  proiiuiiciiiri. 
Kccc  qunutiiiii  diiru!  cervicis  ot)tiisitns  perdidit  tem- 
poris  et  expensic.  Complelo  niiteiii  noii  iiidebile  hu- 
jiisiuodi  gvmiiasii  riidiiiieiito, nd  majoris  iiiqiiisitiouis 
scieutia'  limiua  procedeiuliiiu  cst.  Scieiitia!  iiupiam 
quaiu  veri  falsiqiie  uovimtis  iudagatricem,  solniiiqiie 
scieutiaiu  scieiitiarum  tilulo  siiblilitatis  obslipaiitem 
sulijecta.  II;i'c  est  iuiptam  scliolaris  doniiua,  «juifi 
peiietraiuli  vestiiiiii  iialura  ad  scietitiariim  (juarum- 
liliel  fasligia  prtuliet  iticreiuenla  virtutum.  (^uid  aii- 
tem  Iiicidiiis  coguitione  ipiinque  universaliiim  .'  (|uae 
est  trivialium  scieiitiarum  magistra,  (iiiadrivialium 
potentia,  collateralium  scieutiarum  pleuitudo.  Ad 
iiiijus  autem  imperialis  dominae  apiceiu  scandendum 
est  hoc  ordine.  In  primis  igitur  terminorum  iutrin- 
seca  eoguitio,  eoriimque  in  propositione  non  laleus 
copulatio,  propositiouiinupie  non  iudigua  connexio 
suiU  ap,ioneuda.Teruiiuorum  autem  detertninationes 
quas  syncategoretuata  appellamus  memorialiter 
nieuti  sunt  imprimendae,  ut  pote  quae  sophisticfe 
nou  paruin  deserviuut  phaulasiaj.  Horumautem  noti- 
tiam  Trebatiuiu  virum  meminimus  prudeutissimum, 
sed  in  hoc  imperitum,  qitasi  indignam  scientiam  re- 
latu  sub  sileutio  praeterisse.  Die  autem  couflictus 
adveniente  eumdem  miserrime  ab  his  sophistica  vin- 
ceute  deteutum  vidimus  et  indecenter  a  suorum  colle- 
gio  sequestratum.Qui  ulteriiis  angustia  pudoris  cou- 
fusus,  quod  prius  censebat  iudignum  eloquio,  postea 
sociatum  mendicabat.  Hujus  autem  imperialis  do- 
miuse  fimbriis  dotata  ars  sophistica,  petulanti  animo 
confusa,  nugatoriaeque  loquacilatis  eulogio  perusa 
niulieris  fuco,  vultu  perfusa,  barbaras  naliones  ob- 
liquo  sidere  respiciebat,  quam  in  commentariis 
Alexandri  et  nostris  novimus  decoratam,  et  transla- 
tione  perfectara  summopere  esse  curandara.  Ad  isto- 
rum  et  cajterorum  perfectionem  triplici  solemus  uti 
recordalioue  :  quarum  prima  est  vocalis,  secunda 
mentalis,  tertia  vero  communis.  Vocalis  sophisticum 
facit,  mentalis  judicium  ;  communis,  si  continuata 
fiierit.  facit  perfectum,  vocalis  caecilatera,  raentalis 
scieutiam,  communis  usum.  Usus  autem  ad  magis- 
teriura  properare  festinat.  Sicut  enim  prudentia  sine 
justitia  pariim  vel  nihil  prodest  :  justitia  autem  sine 
prudentia  multura  :  sic  scientia  sine  usu  prodest 
parum,  usus  autem  sine  scientia  prodest  multum. 
Si  vero  bonae  indolis  scientiae  tyrunculus  totam  ne- 
queat  seriatim  comprehendere'  orationem,  saltem 
primara  capiat  pronuuciationem,  donec  gradatim 
]trocedendo  continuum  possit  producere  effectum. 
Visis  autein  levitatum  scientiis  de  speculatione  Por- 
phvriana  quinque  uuiversaliura  quae  ab  Aristotele 
monstra  vocantur,  attendendum  est  ad  ipsius  cate- 


Al. 


«  cognUionem. 


XXVI. 


37 


578  COMM.  SUPKK  LII5.  HOETII  l)K  SCIIOL.  DISCIP. 

goria*  ne  .ju*  luce  «xpo.itioni*  lu  coiii-  „iy  novit»!!'  munt'i[)atu8  Gxlstit.  Secunda. 

i„  iiiii.  »i»i,  "  Lilmnorurn  autein.  »  riima(|uarum 

N..n..r  i,iur,...,-  :n.,^„„ •  ,i, ,. , ,, . :,i  ,.1...  .,..i.iU<ld  uilliui'  iu  iluas.  Iii  iMiiiia  farit  ijuod  (lictum 

iaguttui.    Noblrii    uuoque     v..|iiMimii    styli    Hcheuial«  „^,     i.    ,.       ..      i      i  i 

d,  ,  5UI.I   ou.iti«uci<i    A.utoieli*   .luoqiie  ♦^•'i-  «i»  '»ei-iin<la  llur  iphlim  l-XL-lupll.s  lOU- 

i..  Lrevitrt*,  iKei  V....'.  tieiJiosii,  uou  in-  (Irmut.  Secuiulu,  ibi,  *  Li^gitur.  »  1'rima 

1"  '  "" ',":'"';  "''r.V  liurumiteruminduas.Namprimodeclarat 

li  1  I*!  rK|ii«-i.euUi  Iv  .     .  I 

(juid  1.1  vuiiute  ^ereuiu..'  .Nci;  iHu  (jiiiB  ruTu  corporis  iulroducoudi  imMii- 

duui  h  o.tticc*'  rructuo.iUi  ii.iihi  |„.ii  cyviuidu  sunt.  Secundij  (luu!  circu  in- 

leuu.H  eal    ohliu.nicu.Ja  .    ii«r    euiu    eaiiu   eujusiiliet  »        i       .  ■•     .  ,.  .       •.  •        i.. 

artu  cou.uieu.ui.iiii    rediJitur   |.o«e88io   jucuu.iii,  troductiouis  tumpus.  Secuuda,  ilii, .  Kt  no 

Hhetoric*que  lej.o.*,  i|udiiriviaiiuui  quo.jue  h..ii.).-*,  temporis  iutemperios.  »  J)icit  orKO  Boe- 

«tu.lii  couiimratuiiie  ac.iuitiittt  iiro  iiObee  iioii  Jebeiit  i-..  ■  ^  i  ■     i-      <■       •  i      i 

ouuU.    lu  L  auteui  .ludu*  protervila«  llorem  Kcue  »'"'*  P'"»'"  <l""|l  '"'"  "ifaulia,  ido.st  pucri- 

rat,  fructuiiique  pttrturit,  si  Jubittttioui  ijeruii.Kttt  rue-  tiu  Si'(ilonnis,  idost  SO[)loni  Uliuorum,   (it 

rii  et  ieun.e«tivtt.  j,.j^.  jj.,^j,,  inluutia  finilur  ac  jniorilia  inci- 

pit,  indiscroti,  idost  indocli  ot  impotontis, 

M  Cum  indiscroti  otc.  »  Finito  proffmio  suliaiidi  viiium  corporis,  ducitur  ad  in- 

consoijui-ntor  incijiit  Iructutus.  Iii  (juo  ou  liuondum,  idost  orudiondum,  cuvondiim, 

(juui  in  {iriKjemio  j)oiu^'ondu  iiromisorut,  idost  prosjjicieiidum,   esl   iio  dispositio, 

nunc  ordinato  exoquitur.  Kt  (lividitur  to-  subaudi   nuturulis  memhrorum,  suj)plo, 

tus  tructutus  iu  sox  cupitnlu.  In  quoriim  corporis  inlantilis  intogralium,  idost  in- 

primo  ostendit  qua  munorie  '  rudos  ut-  togranfium    nl[)olo   manuum  et  podum, 

quo  indiscroti  ad  discendiim  infroducan-  similitor  ot  aiiorum  momlirorurn,  sif  in- 

tur.  In  socundo  quomodo  scholares  ipsi  decens,idostincomposita,  imjjorfocta^dis- 

magistratui  suhjiciunfur.  In  tertio  quo-  proportionufa,  aut  naturu  turpis;  et  suh- 

modo  eluforum  suporhiu  composcafiir.  In  audi    cavendum  osf  ciim  indiscretus  iiie 

quarfo  quulifor  scholurihus  ipsis  por  ros  ud  imhuendum  ducifur,  no  infemporios, 

oxteriores   quarum  fortuna  est  doinina  idest  disproporlio  rafione  qualifafum  do- 

sagaciter  provideatur.  In  quinto  qualiter  minanfium   femporis  utpote  (pro  sicut) 

scholarium  sincera  devotio  ad  magisterii  ohfusitus,  idest  diirities  hyemis  consfrin- 

celsifudinom  sQhvehatur.  Insexfomagis-  gentis   propfer  excessivum  frigus  ciijus 

trantium  norma  plenius   edocetur.    Se-  natura  est  constringere  in  homogeneis, 

cuiidum,  ihi,  «   Visis  aufem  schoiariurn  vel    profunditas,   idest  excessus    a^tatis 

rudimenfis.  »  Tertium,  ihi,  «  Cum  autem  comhiirenfis  propfer  caloris  excellenfiam 

discipulus.  »   Ouartum,  ihi,  «  Omnia  si-  generot  incromenfum,  idest  augmcnfi?m 

quidem.  »  Quintum,  ihi,  «  Cum  ad  magis-  periculi,  suhaudi  ipsi  infroducendo.  II*c 

tratus.  »  Sextum,  ibi,  «  Kxpeditis  autem  enim  ipsa  nisi  caufius  provideanfur,  ma- 

his.  »  Et  ha!c  tofius  tractatus  competen-  gna  quidem  incrementa  periculi  pueriH 

tior  censefur  fore  divisio.  Constat  enim  adducunt  tcnerifati.  Nofandum,  in    hoc 

Boetium  ipsum  in  prooemio  hoc  ordine  quod  dicit  Boefius,    «  seolennis  infantia 

divisisse  :  quamvis  plerique  existant  qui  etc,  »  intelligere  facit  pueros  ipsos  in  in- 

tofalem  ipsum  lihrum  frihus  partihus  ar-  fanfia  lifferis  mancipaudos.  JEtasnamque 

bifrenfur  parfiendum.  Capifulum  autem  ipsa  ad  hoc  apfa  tunc  est,  quoniam  pa- 

priraum  quod  est  de  prima-va  rudium  at-  rum  adhuc  viderat,  quare  omnia  sihi  no- 

que  indiscretorum  introducfione  in  duas  va,  novarumque  rerum  avida,ctquidquid 

partes  dividitur.  In  quarum  prima  de  his  audiat  admiretur  dubitet  ac  interroget, 

quae  circa  exteriora  introducenda,  videli-  sicque   post  hac  menfis   sumpto  robore 

cet  circa  corpus  afque  corpori  adjacenfia  quod  nova  fesfa  cepcrat  refineat  firmius 

attenduntur,  tractatur.  In  secunda  vero  clariusque  intelligat.  Hac  nempe  aefate, 

de  his  quffi  circa  animum  atque  animum  ut  tangit  Ouintilianuslihro  primo  Institu- 

exornantia  et  foventia,  ut  sunt  doctrince  tioniim,  quidquid  concipitur  facilius  ra- 

et  scientia,  edocetur.  Secunda,  ibi,  «  In  dicatur.  Unde  Varro  in  Se/^/CTZ^ew  :  Sapiunt 

primis  igitur.  »  Prima  harum  adhuc  in  vasa  quidquid  prius  acceperunt  :  sic,  iii- 

duas.  In  prima  determinatur  de  his  quae  quit,  esl  de  infantibus.  Et  Augustinus  li- 

circa  corpus  infroducendum  attendenda  bro  C onfessionum  primc,c.  ix,  §  14,  p.H6, 

sunt  priusquam  doctrinae  mancipefur.  In  de  seipso  lamentahiliter  fafetur  juventu- 

secunda  quae  circa  corpus  ipsius  atfen-  lem  ludis  et  non  studiis   semper  expo- 

denda  sunt  pertractatur  posf quam  doctri-  suisse  :  «  in  scholas,  inquit,  datus  sum 

'  Ai.  :  «  quo  modo.  » 


CArilT  I.  17'.» 

iit  litt(M'as  (lis(*(M'(Mi),  iti  (|iiiliiis  (jiiid  iitili  csl  df  jiidh  iis  tctniKinim  «st  i^oriiin  iiiU' 

totis  cssct  iKnonihain  iiiiscr,  »  scd  iiidcro  t.itioiiiiiiis  oiniic  tciii|tiis.  i|iii  (■oiiip|(;\io- 

dclccliiliiit.  I.l  cst  iiiraiiliii  ipsii  |iriina  ;i'la  iiciii    lialict    saiiiiiii    |iro|ioiliiiiialc   cht    (>i 

luni  lioininis  (|UU' scpt^Minio  duiat,  a  i|Uo  ('oiivoniciiH.  (iiiin  aiilcin  inraiiliiiin  coin- 

inclioaiis  piicrilia  (|iiasi  piira  ad  ^iKncn-  plcxio  in  calorc  Tcrc  tcin|icriito  cl  liiiini- 

diiin    iniiiinK^  iipta,  iii    (|iialiiordc('iiniiin  ditati^  f'cr(r    siipcrlliiii  cxisliit,  iil    codcin 

cxciiriil  iiiimiin  ii  (ino  iididcsccntiii  iidiiltii  ciinoiK!   i'vin'iii  jninin   doctriiiii'    priiiur, 

ad   {i^fiKncnduin  apta  (|iki'  in  viK(<siinunt  capiliilo  sucuiido,  roiiV(>iii«MiH  cst  iit  ipHo 

octiivuin    prorog^aliir  iinnnin,  a  (|uo  jii-  iinlincndo  |U'oporlioiuilc  tcnipiis  sua*  cli- 

vcntiis  incipil  iis(|ii(>  in  (|iiin(pinf^^csiiniiin  .uatiir  niiliirii'  :  lioc  iiiitcni  iiitcr  (piiiliior 

iinniiin  |trolciisii,  ct  alt  lioc  sciiior  icliis  iiiini  lcinpora  vcrcsl,  ii  |iiinclo  iC(iiiino('- 

qnam  (ira'('i  |)rcsliytuin  vocant,  siimcns  tiali  incipiens  usipic^pio  in  iiicdium  taiiri 

orijfinem,  in  senectain  lioc  cst  scptuaKt'-  deveni^sns  a^state  inut(!lur.  Kst  eiiiin  in 

simiim    iinnum  |)rof;:rcditiir,   (iiia'    niillo  tcrris  lcnipiis  lioc  tcmpciiitius  :  (pioniam 

aniioriim    iinmcro    pciliciliir.    scd    post  iioii  liiiiliim  ncccsse  sunl  i'(!S  ciilcriici^Mi- 

(]uin(iiie  illas  a'tiites  (iiiantiimcunKiue  vi-  les   proplcr  frigus  ut    sit   indc   multum 

tae  suporcst  ipsi  in  laboie  atquo  (lolore  curandum,  iiequo  «5vent;ilio  propler  calo- 

deputatiir.  Notandiim  (inod  I^tctius  dicit  rcm  :  et   in  ipso  (|iiidcm  (!st  princijtiiim 

summopere  cavendiim  ne  liltcris  imltuen-  Irondcndi  iirltorcs,  el    ejiis    temjms   cst 

(lus    membrornm    disproportionem    ha-  tempus  apud  medicos  inter  a'qualitiitem 

beat:  hocenim  membrorum  inepta  moii-  vernalem  existens  aut  ante   ipsam  aut 

struositas  monstrum  iii  anima  Judicare  post  ipsam  pariim,  donec  sol   sil  in  mc- 

necesse    est,    uti    1'hilemon,    I*alaMiion,  dio  tauri,  quamvis  apud  astronomos  in 

Loxus,    Aristotelcs  et   alii  multiplnrimi  avstivum  tropiciim    prorsus   cxtendatur. 

retulerunt,quoniam  onima"  ipsae  scquun-  Post  quod  tcmpus  temperiei  vicinius  Au- 

tur  corpora  et  secundum  se  non  sunt  im-  tumnus  est.  Reliqna  autem  duo  tempora 

passibilcs  a  corporum  motibus  :  et  hoc  aut  excessivo  frigore  aut  abnndanti  ca- 

manifestum  fit  valde  in   ebrietatibus  et  lore  intemperiei   sunt  subjecta.  Quo  fit 

aegritudinibus  :  multum  '  namque  animae,  ut  imbecillis  infantia  aut  vere  aut  autum- 

mutatcB  videntur  a   passionibus    corpo-  no,  plus  tamen  vere,  lilteris  dumtaxat 

reis   :  cx   quo  et  illud  vulgare  sumpsit  mancioetur. 

exordium  :  Kusticus  in  corpore,  rusticus  «  Legitur  enim  Timothei  filium  etc.  » 

et  in  anima.   Cum  enim  mcmbrorum  fi-  In  hac  parte  Boetius  supradicta  exemplo 

gura  et  habitudo  et  genercntur  et  nu-  corroborat  :  qualiter  scilicet  minima  su- 

triantur  ex  sanguiue,  similiter  quoque  et  periorum    observalio    magnum   periculi 

spiritus  quivehicula  suut  virtutum  anima?  dederat   incremcntum.    Et   dividitur    in 

ex  humore  sanguinis  generantur  :  con-»  duas  partes  secundum  quod   ponit  duo 

seqiieus  est  ut  ex  ipsa  membrorum  habi-  exempla.  In  primaenim  ponit  exemplum 

tudine  inclinationes  passionum  cognos-  quoad  corporis  membra.  In  secunda  vcro 

cantur,  ipsamque  animam  vectam  in  mul-  quoad  temporis  intemperiem  evitandam. 

tis  motum  sui  vectoris  sequatur.  Proptcr  Et  secunda  pars  incipit  ibi,   «  Similiter 

quod  sapiens  Ptolomceus  dicit  quod  di-  praetoris.  »  Et  dicit  sic  :  enim  (pro  certe) 

vinans  melius  et  verius  pronunciat  acci-  legitur,  supple,  in  exemplo,  filium  Timo- 

piens  judicium  a  stellis  secundis,  secun-  thei  castratum,  idest  tcsticulis    erutum, 

das  vocans  stellas  figuras  et  accidentia  et  hoc  incnmbente,  idestimminentelepra 

inventa  in  rebus  physicis  qu»  a  superio-  illo  morbo  loripedem,  idest  claudum  vel 

ribus  impressa  sunt ;  hoc  enim  jam  im-  pcde  tortum,  que  (pro  et)  tumentem  gib- 

pressum    scimus    materice   :   quare  pro  bo,  idest  struma  in  dorso  mancipatum, 

certo  pronunciamus  totum  ad  accidentia  idest  traditum  doctrinae  extitisse  abjec- 

illa  esse  inclinatum  :  quo  fit  ut  et  molles  tiouem,    idest    despectionem   plebeiam, 

quidem  carne  aptos  mente  dicimus  :  dis-  idest  plebis,   que  (pro  et)  detractionem, 

tortumque  vultum  sequitur  distorsio  mo-  idest  subsannationem  ridiculosam  socio- 

rum.  Notandum,  circa  hoc  quoddicit, «  Et  rum     suorum.    Similiter,    supple,    alio 

ne  temporisiutemperies  etc,  »  sicuti  do-  exemplo  vidimus  filiolum  pra-toris,  idest 

cet  Avicenna  sccinida  Fencca  primi  cano-  prcepositi  suburbaui  mancipatum  litteris 

nis,  capituloquarto,summcBprimae,  quod  caniculo  illa  stella  instigante,   idest  fu- 

^  Al :  <(  motus.  > 


5H0  CUMM.  SLPEU  Llll.   nuETlI  I)E  SCIIOL.  DISCIP. 

reiile,  uuten»  (pro  certt»)  cuiii,  subuuili  illo  tis  uuitivm  iii  toto  coriioro  serjiieus  uiu- 

pra^toriM  ttlioluH  noii  Kuuileret,  iile»t  frue-  tutioneiu  virtuti»  dit,M!stiv<je  in  liepute  :  ot 

retur  stilita  umltreliu,  ide»t  coiisuetu  um-  ilu  liy(li'o()is  «;sl  enor  virtiitis   digcistivaK 

l)ru,  ipse  destilutus,  idesl  derelictus  pro-  iu  liejjult!.  Iteiu  loii|)«!S,  idest  claiidus  liu- 

pria   virtute,   que    (pro   et)   periuollitus,  beiis  pedein  torluiiiad  lori  siinililiidiuem, 

idest  uftlictus  piena,  idest  iiiorbo  hycteri-  vol  liubeiiH  pedoin  li^ueuui  lori»   uUiga- 

tiu',  tuudem,   ide^t  fiiialiter,  atteiiuatiis,  tuiii,  de  (|U(j  Juveiiaiis  : 
ide.«>t  coiisumptus  shiritibus  vitulibus  oc-         .  ,  ,    . , 

cubuit,  ident   vituiii   clausit    morbo  lym-  ''-•'1'«^«"  rectu»  dendeat,  a.lliiupoin  ait.us. 

phutieo,  idest  aquatico  qui  est  liydropi-  Itein   {^ibbiis    idest   struina;   sed  differt ; 

sis   :    Kcce,    idest    vide   (jiiuiitiim   diffi-  iiuin  struina  iu  pectoro   est,    gibbus  in 

cultatis    iiidisposilio    membroruin,    su[)  dorso  :  uiide  Jiivenalis  : 

ple,  iii  Timotbei  tilio,etiiitemp»!riesaeris, 

subuudi  iii  pru'toris  tllio,  contulerunt  to-         Stiumosum  atque  ute.o  pariter  gibl.oqu.!  tu- 

iierituli    [iuerili    :    ille    iiaiiKjue    abjectio  ^  ' 

[)lel)is  exlitit,  bic  vero  infirmitalibus  diem  ((  ribariorum  autcm  etc. »  In  hac  parto 

vituisua'  miserubiliter  clausit.  Nolu,  circa  Itoetius  pertractat  de  bis  quu!  circa  jam 

hoc    quod    dicitur    caniculu.    Uuplex   iu  noviter    introductum    respieienda   sunt, 

cudo  canis  est,  major  et  minor.   Major  scilicet  dobita  ciborum  potus  atquo  vesti- 

ulio  nomine  dicitur  Sirius ;  et  habet  iu  mentorum  siibministratio,  et  hoc  in  ^o- 

formu  sfellas  decem  et  octo,  extra  vero  nerali.  In  tertio  auteincapitulo  magis  spe- 

duas.  Minor  anticauis  nominatur  stella-  ciahus.  Et  dicit  :  aiitem  (pro  certo)  facul- 

rum  duarum.  Cum  vero  sol  canem  majo-  tas  cibariorum  sit  mediocris,  sciiicet  ne- 

rem  intrat,  calor  duplicutur  et  a^gritudi-  que  abiiiidans  ne(}iie  deficiens,  potus  aii- 

nes  iii  bumauis  corporibus  generantur,  tem    fenuis,    supple,    sit    que    (pro    et) 

quibus  ad  exifum  multi  pereunt;  et  ab  parcitas,  idest  modicitas  ejus  et  penuria, 

hoc  cane  dies  caniculares  dicti  suut.  Et  idest  carentia  vestium  absit.  Notandum 

de  hoc  Fersius  inquit  :  quod  natiira  per  se  non  est  sufficieus  ad 

speculandum,  sed  oportet  cibum  et  po- 

Jam  sicca  canicula  messes  tum  et  reliquum  famulatum  praexistere  : 

Excoquit.  sed  hajc  nullo  modo  exccssiva,  cum  na- 

tura  a  modicis  miiiimisque  contenta  sit  ; 

Et  iii  hunc  canetn  hcentia  poefica  fin-  libro    secundo   De   comolatione  philoso- 

gifur  Ilicar  cani^culam  fuisse   mufafam.  /)///«  prosa  quinfa.  Toleraudaergo  famcs 

Notuudum,  quod  lepra  est  morbus  consi-  est,  ut  inquit  Seneca  decima  quinta  Epis- 

milis  corrumpens  flguram  et  formam  et  lola,  quam  toleraverunt  quidam  in  obsi- 

compositionem  membrorum,  et  sic  fina-  dione,  exemplo  majorum  nostrorum  qui 

liter  ipsum  contiuuum  solvens ;  prove-  terras  lustrabant  ac  maria  non  ut  mul- 

niens  ex  materia  melancholica  dispersa  sum  vinumpretiosusque  cibus  fauces  eo- 

per  totum  corpus.  Et  haec  aut  introduci-  rum  transiret,   sed    soh    contemplafioni 

tur  abufero  aut  post.  Si  ab  utero,  hoc  est  dediti  maluerunt  potius  comedere  ut  vi- 

quia   generatus  est  tempore  menstruo-  verent  quam  vivere  ut  comederent.  Ty- 

rum,  aut  quia  filius  est  leprosi,  aut  quia  rannides   enim   atque    subversiones  ur- 

leprosus    concubuit   cum  muliere   prae-  bium  bellaque,  vel  hostilia,  vel  civilia, 

gnante.  Si  post  uterum,  hoc  potest  esse  uti  Hieronymus  inEpistolis  testatur,  non 

quia  aut  aer  est  malus  et  corruptus  pes-  pro  simplici  victu  olerum  pomorumque 

tilentialis  aut  continuavit  cibaria  melan-  excitari  Diogenes  asseruit,  sed  pro  car- 

cholica  scilicet  lentes  et  alia  legumina  et  nibus    epularumque    deliciis.    Legamus 

carnes  melancholicas  ut  vulpis   ursi  et  preedecessorum    libros    antiquorumque 

apri  etc.  Notandum,  est  quod  hycteritia  voJumina ,    Dicsarchi,  Xenophontis,  Jo- 

est    universalis    defcedatio    cutis    sicuti  sephi,  Euboli,  rehquorumque  pene  om- 

morpheaestdefcedatiocufismaculosa:  sed  nium  qui  hisforiam  scribunt;  et  nil  aliud 

tamen    differunt  in  hoc,   quia  morphea  reperiemus  quam  vilibus  cibis  et  his  me- 

est    propter    errorem    tertiae   digestivae,  diocriterveteres  illos  ob  studium  vitasse, 

hycteritia  propter  errorem  secundee.  Et  crapulam  quoque  afque  delicias    velufi 

sunt  tres  ejus  species  :  scilicet  citrina^  vi-  contemplafionum    impedimenfa   penitus 

ridis  et  nigra.  Et  hunc  morbum  frequen-  evitasse.  Ipsaeenim  deliciai  meiitem  humi 

ter  hydropis  sequitur  qui  est  error  virtu-  dejiciunt    atque  eam  corporeis  nexibus 


CAPUT 


5«« 


rc^ctitain  nn  in  npicrin  (•(mNMnplnlicniiH 
rlmctiii'  piM'p(>(liiiiit.  Molcsliii  iiiilciii  vic- 
liiiiliiiin  c  cDiivcrso.  <,)iii)  tll  iil  .lii\  ('iiiilis 
graciilnin  csiiri«Milciii  in  c(cliiiii  clcvcl. 
i'(n'sins  (|n()(|n(^  l''lii('cns,  psittnciiin  picas 
('()rvos(pi(^  nostra  iiKpiil  vcrlia  conari. 
Dicil  Jiivciialis  dc  (iiaculo  : 

nraciiliis  1'siiiitMis  iiil  (^(flum  jiisseri'*,  linl. 

Kl  ilom  (lo  roli(iuis  INnsius. 

Onis  expoflivil  Psiltnro  !*inim  rh(>r(\ 

(',(M'V()s  (|iiis  oiiin  miiiim  iiiiK-aviiiii  siiliilarc, 

IMcasijiio  diuiiil  iioslia  vcrlia  ((iiiari'.' 

Manislor  arlis  iii^^Miiiipic  largilur 
V(Miicr  uegulas  arlifcx  sc^pii  voocs. 

((  In  primis  olc.    »    Ihec  ost  sornnd.i 

pars  priiicipalis  linjns  primi  capitnli  :  in 
(jna  Hoclins  pcilractat  dc  liis  spccialilcr 
qna^  oircii  orndiondi  aniinnm  vorsantnr 
nlquo  oum  ox(n*nanl  fovontquo,  nti  snnt 
doctiina'  cl  sciiMitia^  (piihiis  ipsi  riidos 
Jam  |)rininni  littcris  mancipati  snnt  orn- 
diondi.  Kt  dividitnr  liaic  socnnda  pars  in 
tros  purtos.  In  quariim  prima  ostondit  in 
(liiihns  i|)si  riidos  primitiis  sniit  imbucii- 
(ii.  In  sccnnda  in  qnibus  socnndo,  ibi, 
*  Comploto.  »  In  tortia  iii  quibus  tortio, 
ibi,  «  Visis  autom  levitatnm.  »  Prima 
harnm  adluic  in  duas  partes  subdividitnr. 
In  prima  osteiidit  quomodo  rudes  pri- 
mitus  iii  grammatica  imbuantur  poesi 
et  rhctorica.  In  secunda  cautelam  circa 
hoc  subministrat,  ibi,  «  Cavendum.  » 
Prima  itorum  in  duas.  Nam  primo  osten- 
dit  quomodo  in  grammatica  orudiantur. 
Socundo  quomodo  in  poesi  et  rhetorica, 
ibi,  «  Seiieca'  traditio.  »  Prima  adhuciu 
duas.  Nam  primo  facit  quod  dictum  est, 
quo  ad  prima?va  grammaticae  elementa. 
Secundo  quo  ad  secundaria  fnndamenta, 
ibi,  ((Secundumlaboriosi.  »  Prima  iterum 
in  dnas.  Primo  facit  quod  dictum  est. 
Secundo  tempus  circa  hoc  statuit  in  quo 
hujusmodi  sit  immorandum,  ibi,  ((  Nec 
tali  laborioso.  »  Et  dicit  primo  Boetius 
quoddilectio  figurarum  reprsesentantium 
elementa,  idest  Utteras  est  imprimenda 
rudibus  in  primis,  idest  in  principio  que 
(pro  et)  conjimctio  ,  idest  combinatio 
conjungendarum,  subaudi  litterarum  ad 
syllabas  et  dictiones  facienda;  conjuuctio 
inquam  artificiosa  non  parum,  idest  mul- 
tum  :  et  tangitur  ibi  Liptote  :  deinde 
tompus  quo  huic  sit  immorandum  studio 
adjicit,  dicens  :  nec  est  insistendum, 
idest  immorandum  multum  tali  laborioso 
certamini,  idest   studio;  nec  est  abeun- 


diim,  idcMl  r(M'cdcii(liiiii  cilo,  nl  Sorvio 
illi  iiuiKistro  placcl  :  i;!  oHt  parciillicHiH, 
(pioiiiam,  siibandi  si  piicr  viMiH  fniTit 
proiiiplior,  idcst  potciitior  cx  frc^picnti 
supradicloniin  tisii  iii  iiiiilliM,  id^^st  iinillo, 
luiic  rcpcriliir  liabilior  iii  aliis  scicutiiM, 
Hiiliaiidi  allioriliiis.  Notaii(liim  (piod  lto(!- 
tins  (licit,  rudcspriinnm  iii  Kraminalicaiii 
imbncndos  ;  v.l  ratio  linJiiH  «!st,  (pioiiiain 
nt  vitlt  Al|iliat'abitis,  ipsa  grainiiialicit 
inatiM' csl  aliartim  ai  liiim,  (pia-  a  liltcriH 
nomiMi  acccpit.  Dicitnr  (Miim  grammatica 
a  grainmu  ipiod  (;st  lilt(M'a  ot  icos  HciiMi- 
tiu  :  i[)sa  ciiiin  cst  i|ua  coit('c|)liis  Itiimani 
dcmum  ('ttitcta'  docltina!  aptiiis  libcriiis- 
que  sigiiiticanliir  :  lianc  nocossitus  udin- 
vonit  :  cnm  onim  unt(5  ojiis  invcnlioncm 
boinincs  inordiiiatc  at(pii;  pro  libito  ot 
siiio  arlc  loipKMcntur,  (ncnicljut  utininns 
hono  conc(jptus  siios  oxprimore,  sod  ct 
minus  apto  intclligoro  valeront  :  quo  fic- 
bat  ut  tardins  ac  dirticilius  scionfias  tra- 
doro  possont.  (,)tiu  dc  rc  (•tirav(M'uiil  sa- 
piontes  has  incommoditalos  lollore,  tra- 
dideruntque  artificiosum  bxiuondi  mo- 
dum  uniformcm  ac  coitgrtiitm,  tit  omnos 
conccptus  humani  demum  ('uncla!  doc- 
trinaB  per  eamdem  artem  hbcrius  signi- 
ficarentur  et  addiscerentur.  Notandum 
quod  Boetius  vocat  omnes  litttiras  ele- 
monta,  et  non  incongrue  :  sicut  enimipsa 
elementa  principia  sunt  omnium  elemen- 
torum,  sic  httera?  principia  sunt  omnium 
dictionum  et  exinde  orationum  :  quo  fit  ut 
sicuti  ox  diversa  commixtiono  elemeii- 
torum  diversae  fiant  clementatorum  spe- 
cies,  sic  quoque  exdiversa  combinatione 
htterarum  diversa  fit  vocnm  dictionum 
et  orationum  reprffisentatio.  Et  has  Utte- 
ras  multipHci  manerie  fore  noscimus  : 
qiiasdam  enim  hebraeas,  aJias  chaldaeas, 
alias  aegyptias,  ahas  gra^cas,  alias  latinas. 
Hebrearumhtterarumquasprimas  dicunt, 
inventor  erat  Moyses ;  et  sunt  numero 
viginti  duae.  Syriorum  autem  et  chal- 
dae.orum,  hebraeis  litteris  numero  sono 
concordantes,  sohs  characteribus  diffe- 
rentes,  litteras  Abraham  iiivenisse  credi- 
tur.  iEgyptiorum  vero  htteras  Isis  regina 
Inachi  fiUa  de  Graecia  veniens  in  JEgyp- 
tum  reperit  et  iEgyptiis  tradidit.  Littera- 
rum  autem  graecarum  usum  primum 
Phoenices    reperierunt.  Unde  Lucanus  : 

Pboenices  primi,  famse  si  crecJitur,  aiisi 
Mensuram  rucjibus  vocemque  signare  figuris. 

Sed    Chadmus    Agenoris    filius    graecas 
litteras    ex    Phcenice   quindecim    attulit 


983 


COMM.  SlfPEH  IJH.  HoETII  DE  SCHOL  OISCIP. 


iii  lir£Kc-iant  ,  iitiihus  Ily[)potliiiita.-)  iit 
tritjaiio  bt)llu  tre»  udjtn-it.  Pust  qufin 
SiiiiuiiiduH  artitlcialis  lueniuria^  iuveittur 
trt^salias  aLlilidit.  Latiuas  vi*ro  litttiias,  ut 
rtjftut  Isidurus,  riii  iii  his  maj*)r  t;st  auc- 
ttiritas,  Carnieiitis  ityiuptta  priiiiu  Italis 
truditlit :  vtM-uni  iie[itt)iiid(U'iiii  litti^ra.s  su- 
luni  e.vhilutit,  tjiia'  suut  a,  h,  c,  d,  ti,  r,  ^, 
i,  I,  in,  u,  u,  [),  r,  s,  t,  v  :  pustiitt)duin 
auteut  It,  litt«'ra  [iru  iiuta  as[)iratiuitis  atl- 
dita  est  :  littfrain  otiam  q,  iii  [)roccssu 
tfnipuris  latiui  iuvt^mjruut  lutt)  fiiju.s  v»-- 
tures  c  scrihchaul.  Hitrsus  Salustius  lit- 
tlimagister  piiint)  k  adiitveitit,  locu  cujus 
veteres  c  scrihehaitt,  atque  q.  lusuptM" 
ex  tempurt;  Augusliiii  x  littera  adjuncta 
est ;  et  [)ustrt'inu  ejusdem  Augusti  tem- 
pure  latiiii  graM-is  diias  litteras  mutiiavt!- 
ruut,  scilicet  y  et  z,  propter  numina 
gra^ca  melius  scriheutla  :  quihus  omni- 
hus  ailunatis  latinum  idioma  vigiittidua- 
hus  litleris  inteKrari  manitestum  est. 

II  Secundum  lahuriosi  etc.  »  In  hac 
parte  ostendit  quihus  debent  rudes  in- 
ftumari  post  prima  fj;rammaticw  elementa 
atque  elementurum  cumhiuatiunes.  Kt 
duu  facit.  Nam  primu  facit  quod  dictiim 
est.  Secundo  circa  hoc  eruditiortis  hu- 
jusmodi  muilum  tt^mpusque  dect^rnit , 
ibi,  <(  Animadverteudum.  »  El  dicit  se- 
cundum  a*dificium  :  bene  qnidem  aHlifi- 
cium  similitudine  quadam  dictum  :  nam 
sicuti  sapiens  architector  domum  cons- 
truendam  ex  minimis  fundamentalibus- 
que  parlibus  ordiuate  integrat,  sic  et 
magisteripse  erudiendum  ipsum  singulis 
doctriuorum  particulis  fundamento  atque 
base  iutegrare  debet.  lllud  ergo  secun- 
dumaBdificium  laboriosi  certaminis,  idest 
studii  hujus,  stat,  idest  firmatur  iii  tra- 
ditionibus  ,  scilicet  scriptis  Probi  que 
(pro  et)  Didymi  horum  grammaticorum, 
etaliorum,  scilicet  grammaticorum  quos 
auctoritas  venerabilis  commendat.  Tunc 
modum  in  hujusmodi  traditionibus  ob- 
servandum  ostendit,  dicens  :  Certe  ani- 
madvertendum,  idest  considerandum  est 
in  hujusmodi  traditionibus  statim  memo- 
ratis  ut  latina  traditio  subjaceat,  idest 
correspondeat  fideli  resolutioni,  idest  ex- 
positioni  et  declarationi,  ut  scilicet  ignota 
per  ignotiora  vel  unum  pro  reliquo  non 
interpretentur.  Et  advertendum  est  ut 
idioma,  idest  loquendi  proprietas  addis- 
cenlis  sit  explicatum,  idest  declaratum 
verbotenus,  idest  de  verbo  ad   verbum  : 


eiiim  (pro  quiu)  tenacitatem,  idest  flrmi- 
tatem  fuittlamenti  scilicet  grammaticai, 
et  [ter  coiisequens  ontnium  aliarum  ar- 
tiitm,  t)[»t)rl«it,  iilest  u()[)i)iluiiiim  est  con- 
sisltut;  iu  his,  scilicet  su[)erii)rihus  tradi- 
tiunihtis  :  quasi  dicat  :  cuiii  Uhh-  ita  hint, 
t)[)|)urtunum  est  ut  ha-c  (itleliter  et  claro 
tluituiilnr.  .Nutaiiijiiin  i|ut)il  nustia' gram- 
inatica'  [)lurt!S  fiieniiit  [)ra'ci[)ui  scripto- 
res,  sicut  Dunatus,  ciijiis  magisler  Didy- 
mus  fuisse  dicitur  iii  littera  pusitus,  Pris- 
ciaiius,  Varu  et  Oiiintilianiis  et  reliqui 
iinam  [iliirimi,  iittt;r  ([uus  pulest  itume- 
laii  Knnius  t[ui  inetra  cumpusuit  [uimiis; 
cui  successerunl  Anacreton  ,  Sap[)ho  , 
Archilucus  ,  Simuniiles  Culo[)huiiicus  , 
Ascl('[)ius  et  miilti  alii  quos  lungum 
eitarrar(!  foret  :  Iioruni  scri[)ta,  et  si  uoit 
omnia,  tamen  aliqua  leviora  post  prima 
elementa  videnda  sunt. 

<(  .Nec  menstruusu  etc.  »  Ilic  subdit 
quanto  tempure  in  hoc  secundo  addis- 
cendi  ordine  immorandum  sit  :  et  dicit, 
nec  est  abeundum,  idest  recedeudum, 
siibandi  a  stutliu  et  certaminc  pra'(licta- 
rum  traditiunum  menstruoso,  idest  de- 
fectuoso,  saltu,  idest  cursu  lunai  qui  cur- 
sus  mense  completiir.  Nec  est  immoran- 
dum  tantum,  idest  solummodo  cursu 
solari,  idest  anno  :  per  annum  enim  mu- 
tus  solis  perficitur  sed  est  immorandum 
diligenter  expleto,  idest  completo  vel 
toto  in'ervallo,  idest  motu  Mercurii  illius 
planetae,  et  non  unico,  sed  eodem,  scili- 
cet  intervallo  dupUcato  fere  ,  scilicet 
quasi  :  et  quia  Meicurius  annis  duobus 
cursum  suum  perficit  quibus  duplatis 
quatuor  efficiuntur,  liquet  quatenus  su- 
perioribus  doctorum  traditionibus  qua- 
tuor  annis  diligenter  sit  immorandum. 
Diligenter  inquam,  quia  obtusitas,  idest 
hebetudo  cujushbet  operis  peragendi 
permohitur,  idest  facilitatur  (Jiligentia. 
Notandum  hcet  secundum  Philosophum 
in  octavo  Politicorum,  utile  et  commen- 
dabile  sit  participare  ahquando  liberales 
artes  atque  mathematicas  quarum  usus  ^ 
ordinalur  ad  exercitium  exceUentiorum 
doctrinarum  usque  ad  certum  terminum, 
tamen  continue  etassidue  exercere  se  in 
eis  usque  ad  quamcumque  perfectionem 
nonnuuquam  nocivum  est,  quia  continua 
consideratio  in  illis  retrahit  aut  simplici- 
ter  aut  pro  parte  ab  usu  virtutis  morahs, 
quare  est  statutus  terminus  quo  ipsis  et 
earum  cuihbet  erit  immorandum.  Notan- 


'  Al.  :  «  versas.  » 


CAPUT  I.  683 

(luin,  sinit  Jtini  pliirirN  iii  |)liil(isii|)hiri.H  *      (linn   lloiititin  Ktntiiit ;   hc<\    immonirKliirn 
at(|iit^  nuithcin;ilii-is   |ii'<ih;ihiin  cst,    i-or       cst  (|iiiitii()i-  iiiiniH  qiioM  |inr  Mrrciirii  iiio 
poni  ipsa  siilcrca  tani  phiiictariiin  orhinin      tiiin  cxplicavit. 

(|nain  octavi  ('(vli  ipnxl  Arislolclcs  pi-iinnin  u    Sciicca*    trailitio    Ijicani    iiHixpli^lio 

inohihMuhitratns  (^st,  Inincn  alipic  clari-  (^tc.   >  lii  hac  |)aitii  KoctiiiH  oHli>ii()il   (|ijj- 

talcin    a    solc    i-c(-ipcr(^  :    ipsc   ciiini   cst  hiis  (loctoruni  tradilioiiihns  post  snpcriiiH 

1'ons  luininis,    iiti    corporis   siii    tcstatnr  incuioralas  (loctriiias  riidcs  i])si  sijnt  iin- 

iinincnsitas  (]na  tcrrain,    iiti  IMoli)ina>ns  hucinli;  ct  iliviililnr  iii  (liias   jiarti^s.    In 

(locnit,  coiitios  s(^\ai;i(^s  ct  s(;xio8  o.\ci))it,  )>i-iina  ilicit  (|iio(l  posl  sii^iradicta  in  ))oc- 

siinilitcr  in  co  virlus  cst  uiiitissiina  (|iiod  tariiin  traditionihiis  in  i]uihus  iiiajor  )iarH 

cor[)oi'is  siii  ])rohat   coin^^actio;    siinilitcr  ^r;iininalii';c   i'onstitiil;i   cst,    i])si    riidcH 

([uo(]uc   iii  (M)  liix  cst  dilliisior  (]uo(l  sini  criidi;iiitur.  in  socnnda  (]uatciins  in    rlic- 

in    incdio  orhium   oslcndit    silualio.   Vc-  toricis  institntis  qua- ])oetriaM'oiiJniicti.s- 

ruinhiuuMi  in  inodo  rc(-c])lionis  liicis  hii-  sinia    (li^Miosi-iinlur,    ))ostca   iinhiicntnr, 

Jiisinodi     inlcr    corpora    ost    dilVcrcnli;!.  ihi,   k  (lctcrornin  iiiitom,  »  Kt  dicil  ;  hiiic, 

Nain  ali;i  iiiiidcm  in  ])i-oriiU(lo  roci[)iiiiil,  idcst    ^iost    sn[)i-;idii-l<i   suiit    iiidag;inda, 

uti   siint    cor))ora   traiisj^arcntia   ct   dia-  idcst  porijniionda,  ha^c  :  scilicot  Soncca» 

phana  siculi  sunt  forc  omniiim  stclhiriim  tr^nlitio,  idcst  cditio,   Lucaiii    iiio\))lotio, 

cor])orii.  .\lia  iii    su])oi-licic    t;uitnin.    uli  (^uoniam  ;into(]ii;im  rihriim  snum  pcrfici!- 

suui   cor])ora    o])aca,    O(]uoi-um   numoro  rot  niort(>  )»ra'voiitus  (!st,  Vir^nlii  ))rolixi- 

luna  ost.  OuocunKino  tamon  modo  sint,  tas,  scilicot  in  scrihondo,  Statii  urhaiiitas, 

noccsse  ost  nt  radiornm  lucis  projoctioni  idost  cnriositas,  soinpor  onim  rornm  iir- 

sint  ohjocta  :  ot  (]naiito  ma^is  ah  liiijus-  hananim  scriptor  oxtitit  :   Fhicci,   scilicol 

modi  radiorum   ])i'ojcctiono    olon;^anlui',  lloratii  dura  translatio  (inia  vitiorum  ro- 

tanto  niagis  ah  ipsu  luce  deticiunt.   Quo  prehensiva.    Peisii   Flacci  editio   durior, 

tit  ut  hinam  solum  monstruam,  idest  do  suhaudi  quam  lloratii,  tam  stylo    quam 

foctivam    intor  corpora  cfvlostia    cxisti-  vitiorum  roprchcnsiono;  Martiani  la-sio, 

mcmus  tam  qiio  ad  nos  qiiam  quo  ad  rci  idcst  reprchousio  iion  iudigua  immo  di- 

veritatem.  Qno  adveritatcmquidem,  cum  gua  :  Nasonis,  supple,  Ovidii  discretio  : 

terrff'    diametralis  intcrpositio  ne  radiis  hcBC  omnia  indaganda  sunt  atqne    com- 

illuminotur    ipsam   ohnubilat  ;   quod  in  mcndanda,  idest  imprimenda  celhiia!  mc- 

eclypsi  manifostum  cst.  Quo  ad  nos  au-  mori-ili,  idest  memorativai.   Notandum  : 

tem  cum  nova  nobis  revolvitur.  Tempus  licet  ars  ipsa  poetica  inter  scenicas  com- 

quoquo  revolulionis  hujns  veteres  men-  putetur,  atque  Plato  poetas  a  civitate  ex- 

sem  nominaverunt  a  mcne  '  quod  defcc-  pelli  Juheret  eo  quod  diccbat  eos  virtu- 

tum  sonat  :    hinc   menstruosam  lunam  tum  iuimicos,  inquo  et  eum  Tullius  libro 

dicimus,  quasi  mense  quolibet  defecti-  secundo  Tusculananon  quxslionum  eom- 

vam.   Yolens  itaque  Boetius  certnm  ter-  mendat   :   nihilominus  utilis   est  si  fini 

minum   in   grammatica;  rndimentis   ad-  dobito  innitatur  atque  usu  licito  exercea- 

disceudis    constitucre  .    dixit   uou    fore  tur  :   addiscuntur  ncmpe  in    ipsa  verba 

abeunduma  studiohoclunari  revolutione  valde  utilia,  Augustino  Hbro  primo   Con- 

luna»   quam  menstruosam  dixit,  scilicet  fessionum  teste,  sententiis    gravissimis 

mense  defcctivam,  nec  solari  cursu  hoc  referta  :  ipsius  enim  studia  Juventutem 

est  anno  :  sol  enim,  uti  astrologicis  con-  agunt,scnectutemoblcctant,secundaHres 

siderationibusjam  dudum  demonstratum  ornant,  adversis  perfugium  ac  solatium 

est,    die    qualibet  ,    quinquagintanovem  praebent  :  delectant  domi,  non  impediunt 

minutis  et  octo  secundis  in  zodiaco  fere  foris  :  pernoctant  nobiscum,  peregrinan- 

graditur  :  quibuspertercentum  sexaginta  tur,  rusticantur.  Nec  mirum,  cum  et  De- 

quinque  dies  congregatis  atque  integros  mocritus  tradiderit  bonos  poetas  divino 

ad  gradus  reductis  ;  tercentum  sexaginta  quodam  spiritu  inflammari  :  ex  quo  ceci- 

zodiaci  gradus  constituuntur,  et  his  duo-  nit  Ovidius : 
decim  signa  integrantur,  Quare  mauifes- 

tum  est  solem  totum  zodiacum  terccntum         Est  Deus  in  nobis:  sunt  et  commema  coeli, 
sexaginta    quinque    diebus   qui    auuum         Sedibus  sethereis  spiritus  ille  venit. 
efficiunt,    iudubitato    peragrare.    Neque 

etiam  illo  spatio  ab  hoc  certamine  abeun-  Ipsa    eliam    poesis    rhetoricae    eloquen- 

*  Al.  :  «  physicis.  »  *  '  Al.  deest  :  a  a  mene.  » 


S84 


rOMM.  SIJPER  U\\.  nOKTII  l)F,  SCHOL.  UISCIP. 


tiiki  muximum  pro^tktut  ailtlitamfiitum  ', 
(|uaiV/  «t  rlmtuiicii*  (■(iiijuiiclis.sliiiu  «'st 
utque  [mui',  Kt^iiuaiiii.  Kst  ciuiii,  ut  iiii|iiit 
Ciceru  lluitimuH  orutorum  Poi^tu^  iiumu- 
ris  abtrictior  paulo,  vurtiorum  aulem  li- 
ceiitia  lihurior,  miiltiK  vfn»  oiiiaudi  i^a- 
uerihuii  .socius  ac  |tfU('  par.  Ciim  t;rK<> 
omiiia  tia'C  poetriam  alteiri;  lto(Uiu8  ipse 
agnoMceret.hortatur  utmajorum  vestigia 
8(M|U('iit('s  riidcs  ij)si  (iO(itas  suminojKsrf 
umi)l(!ctt'ieulur,  «tl  hos  maxiiiic  iii  t(!.\tu 
comiufniorat  ;  iiitfr  ({iios  .Maiituauus 
vates  Virgilius  tauto  oxcuUuit  ut  optimus 
poetarum  dici  imirfrftur. 

«  Cftfrorum  autfm  philosophoriim 
etc.  M  lu  liac  part(;  Koctius  ostciidit  ({uo- 
modo  post  grammaticam  atiiue  poesim 
rudes  in  rhetorica  sint  orudifndi.  Kt  di- 
viditur  in  duo.  Nam  [)rimo  facit  qiiod 
dictunifst.  Socundo  antouomastico  circa 
Marci  Tullii  Ciceronls  facundiam  versan- 
dum  statuit,  ibi,  n  0  (juantum.  »  Et  di- 
cit  :  ftiam  cftfrorum  philosoi)horuin 
moralitas  non  f  st  pra'tf  reunda  suh  sih;ii- 
tio  :  immo  f  st  totis  nisibiis  ampk^xanda  : 
et  hoc  quantum  capacitas,  idest  valentia 
ingenii  ipsius  friidif ndi  suppofit*;  ut  sic 
serenitas,  idest  splfnilor  dictaminis,  vi- 
geat  sententiosa,  idest  plena  philosopho- 
rum  sententiis,  atque  jucunditas  metro- 
rum  floreat.  Et  iiidi!  subdit  :  0  quantum 
facundia  venerabilis  Tullii  est  coilocauda 
summis  desideriis  !  quoniam  sicuti  Aris- 
toteles  inter  philoso[)hos,  inter  poetas 
Virgilius,  sic  quoque  ipse  Marcus  Cicero 
inter  oratores  excelluit.  Notandum  circa 
hoc  quod  dicit,  «  utsic  dictaminis  senten- 
tiosa  etO)  Cicero  ipse  et  reliqui  qui  rhe- 
toricam  docuere  fassi  sunt  eloquentiam 
sine  sapientia  obesse  plurimum  et  pro- 
desse  nunquam  :  sapientiam  vero  sine 
eloquentia  plurimum  profuisse  :  hoc  in- 
quam  arbitrantes  eloquentiam  non  debere 
judicari  atque  laudari  verborum  solo 
splendore,  sed  sccundum  gravissimas 
sententias  a  vera  sapientia  sapienter  eli- 
citas.  Parum  ergo  substantiae  vel  virtutis 
aut  solidae  pulchritudinis  orationi  afferre 
videtur  qui  solum  rhetoricae  et  eloquen- 
tiae  vacat ;  veluti  qui  nuda  ex  aliena  pre- 
tiosaque  materia  verba  ligat.  Qua  de  re 
Marcus  Cicero  in  eo  libro  quem  De  ora- 
tore  ad  Quintnm  fratrem  edidit,  et  ipse 
Quintilianus  cum  De  institutione  orato- 
ria  ageret,  rarum  aut  nullum  fatentur 
optimum  esse  ea  aetate  oratorem  :  cujus 


rei  allerunt  nou  iusulsam  causam.  Nam 
oratorem  iii  omni  sa|)i(uitia*  g(Uifre  por- 
suadfrc.  o[)ortet,  ut  .sic  ([uu!  alibi  didicit 
cum  spleudoru  dicendi  [iroferat.  Et  beuo 
quidem.  Quo  enim  pacto  in  Hucris  litteriH 
|)(U-suad('bit  (|ui  cas  uuiii|uain  If git  ?  aiit 
([uis  iu  iialurahbus  ([ui  Ari.slolelem  reli- 
quosque  [ihilosophos  noii  viderit?  certe 
iiullo.  Coiijuiigfuda  ost  ergo  sapientia 
ciiin  dictaiiiiiK;;  iit  sic  i{uod  iii  ali(uia 
doctrina  coucipitur  suh  decore  rh(!lorico 
proferatur. 

(1  Cavendum  aiitem  ost  etc.  »  In  hac 
[)art(!  Moctius  caiihilam  circa  oinnia  pra;- 
dicta  siibjuiigit ;  iuuuens  [icr  eam  su[)e- 
rioribus  doctriuis  ardue  diligenter  at([ue 
<!um  profectu  invigilandiiui.  Et  tria  facit. 
l'iiui()  i[)suiii  iiiconvenif iis  [)ru!cav(!U(lum 
ostf  udit.  S(!cundo  pra^di(!ta  (![)iIogat  (!on- 
cludeudo,  ibi,  «  Ecce  ([uautum  etc.  »  Et 
dicit  :  cavendum  est  autem  in  supcriori- 
bus  traditionibus  et  circa  eas  adi[)iscen- 
das,  ne  id  contingat  alicui  quod  contigit, 
idest  eveiiit  Lotario  sic  dicto  :  ipse  enim, 
scilicet  Lotarius,  tradidit  ignoranfiam 
suam  imbuendam  ,  idest  eiudiendam 
gymnasiis ,  idest  sfudiis  pra^dictorum 
pliilosophorum,  suitaudi  tam  grammati- 
corum  quam  poetarum  et  rhetorum,  tri- 
ginta  annis,  idest  spatio  triginta  anno- 
rum.  Cum  vero  dies  ut  pra^esset  schola- 
ribus  mediocribus,  subaudi  cos  eru- 
diendo,  advenisset,  scilicet  post  expletum 
studium  tringinta  annorum,  asserebat, 
idest  affirmabat  se  dubitasse  diutius  cu- 
jus  uxor  esset  ifLueas  quem,  supple, 
^.neam  invenisset  in  serenitate  carminis 
dico  hemistychiorum,  idest  versuum  im- 
perfectorum  Virgilii.  Et  rursum  idem  Lo- 
tarius  requisitus,  idest  interrogatus  a 
quodam  suorum  discipulorum  qualiter, 
idest  qua  mensura  posset  vertere  versu, 
idest  in  versu  primam  syllabam  hujus 
dictionis,  magister,  respondit,  subaudi 
Lotarius,  absurdum,  idest  inconveniens 
fore  abbreviari,  idest  corripi  scilicet  in 
metro  primam  syllabam  tanfi  nominis  : 
sed,  supple,  arbitratus  est  eam  prouun- 
ciari  acuto  accentu  ,  idest  prolatione 
longa  :  aestimabat  enim  ob  honoris  cau- 
sam  absurdum  nimium  primam  syllabam 
ejus  corripi.  Tunc  epilogando  concludit, 
dicens  :  Ecce  quantum  tempus,  quia  tri- 
ginta  annos,  et  quantum  expensae  perdi- 
dit  obtusitas,  idest  hebefudo  durae  cervi- 
cis.  Notandum,  quoniam  omnis  cognitio, 


'  Al.  a(idit  :  <<  ornamentum.  » 


•  f 


r.MMrr  i. 


SRR 


tcsto  TiiUi<t  iii  DinlDijit  mf  llnrfriisinfn, 
nuillis  4>sl  olislnirtii  dirilriiltiitilillH.  I',st 
«Miiiii  ol  iii  i|)sis  rrliiis  <i|is(-iii-itus,  i't  iii 
jiiili<Mis  iiiKstiis  iiilliiiiiliis  :  (|iiii  v\  ro  Sii- 
<'ral(vs  i|is(^  iiiliil  si^  S(-ii-(^  (liccliiit.  iiiviKi 
laiKliiiii  csl  iKitilt'  sliidid  siiic  dcsidia, 
(|iiciiia(liiio(liiiii  vclcrcs  ipsi  sa|ii('iitia' 
stii(lu(M'iiiil  iit  si(-  (|iiiuiltiiM  iiKMi.s  iinti(;- 
cilla  al(|UO  i'(M'vi<'is  o.xcliidit  olitiisiliis, 
taiiliiiu  jiiK'^  al(|iic  (liliK<Mis  viKiliHiliii 
luldiicat.  Sic  Sdcralis  luciiiorali  riici(^ 
studia  ;  quouiaiii,  iil  ail  Valcriiis  lihro 
oclavo,  a(ldisccrc(iiioli(lic  iioii  dcsislclial. 
Pc  Pvlliat,MM'a  cliaiii  rcrtiir  (|iiod  (loclriiiis 
juKilcr  iusislclial.  I  iidc  ct  l-.iiuodiiis  ait  : 
Artiiiiu  luagistor  ost  iustautia.  Noverca 
tM'uditiouis  osl  ucgliKcutia.  Iliiic  C.alo 
moralis  nu^uuif  : 

Instnie  jiricooptis  animnni.  no  dis('(M-o  cc^s^^s. 
Nam  sino  doclrina  vita  ost  (luasi  inorlis  iniago. 

N<">usicLotarius,cujusmoiTS]U"a'cavon- 
dosllocliiisasscril.  lliciuMupc,  licct  annis 
trigintu  studio  inoubnisset,  nulla  tamcii 
scientia  oouvalnil  :  oum  sc  reoipiontem 
ut  doouit  tradonli  oonoordia  non  sooiavil. 
Notaudum  :  VirKilius  post  mnltaattiue  di- 
versasua  opera  tandem  .Euoidemaggres- 
susest,librumquidemnominibusacrebus 
graHMs  et  latiuis  oommnnem;  roliqnitque 
in  eo  morte  pran  entns  quwdam  imperfcc- 
ta,  et  obca  igni  ipsum  conoremari  jussit, 
sed  istud  haud  factumest.  Augustusvero 
jussit  Tucoam  atquo  Varinm  viros  ea  ai^tate 
exoellenles  hac  lege  ipsum  omoudare  ut 
superflua  demerent,  nil  addorent  tamen. 
Unde  et  semiplenos  invenimus  ejus  versi- 
culos  quos  homistychia  dicunt.  Do  qua  re 
Sulpitii  carlhaginensis  extant  hnjusmodi 
versus  : 

Jusserat  hapc  rapidis  aholeri  carmina  flammis 
Virgilius,  Phr}'gium  quse  cecinere  ducem. 
Tucca  vetat  Variusque  simul ;  tu  maxime  Ceesar 
Non  sinis  et  latiee  consuiis  historiae  etc. 

Et  in  his  hemistychiis  Lotarius  ipse  imbe- 
cillamenteiEneam  reperiens,ipsumuxo- 
rem  fore  cujusdam  aestimabat,  uesciens 
Phrygiae  ducem  Anohise  patre,  Yenere 
matre  procreatum  .Eneam.  Nota  :  cervix 
proprie  posterior  pars  colli  est ;  et  quan- 
doqueaccipiturpro  superbia^  quandoque 
pro  toto  capite;  et  hoc  modo  hic  capi 
potest  ;  cum  dicitur  ,  durce  oervicis  , 
idest  duri  capitis  ad  recipiendum  alta 
doctrinarum. 


K  (ioin|ilclo  aulciu  iioii  iiidcliilc  «•tr.  n 
Ila'c  cst  hcciiiida  |iarH  Hcciiiidj-  parliN 
pi  iii(-i|ialis  liiijuH  |iriiiii  (-apitiili;  iii  (|uii 
posti|iiain  KoctiiiM  oHtciidit  (|uiliiiH  *  priiiio 
ali  iiiraiitia  iiulniciidi  siiiit  jiivciich,  niiiic 
dcclaiat  iii  (piiliiis  ('riidiciidi  Hiiiit  hc 
ciiiido  :  scilioot  iii  ipsis  priinordialiiliiiH 
logioii'  arlis  iiiHtitiitis.  Kt  dividitiir  lia*)- 
pars  in  diias  partcs.  Iii  (|iiaruiii  piiiiia 
sc  pi-i(ii-iliiis  coiiliiiiiaiis,  iit  iiiloriiiaiidos 
(d  ci'U(li(Mi(los  attciitos  liK-iat,  logi(-ain 
apti^  (dinmoudat.  Iii  siMiiiida  ordiiicin 
iiio(liiiiii|U('  iii  loKica  prolicicndi  dciuouH- 
tial,  ilii,  «  Ad  liiijiis.  11  Priiiia  iii  diias. 
\aiii  priiuo  dicciida  dictis  coiitiiiiiat.  Sc- 
oiiudo  logioam  conimoiidal,  ihi,  «  Scieu- 
tia'  iiKpiaiu.  Kt  dicit  qiiod  oomfiloto  ot 
pcrti-aiisito  iioii  iiidcliilc,  subaiidi  siciiti 
Lotaiiiis  ifisi*  siiio  Iriiclii,  scd  diligoiilcr, 
riidimento,  idcst  iiova  instruotione  hujiis 
gyinnasii,  idost  stndii  grammatioa*  scili- 
cot  ot  po(Mria' af(|ue  rhotorio.i',  procod(Mi- 
diim  ost  ad  limiiia,  idost  inti-oitiis  s(-ioii- 
tia»  qua»  majoris  est  inquisitionis,  idcst 
invostigationis.  Tunc  ad  commondatio- 
uom  ipsius  logioa"  aocedit,  ibi,  ((  Soieu- 
tia'  iiKiiiam.  »  Kt  dividitur.  >'am  primo 
commondat  ipsam  quo  ad  se  totam.  Se- 
cundo  quo  ad  partem,  ibi,  «  Quid  autem 
cognitione.  »  Primo  commendat  ipsam 
tofam  uuo  modo.  Secundo  alio  modo, 
ibi,  (I  Ila^c  est  inquam.  »  Et  dicit,  post 
prwdicta  accedendum  est  ad  hmina  scien- 
\'\x  majoris  inquisitionis.  Scientiae  in- 
quam,  quam  novimiis  solam  esse  inda- 
gatricem  veri  et  falsi  :  et  haec  est  ipsa 
«logica,  cum  verum  et  falsum  non  inda- 
gantur  nisi  argumentatione  mediante, 
sola  autem  logica  argnere  docet  :  quare 
et  ipsam  solam  invenimus  scientiam 
scientiarum  per  antonomasiam  ratione 
communitatis  ejus  atque  administratio- 
nis  :  adminiculatur  nempe  omnibus  scien- 
tiis  :  et  eare  Commentatoripsam  modum 
sciendivocatcum  dicit,<Impossibile  enim 
est  scientiam  simul  quaerere  atque  sciendi 
modum.  »  Licethocahqui  solum  de  logica 
iitenfe  intehigant.  Scientiam  inquam 
scientiarum  obstipantem,  idest  circumen- 
tem  titulo,  idest  honore  subtilitatis  sub- 
jecta,  idest  objecta  aharum  scientiarum. 
Post  hoc  commendat  eam  alio  modo  :  et 
dicit  :  hcec,  scihcet  logica,  inquam  est 
domina  scalaris,  idest  gradualis  :  per  ip- 
sam  enim  ad  culmina  omnium  aharum 
scientiarum  ascenditur,  cum  ipsa  ad  om- 


*  Al.  lieest  :  t  quibus.  » 


S8H 


COMM.  SUPKR  l.IM    linKTII  DK  SCHOL.  DISCIP. 


itium  metht)durum  principia  viam  huheut. 
Kt  hueettt  quud  Huhdit  :  qucf,  Hiilicet  lu 
gi(upra'l»tit  peuntruiiti,  idu.st  riinuuti  fas- 
tigia  ,  ident  buininitutt^s  (juuruiulihtit 
iicieuiiurum,  iucremeuta,  idebt  auKmeii- 
ta  *  virtulum  ncilicet  attingeudi,  et  huc 
natiira  vesliuin,  idest  pruMuissarum,  .sci- 
licet  majuro  ct  luiuuro  mcdiaule.  Kt  v«)- 
cat  ipHas  priemissas,  Kcilicet  majurem  et 
minurem  extremitutes,  vestes  pur  simile. 
Sicuti  eniin  vestes  ipsa^  curpiis  cirtuin- 
dant  at(|uo  (-uiiteKunt  :  sic  et  pra'inissa^ 
eunclusi(jnein  i{).sam  iucludunt.  (Jua  ex 
re  dictum  est  quud  ip.sis  pra^missis  pusi- 
tis  et  cuncessis,  necesse  est  aliud,  scili- 
cet  cuuclusiuuem  eveuire  ex  his  qua^  pu- 
sita  sunt  et  cuucessa.  Tunc  cummendat 
ipsam  quu  ad  partem.  Kt  dicit :  sed  quid 
estlucitliuscugnitiuneuniversalium,  idtjst 
ea  parte  lugica»  qu*  de  uuiversaUhus 
est  :  quai  scihcet  cuf,'nitiu  est  magistru 
idest  mugistratum  teneos  trivialium  ar- 
tium,  idest  inter  triviales  artes  qua^  sunt 
grammatica,  logica,  rheturica,  que  ([)ro 
et)  est  putcntia,  idest  vis  quadrivialium 
artium,  scilicet  arithmetica*,  geometriai, 
astroiugia;  et  musicai  :  et  ipse  namque 
stcriles  muta;  atque  impotentes  sunt  sine 
lugica,  que  (pro  et)  ipsa  est  plenitudo  ar- 
tium  collateralium,  scilicet  omnium  alia- 
rum.  Notandum  :  logica  inter  artes  libe- 
rales  secunda  ponitur,  quamvis  Boelius 
ipsam  post  rhetoricam  moneat  addiscen- 
dam.  Kt  rationalis  dicitur  :  ipsa  enim  de- 
iinire  docet  alque  dividere  verumque  a 
falso  discernere  :  necessaria  certe  et  utilis 
ars  :  quia  secundum  Hugonem  in  Didas- 
calicon,  per  eam  subtilibus  objectionibus 
latens  veritas  reperitur.  Hauc  sapientis- 
simus  Salomon  in  Proverbiis  addiscen- 
dam  admonet,  dum  nos  hortatur  ut  intel- 
ligamus  sermones  prudentiai  versutias- 
que  verborum  nec  non  parabolas  et  obs- 
curum  sermonem,  et  dicta  sapientum 
simul  et  senigmata;  quse  omnia,  ut  Hie- 
ronymus  ad  Marjnum  oratoreni  ait,  dia- 
lectica  sunt.  Augustinus  etiam  inter  ce- 
teras  artes  logicam  commendat ,  quia 
exercitatiora  potioraque  reddit  ingenia. 
((  Haec  nemque  disciplina  est,  ut  dicit  Isi- 
dorus  libro  secundo  quae  ad  disquirendas 
rerum  causas  est  adinventa  ;  qaapropter 
scientia  scientiarum  est,  sine  qua  nulla 
aliarum  scientiarum  perfecte  haberi  po- 
test.  »  Notandum  quod  universale  est 
quid  unum  versum  in  multis   :   et  hoc 


duplici  ipiidem  rutiune  :  physica,  scilicet, 
at(iu(i  lugica ;  physica  iiempe  ratione  est 
ipsu  cuinuiiiuis  nutura  apta  nutu  in  mul- 
tis  rcpcnbilis  ot  ul)  eisdi;in  participubiiis 
a{(|ualiter,  uthumunitas,  secundumquam 
dictiim  est  quud  participatioue  speciei 
pliires  humiiKis  sunt  uuus  humo  ex  nu- 
tura  rei.  Kt  ibidem  ;  giiuus  quidem  po- 
tentia  multas  in  se  hahet  K|)ecies,  actu 
vero  nullas,  Lugica  vero  ratiuno  est  ipsa 
uuivtiisalitatis  inttiutiu  pruut  iutellectu 
cunficitiir,  iit  genus  spetiies  t;tc.  :  et  se- 
cundumhauc  dictiim  est  :  Intelltictus  cst 
(|ui  facit  universalitattim  in  rebus.  Ktsunt 
hurum  intentionum  uuiversaliimi  (|uin- 
t}U(i  mantiiies  :  uiia  (luidtim  geuus,  spe- 
cies  alia,  tertia  diHtinjutia,  qiiarta  pro- 
prium,  accidens  quinta  :  quarum  certe 
cognitiune  nihil  utilius  existit,  quaprop- 
ter  et  eadem  nihil  lucidiiis  :  utiliiis  in- 
(luautum  ad  praidicamiintorum  Aristotelis 
doctrinam,  cum  niliil  in  ipsa  coordina- 
tione  praidicamentali  situetur  nisi  aut 
genus  aut  spccies  etc.  Descendenti  enim 
a  genere  generalissimo  ad  specim  spe- 
cialissimam  IMato  jubet  quiescere.  Simi- 
literad  deflnitionum  assignationem,  cum 
defiuitio  (juid  est  esse  rei  indicet.  Ksse 
autem  rei  nibil  aliud  quam  sua  quidditas 
est,  quam  certe  diflerentia  generi  adve- 
niens  constituit;  et  ex  his  definitio  inte- 
gralur.  Et  rursum  ad  ea  qua?  in  demons- 
tratione  sunt  utilia,  videlicet  definitio  et 
reliqua.  In  textu  ibi,  rudimento,  idest 
novo  judicio  nova  instructione,  etdicitur 
a  rudio-is.  Item  ibi,  limina,  limen  termi- 
nusvel  aediumest,  limes  vero  regionum. 
Unde  Prosper  :  ((  augusto  virtus  limite 
celsa  petit.  »  Item  ibi,  fastigia,  idest  al- 
titudines,  summitates.  Est  etiam  fasti- 
gium  honor. 

((  Ad  liujus  autem  imperialis  etc.  »  In 
hac  parte  postquam  Boetius  logicae  com- 
mendationem  praemiserat  ,  nunc  vero 
qualiter  in  ea  erudiendum  sit  manifestat. 
Et  dividilur  in  duas  partes.  In  prima  or- 
dinem  in  ea  procedendi  demonstrat.  In 
secunda  vero  modum  procedendi  circa 
ordinem  ipsum  subjungit.  Secunda,  ibi, 
((  Ad  istorum  et  ceterorum.  »  Prima  in 
duas.  Nam  primo  facit  hoc  quod  dictum 
est  circa  logicampositivam.  Secundo  vero 
circa  sophisticam  sive  privativam,  ibi, 
((  Hiijus  autem  imperialis.  »  Prima  in 
duas.  Nam  primo  facit  hoc  circa  terminos 
categorematicos.  Secundo  circa  syncate- 


*  Al.  ;  «  argumenta.  » 


rAPlIT  I.  587 

goromaliros,  ibi,  •(  TiTniinnnim  luilcm.  it  iinvimtis    Ticlmlimn    vinim    pniilonlrm 

Prima    iii    Ircs,   siMMiniliim   lics   »»rtliii('s  snl  im|ti'iiliiin,  in  linc  scilircl,  |)r;i'lcriHH«', 

circa  imiiii  (tli.scrvatitlus.  \<.\  *licil   |irim(t  :  iilivst  lraiisivissi<  siih  silcntiu,  iilrsl  iinllii 

Hnimloiiiliini,    iilost   f^riiilalim    asciMidcn  r.icta   iiHMilidnc   iiolitiam  lioriim,  Kriljrot 

iliim  cst   ail  apiciMU,  iilrst    siinimitalrm,  trriiiinnrnm,    i|nasi   sciiMitiam    iiiiliKiiam 

linjns  (lomiiia' impiMialis,  scilicrl  lit^^ica' :  trlalii  :    scil  ilic  conllicliis  iilcst   ilispnla 

iioc  onliiic  si-iliccl  i|ni  sci|nilnr  :  ipiiiniam  liiinis  aih  cniciilc  viirnniis   ciimiliMii    dc 

coKiiitio  ititrinscca   lcrmiiioniiii,   sciliccl  liMilnm,    idcst    ad    mctam   rcdarKUtioiiiH 

iiii-om|)lc\oritm  ,  nli    nomiiiis    ot    vcrhi  ilcditctnm  miscrrimo  ah  liis,  sciliccl  Hyii- 

siihjccti  ct  pra'ilicali,  cl   lioc  ipio  ad    pri  catcKiiicmalilins,  sdphislica   sciliccl  arli? 

iniim  ordiiicm  ;  ipic    (pro  cl)   copnlatid,  \  inccnlc  :  cl  \  idimtistMimdiMii  indcccnlcr, 

idcst  iiiiio  iioii  hiliMis  conim,  scilici*!  tcr-  idcst    dp|)rohrioso    sui|m'stratiim,    ide.st 

niiiionmi   |)ra>dicloriini  in    propositioiio,  divisiim  a  collcf^Mn  siioriim,    scilicct   sn- 

ot  lioc  i[no    ad  scciindnm  onlincm  :   i]tic  cioniin.  »   (hiid    nltr.i,  snh.indi,  accidit|? 

(pro  ot)  conncxio,   idcsl  conjtiiiclio  iioii  idcin  Trchatiiis  aii;^Misliis  conrnsns,  idcsl 

indigna  proposilioiniiTi,  sciiicot  in  syllo-  liirhalns  miMidicahat,    idost  miMidicaiiilo 

j^ismo,  ot  lioc  ipio  ad  lcrlitiin  ordincm  :  impctrahal  iutslca  sociatim,  idcst  por  so- 

ha'c,  stipplc.  piwdicla   omnia  siitil  iti  iti-  cios  illiid  ipntd  cciischal,  idcsl  icpiil.ihat 

Iroilii  loLjica'  appoiicnda,  idcst  a[)pricaii(la  [iritis  indif^iinm  cliKjuio,  sciliccl  iidliliam 

nidihns.   Nolatidtim,  qtiod  inlrinsoca  co-  tormiiioriim  syncategonimaticonim.  No- 

gnitio  torminonim  do  qua  m  IJttcra,  uW  landiim,syncatop:oroma,  idestconsignifl- 

aliiid  ost  i|iiam  tiosso  qiiid  sil  nomon  ot  cativiim,  a  syii,  idosl  ctim,cl  catogorcma, 

qiiid  vorhiim  apiid  los^icos,  ot  qtia  maiio-  uiidc  omiics  alia^  [larti^s  oralionis  a  no- 

rio  proposilionom  ingrcdi  valoanl,  quid-  mincet  verbo  soctitiduin  logicosdicuntur 

quc  terminus  communis  ot  quid  .singu-  syncategorcmata.  Notandum,  phanlasia 

laris  ot  qiiid  gontis  :    quos  tonninos  iu-  est  dc  cognitis  spocics  in  animo  figiirata, 

comploxosdicimus.  Copiilatio  vcrahonim  sod  phantasma  est  de  incognitis:  ot  hinc 

nil  aliud  ost  qiiam  ooriim  iii  propositiono  tractum  cst  ut  sophistica  fallacia  dicatur 

apta  positio  ;  atquc   tunc  complexionem  phantasia,  cum  appareat  aliud  quam  sit : 

ingrcdiimtur.      Rursum     proposilionum  siinl    enim  sophistici    elenchi  non    veri 

connexio  syllogismus  cst,  sivc  sit  catc-  elcnchi,  quamvis  ita  videantur,  sed  para- 

goricus  sive  hypolclicus  simpliciler  dic-  logisml,  pnmo  E/enc/ioru/n. 

tus,   dcmonstrativus  probahilis  vel  so-  «  Hujus  autem  imperialis  dominajetc» 

phisticus.  De  quibus  omnihus  abunde  iu  Postquam  Boetius  oslendit  in   superiori 

libris  Aristotelis  Porphyrii  atquc    Boctii  parte  modum  procedendi  circa  logicam 

tractatum  cst.  Verum  quia  divcrsai  alque  positivam,  nunc  facit  hoc  idem  circa  ip- 

variaj  hujusmodi  propositionum  conne-  •sam  logicam  sophisticam.  Et  dicit:autem 

xiones  minime  fiori  possunt  sinc  synca-  (pro  certe)ars  sophistica,idest  ars  illaquae 

tegorematum  notilia,  qua?  propositiones  de  sophisticis  elenchis  dotata,  idest  deco- 

tam  in  qualitate  quam  in  quautitatc   di-  ratafimbriis,idestexlreiTiitatibus,qusefim- 

versificant,  terminosquc  ipsos  categore-  bria  praemissarum  dicuutur.Et  bene  con- 

maticosnunc  ampliaut,  nuncrestringunt,  sonum  illi  est  quod  supra  proximo  dixe- 

nunc  arctant,  aliaquc  ct  alia  faciunt  qua;  rat  «  qua^penetrauti  vestium  naturaetc.» 

in  logicis  instituta  sunt :  qua  de  re  Boe-  Hujus  domine,  seilicet  logicae  impcrialis 

tius  horum  notitiam  prcetereundam  mi-  etiam  confusa,   idest  prohxa,  petulanti, 

nime  monet :    ratione    atque     exemplo  idest  superbienti  audaci  hiscivienti  et  im- 

dicta  confirmans.Dicit  cnim:  «  determina-  portune  potentianimo.  Ethaecomniabene 

tiones,  idest  signa  tam  uuiversalia  quam  posita  sunt  ad  sophistarum  cautelas  insi- 

particularia  etiam   rehqua  terminorum,  nuandas.  Debet  enimhabere  sophistacon- 

quas  scihcct  determinationes  appellamus  fusum  atque  prohxum  in  disputando  mo- 

syncategorematicas,    idest  consiguifica-  rem,  ut  nemo    suas  rationes  intricatas 

tivas,  sunt  imprimendae  menti  memoria-  repetere  valeat :  simihter  sitpctulans  at- 

liter.  •Etrati-onem  subdit,  dicens  :  «  quo-  que  audax,  utvult  Aristoteles  in  Eletichis. 

niam   dcserviunt  non  parum,   imo  mul-  Et   sequitur:   que  (pro  et)  perusa,  idest 

tum  sophisticse  phantasiae, » idest  iUi  parti  perfecte  usa  eulogio,  idest  testimouio  nu- 

logicae:  et  subaudi,  non  tantum  sophis-  gatoriae,  idest  fictaeloquacitatis,  idest  gar- 

ticae  sed  et  cuilibet  logicae  parti.  Deinde  ruhtatis.  Etiam   cautela  sophistarum  est 

exemplo  praedicta  confirmat  dicens : « certe  ut  loqui  multiphcent,  ut  sic  a  circumstan- 


888  COMM.  SITER  LIR.  nOFTII  DE  SCnOL.  DISCIP. 

tibuB  dodi  vidoautur.  Ouu  (pro  et)  per-  cuidain  tacit*  ijua^Ktioui  rospontlet,  ibi, 

fusa,  iiU^ht  ii           1  viiltu,  iil«'st  nslmitu-  «  Si  voro.  »  Priuia   iii  diio  :    iiain  piimo 

tiono  fuio  iiji. 1,  idost  aij|>aientiu  ve-  inodiiiii  poiiit  qiio  in  actjiiiriMidis  logicai 

ra^  hupieutia-qiiauivis  iion  sil,  respiciebat  instituti.s  ultMiduui  sil.  Siuiindo  vcro  tres 

burbura»,  idost  iKnarus  uuliones  sidero,  ellectu»  ex  lioc  procedentes  osteiidil,  ilii, 

idest  otulo  oblit|iio  :  (iiiaiii  scilicet  aiteiu  <(  Vocalis.  •    Kt  dicit  (jiiod    iios   soleinui* 

iioviinus  diMoiataiii   in  (  o//i//tettiants  A-  uti  tiijjlici  nM-ordatioiie  ad  isloruin  scili- 

lexandri,  subaudi  iicrijjatetici,  et  noslris,  cet  sujuadictornin,  uc  ctdtMoiiiin  scilicot 

supple,   ('ommenturiis  :  (juaiiKjiie   etiam  diceudorum  pcrfectiouem.  Viiit  diccro:  iu 

perfeclam,  idest  coiiijiletain  Iranslatione,  oinni  scieiitia  udipiscenda  trijtiici  utimiir 

subaudi  bac  (jiia  de  kiumo  ijisain  in  lati-  r(!cor(lation(! :  (jiianiin  jirima  csl  vocalis, 

nuiii  vcrlimus,  noviiiiiis  ciiiandain  .suiii-  idest  iiiida  (ii(  tionuin  rclcnlio.  Seciiuda 

mopere,  idest  diligeutor.  Notandiim  :  so-  mentulis,   idest  vocum  senteutia'  recor- 

phistica  ars  dupU^x  est :   nam   (jiia'duin  dutio.  Tertiu  cominiinis,  scilicet  ex  voce 

doceiis    est,    ulleru  vero    utens,    Doceiis  et   senlcntia  consislcns.    Kt   siibjiiiigens 

(juidein  (jiia*  docet  cogiioscore  syllogis-  eltcclus  liariini  tiiuin  recordatioiiiiin  tiia 

mum  sojihisticum  ejustjiie  jjrincipia  cau-  facit    per  ordinem.  Nam  j)rimo  priinos 

sas  atquo    passiones.   Kt   liaic  ost  vera  tres  eHectus  ponil.Secundosocundos  tres 

scicntia  venisqiu!  babitiis  d(!monstratio-  eflectiis  siibjiingit.  Tertio  lcrtiam  recor- 

ne  acquisitus.  Alia  aulein  utciis  jjciquam  dati(jii(!in  jjru!  ceteris  coiilirmat.  S(!cuiida 

syllogismo  sopbistico  utimur  ud  disputu-  ibi,  «  Vocalis  ca^citatem.  jj  T(!rtia,  ibi,  «  Si- 

tiones.  Et  de  bac  in  projjosito.  llaiic  ta-  cutenim.  »  Dicit  ergo  quod  recordatio  vo- 

menutendam  noetiiisminime  commoiiet ;  calis  lucit  soijlilsticiim,  idest  a|)ijan!iitcm, 

sed  ad  versutias  (lecei)tioncs(jue  evadeii-  quoiiiam  iiuda  voce  aiiresreijlct  (jiiid  no- 

das  sopliisticas  summopero  adipiscendam  miiiis  ignorans.  Mentajis  facit  judicium, 

suadet:  ipsa  eniin  nuUa  sapientiaest,  sed  idest  certitudiucm  (alia  Littera  habet  lu- 

in  loquendo  deceptio  verb(jnim  inlricatio  dem)  quoniam  facit  iiitellectum  inter  vc- 

apparens  sapicntia  iion  cxisteus.  De  hac  rum  ac  falsum  disccrnere  ciim  impolens 

riregorius  loquitur  cumdicit  :  ((  Syllogis-  sit   liaiic  discretioncm  voce  significarc. 

tica  inquit  disputatio  quidaliud  est  quam  Communis  vero,  scilicet  quai  tam  vocum 

verbis  contendere,  et  audientes  subver-  quam  sentcntiarum   cst,  si  fucrit  conti- 

terc?  ))  et  in  ca,  ut  Augustino  placct,  vic-  nuata,  scilicct  comparando  rcm  ad  vo- 

toria  verborum  et    ostcntatio  ambiliosa  ccm,  facit  perfcctum,    subaudi  in  arte  : 

quaritur;  nec  modo  tardos  sed  plcrum-  quouiam  sicuti  ipsa  mcntali  rccordatione 

que  ingeniosos  decipit.  Qua  proptcr  in  conccperat,  sic  vocali  comparata  vocc  si- 

libro  Dfi  doctrina  christiana  usiim  sophis-  gnificat.  Exindc  ponit  secundos  trcs  cfrcc- 

tice   disputandi   dicit  execrabilem  libidi-  tus  pra^fatarum  rccordatioimm.  Et  dicit  : 

ncmque  rixandi:    studenda^  tamen  sunt  vocalis    rccordatio    generat    ca^citatem, 

versutiae  non  ut  quisque  exerceat,  sed  ut  idesthomincmignorantcm:quamvisenim 

valcat  summoperc  prsecavere.  Item  fim-  voccs  ipsas   cognoscat,    viitutcs  tamcn 

bria  ftmbriae  dicitur  extremitas  vestis  vcl  ipsarum  vocum  minimc  rccordatur  :  qna 

filum  quod  appenditur  in  decorem  ves-  proptcr  de    facili  paralogizatur,    primo 

tium.  Hic  vero  capitur  aut  pro  extremi-  Elenchorum.  Mentalis  generat  scientiam, 

tatibussyllogisticispersimilitudinem,  vel  idest  hominem  scientem  reddit  sed  im- 

appendiciis  logicalibus  quibus  utitur  so-  potentcm,   cum  ea   qua!  mente  novcrat 

phista  in  suis  argumentis.  Item  eulogium  verho  cxplicare   non  queat.   Communis 

sapientia  vel  bona  fama  vel  testimonium  vero  recordatio  usum  generat,  quia  po- 

dicitur.  Item  fucus  color  est  adultennus  :  tentem  facit.  Sicuti  enim  nalura  facit  ha- 

inde  fucata,  ut  dicitPapias,  depicta  tincta  bilem,  ars  facilem:  sic  quoque  usiis,  nti 

adulterino  colore  contaminata,  ficta  non  Victorino    visum   est,   potentem  reddit, 

vera  apparentia.  usus  autem  festinat,  idest  accelerat  pro- 

<(  Ad    istorum  et  ceteronim  etc.  »  In  perare  ad  magisterium:  quare  de  primo 

hac  parte  Boetiuspostquam  ordinem  pro-  ad    ultimum,   communis    recordatio    ad 

cedendi   in    ipsis    primodiis    logicalibus  magistratum  feslinat.  Et  hoc  confirmans 

ostendit,  iiunc  vero  circa  ordincm  ipsum  per  simile  subdit :  sicut  enim  prudentia 

modum  atque  normam  observandos  sub-  parum   vel  nihil  prodest    sine   justitia, 

jungit.  Et  dividitur  in  duas  partes.  Nam  justitia  autem  sine  prudeutia  multum  ; 

primo  facit   quod  dictum  est.  Secundo  sic  scientia    sine    usu   prodest   parum. 


CAIMIT  I. 


5HI) 


iisiis  v(*r(>  MiiM^  sciciilia  iimiIIiiiii.  Ndliiit' 
(liiiii,  (-ircii  lidc  (|ii(i(l  (licil,  |iriiil(<iilia  siiiu 
Jiislitia  pariiin  vitl  iiiliil  iii-ddcsl.  (liijiis 
rulio  rsl :  (|ii(Miiain  Jiislilia  (iinMiiiin  alia- 
nnn  virlMliiiM  (<sl  (-(iMlcMtiva,  muiI(ii-iiim 
qiio  (iiMMiiiiM  (l(\slrMcliva,  (|Mai'(i  cl  [iIms 
ootoris  1111111(1(1  iioccssaria.  Priiniiiii  csl 
pliildsophi  (|iiiiit(i  hlt/urornDi  :  iilii  dicil, 
Jiislitia  cst  (|ii(idaMMM(id()  (iiMiiis  \irlMs. 
Kt  siilidcMS  ralioMCiM  dicil:  l''.t  co  ([iiod 
iiicliidil  iii  so  artiis  oiniiiiiin  virliitiiin.  Ki 
'rMlliiis  lihro  tortio  Of/iviorntn  :  jiistilia 
cst  MMaoiUMtMiM  doMMiia  rc;^^i tia(|M(>  vi rl M- 
luin.  Sc(-MMdMm  |uilcl  :  (itKMiiam  ipsacsl 
omiiiiini  inalortiin  iiiliiliitiva.  Krf,Mi  pcr 
locum  al)  oppositis,  iMJiistitia  est  malo- 
rum  pormissiva:  (piarc  csl  pcrrccltiin 
maltim,  porrcctiiinaMlcin  inaltim  scipstim 
dostruit,  qiiarto  Etlnconun  :  orgo  etc. 
Tcrtium  autem  (leclaratiir.  INm- Jtisliliam 
tutatiir  iuMocoiitia,  piiiiittir  malitia,  trav 
iiatttr  audacia,  attorittir  stiptMliia,  socura 
rodduiitur  oiniiia.  (juaro  liaec  virttis,  so- 
cuiidum  Isidoriim  (piiiito  Eti/ninloyia- 
ru/n,  iioM  iiMmorito  rt^f^iita  itiiMcii[)atur. 
Oiiapropter  Augustiiius  liliro  socundo  De 
civtlate  Dci  cap.  decimoctavo,  de  ipsa 
justitia  pleiiissime  tractaiis  concludendo 
(licit :  ((  lloc  vorissimum  ost,  siiiejusti- 
tia  rompuhlicam  regi  iion  posse.  »  Et  pro 
tanto  TuUius  asserit  quod  nil  est  tam 
amicum  civitali  vel  regno  quam  Justitia  ; 
ob  quas  res  cetera^  virtutes  siue  ipsa 
parum  aut  nihilprosunt.  Atque  similc  est 
dc  usu  atquc  scientia  :  nam,  ut  dicit  Sc- 
neca,  nihil  odibilius  est  scientia,  iibi  sola 
est  :  iutoUigons  ipsam  parum  aut  nihil, 
prodesse  siue  usu  ejus.  Quod  bene  sub- 
deus  idcm  Seneca  inquit:  quid  enim  pro- 
dest  scieutibus  consumere  dies  in  his  quaj 
nec  domi  iiec  militia»  uec  foro  nec  iu  cu- 
ria  neque  ahcubi  prosint  nisi  dumtaxat 
in  scholis?  scicutia  crgo  siue  usu  nihil 
prodest  atque  infecunda  est :  ipsa  cnim 
usu  sumit  incrementum  et  exercitio  si- 
cuti  ars  quaelibet  {ff'.  De  legatis,  tertio 
Ubro,  legatis,  §.  ornatricibus).  Quod  si 
scientia  ab  usu  disjuncta  fuerit,  certe 
utihor  est  usus  expers  artis  quam  ars 
quee  sui  usum  non  habet,  ut  refert  Poh- 
crates  hbro  quiiito. 

«  Si  vero  bonae  scientise  ctc.  »  Ilic  Boe- 
tius  antipophorizando  cuidam  tacifae  res- 
pondet  quipstioni.  Posset  enim  ahquis 
diccre  :  0  Boeti,  congruum  bene  est  ad- 
discere  volcnti  singula  quae  monueras 
meiilc  capcre  :  sed  quid  cum  ea  omnia 
ordiiie  quo  tu  disposueras  rctincri,  tiim 


inKoiiii  parviialo,  tiiiii  ('tiainalia  (pMimviH 
occ-iisiono  iniiiiiiK^  vah-huiil  ?  Oiii  icspoii- 
doiiH  iiit  :  corto  hI  tyriiiK-iiliiH,  idoHt  noviiH 
scliolaris  iK'(picat,  idcsl  iioii  val«;at  (din- 
prch('M(lcrc  scriatiiM,  idcst  titilit(-i-  iiitciilt) 
Mcdiilo  tolaiii  ordiMalioticiii,  idcHt  lcrtio- 
iK-m  hoiia)  Hcioiitia-,  ra|iiat,  idcst  polcn- 
tor  capiat  saltiMii,  idcst  ad  iMiiiiis  iiriinaiii 
proMMiitialioMcm,  ot  Ikh-  |ir()(-(;diMi(lo  gra- 
dalim  ;  sMhaiidi  primo  pariini,  sociiiido 
pliis  (-a[iiondo  ;  ot  lioc  tamdiii  donec  ip.su 
tyritiiculus  possit  piddm-oro,  i(l(!st  pro- 
[ialar(;  cIIjm-Iiiim  coMliMiiMiM,  i(l(;st  oratio- 
IKMU  tolain.  NolaiKlMiii,  ([iiod  aiiima  ip.su 
a  sua^  creationis  primordio,  ut  in  Aristo- 
telo,  sccundo  Dc  (ini//ia,  visiim,  est  ta- 
t)ula  niidii  in  ([iia  itihil  dopi(-ttim  cst, 
do[)iMgi  taiiioii  a[)ta  iiala.  Ihoc  autem  do- 
pingondi  a[)titudo  non  tumultuoso  stre- 
pitii  iie([ue  magna  confusa([ue  spocierum 
molo  a  principio  in  actiim  rodiiciMida  ost ; 
sed  passim  at([iio  graduali  ordinc  scion- 
tiarum  flosculis  adornanda  :  rcricitur 
enim  intcllectus  atque  tandein  fida  con- 
ceptorum  sorvatrix  momoria  ;  ct  laboris 
pars  maxima  dclrahitur,  si  non  uno  spi- 
ritu  audita  lecta  conceptaquo  passim 
mcmoriai  dcmandentur:  diuturno  etiam 
Jugi([iie  hochihore  meus  animus([ue  con- 
ficictur  ;  nam  qua3  concepta  sunt  nisi  re- 
tita  fuerint  (luxa  vehitL  ct  caduca  eva- 
ncscunt.  Nota  :  Tyro  graice  latine  foris 
dicitur :  indc  hic  Tyronis,  idest  novus 
miles  noviter  elcctus  ad  mihtiam,  quia 
foris  ad  hoc  ehgi  solet.  Et  per  simihtu- 
dincm  Tyro  dicitur  quiUbet  ignarus  ct 
rudis  cum  ahquid  excrcendum  aggredi- 
tur  ;  inde  tyruncuhis  diminutivum.  Item 
saUem  conjunctio  adversativa  est  cum 
diminutionc  ;  cl  cst  tractum  a  captivis  qui 
loquit  prse  timor  noii  valcntes  dicebant 
saUem  :  quasi  dicercnt,  ut  vitam  et  sa- 
lutcm  non  amittcrent. 

((  Visis  autemlevitatum  scicntiis  etc.  >» 
Ha3c  est  tcrtia  pars  sccundae  partis  prin- 
cipaUs  hujus  primi  capituU:  in  qua  Boc- 
tius  postquam  ostendit  in  quibiis  ipsi 
pueri  primo  imbuendi  sunt  et  in  quibus 
secundo,  nune  vero  ostendit  in  quibus 
tertio  instrucndi  sunt.  Et  vuU  quod  post 
supradicta,  qua?  omnia  sunt  quasi  rudi- 
mcnta  scientiarum,  erudiendi  suut  ipsi 
scholares  in  scientiis  quae  majoris  suiit 
inqiiisitionis,  videUcet  in  scientia  univer- 
saUum  et  praedicamentorum  etc.  Et  divi- 
ditur  hsec  pars  iu  duas  partes.  Nam 
primo  ponit  modum  atque  ordinem  qui- 
bus  circa  partem  logicae  magis  specula- 


5'.I0 


COMM.  SL'l'EU  Lin.  HOKTII  J)K  SCIIOL.  DiSCIP 


bilioreni  «it  insiHtemlum.  Serdiidtj  (iiiod- 
(l.iiii  (^iiiifi  (lnlum  iei>etit  ut  piaTtMhuiti- 
t)UM  addut,  ibi,  u  Nec  dum  Iiut.  »  1'i'iiuu 
iu  truH,  hecuuduui  ti(;.s  ui-diiies  libro- 
ruiii  circii  liaiic  [juitcm  ufccssariorum  : 
scilicet  uuivcr*>uiiiiiii  ul^iue  [uu-dicumcu- 
toruui  ux  [larte  uua,  divisioiiuiu  ut^iuu 
to[)icorum  no«;tii  ex  purt<^  aliu;  ot  [)lus 
hoc  omuiiiiu  rcli(|uoruui  lihroriim  iiovu' 
lof^^icu'  Aristulclis.  scilicet  [)rioniui,  [)os- 
teriorum  etc.  Secuuda,  ihi,  «  Nostris 
quoque.  »  Tertia,  ihi,  ((  Aristoteh.-s  (|uo- 
(jiie.  I'  Primu  iu  duus.  Num  i^riiuo  eru- 
(lieudum  muiiet  iu  lihris  Prxdicahdinin 
Pur[)hyrii.  Secuiido  ex  utilituto  sui  i^^sa 
|)ru'(iicuhilia  recommeiidut  ,  ihi,  d  0 
quuutum.  >»  Kt  dicit :  Visis  scieutiis  levi- 
tutiim,  idestlevium  documeutoruui,  suh- 
audi  ([UU'  leviter  duciiut  iu  coguitiouem 
logica*,  atteudeuduin  est  do  speculatioiie, 
idesLjjpeculativa  cousideratioue  porphy- 
riaul^  idest  Por[)hyrii  quiiique  uuiversa- 
lium,  scilicet  geueris,  speciei  ctc,  de 
quihus  sunt  omnes  scientiae  primo  Pos- 
teriorum,  quu'  scilicet  uuiversalia  vocan- 
lur  ah  Aristotele,  scilicet  primo  Postcrio- 
riim,  monstra,  idest  res  extra  nuturam 
exeuntcs;  universalia  dico  necessaria, 
idest  utilia  ad  categorias,  idest  praedica- 
menfa  Aristotelis:  quae  universulia  iios 
Boetius  patefecimus,  idest  declaravimus 
bis  in  Commentariis  nostris,  et  lioc  luce  ^ 
expositionis,  idest  declaratione  exposi- 
toria.  Deinde  uuiversalium  scientiam  ex 
sui  ufilitate  commcndat.  Et  duo  facit. 
Nam  primo  facit  quod  dictuin  est.  Secun- 
do  *  errores  ab  eadem  removet,  ibi, 
((  Nonne  litteralis,  »  Etdicit:  0  quantum 
ufilitatis  habetur  in  his,  scilicet  univer- 
salibus,sicognoscanturnofitia  intrinseca, 
idest  intranea.  Posteaerroremremovens, 
dicil :  nonne,  idest  numquid,  faculfas  litte- 
ralis,  idest  sola  vocalis  (Jocfrina  Sophyro- 
uici  illius  magisfri  est  notanda  vilio,  idest 
reprehendenda?  inquam,  idest  dico  :  qua- 
si  dicat :  docfrina  illa  Sophronici  quo- 
niam  solas  verborum  garrulifates  docuit, 
qu»  sophistam  afque  apparenfem  la- 
ciunt,  in  horum  universalium  docfrina 
penitus  abolenda  est,  atque  verborum 
vis  atfendenda.  Notandum,  prout  refert 
Aristoteles  in  multis  passibus,  opinio 
Platonis  fuil  ipsa  universalia  esse  essen- 
tias  per  se  existentes  et  ab  ipsis  singu- 
laribus  separatas  secundum  esse,  dautes 
tamen  nomen  et  rationem  ipsis  singula- 


rihus  :  quam  (juidem  opinionem  Platonis 
tuui([iium  (•rioiieuiii  ul(jue  veru'  [ihiloso- 
phiu^  dissoiiam,  Aristotelos  ipse  iu  sep- 
timo  Matajj/ii/sicorum,  miiltis  im[)uguat 
rafiouihiis:  ([uari!  ipsum  ridiculo  f^^ncus 
[)iiiii(»  l'asterioruiii  iu([iiit  iii  huiic  mo- 
dum.  (iaudeant  genera  et  S[)ecio8,  quo- 
uiam  si  sic  suut,  suhaudi  quemadmodum 
Plato  posuit,  moiistra  siiiif.  Oiiupropfer 
iu  [iViiivnno  l)e  aiiiina  dicit :  uiiiv(!rsale, 
scilicet  Platoniciim  iiihil  est  uiit  est  pos- 
teriiis  suis  siugularihus.  Kt  ad  hoc  pro- 
|)osifiiiii  locufiis  (!st  Hoefius  cuui  dixerat, 
([UU!  ah  Aristofelemoiisfra  vocuutiir,  suh- 
uudi  iu  derisiouem  Pl.ifoiiis.  Itiiin  ca- 
tegoria  est  iiraMlicameutum  vel  pruMJica- 
fio,  vel  siguificafio  :  uude  pnedicamen- 
tum   Arisfofelis  cuf(;goriu*    dicunfur. 

Nosfru  qiio(jii(!  volumiiia  etc.  »  In  hac 
parle  tangit  secuudum  ordiuem  lihrorum 
iu  hac  parte  dddisceudorum.  Et  dicit 
etiam  volumina  uostra,  scilicet  per  nos 
fucfa,  ufi  est  liherdivisioiium  at(iuc  lihcr 
Topicorum,  decorata  schemate,  idest 
nohilitate  sfyli,  noii  sunt  omitfenda  post 
lecfionem  uuiversulium  :  (jiiasi  dicat  : 
quoniam  iu  his  magnum  euiolumenfum 
consistit.  Notaudum  :  scliema  schemafis 
neutri  generis  nobilis  honor  diguitas  co- 
rona  vel  ornamcutum  significat  :  unde 
Juvenalis  : 

Schemata  quid  faciunt  etc. 

«  Aristotclis  quoque  succinctaetc.  »  In 
hac  parte  Boefius  ponittertium  ordinem 
lihrorum  in  hac  parte  addiscendorum ; 
et  dividitur  in  duas  partcs.  Nam  primo 
facit  quod  dictum  est.  lii  secunda  ipsos 
lihros  auctoris  nohilitatc  c(jmmendat,  ihi, 
«  Quid  enim  Arisfofclis  peripatefici.  » 
Prima  in  duas.  Nam  primo  facit  quod  dic- 
tum  est.  Secundo  cuidam  tacitai  qua:;s- 
fioni  quae  ex  pra^lihatis  elici  posset  res- 
poudet,  ibi,  <.  Malus  vero.  »  Et  dicit  : 
etiam  brevitas  (alia  Littera  habet  veritas) 
succincta,  subaudi  quoniam  plus  sen- 
tentia  quam  verhis  abundabat,  licet  tae- 
diosa  voce ,  idest  taedium  geiicrativa 
propterduritiam  translafionis,  nec  tameii 
infructuosa,  subaudi  senfenfiarum  uber- 
tate,  supple,  non  est  omitfenda.  Ex  his 
autem  verbis  posset  quis  occasionem 
quaerendi  sumcre,  cur  lam  duro  atque 
inculto  stylo  tanti  philosophi  verba  ver- 
terit,  et  sic  aequo  schemate  atque  styli 
alacritate  quibus  in  graeco   jacet,    haud 


*  Al.  :  «  scilicet.  >» 


Al.  dictum  est :  «  scilicet  errores  etc.  j» 


CAI»UT  I.  59« 

<|U)U]umn  trnnsrcroluit.  (lui  liootni.s  :  crrln  iiosscl  (|ii()iii<iiM  li.i<'  oninin  (|ii.'i!  moiiH- 

miihii,  idcsl  nuiK>H   vdlui,    siilinuili    ik<>  tnitn  Hiiiit  circn  trivinl('Narli;H|icniKiiiitiir, 

Iloctius  (l(<Hcrvirc    llilcli   tniuslaliiuii,    til  Ar  i|Uiiili'ivi<i!iliiis  tirliliiis  (|uii|  cxistiiiiiiii- 

sic    V(<rliuiu    vcrlid   ciiiuiuiiliirciii,   i|uiiui  iliim    sit  ;     i|iiiiiii    (lulMtiiliuiiciii    hulvciiK 

rc|ircli(Miili   lciiUM-itnlc,    iilcst    |irii'siiiu|i-  dicit  :  <•  Ktiniii  Ikukis,  iiNtHt  (liKiiilns  (|iiii- 

tioiu^  nrroKniitia',   iiUvst    su|iciliin'.   Iiulc  driviiiliiim  nrliiim,   scilicct  iiritliiii(;tic;i', 

comiuciiilnl  doclriuiim  .\risl(it(dis  :  ciiiiii  /<comctri;i',  iistroloKin'  nlijiic  iiiiisic.i'  ac- 

(pro  (|uiii)  ({uid  csl  sciciiiiis,  idcst   triiii  (|uisitus  ciim|iiii'iitioiic,  idcst  c(iiit(wilioiio 

(|uiUius  liicidn  vcritiitc  Aristolclis?  ([iiiisi  sliidii  iioii  dclicl  oiiiitti.  n  Kt  rntioncmn;!!- 

(lient,  niliil.  Notniidiim.uti  rcfcrt  Liicrtiiis,  dciis  iii(|iiit;  (|iioiiinm   [irotcrvitnH,  idcHt 

Aristotclcs  IMiilouis  disciiiiiius    iiiiirimos  fiiriosn  (•iiriositiis    sttidii    in  liis,  scilicd 

liliros,  tiim  iii  loLricis  liim  iii    jdiysicis  ','  sciiMitiis    miilliciiiiiticis    ^'('iKjriit    (lorc^m, 

lum  (|uo(iuc  iii  miillicmiilicls   iitijiic  nliis  siiliniidi    sciciiliiu  iiiii ;  ijik;    (|irii   ot)  [liir- 

scripsit,   ut    slc    librorum  iiiimorus    tre-  tiiril  Iriictiim;   cl    lioc,  siipplo,    si  studii 

centos  nsceiidiit  ;  iitiiiio  iililii  dicliim  ost  liiijiis    pr(>t(M'vitiis   mixtn    fiKMit    diiliiti»- 

ipsum  tractiitiis  millc  cilidisse  :  (|uorum  tioiii,  (pioriiam  duliiliilio  mii^^iiiim  scicii- 

lameii      voliimiiium,    aiil     tnmsliiloriim  tiio  pricsliit  iiicrciuciitum.   K.\  (jiio    illiid 

inopia,  nut  nlia  (iiuulam  occnsiono  co|)iinn  IMiilosojihi  :  Diiliitnrc  niitom  de  slngnlis 

omnom   non    lialiomns.    K.\   liis    tamoii  non   omniuo    iniitilo  ost.  Atquo  etiiim ; 

(]ua'  ad  nos  devcnerunt  ex  loj^^icis   siiiit  siibniidi   llorcm   friicliimfiuo    partiirit    si 

\ibev  C(if('(/()ri<iria/i,  Pcri/wrffie/tias,  Prio-  fuorit  tempestiva,  idest  congrua  tomjioro 

rum  et  Postcriorum  Ana/i/ficorum,  Topi-  suo  :  (juoniam  sicnti  docons  et  in  certum 

corum,  E/c7u/toruin  :  (luorum  licot  fuerit  terminum  in  mathomnticis  protensa  oc- 

duriis  intorpres,  veritnte  tamen  refertis-  cupntio    magnum    scienliarum    priostat 

simi  oxistunt.  IJua  ox  re  dictumest  :  qui  documontum;  sic  o  contra  in  ipsis  assi- 

ab  Aristotole  recedit,  a  voritate  reccdit  duitas  execrabile  inducit  detrimentum  : 

(Averrois).  Natura  enim,  ut  idom  inquit  quoniam  ut  supra  dictum  est,  continua 

Averrois,  ingeneravit  nobis  virum  illum  iu  illis  consideratio  maxime,  aut  simpli- 

ut   por  oum  socreta  philosophia;   nobis  citer,  aut  pro  parte  ab  usu  rolrahit  vir- 

revolarontur  :  quapropter  nou  immerito  tiitis.    Notandum,    IMato  in  seplimo  De 

naturae  rogulam  ipsum  appellare  fas  est.  repub/ica,  mathematicas  disciplinas  quas 

De    quo,   videlicet  Aristotelo,  IMatonom  quadrivialium  nomine  censemus,  adVeri 

divinitatis  secrctarium  sa^pius  clamitasse  cognitionem  et  demonstrationem,  in  pri- 

legimus  cum  lcctorio  non  affuerat,  intol-  mis  dixit  esse  necessarias  :  sunt  enim  in 

lectus    abest,    surdum    ost    auditorium.  primo  ccrtitudinis  gradu  :  dixitque  eas 

Hujus  geueris  doctrina  ncquaquam  omit-  esse  tamquam  gradus  ad  supcriora  co- 

tcnda  cst.  gnoscenda  ;  his  enim  disciplinis,  inquit, 

«   Necdum  haec   etc.    «    In  hac  parte  '  in  omnibus  animae  instrumentum  praedi- 

Boetius    post    praedicta    quoddam  prius  tum,  ut  sic  dixcrim  aliisque  excaecatum 

dictum  repctit,  ut  ipsum  prsccdentibus  exercitiisexpurgaturetinmcliuserigitur. 

addat.    Et    duo   facit.    Nam  primo  facit  Has  Aristoteles  metaphysicce  connumerat 

quod  dictum  est.  Secundo  dubium  quod-  et  cum  illa  couveniuut  :  utraque   cnim 

dam  removet,  ibi,    «   Quadrivialium.    »  considerat  de  quantitate,  sed  dispariter  : 

Dicit  ergo  :  cum  omnia  supradicta  qusn  metaphysicus   enim    omnes    quanlitates 

logicae   sunt    geruntur,    scilicet    animo,  prout  sunt  entia  considerat  quarto  37e/a- 

fructuositas  grammaticae  non  est  relin-  p/it/sicse   :    mathematicus    vero    de  ipsa 

quenda  aliquo  modo.  Et  rationem  hujus  tamquam  de  subjecto  agit.  Mathematicae 

reddit,  diceus  :  quoniampossessio  cujus-  autem    disciplinae    quatuor    sunt,    qua- 

libet  artis  commendabihs,  idestlaudabilis  proptcr  ct  quadriviales  dicuntur  :   quo- 

redditur  jucunda  per  eam  :   ipsa    enim,  niam    omnes  quatuor  circa  quantitatem 

uti  superius  visum  est,   mater  est  om-  versantur.  Inter  quas  subjecti  nobilitate 

niumartium,sinequaomnesarae  scientiae  astrologia   prior    est,   quam,    uti    Poli- 

penitus  obmutescunt,  quc  (pro  et)  lepos  cratcs  ait,  natura  induxit,  ratio  probat, 

rhetoricae,  idest  ornatus  rhetoricae,  su-  et  utilitatis  expericntia  approbat  :   ipsa 

baudi  uullatenus  rehnquendus  est  ratione  nempelex  est  quae  corporum  supernorum 

supradicta.    Exinde,     quouiam    dubitari  cursus  figuras  et  habitudines  circa  se  et 

*  Al.;  «  philosophici.  » 


9'Ji 


CUMM.  SITEK  MIJ.  HOKTII  1)E  SCllUL.  DISCII». 


circa  terramindagahili  lutitiiu!  pi-niinL-iis 
vctitate.s  «Mtruin,  vl  (|iiulit«jr  uKinit  iu  oiit- 
itittus  iitfia  s(iha'rum  liiiia?  lieiuuitstrut. 
t'u8t  huiti*  inusicu  t)8t  (|U(t;  cunsuituin 
iiiiiltititiliitcin  pru[)urtit>iiiiin  .suuniiit  in 
([iiailuin  au|uulitutu  vut-um  fuiiciliut. 
llunr  l'lutu  [jutiutLissiiiium  urtium  itumi- 
uut  :  hujus  (!itim,  iit  Tt/fueo  iinjuit,  liur- 
nit)iiiu  virtits  (;st  uil  iiiitiKaittlus  dult)r(;s 
uiiimurum  humunuriim  i|)Sus([U(3  lu'ti(l- 
cuiiilus.  Ilaiic  Sucrutcs  S(!nt!.\  tliilicit  utt[U(3 
actulescuntus  in  ea  eruiliri  Jussit.  lluiic. 
8et[uitur  urithmeticu  ([uam  (luctriiiurum 
8cri[)tt)r()S  [)rimum  fure  tlecreverunt  : 
qui)iiium  ut  sic  i[)su  iiullu  uliu  iitdi^et 
discipliiiu,  ut  uit  Uuetius  :  Ars  certe 
inugnai  virtutis,   cum   suos    cultures  ad 


uiiiii(!S  discipliiius  acutiurcs  retldut,  si- 
culi  IMutu  iit  septiiiiu  iJf  rejtul>lic(iii\{i\n\i  ; 
Animudvertisti  eiiiiii,  iiiquit  Sucrati^s, 
eus  ([iiiu  iiutiira  uritlimetici  suiit,  ad 
umiKis  fere  tlisci[)liiias  aciitiures  a[)pa- 
rere  :  ([ui  auteiit  iii^eiiiu  iKshetiures  fuo- 
riitt,  si  iii  Itac  erudieiitiir  etiain  si  iiil 
amplius  utiiitalis  cuitsei[iiaittur,  8ei[)sis 
tameii  iiif,'t;iiiusiores  efllci  suleiit.  Illtima 
iiiler  lias  ^'euiiuitria,  dicitiir,  ah  /l^^f^^yptiis 
[iiiiiiuiii  re[)erta  ;  iiiiiiiilaiite  iiam([ue  (uti 
Strahu  in  lihru  Ue  orbis  situ  pertractat 
[larte  decima([uiitta)  llumiiie  .\ilo  et  oin- 
iiihiis  [jussessioiiihiis  ejiis  liiiiu  uhductis, 
iiiitiiiiu  lerru'-  dividemla!  per  liiteas  et 
mensuras  nomen  arti  dedit,  quae  deinde 
latius  acumine  sapientium  expensa  est. 


CAPUT  SECUNDUM 


Visis  autem  scholariuni  rudimeutis  et  virtutum  in- 
( Temeutis,  uuuc  de  eorum  subjectioue  ergd  ui;i{{is- 
tros    breviter  est  ordieudnm  :  (juouiam  (jui   se  uou 
uovit  subjici,  uou  uoscat  fe  magistrari.  Miserum  est 
euim  eum    fore    uia^ir^trum,  (^ui  uiuKJuum  se   uovit 
esse  di^icipuiuiu.   Llebel   nutem  discipuli  siiiijectio  iu 
tribus  cousiatere  :  scilicet  iu  atleutioue,  beuevoleu- 
tia  et  docilitate.  Atteutus  iu^juam  e.xercitio,   docilis 
iugeuio,  beuevoliis  auimo.  Atteulus  iii(|uam  ad  au- 
dieudum,    docilis   ad  iiiteiligeudum,    beuevolus   ad 
retiueudum.  I*ta  vero  tria  a(i   perlectioiiem  coucur- 
luut  permutatim.  Nou  sit  autem  scliolaris  dyscolus. 
Dicitur  euim  dyscolus,  quasi  a  schola  divisus.  Scho- 
la  euim  ^reece  dicitur  vacatio  latiue  :    iude  dysco- 
lus  (iuasi  a  vacatioue  divisus.  Dyscolus  autem  dici- 
tur  ille  i[ui  discurrit  per  vicos  et  plateas,  et  taber- 
nas,   et  meretricum  cellulas,  per  publica  spectacula, 
per  pomiias  et  choreas,  per  comessatioues  et  per  pu- 
blicas  cceuas,  et  hoc  vagis  ocuiis  el  eUrujua   liugiia, 
petulanli   auiiuo,   vullu   iucomposito,  omuibus   his 
schola    postpouitur.   Quodam    vero    tempore    cum 
causa  sauilatis   recuperaudae,  et  ob    aeris  iiitempe- 
riem,    ritusque   Gallorum    facetos,   malronarumque 
pios  affatus  nos  ad  Galliam  transtulissemus,  multos 
dyscolos  ut  memiuimus  visu  percepimus  iu  civitate 
Julii    Caesaris,     qui    Parisius     dicebatur.     Multos 
atque    artes    mendicare    prospe.ximus,    nuUis,     eis 
poouia     philosophiai    administrautibus.     Flavosque 
Britones  studii  pretio  Romam  commenntes   graviter 
indoluimus,  quia  Atheniensium  scintillulis  minime 
pascebant.  Tandem   autem    Gallica  lingua  grcecari 
inceperuut.  Quod   si   ali(|uid   aliud  quam   torluosa 
voliimiua  Lucretii  in  partibus  suis  invenissent,  con- 
silio  nostro  non  tantuui  operis  perdidisseut.  Germa- 
nici  furoris  paucos    inspe.ximus  inlitulari.  Magicee 
autem  delusionis  arte  de  Iberia  muUos  vidimus  ma- 
gistrari.  De  nostris  autem  lippientibus  patet,  et  con- 
vulsis  oculis.  Sed  haec  hactenusde  dyscolo  sufficiaut. 
Non  sit  autem  discipulus  violentus  erga  magistrum. 
Violentiae  autem  Albinus  Albei  filius  prodeat  in  e.x- 
emplum  ;  qui  cuni  non  esset  filiiis  dilectionis,  magis 
vero    infelicitatis    praecursor,    magistro  suo   Grillo, 
quandoque  balbutieuti  manus  iujecit  sceleratas,  ac 
canitiem  ejns  venerabilem  foedo  pedum    maculavit 
accessu.  Quae  tauli  sceleris  causa  fuit,    quia  ad  pri- 
mam  aeris  impressionem   totam  nequivit   compre- 
hendere    constitutionem  .    Prohdedecus  !    proh   fit 
infelicis  discipuli  in  caput  felicitatis  accessus.    Taiu 
scelerato  Nero    gaudeat  hserede.  Tam    coinquiuato 
AuetMS  succe,>sore.  Grillus  vero  cum  Socrate  Sene- 
c£e  gaudeat  appetitu.  Non  est  ergo  dignus  scientia. 


qui  scientiiE  insurgit  praeceptori.  LuxuriiB  a  fervore 
studeat  se  discipulus  alieuare.  Hanc  satyriji  triplici 
partitioue  diviseruut.  Quamdam  iii  ornalu  vestium 
dicentes  cousistere,  aliam  iii  coilu,  tertiam  vero 
giilosilati  assistricem.  Cuiuslibet  vero  rabie  fa;cu- 
l(!iita  lre(|ueuter  uovimus  laborare  subjectos.  Contu- 
melioso  coitiis  appetitu  Saiigiiiueum  Liicretii  filium, 
ZeDOuisqiie  disci[iuium  tota  Itoma  fievit  iuviscatuin, 
qui  tamen  clarissimis  ortus  fiiit  uatrilibus,  qiianti- 
tatis  (irocerai,  et  sanguiiieae  (jiialilalis,  mirce  si(jui- 
dem  elo([ueutiie,  pers[)icac.is  ingenti,  sed  quotiiJia- 
nis  et  ulira  debitum  niiptiisgaudebat,  patre  pauiam 
deferente.  Palrimonium  enim  parentuin([ue  census 
illicite  consumebat,  cuuctisque  zelolypis  eminebat. 
Aleis  autem  et  merelricum  celliilis  semper  iuhiabat. 
Proprio  autem  adhuc  non  destituti'8  pruritu,  pos- 
tea  a  pareutibus  ejectus,  tandem  ab  amicis  et  con- 
sortibus  destilutus,  a  creditoribus  undique  fatigatus, 
notis  et  iguolis  furlim  stiiduit  assistere,  crucis  ab 
angustiis  a  Patre  creberrime  redemptus  :  uUimo  ta- 
men  [)areutis  pecunia  rediuii  non  potuit.  Cruci 
ergo  addictus,  eumdem  ad  se  venire  lacryniis  com- 
fiellebat,  osculumque  voce  querula  petebat.  Pielatis 
aulem  motio  ad  filii  petitiouem  jtatrem  ere.xit,  erec- 
tique  filius  nasum  morso  secuit  acutissimo,  dicens, 
Quare  a  mels  primis  erroribiis  incastigatiis  evasi  ? 
Ut  quid  magistri  mei  dociimentis  nou  obedivi  socios- 

3ue  meos  contem[)si?  Filii  patrem  necesse  est  iu- 
iilgere  castigationi,  magistrumque  disci[)uli  mores 
iuformare.  Ecce  quantum  detestabilis  est  meretri- 
cum  incursiis.  Est  aiitem  meretrix  uonaria,  inferni 
janua,  via  iniquitatis,  scorpionis  percussio,  visca- 
rium  scelerum,  puteus  interitiis,  et  siqua  est  alle- 
rius  lu.xuriae  ignominia  sjjecies,  qualibet  alia  gra- 
vior  scelereque  deterior.  Interitus  autem  Jaciuthi- 
nuscunctispatetet  Jovinus.  Comessatiouibusetebrie- 
tatibus  secuuda  sjiecies  luxuriae  dotata  permutatim 
tamquam  causa  ad  causatum  jjraedicta  gaudet  sus- 
tineri.  Propter  coitum  eniin  fit  ebrietas  relative,nec- 
non  et  caeterorum  vilioriim  genera.  Viuumautem  mo- 
dice  sumptum,  iutellectui  videtur  conferre  acumen  : 
nonmodicesumptum  ralionem  perturbat, intellectum 
hebetat,  memoriam  enervat,  obliviouem  immittit, 
erroreiu  infundit,  ignorantiam  producit.  Ubi  enim 
ebrietas,  ibi  furor  dominatur,  ubi  furor.  ibi  nulla 
sapientia,  sed  insipientia  pervagatur.  Hujus  auteiu 
raliouis  quotidiana  pateiit  exempla  et  virtutum  de- 
trimenta.  QuJW  etiam  pestisconsoite  vinoso  deterior, 
quia  si  studere  nequeat,  cieleros  gymuasiis  inhiare 
voleutes  corrodit,  horrorem  litis  confovet,  vel  puguis 
caesus  opem  orat.  0  qualis  permi.\tio  studentibus  est 


1 


r.MMlT  II. 


39:j 


ciiiii  tliHHiiliilii !  MJirliil  iT^i)  nli  iiili'f<ritiilii  i'iiiii«iii'til 
tali>K  |ii'iiili'nliiiii  ili'4i'i'i'liii  unliiii'  inii^icMKiliili,  i<l 
lioc.  iKiiipiirn  ili<ti'riiiiiiiit(i.  IIiit  niiloiii  miiiiinln  h|ii< 
c.iKM  |ii'iiiia<  i|iiniiili>i|iiii  iinrniiiliiila,  |iiiiit<'rii>riH  uii- 
loiii  |ii^itirtx)<i|iin  lniiiiilni|ii«  ii|i|)i<titivn.  O  i|iiniiliiiii 
«rroritt  iiiiiiiillil  i'liiii(tnH,  iiii«i  lia<iiii  Hiiliriolnlin,  vnl 
r.itHtilntiH  ('nnti^Ktiir  iid  iiiigucin  !  'ri<rlin  v)<rii  »\\»- 
t'ii<it  lii\ni'ia<  ii-it  ('iiii('ii|iiHi'i<iilia,  i|na'  iirtintiliim  lii- 
lilat,  |iiit('iitiiiiiii|ni'  |irii^i<iiiri  innritntn  ruiMitlit.  i|ni- 
liiiH  |iniiii(irtaliH  totn  rnfiillaH  ('(<(lit  invirtn.  ila-i'  nii- 
t(>in  vi<Htiniii  ^anili<l  vnriflnli'  l'ri<i|iii'iili,  )<iiriinii|ii« 
iiiHigillnlii)n(<  in(<nilirntini  iiciIiiiih  liiinrllcio  cirHiiricni 
polirc,  cl  calninislri  torlnoHilalc  lliiriiini|ii(<  (livcrni- 
tnlc  Hcrintiin  Inscivirc,  ^'niniiii|nc  siinin  rnco  |icr- 
liiiKlcrc,  n(ivn('nla<(|in<  rrci|nt<nli  caHti^ntioni  inliinrc, 
siiinni  nronialilinH  ailini|)lci'(<,  ^(<iiiinaliH  colln  iiioiii 
liliiis  l>nrllioriiiii(|nc  cin^iilis  vcnlrcni  cnHli^^nlnni 
\Ac\i\  OHtciiiloro,  rostrntis  tnlinlnlisijnc  cnlcxis  iil  rn- 
^iiia  iiicddcre,  colloiinc  clnlo,  ftnttiirc  iiillnto,  Hii|i(<r- 
cilio  inulilulo,  ociilo  inijiiKlico,  l'iistnosoi|uo  iiiccsHii 
8)Miiicii'ciilnril(<riiic('ilci(<  fiaiiilcl.  Hnris  niilt<ui  |mruiii- 
(|iio  iiiodcslis  scrinoiiiliiis  aiiipiillari,  n|i|ioHitisi|uc  ci- 
liariia  oiiiiiin  fnstidir(<,  lilihiis  scrvi(<iit(<s,  proliris  iil'- 
Unos,  criicinlilnis  if.MioU>s  arilificrc,  nlliiiio  rnroiinc 
scliolis  iiilcr('ss(>  rcsliiiat.  ()  (pialis  iinaiitni|iic  vilio- 
riiiii  csl  pcrniixlio  !  Ciiiii  (|noiinin  tcniporc  iii(<  Atlic- 
uis  cniisn  discciidi  reccpisscni,  (iniiinicdcin  Plivrri 
dictnloris  liliiini  oniniliiis  pra'dictis  lalxirantcin  ins- 
pi^xi,  ipii  (|uaiido(|iic  |it<diilis  liiiihalis,  i|tiaiidoi|iie 
calif;is  iiinculntis  por  liornin  cetlriiiis  tihiis  elnliis  im- 
dis(iue  jiedihiis  iiicessit.  Areopaf^iiinipie  iit  stoiiia- 
clialus  uiipetii,  cautei]ue  sn^pissiuie  providi  iie  iiiilii 
iiisui'f{cret,  (piia  alieiiif?eiia  eraiii.  ij\\u\  pliirn  dicaiii? 
nd  lautaui  licel  iiituilus  deveiiil  iuopiain,  ijiiod  ea 
(|uiv  prius  fastidiciido  coiitciupsit,  ineudicnus  corro- 
neudo  couiposnerit  forliiiKi'  inealu  perinnlato.  Sed 
hajc  hiBlenus  dicla  sulticiaut. 


«  Visis  auteni  scholarium  nidimentis 
etc.  »  lloc  est  socundum  capituliHH  liti- 
jus  libri  De  d/scip/inis  scliolarium.  In  quo 
postquam  Iloelius  docuit  do  aptitudiuo 
quam  sdiolaris  haboro  dobot  circa  scioti- 
tianim  oblectamonta  sibi  imprimenda 
quae  iu  ordinato  processu  ad  scientias 
ipsas  consistif ,  nunc  consequenfor  in  lioc 
secundo  capitulo  determinat  de  aptitu- 
dinc  qua'  ost  respectu  scientiam  scolari- 
bus  minislrantis  :  et  ha^c  in  subjectionc 
schohirium  or^a  magistrum  consistit. 
Et  dividitur  totum  hoc  capitulum  induas 
partes  principales.  In  prima  facit  quod 
dictum  est.  In  secunda  vero  ponit  impo- 
dimenta  qugedam  qna?  evenire  possunt  ad 
scholarium  subjectionem  removendam, 
ibi,  «  Non  sit  autem  discipuhis.  »  Prima 
in  duas.  Nam  primo  dicta  diccndis  con- 
tinuat.  Socundo  intentum  suum  prose- 
quitur,  ibi,  «  Debet  autem  discipuli.  » 
Prima  harumadhuc  in  duas.  Nam  primo 
dicta  dicendis  continuat.  Secundo  hujus 
continuationis  causam  reddit,  ibi,  ((  Quo- 
niam  qui  novit.  »  Et  dicit  primo  sic  : 
Yisis  rudimoutis,  hoc  est  lovioribus  do- 
cumentis  atque  incrementis  virtutum, 
hoc  est  perfectionibus  aliarum  scientia- 
raim  ipsorum  scholarium,  subaudi,prout 
in  superiori  capitulo  exposita  sunt ;  nunc; 
idest  in  hoc  secundo  capitulo  est  ordi- 
XXVI. 


iiiuiihim,  lihtHt  ordiiiiito  (MliMTiidiini  (  aliii 

l.iltcrtt  habrt  (inliciiihiin  ),  idrst  iiichiinti 
ihlin  brovitcr  \\v  hilbircliniK;,  iilrsl  Muh- 
inis.sioiio  riiiiiiii,  srili)'i<l  .s)'|i<ilariiiiii  iTKa 
MaKiHlniiii.  V.\  hiijiiH  rali)iiii>in  Hiibjiiii- 
KoiiH  dicil  ;  (|ii)iiiiaiii  (|iii  iniii  inivil  Mjjt- 
jici  Hc,  idost  sitbiiiissiiiii  riiisHo,  hic  idcin 
iiocoss(^  ost  til  si'  iDiii  iKiscal  iiiiiKistrari. 
[)\uu\  )-ntilii-iiiaiis,  di(-il  :  (.liiod  si  coiitiii 
Kiit  oiiiiilcm  (|iii  s(<  iion  iiovit  chhc  dinci- 
piilum  lloii  miiKislnitii  :  hoc  liiincii  mi- 
soriiin  ost,  idost  dclcslaliilo.  Nolaiidiiin, 
prout  rcforl  IIuko,  iii  Diiliisrtiliniti  |iarto 
sociindii,  ot  iiis  i|Uii>  sliidciido  iiiiixiino 
|)rosiiiit  mciis  hiimilis  jibpic  siibjccta 
discipiilo  iii;i\imc  iicccssilriii  csf  :  (jikc 
(luidcin  aliiid  nihil  ost  (|iiam  Iradcntis  ct 
accipiontis  justa  ct  jipproximatii  concor- 
dia.  l)o  (piii  loqtKMis  (Juinfilianus  libro 
jirimo  l/i</itiilio/ui//t,  ait  :  Sicul  onicium 
pra^coptorum  docerc  cst:  sic  discipulo- 
rum  dociics  sc  praibcrc.  Scientia  cnim 
convaloscin-c  iiequit  nisi  fiiidonlis  et 
acci[)iontis  concordia  sociata  iuorit.  Sic 
sub  l)ioj?ene  Socrates,  qui,  ut  refert 
Tulllus  liliro  (\u\nio  Tiiscit/anor/ini.  qua's- 
tiontim,  IMiiloso|)hiam  dovociivit  e  c(i'lo 
ot  in  urbil)us  collocavit,  sic^jtio  sub  So- 
crate  Plato  divinitatis  secretarium  atquc 
sub  Platone  Aristofolcs  peripateticorum 
dux,  sic  tandem  sub  rcliquis  reliqui  hu- 
mili  ot  subjecta  montc  oxtitorunt,  ut 
cxindo  philosophi»  amplissimi  fontes 
dici  mororentur. 

(I  Dobet  autom  discipuli  subjectio  etc.  » 
Postquam  Boetius  dicta  diccndis  conti- 
nuavit,  nunc  intentum  suum  prosequitur 
circa  subjectionem  discipuli  erga  mag-is- 
trtim.  Et  dividitnr  in  diias  partes.  Nam 
primo  ponit  in  quo  consistit  ista  subjec- 
tio.  Secundohoc  magis  dechuat,  ibi,  «  Ut 
sit  attentus.  »  Et  dicit  primo  quod  sub- 
jectio  discipuli  debet  consistere  in  his 
tribus :  scilicet  iii  atteutione,  benivo- 
lentia  et  docilifate.  Et  declarans  subdit, 
sciUcetut  sit,  subaudi  scholaris,  attentus 
in  exercitio,  idest  in  labore  studii  stu- 
dioso  animum  verbis  magistri  accommo- 
daudo :  hoc  enim  exercitium  facilitat 
•quemlibet  operantem.  Sit  etiam  benivo- 
lus  animo  atque  ingenio  docihs.  Quod 
declarans  subdit :  Ego  inquam  quod  dis- 
cipnlus  sit  attentus  ad  audiendum  verba 
magistri,  non  ut  ex  verbis  rem  capiat 
sed  ex  rebus  in  verborum  seriem  deve- 
niat,  et  inquam  quod  discipulus  sit  be- 
uivolus  ad  retinendum,  supple,  audita. 
Et  haic  benivolentia  addiscendi  amor  est 

38 


5*Ji 


CUM.M.  Sl'1'KU  LIH.  IIOKTII  1)K  SLIKjK.  IUSCIl». 


i}ui)  iluctiina  ti»i'tius  iui|iriiiiitui .  Kt  iu- 
quuiu  aiX  ilorilis  ud  iutfUiKt-ntluin.  Vuio 
(  itiu  ned)  ista  triu,  idest  uttentio  heiii- 
vulentiu,  utiiue  iloiilitus  roiiiuiruut,  iiUrst 
i-onviuiiunt  uil  piMtVrtioiu  lu,  .«»ubuu(ii  dis- 
cipuli  pfiinututiiu,  iili-.st  onliu»)  tliverso 
uc  periuuluto  ;  ut  scilicet  nuiic  uttcutus 
»it,  nunc  (locilis  nuui*  uutriu  lieiiivolus, 
non  ultiMito  (|uoil  foruiu  primo  stutuu 
tur.  .Notuuiiuiu  ijuoil  triu  lia*r,  utteiitio 
bunivoleiitiu  ati|uu  docilitas  dis(i[uiluiu 
niuxiiue  inu^'istro  at(|uo  doctrina'  suIj- 
luittuut  :  luajiis  tuinru  tioruiu  uddisriMidi 
auior  cst  quo  corda  crudiciidoruiu  ud 
doitrinuiu  cupusseuduni  lortius  uUiciuu- 
tur.  Kt  hic  umor  ex  Iribus  constare  di- 
citur  :  vidclicet  erudieulis  dilectioue  vis- 
ceiosu  :  Iructus  rtdiiieutis  udeptioue  : 
utqui;  uaturulis  uppetitus  scieutia?  ternii- 
nutioiie.  Dilectioueeniin  iutiinaerudientis 
uudita  credibiliora  redduiitiir  in  reci- 
piente  :  et  hu'c  dilectio  in  timore  atqui! 
reventia  trudeutis  sita  est :  de  quu  dic- 
tuni  est  ud  llebraios  duodecimo  2,  Patics 
curnis  nostrui  eriulitores  hahuimus  e*  re- 
vereharnur  eos  idest  reverenter  timclja- 
mus.  Kt  liiuc  Cato  : 

Magistrum  riietue. 

Ilujus   exompla  in   Trajauo   atciiic    Ale- 
xaudro  a[)te  cous[)icimus.  Trajanus  uam- 
que  imperutor  l'lutarchum  praiceptorem 
suum,  ut  legitur,  summopere  revereba- 
tur,    sic  et  Alcxander  Socratem  ;  qiiem 
cum  semel  obviam  habuisset,  de  curru 
prosiliens  ipsum  revereuter  recepit.  Se- 
cundum  quo  amor  addiscentis  stabilitur 
est    fructus    recipientis  adeptio  qua  ad 
disciplinam  discipulus   allicilur:  fructus 
autem  sapientiai  est  donum  in([uam  Dei, 
ut  Augustinus  dicit  duodecimo  De  civi- 
tate  Dei,  cui  nihil  occurrit  prffiferendum 
nulli    pretio  polest    comparari.   De  qua 
Tullius  libro  secuudo  (J/Yiciorum:   Quid 
enim  post  deos  optabilius  quid  pra^stan- 
tius,  quid  melius,  quid  omnino  dignius 
sapieutia?  quasi   dicat :   nihil.    Tertium 
vero  quo  amor  addiscendi  stabilitur,  est 
naturalis  appetitus  scientise  terminatio. 
De  hoc  appetitu  primo  Metaphijsicae  di- 
citur :   Omnes  homines  naturaliter  scire 
desiderant.  Finis  vero  atquc  termiuatio 
appetitus  hujusmodi  noii  nisi  intelligere 
est ;  cujus  perfectio  in  sola  veritatis  co- 
gnitione  consistit,   non  in  solius  super- 
ficiei  compreheusione.  Non  enim  addis- 
cputi  sufficit  ut  superficialiter  legat  nisi 
iUtelligat  atquc  iutus  latentia  pervolvat 


uc  ea  inemoria;  reddat.  Kt  ad  lioc  ojitime 
facit  quod  transuni[)live  scribit  lliero- 
nyinus  in  caiione,  Murcion  et  HasiUdes 
[u  iiua  qua;stioiie  ubi  dicitur  :  <(  Nec  pute- 
iniis  iu  viubis  scri[)turaruiu  tore  evaii- 
^idiuin  sed  in  seiisu :  iicc  iu  su[)erllcio 
s(;d  iii  iiiedulla:  iioii  iii  sermonuiu  foliis 
s(!d  iii  radice  ratioiiis.  Tuiic  euini  disci- 
[)ulus  prollcit  cuin  attiiute  advertit,  aii- 
dita  docilitcr  iiitclligit,  at((ui;  intcllccta 
benivolescrutinio  cordis  reconimendat.  » 
«  Non  sit  anteiii  scholaris  etc.  »  llffic 
est  scciiuda  |»ars  |)riuci[)alis  liujus  capi- 
tiili ;  iii  qua  iJoetilis  qua'daui  [joiiit  inipe- 
dimenta  qiia'  circa  istain  a[)titudiuein, 
scilicet  subjectionein  ilisci[juli  erga  ina- 
gistruiu  evcuire  possent.  Kt  dividitiir  iu 
Ircs  (jartcs,  secundum  qu(M  ponit  tria 
inipediinenta  :  videlicot  dyscolia',  violen- 
tia^  etluxuria^  Secunda,  ibi.  ((  Non  sitau- 
tcin  violentiis.  »  Tertia,  ibi,  «  Luxuriai 
aiilem.  »  Prima  adhuc  in  duas.  Nain 
[)iimo  ponit  im[)edimendum  dyscolia; 
cautius  evitandum.  Secundo  hoc  exem- 
plo  conflrmat,  ibi,  <(  Quodam  vero  tem- 
()ore.  »  l*rima  adhucin  duas.  Nam  [)riino 
iacit  ([uod  dictum  (!st.  Secundo  quid  sit 
dyscolus  declarat,  ibi,  ((  Dyscolus  autem» 
Kt  dicitprimo,  scholaris  apicem  scientia- 
rum  cu[)ieus  attiiigcre,  non  sit  dysco- 
liis,  idcsta  scholadiscors  vel  diversus.  Kt 
hanc  expositionem  subjungens  dicit: 
Dyscolus  dicitur  quasi  a  schola  divisus : 
schola  enim  gra»ce  vacatio  dicitur  latine. 
Inde  dyscolus  quasi  a  schola  divisus. 
Deinde  ut  vitium  dyscolitiae  clarius  evi- 
tandum  demonstret,  dicitur,  Dyscolusest 
ille  ({ui  discurrit  per  vicos  et  plateas  et 
tabcrnas  et  merctricum  cellulas,  per  pu- 
blica  spectacula,  idest  loca  publica,  ubi 
ludi  exercentur.  Sunt  enim  spectacula 
loca,  ubi  ludebant  quondam  comiEdi  et 
tragredi,  ut  dicuut  Gra^ci.  Kt  habetur  iii 
authentica  de  consulibus.  Licet  et  qui 
per  pompas,  idest  publica  ostentameuta, 
per  choreas,  idest  tripudia,  per  comcs- 
sationes,  idest  convivia,  per  coenas,  idest 
serotiuas  comestiones  publicas,  idest 
apertas:  et  hoc  ab  antiquis  tractum  est 
qui  in  propatulo  C(jenabant  :  et  hoc  vagis 
oculis,  idest  liinc  illincque  respicienti- 
bus,  vultu  incomposito,  idest  immorige- 
rato  atque  distorto,  etrrsenata  atque  dis- 
soluta  lingua  :  omnibus  cnim  his  schola 
postponitur.  Notaudum,  prout  dicit  Aso, 
studium  est  vehemeus  ct  a&sidua  ad  ali- 
quam  rem  agendam  cum  summa  volun- 
tate  animi  applicatio,  ex  qua  voluutate 


j 


<;ai'I't  II 


.lor, 


lalinr  iii  opiis  (IrlVrhir  <'l  pi-dtlit  laltoris 
t;nliiiiM  vrrsiiin  iii  oliNM-l.iiniMititiii  ;  li.i-c 
antiMn  assiilna  vrliinni-ntia  si  iiitrrrnpta 
tiiiMit,  n<rtr  nnllns  (-(iiinnoilnin  (M'il  alla 
tura.  Intcrrntnpitnr  aiitrin  innllis  i|n.i- 
Mortins  nninnnu-rat :  sciliccl  vicornin  at- 
i|n('  plati-arnin  rriMpnMitia,  talKMtia  (-lion-a 
at(|in^  onuii  pnlilint  sptM-tacnlo:  in  liis 
(Miini  oinnilnis  iiKpiiclalnr  aniinns  ipii 
solinn  ipiii<S(-(Mi(lo  priKlrns  Mt,  atipic  .ili 
(M)  (piod  iiK-cpcrat  loiif,nns  cloii.^atnr. 
Onod  nnijoi-cs  nostri  pncsciiMitos,  (>1ok»!- 
rnnl  loca  siditaria  V(dnli  stndio  atipio 
cont(Mn|ilati(nii  aplissiina.  riidc^  Anlns 
(icllins  liliro  priino  Xoclium  ((tliciiniin  : 
Socratos  a  solis  orlii  nsipn^  ad  occasnni 
iinniohilis  slndio  va(-al»ai,  at(|no  o(-nIis 
in  ciclnin  croi-tis  solnin  coiitcinplationi 
iiisislcbat,  {[<:'  niundi  soUicitudino  niliil 
curaus.  Kt  llonitius  de  Arislippo  sic  iu- 
(]uit  : 

Nollct  Aristippus  si  posset  rcgibus  nti. 

Ueli(jUorunt  cnim  vcteres,  ul  in  Kpis- 
tolis  refert  Hierouymus,  ob  studinm  Ire- 
(puMitias  iirhium  ct  Iiortnlos  snhurhaiios, 
ue  por  luxuui  et  ahuudantiam  copiaruin 
auimi  fortitudo  moUesceret  et  ejus  pu- 
(iicitia  coustiparetur.  Sic  1'ythagorici  de- 
sertis  locis  liahitan^  pra^elegeraut  at(]ue 
Platonici  iu  templorumlocis.  Plato  autem 
ipse  cum  esset  dives,  elegit  sihi  Acade- 
micam  villam  ab  urbe  procul  iiou  solum 
desertam  sed  et  pestileutem  (}uidem,  ut 
cura  at(]ue  assiduitate  morborum  libi- 
diuis  fraugcreutur  impetus  :  discipulique 
sui  iiullam  aliam  seutireut  voluptatem 
nisi  earum  rerum  (]uas  discercnt  :  omui- 
bus  euim  voluptatibus  aliis  schola  post- 
pouitur.  iSota,  circa  boc  quod  dicit,  et 
hoc  vagis  oculis,  TuUius  libro  secuudo 
Officiorum  iuquit :  Adolesceutis  commen- 
datio  proficiscitiu'  a  modestia  i  et  disci- 
pliua  parentum ;  et  de  facili  iii  bonum 
deflectitur  si  cum  bonis  et  honestis  assi- 
duus  fuerit :  quos  si  fugiat  ac  libidinibus 
mundauis  haM-eat  mores  atque  ingenia 
desidiosa?  juventutis  torpere  necesse  est. 
Componendi  ergo  sunt  in  moribus  scho- 
lares  ipsi,  atque  bonis  usibus  non  mo- 
rum  distorsio  neque  auimi  petulautia, 
sed  his  iu  quibus  in  posterum  vitam  du- 
cere  cupiunt  summopere  dirigendijuxta 
praceptum  sapientis,  Ecclesiastis,  xi,  9 
Leetare  juvenis  in  adolescentia  tua,  ct  in 
bonis  sit  cor   tuwn  in  diebus  juventutis 


tii.r.  Nain  in  lns  (lclcctari  cht  nuliiH  iiu- 
tiiralc,  in  qnihns  ah  inrantia  dclcctari  iii- 
ccpiinn.s,  ipiinto  lCl/ii<iiriiiii.  Itcni  pclii- 
lans  InxniiosuH  JaHcivnH  iinpoilnvii'  piv 
tciis,  plnrics  pctiMis  idcin  :  indc  pctii- 
laiitia,  iil(;st  luscivia,  libido,  iinportn- 
nilas. 

((  (.tiiodain  vcro  lcinporc  i  nin  caiiNa 
sanitiitis  i-c(Mi|icranda'  «dc.  n  in  liac  parti; 
iloctins  snhjniigit  cxcmplnm  ilc  dysco- 
lia  pliiriinoriiin  c\|icrtiiin  pcr  scipsnin. 
Kt  (lividilnr  in  dnas  partes.  Nuin  priiiio 
facit  hoc  in  gencrali.  Secuiido  iii  spo- 
ciali,  ihi,  ((  l-lavos  cnini.  i-  Dicciis  :  (luin 
nos.  Itoclins  Iranstiilisscinus  nos  iii  (ial- 
liam,  idesl  in  {'ranciam  ut  sic  totum  pro 
partc  sumatnr,  (|nodam  tiMnporo  cansa 
saiiilalis,  snhaudi  vel  conscr\  .ind.i'  vol 
rcsnnicnda'  ,  et  oh  acris  inlciniKM-iiMn, 
idest  infeclioiKMii  (piapatria*  sua  tnrhata 
extitit,  que  (  pro  et  )  facetos,  idest  lio- 
nestos  ritus,  idest  mores  Gallornin,  illa- 
rumgentiuin,  (|ue  {  \n'u  ot  )pios  .iUatus, 
idest  aHahilitatcs  matroiiarum,  subaudi 
gallicarum.  Kt  boc  totum  ad  laudemdal- 
ha^  dictum  est...\os  ul  mcminiinus,  idest 
rccordamur  (  pareutliesis  est  )  perce- 
pimus  visu  multos  dyscolos  in  civitate 
Juhi  Cesaris  quaj  dicebatur  Parisius  ; 
atque  prospeximus  multgs  mcndicare, 
idest  mendicando,  iiupiircre,  arfes,  tameu 
nullis  magisliis  admiuistrantihus  eis 
pocula,  idest  documenta  philosophi», 
subaudi  vitio  dyscoliai  detentis.  Notau- 
dum :  (lahia  Europa?  est  proviucia,  ut 
refert  Isidorus  lihro  nono,  a  candore  po- 
,  puli  (lahia  dicta  :  galac,  nempe  grcece, 
lac  dicitur  latine.  Et  hinc  Sybilla  Gahos 
candidos  vocitat,  dicens  :  Tunc  lactea 
colla  auro  humectautur.  Et  hujus  magna 
pars  Francia  esta  Francis  dicta,  qui  eam 
partem  primo  iuhabitaruut,  vel  a  Franco 
carnifice  qui  Parisius  iu  regem  succes- 
sit.  Ha^c  cum  muhas  ac  nobiles  habeat 
civitates  :  Parisius  tamen  quae  quoudam 
Lucotecia  civitasque  Juhi,  non  quia  eam 
fuudavit,  scd  quouiam  ampliavit,  dice- 
batur :  priucipatum  teuet.  Nam  sicuti 
quoudam  Athenarum  civitas  mater  hbe- 
rahum  artium  atque  fons  omnium  scien- 
tiarum  (irceciam  adoruavit  :  sic  Parisius 
nostris  temporibus  uon  solumFranciam, 
immo  totius  Europae  partemresiduam  iu 
scientia  et  moribus  subhmavit :  in  cujus 
laudem  Architrinius  in  fine  hbri  secundi 
sic  loquitur : 


*  Ai.  :  tt  a  modica  discipliua.  > 


*  Al.  :  ((  prima.  » 


596 


COMM.  Sri'Kll  l.in.  l;i»KTII  dk  schol.  discip. 


Kvorilur  tHiiiit:iu  lucu»  allerii  reKu  |jhu;bi, 
I  'd  vuii,  iiiuif.i  iiiflallis, 

'  .,  Iiuiii  stuiliii,  Uiiiiiiirid  puetis, 

4  philuiuithii,  iiiuiiiJi  lusd,  bdlsjduius  orhis, 
iiHuriii  it>ui[UH  |)ului|UH. 

I»...  •>  d^ni,  ,  iiiainuftd  culuiiis, 

Mi-!>-»j  tiMdS,  itiu|iei  Id  rubi»,  iieiiiuiutd  rdceiiiiH, 
IMeud  leris,  piicuad  laru,  vulucrusd  llueiilis. 
.Muinld  duiuu,  furtu  duiiiiuu,  pid  regihu»,  durd 
bulcii.    dina-ad   situ,   huiia  quulihet,   uiiiiie    ve- 

[nusluiii,! 
Onine  hununi,  ^i  suld  hunis  furtuna  faverel. 


«    Kliivi)Si|iie   Hritoii(!s   etc.    »    lii    liac 
parto   lutit   lioc.  ([iiod   proximci  su[>iii  iii 
^'enerali   pere^it.    Kt    tllviilitiir  iii    diias 
partes.    Iii   [iriina   facit    iil   ([iiod   dictiiin 
est.  In  srciindii  cuiilain  tacita^  ([ua^stioiii 
res[)ondet,    ibi,  «  l)e  nostris.  »  Et  [irinio 
Boetius  tria  facit,  secunduin  tria  schola- 
riuni  Kcnera,  quos  Parisius  vitio  dysco- 
litf"    detentos    prospexit.    Secunda,    ibi, 
«  Germanici  furoris  paucos.  »  Tertia,  iWi, 
<(  Magica'.  »  Kt  dicit :  Certe  nos  indolui- 
mus,  idest  graviter  doluimus.  ilritonijs 
scholares  illius  ^.'entis,  llavos  ab  ellectu, 
commeantes,  idest  [iroflciscentes,  Ilomam 
pretio  studii,  idesl  oh  studium,  ([uoniiiin 
pascebantur,  idest  instruebantiir,  minime 
scintillulis,  idest   documentis  Athcnien- 
sium,idestphilosophorumAtheniensium; 
tandem  tamen   ne  totum  tempus   super- 
vacue  atque  otio  consumerent  iidemBri- 
tones  inceperunt  gratcari,  idest  gracelo- 
qui  gallica  lingua  quam  Parisius  didice- 
runt;  sed  nostro  '  judicio,  ideo  nobis  ju- 
dicantibus  non  tantum   temporis  perdi- 
dissent,  ^  si  in  suis  partibus  invenissent 
aliud  documentum  quam  tortuosa  volu- 
mina  Lucretii  illius  magistri,  qui  obscure 
et  obliquo  calle  scholares  suos  instituit ; 
quare  et  sua  volumina  tortuosa,  idest  in 
diversum  flexa,  idest  obscura  dicebantur. 
Notandum  :  Britannia,  ut  Orosius,  Oceani 
insula  estpassuum  octogintamille  in  lon- 
gum,  in  latum  vero  ducentorum.  £t  ut 
refert  Plinius  libro  quarto  capitulo  deci- 
moseptimo,  inter  septentrionem  et  occi- 
dentem  sita,  ha?c  insula  a  germanis  Sa- 
xonibus  bello  victa  atque  possessa.  An- 
glia,  ab  Angela  ducis  saxonum  filia  pos- 
tea  nominata  est :  qua  propter  et  Britones 
anglicos  nominare  fas  est.  Gens  equidem 
libera  atque  ferox,  colore  flava,  idest  alba 
rubeo  mixta :  color  quidem  medius  est 
qui  et  vulgo  proprie  blundus  dicitur  :  sic 
dicti   sunt  flavi  anglici   germani    atque 


U^udrenHeM.  Haac  insulamquidaindegcri- 
beuti  Hic   inquit  : 

An(?lid  tiuTa  ferax  («t  fertilis  anmiliis  orhis. 
lii^uld  pra-dive.-i  qua^  tutu  vix  i-^ct  urhe. 

Kt  ciiju»  lutus  iiidiKht  url)i^  upe 
An^lia  plena  jucis  geiifi  lihera  et  apta  jucari. 
I.ihera  gens  cui  lihera  ineuti  el  lihera  liii^^ud. 
Sed  liiigud  ineliur  liheriun^ue  niaiius. 

((  (iermanici  furoris  etc.  »  Inhacparte 
BoetiuH  ponit  secundum  geniis  schola- 
liiim  ([uos  vitio  dyscolia*,  (l('[)iiivatos  i';i- 
risius  iioveriit,  dicens  :  Kt  nos  Boeliiis 
inspe.viinus  paiicos  8cholar(5S  g(!rinanici 
fiiroris,  idost  germanos  furiosos  iiitilu- 
lari,  id(,'st  titiilo  magisterii  decoriui.  No- 
landuin  :  iit  referl  Isidorus  libro  (i(!cimo 
quiiit()/s7//mo/o//^'tfrMm,(((jermiinianoljilis 
ac  generosa  regio  est,  tam  virihus  qiiam 
divitiis  ac  bellicosis  popiilis  consti[)ata  ; 
unde  ii  fecunditate  gignendorum  [lopii- 
ioriim  a  germinando  (jermani.i  dicla  est. 
I^^us  regionis  incolaj  Oermani  dicti  .sunt. 
Immania  halxjiites  corpora,  virihus  for- 
tes,  audaces  vero  animo  iitque  feroces, 
qua  propter  et  fiirore  notati  sunl,  vene- 
rationibus  cantibus  atque  saltibus  plus 
quam  litterarum  studio  occupati ;  facie 
(lecori  et  fofmosi,  comati,  coma  flavi, 
liberales  animo,  hilares  et  juciindi,  et  Iio- 
rumpotissime  Saxones.  »  H*ciIIe.  Mores 
autem  illos  exciplirigore  traxerunt,  quo- 
niam  septemtrionales  maxime  sunt. 

((  Magica^autem  delusionis  arte  dc  Ihc- 
ria  etc.  »  In  hac  parte  Boetius  ponit  ter- 
tium  genus  scholarium   quos  vitio  dys- 
coliae    detentos    Parisius    conspexit.   Kt 
dicit :  Nos  etiam  Boetius  inspeximus  Pa- 
risius  multos  scholares  de  Iberia,  idest 
Hispania  magistrari  arte  delusionis  ma- 
gicse,  non  autem  in  aliis  scientiis  saluta- 
ribus.    Notandum :    Hispania   ab   Iberio 
amne   primitus   Iberia   fuit  vocitata;  et 
postmodum  Hesperia  ab  Hespero  stella 
qui  ibi  occidit,  tandem  vero  Hispania  ad 
Hispalo    fluvio   dictai  est :    et   ad    talem 
sensum  Boetius  loquens  Hispaniam  Ibe- 
riam  nominat.  Notandum  quod  magica 
nihil  aliud  est  quam  humanorum  sensuum 
diabolica  illusio,  ut  secundum  hoc  iiicre- 
dibiles  rerum  mutationes  fieri  vidcantur, 
utscilicetterraecumuluscastrumvideatur, 
lapillus  talentum,  atque  segescohorsmili- 
tum  galeata.  Ha!C  ars,si  arsdicimereatur, 
intantumhominum  sensus  pra^sauciat  at- 


*  AI.  :  a  nullo.  » 


-  Al.  :  «  temporis  aliisoperisperdidissent  etc. 


CAPUT  II.  697 

quo  pra'slrinKif,  uf  «ic  por  «Mim  ininuMilu  (|imHl    dirornt  pontii :  nmnnvitiiim  qiiori 

pitsso    lli'1'i    \  itlranliir.    I<',t   <li<   liiijiisninili  i-Mo^^itiiii  polrsl  j.iin  iiitiini  p<T|M-trjitijr. 

liKliliiationiiiiis    Apiilrins    in   .sno    lilno  llriiiilt!  Itorlins  llnciii  lnijiis  \  ilii  ilysi-olia: 

M('f(i//n>r/)/i(tst'()s  <|iii    sic   iiiiipit  :    ('.(uIiih  fu<'irnM,  snlijiinKil  ••oinlinlfnilo  Iniiir  par- 

ipiiilrm  (UMiii,  ipiiMniliiiii  iioiiiino  Sihm'u-  tom  :  himI  liaM-  Hiiprailirta  ili;  (lyHiM)lo  Hiif- 

toin    sir    dr    ipiailani     inaKii    Inipirntrin  llrianl,  liai-tiMins,  iili-st  iinciisipii'.   Nota  : 

inlroilncit.  «  Sa;;'a,  inipiil,rt  ilivina  pnli-ns  lippiliulo  ornlornni  rst  inlinnilas,  rl  ml 

('irliiin  (Irponrrr  rl    liMrain  siispiMnliMi',  ipiasi   larrymatio  vcl  [ititrfilo  ociili,  indc 

rmitivs  (liiciMc  rl  nionlcs  ilctlinM-i!,  inancs  lippns  lippiiMis  (piiliatdU  oriiloH  lacrymaii- 

siiMiinaic,  Dcos  inHnuarc,  siilcra  cxliii-  tcs  ct  niarcorc  plcnos.  Kt  (licilnr  li|)|His- 

{J!:iicrc,  larlarnni  illiiiiii:i.n'c.  »  Dcliacartc,  a-piiin,  iilcst  pntrcilo,  nt  iIimIv  ili<>  ab  iilti- 

IiUmu    Ai»iilcins  in   lihro  ipnMn  Pc   fisi//(/  ina  syllaha  snniatnr. 

aiwco  ciliilil,    sic  iiiipiicns    ipioil    ailcni  «    .Non   sit  aiitiMn  iliscipnlns   violiMitus 

ipsain    lilKMitissiinc  iliiliciM-it   asscNcrat  ;  (!lc,.    n    lla-c  csl    sccninla    pars    sccnnd.i' 

simI  malc  silii  ccssit  c.\  lioc  (piia  ilnm  ar-  partis  principalis  linjns  capitnli  :   in  <pia 

t(Mn  illam  voUdiat  addisccri^  iii  asinnm,  postipiain  lloctins  rcmovit  niium  iinpiMli- 

ut  sibi  vidobatur,  coiivcrsus  cst.  Ars  vcro  miMitnm  dc  siilijcctionc  dcliita,  ipia;  coii- 

haM',nl  t'crtiir,  abanliipiispinrimum  cxcr-  sistit  in    haliitndiiic    ilchit.'i    disc-ipnli  .'nl 

ci^iatur.  (piamvis  Icj^c  dnoiUM-iin  tahnla-  maji^istnim,  niinc  nMUovct  scciindnin  iiii- 

riiin,  uf  iiupiit  Ciccro  lihro  Dc  licjtnhlicd,  |icdinicntiim,  scilicct  vioUMitiam.  Kt  ilivi- 

proluhila  luerit.  lUec  ars  a  Pi^rsis  ad  \\o-  dilnrinduas  partes.  Primo  1'acit  (juod  dic- 

mauos  allata  dicitur  :    (pia  cfiam  Pytlia-  tiim  est.  Sccundo  cxemplo  dicta  coufir- 

goras  usus  cst.  l!nde  roUM'f  YaUM'ius  .Ma  maf,    ihi,   «  Vinleutia!   aiitem.  »    Kt  dicit 

ximnslihro  oetavo,  postquam  Pytliagoras  (|Uod  discipulus  uou  sit  violcutus  magis- 

.•Ktryptumpetonscorum  scicnfiam  didicit,  tro  suo,  quoniam  violentiam  Iianc  multa 

ad  [•ersas  profiMMus  mag^icam  artcm  per-  maUi  consequunfur,   et  ipsum  maximc, 

cepit.  Muic  arfi  fetricic  ^  iuspani  miiltnm  quoniam  quimagistro  violciitus  cxtiterit 

invigiUu'unt ;  et  iiitantum  in  ea  invaUd)ant  nuUafcnus  scientiarum  verus  erit  posses- 

ut  ncdum  quie  artis  limitc  complexa  sunt  sor.  Xotandum  :  Hoetius  schoUires  qua- 

exercerc,    sed  et  multas  alias   enormcs  tenus  praiceptori  violentiam  non  infcrant 

spurcitias  in  quadam  caverna  llispania^  maximc  monet,  ut  siceos  vcrbo  non  hlas- 

in  Christi  blasphemiam  humaiii  gencris  phement  atque  opere  iion  offendant.  Han' 

seductore  ministro  attentare  conati  sunt.  autem  ut  levius  devitentur,  propulsanda 

«  De  nostris  autem  ctc.  »  In  hac  parte  sunt  ea  quae  ad  hoc  maxime  sunt  indu- 

Boetius  rcspondetcuidam  tacita^  qucestio-  centia  :    veluti    cst  tcmeraria   de  seipso 

ni.  Posset  namque  aliquis  dicere  :  0  Boeti  prsesumptio,  propriai  excellentiae  ambitio 

exempla  haec  quibus  dyscoham  refutan-'  atque  propriae  fragilitatis  inconsideratio, 

dam  commones,   nostratim   sunt  ;  quid  Primum  eo  maxime  vitandum  est,  quia 

autem    de    romanis    censes '.'    numquid  auxilium  Dei  subtrahit..IudithG  :  Z)o;;?me, 

etiam  hoc  vitio  denotantur  ?  Ad  hoc  res-  oste/idc  quod  non  dimittis    gloria/ites  i/i 

pondens,  dicit :  de  nostris,  idest  romanis  te,  et  de  sua  virtute  gloriantes  humilias. 

scholaribus   patet,  idest  manifestum  est  Yitanda  etiam  est  tantopere  propriae  ex- 

etiam  lippientibus  oculis  et  convulsis  :  cellentiaeambitio  quantopere  contraDcum 

vult  dicere  :  dyscoha  romanorum  scho-  est  et  proximum.  Apud  Deum  enim  nulla 

larium  tam  patens  est  cunctis  atque  ma-  personarum  acceptio  est,  sed  solum  me- 

nifesta,  ut  nedum  bene  videntibus,  scd  ritorum,  cum  homines   uno    eodemque 

etiam  lippientibus  et  penitus  evulsis  ocu-  patre  creaverit,  ut  attestatur  Boetius  in 

lis  inuotescat.  Fuerant  enim  nedum  hoc  libro  Dc  consolatu  philosophico ,  dicens  : 

vitio  dyscoliae  depravati  romani,  sed  ct  ^        ,      .                  .,...,., 

mi/^l^Knf  al^r.    iitej^i,^     1     T      'A            ^  « Ouine  homiiium  geiius  lu  tems  simili  descendit 

quoliDct  alio,  ut  sic  haud  ahquid  novum  °                     uj^  ^^y^  ^^^ 

in  vitio  attentari  posset.  Iliuo  et  Junius 

Juvenalis  vitia  clamans  romanorum  hunc  Vitanda  insuper  est  summopcre  propriae 

in  modum  romanos  alloquitur  :  fragihtatis  inconsideratio,  consiUo  salva- 

Omna  in  prscipiti  vitium  stetit...  *°^'^f '    -^latthffii  septimo  :  Primo  ejice  de 

Mhil  est  quod  nostris  moribus  addat  oculo  trabem,  postea  festucam  ejicies  ie 

Posteritas :  oculo  fratris  tui.  Unde  et  vulgo  dicitur : 

*  Al.  :  «  magicse.  » 


898 


COMM.  SI'PFK  I.lll    noKTII  l)E  SCHOL.  DISCIP. 


(Jiu  >.i>lil  lu  jirujino  luimrii:  : 


I  ilji'iii, 

..•III, 


l(u'(>  iiim  (lt;vitatu  fiK^riiik,  nulhi  cmUi  vio- 
leiitiii   (-i)iailiittciiila  ailinittitiii'. 

'<  VioltMitiar  antfin  Alltinns  etc.  »  In 
hac  [tartu  lloittinH  (|ni>ililam  (^vtuiiplnia 
pra*unss()inin,  seilicot  vioI«!atia*  iadncit ; 
♦!t  (Itii)  facit.  Niiin  prinio  cxcinplnm  (iro- 
poncns  Alhiniiin  ({ncmdain  viohMitnm  di- 
scipnlnm  intioilncit.  Siutundo  conlra 
ipsnia  Dxclamaado  iavehitnr,  ihi,  «  l'roh 
dedecus.  »  l^rimaadhnc  in  diias  dividitnr. 
Nani  [iriiao  facit  ([uod  diclnm  cst.  Scitnn- 
do  causam  hiijns  sceleris  snhiiectit,  ihi, 
«  (Jua*  tanti  sceleris  cansa.  »  Et  dicit  : 
niiiis  Allxri  prodeat  in  ('xeinfiinin  violea- 
tiai :  ([iii  Alhinns  cnai  non  essct  filins  di- 
lectionis,  ([uia  iaa;,Mstruai  snuia  miaime 
diligehat,  sed  laaKis  hu'et  pra;cursor, 
idest  unatins  inhdicitatis,  injiicit  (luaiuh)- 
([ue  sc(;l(U'atas  maiius,  et  hoc  ah  (dreclu 
di(;tnin  est,  nia^,Mstro  suo  (irillo  halhn- 
tienti,  idest  tituhanti,  at([ue  maculavit 
canitiem,  idest  senectam  venerahilem, 
idest  revereudam,  ejus,  sui  ma^^-istri, 
f(£do,  idest  turpi  accessu  pediim.  Kt 
causam  hujus  sceleris  suhjuageas  dicit : 
quae  causa  est  taati  sceleris  ?  qiiasi  dicat : 
r[ua  de  n;  hoc  tantum  scelus  ia  sunm 
magistrum  perpetravit?  Et  rcspoadons 
ad  hoc  dicit :  quia  ipse  Alhiaus  aequit 
compreheaderc  totam  coastitutionem, 
idest  lectionem  ad  primam  acris  impres- 
sioaem,  idest  ad  primam  proauntiationem 
dicti  sui  magristri.  Post  hoc  iuvehendo, 
dicit:  Proh  dedccus  !  quae  interjectio  do- 
lentis  atque  vituperantis.  Et  eam  ipsam 
cx  nimia  indignatione  repetens,  dicit  : 
proh  accessus,  suhaudi  sceleratus  infeli- 
cis  discipuli,  scilicet  Albini,  fit  in  caput 
felicitatis,  supple,  Grilli.  Nero  ille  impe- 
rator  Senecai  discipulus  consimili  atque 
sceleratiori  laborans  vitio  gaudcat,  iro- 
nice  loquitur,tam  sceleratohserede,scilicet 
Albino,  atque  Anetus  illeSocratis,  discipu- 
lus,  supple,praudeattamcoinquinato, idest 
maculato,subaudieodemfacinorisherede, 
scilicet  Albino.  Grillus  autem  cumSocrate 
graudeat  appetitu,  subaudimortisSenecee. 
Ilinc  concludendo  dicit  :  discipulus  ergo 
non  est  diguus  scientia  qui  insurgit  vio- 
lenter  pra?ceptori  scientiae.  Notandum : 
Socrates  maguus  qui  primus  universam 
philosophiam  ad  corrigendos  componen- 
dosque  mores  fecisse  mcmoratur,  tem- 
pore  Assueri  regis  Assyriorum  Athenis 

'  Parm.  :  «  exemplis.  » 


clarnit,  hahuitque  multos  discipulos,  f|uo- 
rnia  Aaetiis  iit  dicitiu  dux  Alhcniiuisinai 
unus  e.\titit.  Ko  anteia  tiuafxue  cum  sa- 
[lieates  plurimi  a  vulgaiihiis  p(;rsequo- 
reiitnr  (juoniam  unum  l)(uini  prawlicabant, 
Socralcs  ipse  diqjrchensns  est,  atque  ah 
Aneto  Atluuiiiuisium  duce  ejusque  disci- 
puh)  .sihi  dato  mortis  [xiculo  i|)so  non  ali- 
t(!r(|nain(|uodamiminoitalilalisassumi)to 
m«!(licamento  iiitcriit.  \'A  ih;  lioc  'rullius 
lihro  TuscuUiiuirniit  (lUiBstionuin  lo([ni!n8 
iii([nit  :  (licuta  magnum  Socratein  inter- 
hicit.  Ipse  aut(!m  N(!ro  (|nadam  di(!  res- 
[)ici(!ns  S(!n(!cam  magistriiia  suuin  (!t  v(!r- 
l)(!ra  ([ua*.  sihi  iii  [UK^ritia  iiitiil(!rat  ad 
memoriam  revocaas  infremuit  ac  tam- 
([iiam  injnriarum  ultiou(!m  de  ipso  cii- 
[)iens  pra'ce[)it,  iit  ([uodcumque  genus 
morlisvelh!t  «!lig(!r(!t.  S(!n(!ca  igitiirquasi 
suavo  genus  mortis  arhitrans  iu  halneo 
mori  utrius([ue  hrachii  venai  incisionem 
elegit  :  undc  (!t  (|uodam  pra^sagio  bene 
vocatum  est  nomen  ejus  Seneca,  id«!st 
se  nccans.  Et  hunc  saactus  llicronymus 
sanctornm  catalogo  connumeravit  illis 
epistolis\  provocatus,  quailegunturPauli 
ad  Senecam  atque  Senecai  ad  Paulum. 
Henc  crgo  IJoetius  dicit :  tam  scelerato 
gaudcat  Nero  hairede,  tam  coin((uiuato 
Anetus  successore  :  quoniam  sicuti  Nero 
atque  Anetus,  sic  et  ipse  Albinus  in  ge- 
hennam  demcrsi  sunt.  Grillus  autcm  cum 
Socratc  gaudeat  SenccaB  appctitu,  quo- 
niam  meliorcm  partem  elegerat  cnm 
scientlorum  catalogo  connumeratus  sit. 
Nota:  halbutiensatqucbalbus,  idem  quod 
titubans  qui  verba  non  exprimit,  sed 
frangit,  a  balbando  dictus  ;  sed  blaesus 
cst  qui  litteras  imperfectc  profert. 

«  Luxuriae  a  lervore  etc.  »  Haec  cst 
tcrtia  pars  hujus  sccuadae  partis  princi- 
palis  hujus  capituli ;  in  qua  prosequitur 
de  sccundo  impcdimcnto  subjectionis, 
ct  per  consequens  aptitudinis  discipuli 
erga  magistrum,  quod  est  luxuria.  Et 
dividitur  in  tres  partes  secundum  tres 
luxuriae  species.  Secunda,  ibi,  «  Comes- 
sationibus.  »  Tertia,  ibi,  «  Tertia  vero 
species.  »  Prima  in  duas.  Nam  primo 
luxuriam  in  communi  fugicndam  propo- 
nit.  Secundo  cam  dividens,  unam  ejus 
speciem  prosequitur,  ibi,  «  Qucm  tripli- 
ci.  »  Et  dicit  quod  discipulus  studeat  se 
alicnare  a  fervore  luxuriae.  Notandum 
luxuria  in  proposito  largo  capitur  voca- 
bulo,  ut  dicatur  in  coitu,  superlluitas  in 
cibo  atquc  vestitu.  Et  secundum  hoc  sa- 


r.APUT  II. 


599 


iyrici  Iriplii-oiu  Inxiniam  |tosuriiiiil  iil 
slatiiii  siiliji*'i(^liii'.  (Jiia>ciiiii(|iii<  taiiHMi 
liixmics  sil,  siimmn|»(>i'(' cviljuida  rst.cl 
(Mi  s|)ccialil(M'  (|iia>  iii  c(ulii  csl  :  i|ii()niam 
ipsa  mciilcm  occiipal.  loliim  corpiis  cx- 
tcimal.  cl  lamlcm  \iit>s  siiiKiilas  (lcsli 
tiiil  ;  i(l(>o  ni(I\  miis  iiil  Mcxaiiiinim  :  ,Nos 
iiii|nil  Mraciimaimi  mcmlira  liliiilini  iioti 
ilamiis.  I'',a  (pioipic  (|iia>iii  comcssalioniluis 
csl.  ililii;(>iil(>r  ca\  ciiila  csl  ([iioiiiam  aiii 
mam  ail  prava  ailicit  cl  morc  scrp(>iiliiio 
occiilla  siia  vcm^tia  (iirriitiilit.  jiixla  illiiil 
Virtrilii  iii  llttc/io/ic/s  : 


ip' 


'rraliil  siKi  ipiciiupic  voluplus; 

i>t  sciniiliir  : 

(Jiii  lt>f;ilis  ll(irt>s  ct  Iiunii  nasciMitia  frasra. 
l''i'i!;iilus,o  pui>ri,t"ufj;iU>luiU',  lalclaumiis  iiihcrba. 

Ouia  sciric(4  iii  vila  ilclicala  (>l  liiilosa 
veiuMia  latitaiil  ([ua'  ipsam  aiiimam  dc- 
mergunt  iu  j^oluMuiam.  Ilursum  on  qua^ 
iu  vostitu  pouituruoii  mituis  rujLriouda 
cst;  (luouiam  noii  liahilii  cxtcriori,  sed 
interiori  trlorilicaudum  ost.  riid(>  Soueca 
dicit :  XiiUus  (]uidom  dicit  gladitmi  esse 
bonum  si  haltous  ejus  deauratus  est, 
et  vaci:iua  c:ommis  distiuota:  sed  p:la- 
dius  bonns  dicituv  qui  IxMie  iucidit  et 
bonnm  acumon  liabet.  Umlesunt  versus  : 

Aurea  nobilitas  lutean)  si  vosliat  ollaiii, 
Non  ideo  sequitur  hauc  ininus  esse  lutum. 

«  Hanc  triplici  etc.  »  Hic  Boetius  luxu- 
riam  ipsam  satyricorum  more  dividens 
primam  ejtis  partem  dissuadcndam  ag--, 
greditur.  Kt  duo  facit.  Nam  primo  ipsam 
bixnriam  tribus  speciebns  dividit.  Sc- 
cnndo  pritnam  ejus  speciem  exemplo 
penitns  abhorrtmdam  demonstrat,  ibi, 
((  Contumelioso.  ^  VA  dlcit :  satyrici,  sub- 
andi  pocta^,  criminum  atquo  vitionim  re- 
prehensores  divisernnt  hanc  hixuriam 
triplici  partitionc,  idost  tribus  speciehus, 
dicentos  :  qnamdam  bixiiriam  consistorc 
in  oruatn,  supple,  vestinm,  aliam  in  coi- 
tn;  tertiam  vero  dicebant  assistricem, 
idest  sociam  forc  gulositati  illi  vitio  cra- 
pnbTR.  Et  nos  Tloetins  novimus  supcrbos, 
idest  scholares  laborare  frequenter  fa^cu- 
lenta  rabie,  idest  fa?tido  fnrorc  cuiushbct 
barum  Inxuriarnm.  Poetarum  qui(iam  ly- 
rici  dicti  sunt,  quidam  comoedi,  aUi  tra- 
givdx,  satyriciaUi  a  satyra  dicti,  qnod  est 
carmen  roprehcnsorium  vel  reprehensio 
corrcctoria,  quia  ad  boc  reprehendit  ut 
corrigat.  Et  satyricus  satyrarum  descrip- 
tor.  Kthinc  satyrici  luxuriam  in  trcs  spo- 


ci(>s  divi»(M'lllit,  ilt  palcl  iii   /jffrift.   \\vm 
ra>ciilciitiis  a    tiim,   i(b'st  ra*c«^   plciiiiH  et 

riciiiiiis. 

<(  (ioiiliimclioso  coiliis  appi>titii  ctc.  * 
Iii  hac  part(>  Hi)(>liiis  piima'  s[)ccici  bixii- 
ria',  scilicct  coiliis  ra'cu!(>iitiam  dissiia- 
(li>us  c\i>iii|iliim  [lotiil.  Kl  diii)  lacit.  .Nam 
|)rimi)  lacit  (|iiod  dicliim  ost.  Scciiiido  cx 
[)ro[iosilo  ('xcm|)io  liaiic  .spoci(MTi  siim- 
mo|)or('doloslandamcoiiciiidit,  Ibi,  u  V.cca 
quaiitiim.  »  Prima  ailhuc  in  diias.  .\am 
[irimo  facil  qiiod  dictiim  cst.  Scciiiido 
ciifa  lioc  iiotahilc  ([iioildam  siibjiiiigil, 
ibi,  (f  l"'ilii  p;itrcm.  »  Kt  dicit  :  [irima  spe- 
cios  luxuria'  ipue  iii  coitii  consistit,  om- 
nino  s[)criiciiila  cst ;  ct  lioc  uc  nobis  cou- 
liiif^Ml  (|ii(>inailnioiliim  San.t^uinco  Lncre- 
fii  lllio  Zenonis  discipiilo,  qiiem  invisca- 
tum,  idest  ca[)tuiu  (\\  il(>lciitiim  contume- 
lioso  appotitu  coitiis  tota  Koma  fl(>vit  (ct 
ibi  Uoma  [iro  [)0[iiilo  romaiio  posita  ost) 
qni.sciUcet  Sau^niineus,  eratortiis  claris- 
simis  nataUbus,  idest  parentihns,  (M'afquc 
qnantitatis  [)rocora',  idosf  formosa;  (|ua- 
litafis,  idost  coin[)loxionis  saujj^ninea', 
mira^  quidom  eloqnontia^,  idest  facnndia*, 
inj.ronii  porspicacis,  idest  subtilis  :  sed 
ipso  gaudebat  (|iiotidianis  unptiis,  idcst 
veuerois  actihns,  ct  lioc  ultra  debitum, 
idest  supra  vires  natura?  suae,  patrc  defe- 
rente,  idest  reportante  pcenam  hujus 
enormitatis  ut  sfatim  subjungetiir.  Pa- 
trimonium  onim  et  coiisns,  idest  rcditus 
ac  divitias  parcntum  consumebat,  quc 
(pro  et)  eminebat,  idest  supercellehat, 
subandi  in  hoc  vitio  cunctis  zelotypis, 
idost  ma^chis,  somperque  inbiahat,  idost 
adh*rol)at  aleis,  idostludo  aloarum  atque 
collulis  moretricum.  Q\ud  ultra?  idem 
Sanguineus  adbuc  non  dostitutus,  idest 
dimissus  proprio  prnritn,  idost  luxu  in- 
torcutaneo,  a  parentibns  postea  ejectus 
et  destitutus  consortihus,  idest  sodalibus 
et  amicis,  et  fatigatus  undiqne  a  credito- 
ribus  tandcm  studnit  insistere,  idest  ad- 
ha^rere  notiset  ignotis  furtim,  idesl  vitio 
furtivitatis,  quo  in  vitio  idem  Sanguineus 
deprehensus  atque  saepius  ac  sa^pius  pa- 
tibulo  adjudicatus  atque  creberrime  a 
patre  ab  angustiis  crucis  redemptus,  sci- 
licet  prece  vel  pretio,  ultimo  redimi  non 
potuit,  et  hoc  penuria  parentis,  subaudi 
impediente.  Sed  quid?  cum  amplius  re- 
dimi  a  crucis  patil3ulo  minime  potuisset, 
ipse  Sanguineus  iuter  carnificis  manus 
compeUebat  eumdem,  sciUcet  suum  pa- 
rentem,  lachrymis  venire  ad  se,  oscnlnm- 
qne,  supplc,  paternum  petehat  voce  que- 


600 


COMM.  SUPER  LID.  BOETII.  DK  SCIIOL.  DISCIP. 


rula.  Motiu  uutum  pietatis  paterua^  erexit 
patrem  ad  tllii  petitionem  :  »ed  tiliuK  He- 
cuit  nasum  erecti,  Kcilicet  pttriti,  mur.su 
ariitissiiiio,  tlirt  fis  imli^Miudter  :  vah  me 
mistjrum  !  i|iuirt!  v^i>  misfr  evusi  iucus- 
tiKutu!*,  iiiest  iitiu  ct»rrectuii,  HUppie  a  te 
patre,  a  meiti,  idest  lie  primis  meiH  erru- 
rihus,  suhuuili,  t|iiil)us  iu  iufuiitiu  pt;s- 
siuie  euutiitus  f.vlili?  ut  tjuiil,  i(lt;st  quu- 
re  nou  t>hetlivi  ilocumeutis  mei  mu^is- 
tri,  etquure  coutem[)si  meos  socios,  .sub- 
uudi  eos  uuu  imituiido  iii  l)t)uis?  quusi 
dicut  :  si  omuiu  lurc  fecisscm,  certe  liuic 
nefuudo  crucis  putibulo  udjudicutus  mi- 
uime  fuissem.  Kxiudo  hoc  posito  exem- 
plo,  t|ut)ddum  uotuhile  sive  (|uumdum 
scieutium  gcuerulem  »!X  ipso  tdicit,  di- 
ceus  :  {\m  cuvere  velit  ne  pra^dictu  eve- 
niunt,  neeesse  est,  putrem  ipsum  indul- 
gere,  idest  ut  pater  in(hilj,'cut,  idest  ope- 
rum  det  custif.^utioni,  iilcst  correctioni 
lilii ;  et  lioc  ex  [)urtc  putris  :  simililer 
necesse  est  mugistrum  ipsum  informure, 
idest  ([uod  ma^ister  informet,  idest  do- 
ceat  discipulnm  mores  :  ct  hoc  ex  partc 
magislri  dictiim  est.  iNotandum,  ut  re- 
fert  Fuli^entius  sccundo  Mytholotjianim, 
quamvis  in  omnihus  lihidinihus  amor 
tnrpis  sit,  tur[iior  tamen  est  in  honestis  : 
num  ipsu  luxuria  mujcstati  contraria  cst. 
Turpissima  ergo  sunguinei  qui  iu  argu- 
mentum  ducitur  lihido  est,  cum  clarissi- 
mis  ortus  natalihus  mirificis  naturae  do- 
tihus  praBpoIlehat  :  scd  quoniam  ultra 
naturai  dehitum  coitu  utehatur,  conse- 
quens  erat  ut  viamperditionis  ingredere- 
tur  :  amor  enim  ille  exitiosus  atquc  foeti- 
dus  concordat  cum  periculo  :  et  dum  ad 
illud  solum  vacat  quod  diligit ;  nunqnam 
videt  quod  expedit,  quia  luxuriae  amor 
caecus  est;  quamohrem  veteres  lihidinem 
spreverunt  tamquam  honoris  inimicam. 
Sic  Scipio  Nasica  prohihuit  theatra  loca- 
que  meretricia,  referente  Augustino,  li- 
bro  De  civitate  Dei.  Item  zelotypus,  idest 
zelo  plenus,  scilicetinvidiosus  vel  suspi- 
ciosus  :  et  accipitur  tam  in  activa  quam 
in  passiva  significatione.  Quorum  nomi- 
num  quinque  sunt  quae  hoc  versu  conti- 
nentur  : 

Hospes  zelotypus  convivaque  vector  alumnus, 

Actum  sive  pati  signare  nomina  pos- 
sunt.  Dicitur  etiam  quandoque  zelotypia 
moechia,  et  zelotypus  moechus,  et  hoc 
modo  sumitur  in  proposito.  Itempruritus, 
idest  prurigo,  etdiciturardor  vel  adustio 
carnis  cogens  ad  scalpendum  :  hic  autem 


pro  luxuria  sumitur  et  non  inepte.  Item 
indulgeo  iliversa  Kignidcat  :  indigere 
enim  gratis  daro  8onat :  sic  Pa()a  indul- 
gct  [)()t(;stut(!m  :  (^tiain  signilicut  rtMuit- 
tere,  ut  indulg(;r»;nohis[)(!((utu;  signillcut 
([UO([iu!  o[)eram  dare  :  un(l(}  :  indiilgere 
gula?  noli  qua^  ventris  amica  est.  Kt  in 
huc  signiliculioiK!  siimitur  iii  [iroposito 
cum  dicitur  lilii  [)ati'(!in  etc. 

((  Kcce  ([uuntuin  delestuhilis  etc.  »  In 
liuc  [)urte  exem[)Io  su[)eriori  iiiduclus 
noetiiis  lioc  vitiiim  iiixuriu'  sniiiino[jere 
detcstundum  c()ii(lu(lit.  Ktdiio  fucit.  iNam 
[)rimo  facit  ([uod  dictiim  est  quo  ad  coi- 
tiim  ordiiiatum.  Secundo  quo  ad  inordi- 
nulunial([U(5  hestiulem  siv(i  sodomiticnm, 
ihi,  <i  Kt  si  ([uu.  »  Kt  dicit  :  (!(;c(!,  idcst 
vide  (!xem[)lo  sup(!riori  ([iiuntiim  est  de- 
t(!stahilis,  idest  ahominahilis,  incursus, 
idestaccessus  meretricum:  quoniam  i[)sa 
mcretrix  nonuria,  quia  novcm  [)a'nis  pu- 
nilur  iii  infcrno,  vcl  die  nonaria  ut  iiifra 
proximodicam,  estjanua  inferni,  via  ini- 
quitatis,  percussio  idest  punctura  scor- 
[)ionis,  viscarium,  idest  retiaculum  sce- 
l(!rum,  idest  peccutorum,  puteus  interi- 
tus,  idest  mortis  tam  animae  quam  cor- 
poris ;  ct  si  qua  est  alterius  luxuria^  igno- 
minia  hsc  species  innominanda  oh  dede- 
cus  enorme  illa  species  est  gravior  qua- 
lihet  alia  atque  delerior  omni  scelere  :  in- 
teritus  autem  .Jacinthinus,  idest  Jacinthi 
illius  scholaris,  atque  .lovinus,  idest  Jo- 
vini  patet  cunctis,  quoniam  polius  mori 
maluerunt  quam  hoc  deformitatis  vitio 
defoedari.  Notandum,  ut  refert  llelinan- 
dus,  inter  omnia  spectacula  quae  delecta- 
tioncm  iri  suis  lihidinihus  admittunt  de- 
terius  est  turpium  feminarum  collegium 
pro  solo  vitio  congregatum;  propriam 
enim  carnem  venditioni  exponunt,  et 
praetextu  vitae  fornicatione  victum  sihi 
acquirunt;  quae  nec  amant  nec  amare 
quaerunt;  sed  ex  fcediori  luxuriae  parte, 
suae  execrabili  cupiditati  subserviunt;  de 
his  Theodolus  inquit  :  Mens  robusta  viri 
levitate  cadit  muhehri,  quia  scilicet  fe- 
mina  impudica  laqueus  viri ;  et  ideo  suh- 
dit  :  Deflent  assyrii  quod  crediderunt 
mulieri.  Et  insuper  quidam  : 

Femina  corpus,  opes,  animam,  vim,  lumina,  vo- 

[cem,] 
PoUuit,  annihilat,  necat,  eripit,  orbat,  acerbat. 

Et  alibi  : 

Corpus,  opes,   animam,   consortia,    ftBdera,  fa- 

[main,] 
Debilitat,  per(iit,  necat,  o(iit,  deslruit,  aufert. 


CAPUT  II. 


001 


Kt  Imniin  itnn>i',  IchIi^  Hicronyino  l^nii 
tni  Jiirinditum  pronl  r\  (liclis  Ari.slo- 
t(<lis  ol  IMntarclii  ('oiiif^il,  riili^niiH  oHt 
olilivio  ()l  insania>  proxiiniiH,  tnrhans  coii 
siiia,  allos  (M  /^•(nicrosos  s|iiiiliis  rian- 
KiMis,  lioniiii(\s(|nc  i|iia>i'iilosos  iiaciindos 
tcincrarios  1'acil.  V\\  aiilti  ;  Mcrclricis  la- 
l)ia  lavnin  (listillant,  scd  alisynljiinni  cjns 
novissinia  siiliiiiiiiislranl.  (.)ii:)  pro|ilcr 
non  iinincrilo  rii.uiciKliis  csl,  Dcinosllic 
nis  (Kvcinplo  (|iii  Taidis  nu4'(>lricis  inain- 
nias  joco  palpaiis  (|iia'sivit,  (|nanti  lioc 
cst?  (|na^  ail,  inilU^  diMiariis.  Cni  ncinos- 
tlicii(>s  :  (\n-o  pr(Mio  lanto  dohtrcm  iion 
cino.  Kt  mcrito  :  nain  stiiltmn  csl  ciiKiro 
l)r(Mio  cni  dolor  sncc^^dit.  Itcm  nonariu 
mcriMrix  (^st,  cl  diciliir  a  noii.i,  (inia  aiilo 
iioiiam  non  licidiat  ci  (vxirc  kU^  i>rosliliiilo  : 
anU^  cnim  illain  lioram  mos  cral  aiili(|iiis 
de  commodo  rcipnlilica'  dispnlaro,  (inaro 
vctitiim  crat  mcrctricilins  ns(|iic  hinc  hi- 
tcrc,  iic  Jnvciics  ad  tnrpcs  dclcctationo.s 
inclinarciit.  Itcm  viscarinm  a  visco  vciiil 
(inod  ghiton  ost  quo  avos  capinntur.  Indo 
viscarium.  Itom  iji:nominia  infamia  est 
quasi  coiitra  nomcn.  Kst  ctiam  pcccatiim 
tam  scoloratum  ul  nominari  dotostahilo 
sit,  ut  in  proposito. 

«  Comessationihus  ctcbrictatihus  ctc,  » 
In  hac  parto  nootius  postquam  primam 
luxuriio  spociom  dotostandam  commo- 
nuit,  niinc  facit  hoc  idem  circa  luxnria^ 
spociem  ahoram  quai  comessationihus 
afquo  ebriotatihus  (wplctur.  Kt  dividitur 
iii  duas  partos.  Nam  primo  facit  quod 
dictum  est.  Secundo  comparat  hanc  se- 
cundam  hixuriai^  speciem  ad  primam  etr 
tertiam,  ihi,  u  Ihvc  autem.  »  Prima  ite- 
rum  iu  duas.  Primo  persuadet  ipsam  fu- 
giendam  atque  detestandam  fore  cuih- 
bet;  et  hoc  in  semetipso.  Secundo  facit 
hoc  idem  in  aho,  ihi,  «  Qnffi  etiam  pestis 
consorte.  »  Prima  adhuc  in  duas.  Primo 
intentum  suum  ponit.  Secundo  conditio- 
nes  detestabiles  ebrietatis  insinuat,  ibi, 
«  Non  modice.  »  Prima  insupor  in  duas. 
Nam  primo  facit  quod  dictum  est.  Se- 
cundo  quoddam  documentum  valens  ad 
sequentia  connectit,  ibi,  «  Yinum  au- 
tem.  »  Et  dicit  quod  secunda  species 
luxuriae  dotata  comessationibus,  idest  co- 
mestionibus  superfluis  et  ehrietatihus  : 
vult  dicere  quod  secunda  species  in  vo- 
luptatihus  gulae  consistit,  sicuti  prima  in 
coitu  :  voluptate  gaudet  snstineri  cum 
praedicta  specie,  scihcet  prima,  permuta- 
tim,  idest  ordine  permutato  sicut  causa 
ad  causatum.  Et  rationem  assignans  di- 


cil,  (jiionlam  ohrictiiH  fll  |)ro|ilcr  coitnm 
ncc  iiiiii  pioplci'  K''Ucra  cclcroriim  viliu- 
riiiii,  cl  lioc  rolativ(\  iiloKt  rocijiroro  : 
(|noniam  Htniti  ohriotaH  pnqitiT  coilum 
III,  simililcr  (pio(|ii('  cl  coitns  proplor 
(dirictatcm  :  illiid  i|nidoiii  nl  proptcr 
llnoin,  lioc  aiiloni  iii  g(Mior(!  caiis.i'  ofM- 
ci(MitiH.  Kt  docnniciiliim  siihjuiiKonH  di- 
cil  :  Viiiiim  aiilciii  iiiodicc  siiiiipliiiii  iit  vi- 
(h^liir  conlcrrc  acniiicii,  idcsl  jiciiclrahili- 
tatoin  cognoscondi  inlclloctui.  VX  doindu 
conditioncs  ohri(datis  connumoraiiH  di- 
cit  :  Vinniii  aiitcin  siiiiipliim  iioii  modic(5 
sod  oxcossivo,  portnihat  lalioiicin  iic  vo- 
rnm  coriuiro  possil,  intollcctum  liahotat, 
idost  ohtnsum  roddit  in  spiicuhitionc!  re- 
riim  al(|iic  siihstaiitiariim,  momoriam 
(Micrvat,  idcsl  cxtciiiiat  cl  d(;strnit,  (luo- 
iiiain  ohlivionom  indiicil  :  (|nod  ad  ino- 
moriam  referas  :  orronMii  inrnndit  (|iiod 
ad  ratioiKMU  applica  :  at(ju(!  ad  ignoran- 
tiam  pordiicit,  (|U(>(I  intolloctui  conforma. 
Etrationom  horum  annoctiMis  dicit  :  quo- 
niam  ibi  ehrietas  ubi  dominatnr  fnror  : 
nam  tcstc  Ovidio  in  libro  De  arte  aiuandi : 

Vina  parant  aninios  faciuntque  caloribus  aptos, 
Tuiu:  veniunt  vircs  et  pauper  cornua  sumit. 

Sod  ubi  furor  ibi  nulla  sapicntia  sed 
insipientia  porvagatiir,  quoniam  sapion- 
tia  non  furore  sed  mansuotudino  possi- 
dotur;  scdcndo  onimct  quiescendoanima 
fitprudens,ut  ait  Arisfoteles.  Ilujusautem 
rationis  patont  excmpla  quofidiana  :  at- 
quo  cxiiido,  supple,  pafent,  nou  immorito 
dotrimenta,  idest  minoramenfa  virtutum. 
Nofandum,  sicuti  moderatus  victus  ho- 
nestatcm  corporis,  sanitafem  quoque  at- 
que  mentis  prosperitatem  causat  ac  con- 
servat  :  sic  ejus  immodestia  necesse  est 
ut  eam  corrumpat.  Cavenda  est  ergo  sum- 
mopere  scholasticis  immoderata  crapulcB 
frequentia,  ne  illud  psalmistae  eis  obji- 
ciafur,  Turbati  simt  et  moti  simt  sicut 
ebrius,  et  ortmis  sapicntia  eorum  devo- 
rata  est.  Copia  enim  ciborum  et  potiium, 
ut  refert  Seneca,  suhtihtas  impeditur, 
quoniam,teste  Hieronymo  Epistola  sexa- 
gesimaprima,  non  est  ejusdem  hominis 
vina  degustare  ac  prophetas  inteUigere. 
Crapula  nempe  venerem  excitat,  cum 
ventcr  mero  aestuans  cito  in  hbidinem 
despumef ;  trigesimaquinta  distinct.  §  \  : 
Et  sicut  Ycnus  mentem  obnubilat,  sic  et 
crapulam  ipsam  ofTuscare  necesse  est. 
Ahsit  igitur  a  scholasticis  viris  crapula  : 
nam  veteres  cum  parcimonia  vixisse  le- 
guntur.  Socrates  temperdtissimus  extitit 


60-2 


rOMM.  SUPF.R  LIH.  ROETII  nF.  SCITOr.  niscip. 


«t  unica  rerKctionu  si^i-otitia  toiitt^ntahu- 
tur  Hcicns  [)au<-i4  nuiiiniisqui!  uaturani 
contuiitari,  uihilquo  viio  i.stu  couKiuiui- 
tius  aitiitraus  solu-ietatn  qua  coi-()oi-is  ac 
nuuititi  prospriitas  rohoratur.  Iludo  Ku- 
no(liu8  : 

Sobrietas  seinper  studiis  referatur  honestis, 

Niilla  I    '      '  i  tis  iiit<-;<ra,  iiei^  duhiis. 

Auipli  iis  qiiu-  (iaiit  boiia  seiiiiiiu  trundes, 

l*ostcul{ids  aniinu'  suiit  hulocausta  t)ei. 

Kt  Aulus  iicUius  lit)i-o  [)riiuo  iuiiuit  (|uod 
paicimouia  apud  vetei-«;s  romauos,  et 
victus  at(|uo  cu'uaium  t«!m[)eii«!.s  non 
solum  i!(»in('stica  ()t)S(!rvatiou(!  ac  disci- 
pliua  st'(l  ctiam  [)ul)li(-a  auiuiadv  tTsioue 
legum  custodienda  est. 

«  QuaR  etiam  consort^i  vinoso  etc.  » 
lu  liac  parte  llot^tius  oslcndit  siimmoi)ei-(5 
fujjrieutlam  hauc  secuudam  lu.vuria"  s[)e- 
ciem,  |)ru'(-i[)ue  cousisteutem  iu  (ousorti- 
hus,  proptcrea  «[uouiam  ina^^uum  stu- 
diosis  ipsis  cousortium  craiiulosi  atipui 
viiu)si  iuducit  studii  (NitriuKJulum,  ut  iu 
Litterd.  F.t  dicit  :  Qiiie  pestis,  idest  «[uod 
vitium,  detcrior  est  consorte  viuoso, 
idcst  pleno  vino  ?  quasi  dicat ;  uulla.  Et 
rationem  adnecteus  di(;it,  «[uoniam  vi- 
nosus  consors  si  studere  uequcat,  tamen 
corrodit,  idest  impcdit  vitio  chrietatis 
eeteros  volentes  inhiare,  idest  inten- 
dere  ;g}'mnasiis  idest  scholasticis  cxer- 
citiis :  aut  enim  errorem  litis  fovct, 
idest  nutrit,  vel  saltem  capsus,  idest  per- 
cussus  pugnis  orai,  idest  dcprccatur 
opem  :  (|uasi  dicat :  qui(!(|uid  vinosiis 
illc  agitat,  sempcr  in([uietudinc  torquc- 
tur  atque  cetcros  torquct.  0  Deus,  excla- 
matio  est  ;  qualis  permixtio,  idcst  per- 
plexioatquedesolatio  est  studentihuscum 
tali  vinoso  !  Ergo  di^crctio  prudentium, 
supple,  scholarium  ejiciat,  idest  reppeliat 
tales  scilicet  vinosos  ahintegritate  consor- 
tii,  idest  societatis;  ct  hoc  ,  ordine  irre- 
gressibili,  ut  scilicet  haud,  idcst  quam- 
quam  revcrtatur,  etsupple,  rejiciat  ipsos, 
non  tcmpore  ebrietatissedterminato,idcst 
cum  ad  sobrietatem  reversi  fuerint.  No- 
tandum,  licct  ebrietas  plurima  mala  ope- 
retur  uti  superius  jam  expositum  cst, 
habet  tamen  hoc  ipsa  ut  ipsa  mentem 
hebetet,  secreta  revelet,  gustusque  de- 
turpet :  eloquium  enim  scandalizat,  nunc 
lites  generat  ac  corporis  vires  extermi- 
nat,  cadere  jubet,  hene  agere  prohihct, 
requiem   impedit,  sensum  alienat,  obli- 


vionem  inducit,  lihitlinem  movet,  nau- 
K(!am  provocat,  visuiu  miiiuit,  et  ah  om- 
ni  virtute  homiucm  dcstiliiit.  Undo  (lal- 
terus  in  A/fja/ultridtjs  :  Uatiouis  vih; 
s«!pul<-lirum  «dirietas.  Ilinc  Soneca  Kpis- 
tola  si'|)tuagesiinasecuuda :  Nihil  aliuJ 
est  ehrictas  ([iiaiii  voluiit.iria  iusania : 
omue  vitiuin  iiitcudit  «;t  (l(d(;git,  vere- 
cuudiam  removet,  v«!rha  diihia  ',  oculos 
iuccrtos  gressum  orrantem,  vertigin«!m 
ca|)itis  (!t  c(!t(!ra  Imjii.sinoili  caiisat.  iNam 
s«!ro  omnia  |)roiiiilluut  ehiiosi,  s(!(I  mane 
ohlivioni  traduut.  llndcMartialis  (Jot/uus: 

Oniniu  promittis  cuin  tota  nocte  bibisti, 

Non   faciant  (iu(!m({iiuni  pocula  nostra  reum  : 

Heno  ergo  dictiim  (!st  a  IJoetio,  con- 
sorte  vino  nil  posse  deterius  existi- 
maii.  Ilcm  viuosiis-sa-iim,  idcst  viiio 
[)l(!nus,  ehrius  vcl  (^hriosus  :  et  compara- 
tur  :  cujus  supcrlativum  Plautus  poneus 
ait  : 

Quid  opus  est  verbis?  vinosissima  est. 

«  Haec  autem  etc.  »  In  hac  parte  Boe- 
tius  hanc  speciem  luxuriae  ad  primam  et 
ad  tertiam  comparat.  Et  dicit  quod  ha-c 
spccies,  scilicel  qiia'  in  comcssationihus 
et  (!hrietatihus  constarc  prohatur,  cst 
prapamhula,  idcst  antecessoria  primaR, 
scilicet  speciei  qua»  in  coitu  consistit.  Et 
ratio  hiijus  sumitur  cx  antedictis,  cum 
inquit  ipsum  coitumcx  ebrictatc  causari. 
Et  eadcm  heec  secunda  species  est  pedis- 
sequa,  idest  concomitans  et  famula,  ap- 
pctitiva,  idest  desiderativa  postcrioris, 
idcst  tcrtiai  spccici  luxuriai  quae  in  ves- 
tium  ornatu  ponitur.  Exinde,  cum  haec 
ita  sint,  exclamando  contra  hoc  vitium 
invehitur,  dicens :  0  quantum  erroris 
ebrietas  ipsa  immittit  in  mentcm  disci- 
puli  nisi  castigetur,  idcst  refrenetur  et 
rcstringatur  ad  unguem,  idest  ad  plcnum 
freno  sobrietatis  '. 

«  Tertia  vcro  luxuriae  specics  etc.  » 
In  hac  parte  JJoetius  post  primas  duas 
luxuriae  species  detestandas  tertiam  ipsam 
fugiendam  ostendit.  Et  dividitur  haec 
pars  in  duas.  Nam  primo  docet  tertiam 
specicm  fugerc.  Sccundo  verificat  dicta 
sua  exemplis,  ibi,  «  Cum  quondam.  » 
Prima  adhuc  in  duas.  Nam  primo  ipsam 
fore  fugiendam  ostendens,  circa  quos 
ipsa  principaliter  vcrsatur  demonstrat. 
Secundo  vcro  in  quibus  consistit  decla- 
rat,  ibi,  «  Haec  autem  gaudet.  »  Et  dicit 


Al.  :  «  dulcia.  » 


-  Al.    addidit  :  <■  vel  castitate.  » 


CAPIJT  II. 


oo:i 


prim*»  (|ii(»(l  ipsn  lcrlia  liixiiri.r  spiM-ii^H 
("sl  (•itmnpisfcnlia,  itlcsl  fiipidilas  (pia* 
ilain  (|ita>  inlii.it,  i(l(^s|  inl(<n(lil  ornali- 
hii.s,  ntipK^  coiisislil,  i(li>sl  i\st,  iiiarilala, 
i(l(>st  conjnncla  prov^cnici  polcntimi, 
i(Uusl  inaKiiiilKiii  cl  ilivitnin  :  ornalilnis 
(licn  (piil)tis  litla  laciillas,  iil(>st  statits 
paiip^nlalis  ('(Mlil,  i(l(>sl  lociini  dal,  iiivila, 
idcst  non  sn|)crata  cornin  vanilatc.  No- 
tanditni  (ptod  lta>c  lcrlia  spccics  liixti- 
ria>  (pia>  ortiarthiis  iiiliial  iioii  nisi  (>\tol- 
lciitia  csl  ad  corporis  (n'ttaltini  cl  i|ita' 
oorporis  snnt,  scilicct,  ant  landcni  vcs- 
limctttornin.  <Jiia'ctinii[ttc  laiiicn  sit, 
supcrliia  (pia'(laiu  (>sl  al(pic  vaiia  Kl<"'iii ; 
quiH,  uti  Salliislio  iii  Jiu/tirt/iin()  vidctur, 
sicut.  (Miam  cxpcricitlia  comprohatnr, 
commuiic  |dus  nohililalis  malttiu  cst. 
(luum  liumilitim.:  Iiumilcs  iiamipu^  ra- 
sas  paupertas  iiiliabital  tcriuuhpic  siim- 
mos  fulijura  uionlcs.  Paiipcrlas,  iu 
(piam,  tiita  (pia»  voslcm  itoii  appclit  oor- 
poris,  scd  animi  atllncntiam :  de  qua 
diolum  cst  pcr  Poetam : 

0  vere  tuta  facultas,  pauperis  angustique  lari.s ! 
0  munera  nonduiu  intellecta  Dei  I 

«  lIsRc  autem  fraudet  etc.  »  In  hac  par- 
te  Poetius  ostciulit  in  quihus  hff-o  tcrtia 
luxuria^speoios  ut  plurimtimpositaest.  Kt 
dioit  quod  ha^o  tertiahixuria^  species  gaii- 
det  in  frequenti  varietate  vestium  atque 
earum  sig-illationo,  idest  piotura  memhra- 
tim,  idest  de  mcmhro  ad  momhrum:et  sup- 
ple,  gaudetpolire,  idcstornare  owsariem, 
idest  capitis  oomam,  et  proprie  virorum 
est,  ut  dioit  nugtiitio:  Beneficio  pectinis,' 
idest  illius  instrumonti  atqne  tortuosi- 
tate  calamistri,  idest  illo  instrumento 
tortuoso  ab  effectu,  cum  ad  crispandum 
crines  prinoipalitor  exoogitatum  sit :  et 
gaudet  lasciviro,  idost  luxuriari  vel  lasci- 
ve  se  gerore  diversitate  florum  seriatim, 
idest  in  serto  positorum :  et  gaudet  per- 
fundere,  idest  perfundendo  tingere  gu- 
lam,  idcst  faciem  :  et  hio  pars  pro  toto 
posita  est  per  syneohdochen  :  fuco,  idest 
colore  ficto,  ut  etiam  supra  capitulo  pri- 
mo  expositum  est  in  eo  loco  quo  de  lo- 
gioa  sophististica  dicitur :  vultumque 
mulieris  fuco  perfusa  eto.  Etiam  gaudet 
inhiare  frequenti  castigationi  novaculap, 
hujus  cultelli,  ad  radendum  barbas  ordi- 
nati.  Et  dicitur  a  novo-as,  quia  hominem 
novat.  Unde  Judicum  deoimotertio  I,  Reg. 
1, 11. :  \ovaciila  tio)i  ascendct  super  caput 
ejus.  Et  PsalmistaL^  4  :  Qiiasi  novacula 
acuta  fecisti  dolum.  Et  gaudet  adimplere 


Hinum,  IdoHt  p-rcmiuin  smiin  arumatiluiH 
idcst  rchiis  odoiifcris.  I.l  dictiim  (••sl  aji 
ara  iiromii,  ([iiiii  ariH  impoHitiim  (livitiin 
iiivocatitilitis  aptitm.  Ent  ctinm  nroma  iii 
alia  si^-nilicatioiic  nn^^iicntnm  <ptoddam 
lircliostiiu  c\  tltiirc,  mirra,  iianlo,  cala- 
mo,  cyutiamomoipic  coiiiposituin.  Iiide 
versiiH  : 

('.imliTc  lliiis,  niirruni.  nurcJuin  raiariMim,  cyna- 

|lllOIIUUIl, 

llis  superinfunilas  olciini.  sir  llcl  arom.i. 

Kt  scquitiir  iii  Ijllrra  :  Kl  p;aitilct  os- 
t(>itilcrc  pl(>hi  colla  ortiata  moiiilihiis, 
illis  ortiam(>nlis  gemmatis,  idest  pleiia 
gcmmis,  vonln^uupie  casligatum,  idest 
rcstrictiim  cin^-iilis,  idcst  haltois,  1'arllii)- 
rtiiu.  illarum  gculiitin,  (juia  a  ParUiis 
citiguli  illi  protiosi  Hoinam  addtiochan- 
ttir.  ((  Monile,ut  dicit  Isidorus,  ornamen- 
tum  ox  gommis  est,  (}uod  solet  lomina- 
rum  poudcre  ooUo  :  »  hoc  etiam  serpen- 
ttim  dioittir  :  quouiam  oonstat  ex  ampho- 
rulis  quibusdam  aureis  et  variis  gemmis 
in  modum  faotura'  serpeutis.  Sumitur  ta- 
mcn  pro  quolihot  ornamento.  Kt  sequi- 
tur  :  etiam  gaudet  incedere  calceis,  idest 
solularibus  rostratis  et  tabulatis,  idest 
dopiotis  ut  regina.  riaudetque  incedere 
collo  elato,  idest  in  fastum  elevato,  gut- 
ture  iuflato,  supercilio,  idest  illo  ordine 
pilorum  qui  supra  oculos  est,  mutilato, 
idest  trunoato  vel  praeciso  oculo  impudi- 
00,  idest  lasoivienti  et  ad  quemlibet  oir- 
cumgyranti ;  et  fastuoso,  idest  superbo 
incessu,  idest  transitu  :  gaudet  insuper 
ampullari,  idest  verbis  iiiflatis  supcrbis 
atque  sesquipedalibus  uti,  et  illis  raris, 
et  sermonibus  parum  modestis,  immo 
intemperatis  penitus :  et  appositis  ciba- 
riis  gaudet  fastidire,  idest  fastidio  habere 
omnia,  supple,  apposita,  et  gaudet  affli- 
gere  servientes  litibus,  idest  rixis  conti- 
nuis,  affines,  idest  vicinos  probris,  atque 
ignotos  cruciatibus,  gaudetque  interesse 
scholis  raro  :  et  si  aliquando,  tamen  ulti- 
mo  atque  parum  prodesse,  sed  festinat 
ab  eisdem  abesse  primo.  His  et  aliis 
multis  commotus  Boetius  quibus  h«c 
tertia  luxurioe  species  deditissima  est, 
invehendo  contraipsam  exclamat :  0  qua- 
hs  ex  vitii  enormitate  et  quanta  ex  ejus 
magnitudine  est  permixtio  vitiorum  !  su- 
baudi  in  hac  tertia  specie.  Fastidio-ire 
quasi  horrere  spenere  contemnere  tapde- 
re  ;  inde  verbalia,  et  hoc  fastidium  et  fas- 
tidiosus. 

«  Cum  quodam  tempore  eto.  »   In  hac 


«04 


COMM.  SITFR  LIB.  nOETII  DE  SCHOL.  DlSriP. 


purte  Roetiu.s  iiuuutu  ex  hujusniudi  vi- 
tio  uiulu  tnfuiuut  f\i'uii)lo  rniTtiltorat, 
ilicuuiii  :  (!uiu  ii^^u  Koftius  ([UDiiaiu  teiii- 
j>ure  receiiisseui  iu«5  Atlmuis  iu  liur,  sci- 
licut  uuivtMsuli  Hcholu  (irun-ia'  cuu.su  dis- 
ceiuli,  ius[)i'\i  liauiiiu-ilt-iu  tiliuiii  IMiyrri 
(Jictutoris  lutioruutriii  oiuiiihus  pra-iiiilis, 
qui  si-ilii-ft  liauiiuuiles  uiiiiia  liujus  vitii 
fu'tlutus  lutJfivia  uesfieus  (luoiuodo  «e 
^ereret  iuceiisit  (|iiauiloi|iie,  iilest  iiuuc. 
ptiilulis,  iilest  sotularihiis  ilcMipiU'  cous- 
cisis  et  liuihatis,  i]iiauiloi|U(*,  iilcst  lilllic 
culiKis  maculutis,  idest  diversoruui  colo- 
ruiu  inaciilis  perstrictis,  ut(jue  [»roc(!Ssit 
elatiis  tihiis  ctulriiiis,  idest  ad  uiodiiin 
cedri  erectis  pedibus  uudis  ([ue  ([iro  (d) 
ut  stumuchutus,  idest  tiiuiore  su^ierhia' 
iiinutus  impetiit,  idest  iudif^uanter  pe- 
tivit  Ar(!opaKum,  illuiii  viciiiu  .\lh('ni«!n- 
seiu  (juu  studiuiii  exercehaliir,  a  (}iio 
et  Diouysius  sanctus  areopa^ita  appel- 
latus  est.  Kt  ego  Doetius  providi  caute 
et  sa'pissime  ne  inilii  insiir^'eret  (iiioniam 
eram  alieuij^ena,  idest  alteriiis  f^enfis, 
Kt  dicitur  alienigeua  quasi  alia  regioue 
vel  gente  natus  ;  et  dicitur  ad  allon,  idest 
alienum  et  genios  iiatura  vel  generatio  : 
sic  et  Irancigena  terrigena,  (jua;  omnia 
tcdia  suiit  communis  generis.  Et  sequi- 
tur  his  omnihus  visis  et  enarratis  :  quid 
plura  dicam  ?  idem  (ianimedes  ad  tau- 
tum  deveuit  inopiam  quamvis  invitus, 
ut  permutato  meatu,  idest  transitu  lor- 
tuuff  de  prosperitate  in  adversitatem 
mendicans  corrogando,  idest  petendo 
composuerat  ea  quae  prius  idcst  tempore 
prosperitatis  contempsiirastidiendo,idest 
iastu  et  superhia  spernendo.  Sed  haec 
hactenus,  iJest  hucusque  sufficiant.  No- 


tundum  ;  simile  exemplum  apud  Vale- 
liiiiu  .Ma\iiiiuiii  le^^itiir  (h;  adolcsceute 
i'ol(Uiioue,  quaiuvis  nousicuti  (iauiinedes 
iii  tastu  atiiuu  Hujiiuhia  ilieM  ciiii(;tos  ad 
ultiiiiuin  couHumerid :  liic  «uiiin  Pohuno, 
iit  i(dert  Valeriiis,  lihro  siixlo  ca[)ile  Dc 
innttitiitiu-  iiiuiiiin,  taiitis  ill(!C(d)ris  de- 
ditus  extitit  iit  i[)sa  iurainia  gauderet  : 
cuiu([ue  seinei  ex  couvivio  post  solis  or- 
tiiiu  siirr(!xiss(!t  viiio  gravis  et  iiuKueiitis 
o[)tiiuis  delihuliis  aniictiis  v«!st«!  [)erliicida 
et  s«!rlis  «•.ii[)ile  r(!diiiiito  et  Xenocratis 
scholas  apertas  vidisset  ant(i  i|uas  casu 
transihat  intravit(|ue  ut  prudeutissima 
[)ia'iiq)ta  tciniileutia'  lasciviis  deriderel, 
ruiuqiie  oimies  (•oiisidcrantes  iiidi^^^nareu- 
tur,  Xeuocrates  vultu  maturo  omissa  re 
de  qua  diss(!nihat,  d(5  modestia  at(|ue 
t«'m[)i'raufia  lo([ui  c<i'[)it :  (Mijiis  gravifa- 
lein  seruionis  Poli-ino  au«liens  [irinio 
detractam  de  capite  coronam  projecit, 
postea  pallium  deposuitet  convivalis  oris 
hilarifafem  i'X[)ressit  ;  ad  iilfimiim  tofam 
luxuriam  d«![)osuit ;  sicque  uuiiis  ordina- 
tionis  me«licina  sanatus  ex  infaini  philo- 
soplius  evasit.  Item  liinhare  ,  idest 
oriiare,  inde  limhatus  elalimhus  dicitur 
([uam  nos  ornaturam  dicimus  :  est  enim 
fasciola  qiiai  vestium  extremitatem  am- 
hit  aut  ex  filis  aut  ex  'auro  contexta. 
Nota  :  sicut  refert  Rahanus  Supcr  Psalle- 
rio :  «  Cedrus  arhor  est  altissima,  om- 
nium  arhorum  domina  et  regina,  as- 
pectu  pulchra,  semper  retinens  virorem 
suum,  cujus  odor  serpentcs  fugat,  »  et 
ut  dicit  Isidorus,  «  lignum  ejus  nunquam 
tercdine  extcrminatur  :  »  indc  cedrinus- 
na-num,  idestex  cedro  vel  similitudinem 
cedri  habens. 


CAPUT  TERTIUM 


Cum  autem  discipulus  ad  perfectionem  tendere 
teueatur,  effectivam  causam  perfectionis  utpote  con- 
tiuuitatis  constantiam  prout  facultas  suppetit  menti 
dignoscatur  imprimere.  Quid  enim  in  dilectionis 
opusculo  lucidius  constantia?  Quid  inconstantia  ne- 
quius"?  Prima  parit,  secunda  parta  dissolvit.  Prima 
procedit,  secunda  retrocedit.  Prima  colligit,  secunda 
coUecta  dispergit.  Cum  autem  gymnasiis  insudare 
decrevimus  magistratusque  vicem  dignum  du.ximus 
obtinere,  filium  inconstantiffi,  immo  ut  verius  dicam, 
ipsammet  inconstantiam,  fortuna  nostris  assignavit 
praeceptis  imbuendum.  Qui  satyricis  inhiabat  atra- 
mentis  mensurnus.  Historiographis  persaepe  diur- 
nus.  Elegiacis  annuus.  Ratione  vero  disserendi  Aris- 
totelem  lamentabatur  nocturnus.  In  editionibus 
quoque  philosophicis  mensurnus,  duodecimque  ta- 
bularum  compilationibus  quasi  instantaueus.  Omni- 
bus  siquidem  in  brevi  extiterat  fastiditus.  Si  vero 
librorum  iuspectioni  eorumque  scripturffi  aliquantu- 
lum  indulsisset,  quam  plures  per  horam  inspexisset. 


nullique  licet  brevissimo  tempore  manus  imponeret 
perKcientes.  Tandem  mercator  incepit  esse  navigio. 
1'rimo  vero  noctis  spatio  uauseae  in  hiatum  sentina 
cogente  provocatus,  et  demum  pouti  insultu  perter- 
ritus  inundantis,  hortulanus  esse  cupiebat.  Dehciente 
vero  legumine,  militiae  se  transtulit  e.xercitui.  Visis 
autem  hostium  incursibus  fugae  terga  commendabat, 
Cratonisque  studiis  tutius  inhiabat,  cujus  semicirculi 
capacitas  multis  formabatur  quaestionibus.  Superio- 
ris  vero  circuli  latitudo  Zodiaci  formata  plauicie, 
drachmis  arrisit  septemplicibus.  Prima  vero  littera- 
lis  protractio  quaesivit,  utrum  coeli  empirei  dominatio 
terrenitatis  aliqua  participe  uatura  possit  obfuscari. 
Secunda,  utrum  spirituum  vitalis  servitus  terrenae 
ffficis  ambitu  queat  naturae  suhsidio  denigrari.  Tertia 
autem,  an  Judaicae  trinae  divisioni  polorum,  au  Aristo- 
telicaesimplici  acquicscendum  sitpartitioui.Quarta.si 
Judaica?.  an  termini  sint  ex  ipsis,  an  iu  ipsis,  an  qui- 
libet  sigillatim?  Et  si  Aristotelicae,  cum  partes  totius 
localiter  moveantur,  quare    totum    uon    movelur. 


r.MM'T   III. 


005 


(.Miiiitii  nir  i-iiiitiiiiiu  i'li<iiiiMili>niin  «il  tniiiHiiiiiliilin, 
ul.  uii  oiiiliMii  Hiiiil  i|iia<  |iniiii>  riii<niiil,  <<li<iiii<tilu,  uii 
nllu  (■iiiiAirtliiiit.  Si<\tu,  riiiii  iiniiiii  i<li<iiii'iiliiniiii  rmi- 
Iruriiiniin,  iit  iii|im,  ucfiilfiilulcin  fiipiut  i|iiuliluti'iii 
iil  ruliililutKiii,  i|iiuro  iinii  iKnii«  u  riili<iiluli<iii  uii'i|iiul 
friKiililulKin.  Si<|iliiiiu  uii  ulii|iiu  xniiu  kiI  u  iuiHtra 
liuliiluliilii^.  Onui  liuliiliinliiiin  |iriiiiuiva  iinllvilnH,i|iiiit 
ni'i'.«i4Hiirt  tKirnni  i|iinlli«i|iii)  ri<i'iiHrtiii«.  (lirciill  vi<ri) 
inn|iiiii  Hociiiiili  iiiivciiuriu  iiciiliin  iiiliiiiiitiiiiii  ilctiiiK- 
liut  iiii«|iKcliiiii(i.  (,)iianiin  |iriiiiu  /(nliuci  lutilii(liii(<iii 
iii(i(lilli'uiiti<iii  vonliiiKliul  circiiliiriiiiii|iio  tKrniiiinM 
(loliiiilivK,  tiiliiiH  r(iniia<  i|iiuiilitulKni  |iriiKri<i«i<iv(i. 
S(<('iiii(lu,  iiii  i<t(<lla<  ll\a<  Hiiit  iii  ciclii  Hii|iKriiiri,  nii 
in  iiriiiirii-t  circnli.'*  ciiiiiincuiil(<!«  |iluii(<luniiii  nd  iiiH- 
tiir  |i«rvu^uri  (liMc^iniunliir.  'ri^rliu,  iiii  c(iiii('lii<  jirn- 
(li^iulilKr  niliciilcs  circiilarilcr  ciiiii  cii<t(<riH  pluiiKtiH 
pKrcnrrunl,  uii  (li<slniclivii<  cr(<utiMM<  in  hiiiiiii  cIiiidk 
rKV(<rluiitnr  niitiira'  pKrmissiuiic  iialiiruiitiH  .'  (Jiiarlu. 
un  iiirKriiiris  iiiitiirii'  C(>iii|>1k\iiiiiuIu  virtiilKiii,  hivk 
Kclyiisiin  C(iiilraliaiil  k\  pluiiKlis,  iiii  cx  priinis  ^'i!iii<- 
ruiililius?  Si  K\  pluiiKlis,  aii  s(<ciiii(liiiii  KV(<iitiuii.  Si 
VKro  iix  f;cii(<runliliiis,  ciiin  iiiiiiin  ftKiiKrunliiitn  sil 
nlbuiii,  ol  uliiiil  iii){rtiiii,  (jiiari*  gi^iioraliini  ox  liis 
nlhiiin  ol  ni^niin  luni  Ksl;  kI  (|uurK  (|tiuii(l(ii|iic  iii 
oxlrKinilulilinsassititiluttir  putri  iii ciKlKrisp.irtiiriKiili, 
(]iinitilo(|iiK  iiKittri  ^KtiKrnitliitin.  (,)tiintu,  <|iia>  |iro- 
porlii)  inotus  ud  nioUitn  p(>r  plunetus,  ol  (|iia<  ooruiii 
connexio.  Sextu  cuiu  Saltinitis  iiiter  plaiiKlus  sit  sip- 
vissimtis,  \'Kuitsi|tu'  hKiii^tiissitiius,  nii  hKiiifiiiilns 
uiiius  nialiu;ttilalKiu  rKlariict  nllcrius  ox  opposilo  ml- 
veuietitis.  Sepliiiia,  cittit  Noltis  naluraltter  fri^iidus 
et  siccns  sil,  iiiiaro  iiohis  coulraritis  ap|iarel.  Oclavn, 
(liui'  sit  elKiuKiilonuu  coutiexio  proporltoitulis.  Noiin, 
(|iiis  sit  solis  el  litniv  nieulits  el  elieclus.  liltinin  se- 
nncirculi  plauicies  proponehat.  —  Ctir  treinor  in 
terris'.'  —  (".iir  concreinut  aora  fiilj^tir'.'  —  (Itir  innris 
exuniiat  rahios?  —  (Mistusiitte  ninlii;uus.  (.)tiie  sit 
nntura  peuiialoruni  irstivnliitin  in  hyotne  ilericiettliutn 
et  couversini.  —  (juiil  grnnilinis  roluuditns. —  Nivis 
prolixitns.  —  Nehtilii'  potentia.  —  Au  virltis  lapidnin 
ex  complexione  sil?  aii  ex  niateria?  —  An  ndainan- 
tina  nttractio  ex  conipouenlihus  simul  sit,  au  ex 
\inius  incursn  laulnm?  —  Quid  pluvt;e  dulcedo?  — 
Putei  hyemalis  caliditas.  —  ./l-lslivalis  frigiditas.  — 
Visus  triplex  emissio.  —  Colorumaue  coucretio.  — 
Cum  ijiitur  istarum  (^uaestionum  solutionis  auimum 
uuitationis  uou  posset  adinn)lere,  uxori  proposuit 
snbjngari,  praidictis,  postpositis.  Visis  nudi(|ue  virgi- 
uibus,  iu  tipdium  ift^ctus,  parentibus  sic  respondit  : 

Improbo  coimptas,  lectos  detestor  aoiles. 
Nil  mihi  ciini  turra  virgiue  :  soliis  eio. 

Sprelis(ine  prfledictis,  ntpote  solutionibns  quffistionun^ 
diflicilihus,  Ptolomffii  de  cietero  pnKceptis,  iu(]uit, 
insistam.  Sed  cum  signorum  gradus  plauetaruuique 
discursus  siue  turris  aitiludine  faeili  visu  compreheiuli 
nou  possnnt,  quid  de  ca;lero  faciain?  Aliseruiu  est 
me  esse  •hominem.  Itinam  humauitatem  exuere 
possem,  et  asinitatem  inducere,  specie  homiuis 
perniutata.  Sit  ergo  discipuli  summa  magistratui 
subjectio,  exercitii  atteutio  cum  animi  heuevolentia 
et  ingeuii  docilitate,  specierum  iuxuriae  evitatio, 
felicisque  coustautiae  debita  professio. 


<(  Ciim  autem  (liscipulus  etc.  »  Hoc  est 
terlium  oapitulum  liujus  totalis  libri.  In 
quo  Boetius,  postquam  iu  prsecedeutibus 
docuit  quomodo  prima  oblectameuta  sclio- 
laribus  ipsis  miuistranda  sint  atquc  qua- 
liter  jam  adultorum  scholarium  elatio 
magistratui  subdenda  est  atque  disci- 
pliuaR  coujuugenda,  nuuc  vero  demous- 
trat  elntiouem  studentium  summopere 
reprimendam.  Et  ad  hoc  persuaden- 
dum  introducit  ipsam  inconstantiam 
elationis    atque    superbise  pedissequam 


rt  niMJiincli.HHinuiin  at(|iii<  poiin  gor- 
iMiiiiMin,  iit  .sif  vn  |iriiiliiH  HptrtJi  atqiin 
(  iiiililliito,  ad  niii.stiiiilMiiii  ipsaiii  iiiilii'- 
lctiir.  Kt  dividiliii-  lnx-  ('jipitiilniii  iii 
iliiiis  piirtcs  |ii'iii('ipal(<H.  .Naiii  priiiio  |irii'- 
mittil  iiitriiliiiii  siiiiiii.  Sciiiinlii  cxcm- 
pliiiii  ipsiiiii  iiii-iiiistaiiti.r  iiilrndiicit,  ihi, 
(1  (Iniii  in  KymnaHJiH.  »  rrima  iii  diiaH. 
Nain  primo  ostcndit  ipHam  ('oiiHtaiitiain 
Hiimiiiopcrc  amplcvaiiil.iiii.  Scciiinlo  ip- 
saiii  cninparal  ad  iiii-onstaiitiam,  ibi, 
(I  tjiiid  cniin  liicidiiis.  i  Kl  dicit  :  (liiin 
(liscipiiliis  ipS(^  liMicaliir  tcndcrc.  ad  pcr- 
rcctii)iicm,  dif^iio.sc.itiir,  idcst  co/^-iiosci- 
tiir  imprimcrc,  idcst  (|iiod  iiiiprim(>r(;  de- 
bcat  mciiti  caiisam  «drci-tivam  piiilcctio- 
nis  iilpotc,  idcst  siciit,  «•oiistantiam  coii- 
liiiuilatis,  siip|)!c,  iii  stiidio  :  li.'i>c  eiiim 
(>st  (pia>  opiis  iiic(>ptiim  p(>rlicil  at({iii;  in 
oiitatiim  liiicm  pi^rducit.  Undc  illud  vul- 
^rare  sum[)tum  est  : 

Continuata  vJRcnt,  discontinuata  peribunt. 

Notandum  :  quoiiiam  nullum  opns  landa- 
hile  aut  intcr  coronata  mcrita  compiitan- 
dum  putaliir    si  constantia  contimiitatis 
atquc   pcrs(!veranfia   abessc   noscaiitur ; 
quouiam  ubi  coustans  quis  pcrmanot,  sui 
opcrispretiiim  adipisci  mcrctiir.  Legitime 
namque  ccrlauti  atquc  usqiic  in  tinem  per- 
scvcranti   corona  dabitur.  Non  cnim  cx 
actibus  sic  niido  gcncratur  habitiis  nisi 
aHuerit  operis  perseverantia.  Studendum 
est  ergo  persevcranter,  cum  inter  occu- 
pationes  humanas  nil  dclectabilius  quam 
scicntiasjugitcr  mcditari,  varictatcs  con- 
templariatque  actibus  delectari.  Sedforte 
inquies  non  semper  studio  intendere  te 
posse,  ctmi  ct  ipsum  interrumperc  aliis 
necesse  est.  Huic  dubitationi  rcspondens 
dico,  omnibus  in  agcndis   modum  fore 
adhihendum.  Ut  enim  perseveres  ,  non 
oportet  ut  laboribus  iucessanter  assistas; 
sufflcit  enim,  si  coutinuo  studio  ipso  in- 
tendere   nequeas,  saltem  dum    intendis 
diu   persevcres,   ut  habitus   quidem  in 
animo  tuo  radicetur,  juxta  illud  Senecae 
iu  CEdipo  :  Quod  sjppe  fieri  non  potest, 
fiat  diu  ;  et  hoc  est  quod  ait  Quintihanus 
libro    quarto  De   institutione   oratoria  : 
Perseverandum  saltem  cst ;  quia  sa?pius, 
et  si  vires  deflciunt,  animo  tamen  inten- 
dendum  est.    Xihil  enim,    ut  in  Littera 
Boetius  suhdit,   est  lucidius  in  opusculo 
dilectionis,  ipsa  constantia,  idest  perse- 
verantia  ;   et  per  contrarium,   nihil  ne- 
quius  inconstantia  :  quoniam  prima  pa- 
rit,  idest  acquirit  perfectionem  ipsi  disci- 


HUtJ 


i.OSm.   SLl-iiU  Ml{.   IJOKlll   1)K  SCIIOL.   DISCIl'. 


pulu;  tiecuudu,  scilicutiucoutitautiu,  |iurtu, 
iili-st  uccjuisilu  liissolvit  :  priiuu  mi  piii- 
tiutiijueiu  |Uoct?tlit,  .stieUMtlu  ul»  ipsu  ir,- 
ctutit  :  piiuiu  (-t)lliKit,  itlost  uituiuulut 
perfectioueia,  seciiudu  coUectudispergit, 
juxtu  vulKure    ht)c 

Cuutiuuata  vigeiit,  di^cuiitiimata  perit^uiit. 

u  Cuiu  uuteiu  ^ymuusiis  iusuilure  etc.  » 
Ha'c  eiit  tiecuudu  purs  |)riuci[)ulis  liujiis 
capituli  tertii.  Iii  i{uu  ltt)«dius  (|uu;  de  iu- 
ct^u^^taiitiu  iii  ct)Uipjrutioue  ud  coustuii- 
tiuiu  [)ru'uuserut  iiuuc  eu  ipsu  exeiuplo 
couliriuut.  Kt  dividitur  liiec  purs  iu  diius 
purtcs.  Iii  priiiiu  fucit  (piod  dictiiiii  est. 
lu  sccuiiilu  c\  (;.\iMU[il()  [)r()[)()sitt)  i[)suiu 
iiicoustuiitiuiu  peuitus  rii{<ieuduiu  cou- 
cludit,  ibi,  «  Sit  ergo.  »  l*riiiiu  udhuc  iii 
duus,  socuudiiiu  (|iiu(lru[)lc'x  geiiiis  di- 
vt'rsi<)uis  et  iimtahiiitutis  i[)sius  iiicoiis- 
tuiitiu.'  tilii.  Secuiidu,  ihi,  u  Tuudeiu  iuer- 
cutor.  »  Tertiu,  ihi,  «  Crutouis(|ue  stu- 
diis.  »  tjuurtu,  ihi,  «  Cuiu  igitur  istanuu 
quaestiouum.  »  Kt  primo  dicit  ijise  noc- 
tius,  iutrodiiceiis  ipsam  iiicoustaiitiam, 
sive  inconstautiie  liliiim  lioc  modo.  Cum 
nos  Boetius  decrevissemus  iiisudare , 
idest  vacare  gymuasiis,  idest  scholasticis 
exercitiis,  uttjue  duxiiuus,  idest  reputu- 
vimus  digiiumohtiuere  vicem,  idestquod 
ohtiueremus  vicem,  idest  locum  magis- 
tratiis  oh  studii  uostri  compleiueulum  : 
fortuua  ipsu  ussigiiuvit  uohis  liliuin  iu- 
constantiai  ,  immo  ut  verius  dicamus 
(pareuthesis  est)ipsammet  iiicoustuutiam 
imhuendam ,  itlest  erudieudam  uostris 
pra'ceptis,  idest  doctriuis  :  qui  scilicet  iii- 
constanti*lilius  iuhiahat  [^raeceptis,  idest 
documentis  satyricis,  idest  poetarum  sa- 
tyricorum  et  vitia  reprehendentium  meu- 
surnus,  idest  mense;  et  inhiuhat  histo- 
riographis,  idest  historiarum  scriptori- 
bus,  sic  dictis  ah  historia  et  graphos 
scriptura  ,  persaepe  (compositum  est) 
idest  sa'pissime  diurnus.  Elegiacis,  idest 
scriptoribus  elegiarum  annuus,  idest  per 
annum,  vero  (pro  sed)  lamentabatur, 
idest  lamentando  inhiabat  et  conseque- 
batur  Aristotelem  nocturnus,  idest  sola 
nocte ;  et  hoc  non  nisi  sola  ratione  disse- 
rendi,  idest  disputandi  cogente.  In  edi- 
tionibus  quoque  philosophicis,  idest  in 
lihris  philosophiae  atque  in  compilatio- 
nibus  duodecim  tahularum  quasi  instan- 
taneus  versahatur  :  unde  haec  lex  duode- 
cim  tahularum  totius  juris  origo  fuit  se- 


cuu(luiu^V/o«A«/«,iiistitutu(le  jure  uuturali 
geutium,  §  ex  iiou  scripto,  iu  versiculo, 
origo,  et  //.  iJe  (trhjinc  juris,  lihro  se- 
ciiudo  §  1.  Kt  dicitur  lex  scriptu  iu  duo- 
ilecim  tuhiiiis  quuruiu  deitein  u  civituti- 
hus  Athtuiieiisium  et  Luceda-inoniorum  a 
d(!t(;iiiviris  fucriiut  ulluta-.  Kt  diiu'  ad  il- 
luiuiii  declurutioueui  per  tJosdem  [losteu 
uddita^,  ut  vult  iilosm  iu  cup.  Moi/sen  dc 
Jiitlitis  dissertutiono  septimu.  Omiiihus 
aiifiaii  iii  hrevi  fustiditus  t!xlit(!rut.  No- 
luudum  ([uod  liic  iiicoiistaiiliu'  lilius  qui 
u  Hoetio  iu  urguuieutuiu  iiilrodiicitiir,  si- 
milis  illis  t^xtitit  ([ui  unu  die  votu  Jcju- 
iiiorum  celehruut  (d  ult(!ru  studio  l('ui|)iis 
tlis[)(;usuut  ,  orure  iiunc  [iromiftunt  el 
contiuere  iu  posterum  pra'onliuuut  :  de 
([uihus  iu   Epistolis  llorutius  : 

(Jiios  |)etiit  spernit,  repetit  quus  nu[)er  aniiijil. 
yllsluat  et  vitai  discouvenit  urdine  tolo. 

TuliI)Usuti([ueprodessetidus  si  studerent 
iu  honis  ceptis  aiiiinos  suos  contiuuare 
([uamsic  novitatum  desideria  '  pra-volve- 
re  ;  siciiti  euim  lio(;  auctorizante  vulgari, 
«  Non  fithirsutus  lapis  pcrloca  volutus,  » 
sic  iie([ue  unimus  pluribus  ac  diversis, 
nunchis,illisnuuc,a(lv(!rtensdoctrinarum 
flosciilis  puilulare  prohihetur. 

«  Tundem  mercutor  iucipit  esse  etc.  » 
In  hac  parte  lioetius,  seciindum  geuus 
diveisionis  atque  nmlahiiifatis  iu(iOus- 
tautiai  filii  ostendit  diceus  :  Inde  incons- 
tantiai  filius,  cum  omuia  supradicta  sic 
ut  praimissum  est  fastidierat,  tandem  ad 
saicularia  negotiu  se  transfereus  incepit 
esse  mercator  navigio  :  sed  quid  primae 
noctis  spatio  provocatus  in  hiutum  nau- 
seae,  idest  vomitus,  et  hoc  cogente,  idest 
instigante  sentina  (illo  loco  in  quem  na- 
vis  superlluitates  recipiuntur)  et  demum 
perterritus  saltu,  idest  Jactu  inundantis 
ponti,  idest  maris,  cupiehat  esse  hortu- 
lanus.  Quid  ultra?  deficiente  legumine, 
supple,  ad  seminan(Jum,  transtulit  se 
exercitui  militiae,  et  amplius  visis  iucur- 
sihus  hostium  primus  commendabDt  terga 
fugae  praeeligens  cum  dedecore  fugere 
quam  honore  corpus  in  victimam  exhi- 
here.  Notandum,  Iloratius,  lihro  Senno- 
num  ,  contra  hoc  genus  inconstantiae 
atque  mutabilitatis  loquens  ita  inquit  : 

Qui  fit,  Mecaenas,  ut  nemo  qaam  sibi  sortem, 

Seu  ratio  dederit,  seu  sors  abjecerit,  illa 
Contentus  vivat,  laudent  diversa  sequentes? 
0  fortunati  mercatores  !  gravis  annis 


'  Al.  :  «  prsesidia.  » 


CAI'!''!"  III. 


0(r 


Mili'i«  nil  nuillo  ntnrrarliis  nirnilini  lali(iri<  : 
C.niilia  iinMialiii',  iiitvoni  jarlaiililnii  aii^^liin, 
Mililia  i'^l  |Miliiii' .  0>iiil  iMiiiM?  iiiiii  iiriiliii-;  liiiru; 
Miiliiiiilii  I  ila   iiiiii.s  vniil  aiil  Mrlnria  lii*la. 


Il;ri-  ill(<.  II  Criilonis  i|iiiii|iir  sliiilii.s  rlc.  • 
lii  liiic  parlr  llorliiis  lcrtiiiin  (livrr.sioiiis 
ali|iir  iiuilahililalis  K*<tiiis  iii('oiislaiili;r 
lllii  oslcMilil.  Ml  (liril  :  i-iiiii  i|iM>  iiiroiis 
taiilia'  llliiis  laiii  isla  i|iiaiii  praTcilciilia 
rasliilir^l,  (liv(Mlil  sc  |»oslca  ad  C.raloiiis 
(illiiis  philusoplii)  sliidia;  ciijiis  C.raloiiis 
capacilas  scinicirciili  (siiliainli  callicilra') 
roriiialialiir  iiiiillis  i|iia'sliiiiiiliiis  :  iiink^ 
Cralo  illc  (|iiaiii(laiii  iialiclial  callKMlraiii 
(lcsupcr  iii  luodiiin  scinicirculi  arciialain, 
iii  (jua  arciialioiic  iiuilla  (HKcslioiiuin  ^'c- 
ncra  Iriplici  spalio  (-(uiscrilichaiiliir.  VA 
dividiliir  lucc  [lars  iii  Iros  parlcs,  S(H'IIU- 
dum  triiilioom  (HUVsliiHuiiu  iii  scdo  ipsa 
('raloiiis  doscriplaruin  locarumom.  So- 
cuiida,  ibi,  «  Circuli  iiiapiia  sccuiidi.  » 
Torlia,  ibi,  «  lUtima,  sciiiicirculi  plaiii- 
cios.  ))  Prinia  liarum  in  so[)lom,  socun- 
dum  soi)t('iu  (iiKoslioiios,  iii  ipsa  [uima 
somicirculi  |>lauicio  doscriptas,  [)roui  in- 
quit  in  Littcra.  Lalitiulo  su[)ori()i-is  cir- 
culi  formata,  idostdispositu  plauitio,  idost 
sccuiidum  [)laiiitiom,  zodiaci,  arrisit,sup- 
plo,  iutuoutos  drachmis,  idost  ([luostioiii- 
bus,  soptompliciluis,  idost  scptom  mauc- 
ricrum.  Notandum  cst  (juod  auctor  iste 
dicit  ipsum  semicirculumin  sedc  Cratonis 
forc  latiim  ad  /odiaci  formam  disposi- 
tum,  ut  cvitarc  faciat  illud  iuconvcuicns 
quod  objici  posset,  scilicet  circulus  est 
linea,  sed  linea  cst  loiigitudo  sine  latitu- 
dine  alquo  profuuditatc  :  ergo  ad  hoc  cx- 
cludeiidum  dicil  ipsam  scmicircularem 
latitudinem  formatamad  modumzodiaci, 
qui  zodiacus  duodecim  graduum  latitu- 
(line  distenditur;  ut  sic  circulis  pro  su- 
perficic  circulari,  non  pro  circumferentia 
capiatur. 

«  Prima  vero  litteralis  protractio  etc.  » 
Hic  ponit  primam  qua>stionem  in  supe- 
riori  partc  semicirculi  scdis  Cratonis  dos- 
criptam  :  et  dicit :  Prima  protractio  litte- 
ralis  in  hac  sede  quaesivit  utrum  domi- 
natio,  idest  Deus  a  quo  coelum  ac  tota 
natura  dependet  (duodecimo  Mctaphy- 
sicce)  ipsius  coeli  empirei  posset  offus- 
cari,  idest  obumbrari  aliqua  natura  par- 
ticipaute  tcrrenitatis,  idest  corruptibilita- 
tis.  Notandum  :  duplex  cst  Imjus  tituli 
quaestionis  cxpositio  :  una  quidem  philo- 
sophorum  asscrfio  incongrua  ,  altera 
theologicaj  veritati  propinqua.  Ejus  au- 


lcm  (piam  pliiloso|)hica  aHsnrtio  rdinpior- 

llllll     tllCIIH   ost,    I    lllllll     lll-IIH   ipHC   COKUOH- 

coro    |ioHHit    vilia,   vX   jioc  iiohililali   Kiia) 
iioii  |-o|)iiKi><'l.  Ad  I  iijus  parloin  |iiiiiiain 
|)alct   rcspDiisii)    ipiitd    h\c.    Naiii    ipiaiito 
aliipia  \itliis  actisa  o.sl   fortior,   laiilo  iii 
roiiiolioni  Hiiain  aciioiioin    o.vtondit,    iit 
oliaiii  iii  sotiHihilium  aclionihiiH  a|ijiarot, 
Vis    aiitoiii   diviui   iiitcllcctus  iii    i-okiioh- 
(-('tido  rcs  siiiiilatur  \iitiili  ai-tiva*  :  iiilol- 
loctiiH  oniin  divimis  iioii  ritcijiiiMido  a  ro- 
biis  cof^Mioscil,  Hod   niaKi'^  [lor  lioc  (juod 
ois  itilliiil.  Citiii  iKilur  sil   inlitiila'  virlii- 
lis  iti  intclliKciido,  o|)ort(;t  ijiiod  ojiis  co- 
Kuitio  iisipK!  ad  i-oniolissima  (;.\toiidatur. 
Scd  f^^radiis  iiobililiilis  oi  vilitatis  iii   oiii- 
uibits  otitihits  atlctidititr  socuttilum  pro- 
|)iiiipiitalctti  ot  distaiitiam  a  lloo  ipii  ost 
iuritiita'  nohiritalis  :    orgo  (|uaiiiuiiiciiiii- 
([uo  virtssima  iti    oulihus    Dous   [)ro[»lcr 
maxitiiaiin  irlitloiiisiii  ititclloctiis  co^iios- 
cit.  \o(pio  luoc  V(uilas  ropiti^Miat  vk  (li(-tis 
Philoso[)irt    socundo    Mrta/t/ii/sicai.    Nain 
ibi  intoiidit  ostotidorc  qiiod  divinus  intel- 
loclits  uoti  ititcHigit  aliud    a  se  ([iiod  sit 
sui  iii'(>lloctus  [)orfcctio  quasi  [iriiicipalc 
coguilum;  ct  sccundum   lioc  dicit    qiiod 
viha  melius  ignorantur  ([uam    cognos- 
caiitiir  ;    quaiulo  scilicct  cst  alia  cogiiilio 
vilium  ct  alia  iiobilium,  ot  vilium  coiisi- 
dcratio  nohilium  coiisidcrationcm  impe- 
dit.  Nec  iamen  vilitas  cognitorum  in  co- 
gnoscentem  reduudat  pcr  se  :   ha^c  est 
enim  de  ratione  cog-nilionis  ut   cognos- 
cens  contiucat  species  cogniti  secundum 
modum  suum.  Per  accidens  autem   po- 
test  redundare  in  cognoscentem  vilitas 
cognitorum  :  vel  eo  quod  dum  vilia  con- 
siderat  a  nobilioribus  absiraliitur  cogi- 
tandis;    vel  eo  quod  ex   consideraiioue 
vilium  in  aliquas  indebitas  affectiones  in- 
clinatur  :  qua3  quidem  omuia  iii  Deo  esse 
non  possunt  quare  etc.  Et  Iniic  consonat 
quod  dicitur,  Sapientix  septimo,   de  di- 
vina  sapientia  quod  attingit  uhiqiie  pro- 
pter  suani  munditiam  et  nihil  inquinatum 
incurrit  in    ilktm.   Potest   etiam   titulus 
quffistionis  inieUigiut  quoerat  utrumDeus 
posset   sibi  assumere  humanitatem.   Et 
ad    hanc    satis   responsum   est  Joannis 
primo  :    Et   Verbum   caro    factum    est. 
Ubi  caro  pro  homine   sumitur  secundum 
Augustinum.   Supponenda  ergo  est  pars 
ista  qua'stionis  affirmativa  apud  fideles, 
veluii  fidei  chrisiianae  principalius  funda- 
mentum. 

((  Secunda  uirum  spiriiuum  vitalis  ser- 
vitus  etc.  »  Ilaec  est  secunda  quaistio  pri- 


60« 


COMM.  SLPKK  IJIi.   noKTII  l)K  SCIIOL.   i)ISr.lP. 


ina^  purlis  Hemicirculi  cath»ilra)  CrutoniH; 
cujus  titulun  Hicuti  et  priina<  ilu(iliLtMn 
rt'<  ipit  iuttTprulutiontMn  ;  (|uun!  v.i  iluiilms 
ii-)[)ouf»iouit)Us  ul».solvrlui ,  StMiuitluiu  |)ri- 
uiuni  exputiitioneni,  iiua^stionis  totulis 
nienA  uHt  :  Utruni  suh.stantia^  sitpurata', 
uti  .suut  un^'t'!us  ati(ut?  tiaMuoui^shuruauu, 
i'or()iuu  ussuiuiMt;  (johsiut.  (Juauluiu  mto 
Hecunila;  ex()ositioni  convenit  tuutuin  so- 
nure  videtur:  Itrumunimu  i()Hu  inteilet- 
tivu  ror|)ori  liuiuauo  iiuiri  [)ossit  ut  for- 
mu.  (^)uo  uii  ()niiuiuiqua'stiouis  i:x[)ositio- 
nem  Littfru  lioc  moilo  su[)[)it!Utla  est.  Se- 
cunila  ini|uam  qua^stionum  in  su[)i.'riori 
parte  sfmirii-uii  [)Osituiuiu ha*it  est.  l.lriiiu 
servitus,  iilesl  famuiutus  vitalis  s[)irituuiu 
iilest  au^elorum  Deo  laiuuiautiuiu  aiit 
(la^nu^num,  inuno  ipsemet  s()iritus  «{iieat, 
iilest  possit  tleui^rari,  iilest  ohscurari  vtji 
dett!;,'i  aut  circumdari  amhitu,  idt;st  cir- 
cuitu  et  v«>8timento  terreiia'  fa^cis,  idest 
corporis  ;  et  lioc,  suhsidio,  idest  auxilio 
natura;.  Et  ad  hoc  rtjspouiieuiium  est  ((uod 
ex  divina  ()ermissioue  tam  honi  (|uam 
mali  s[)iritu.s  cor[)ora  terreua  assiiuune 
possunt.  De  honis  ((uidem  manifestumest 
in  historia  Tohia^et  pra*cipuecap.  duode- 
cimo,  uhi  dictum  «!st  an^tdiiin  i[isiim  Ha- 
phaelern  comedisse;  quod  iitique  actus 
corporis  est.  De  malis  simiiiter  manifes- 
tum  est  in  incuhis  atque  succuhis  quos 
pilosos((uidam  vocaut ;  sunt  enim  dauno- 
nes  luxuriosissimi  qiii  permissioneDei  ad 
opprimendas  feminas  vel  se  supponendos 
viris  corporaassumunt.  Sicuti  erf^o  istis, 
sic  et  reli([uis  procuiduhio  velad  tontan- 
dos  honos  vel  ad  castigandos  maios  as- 
sumere  corpora  permissum  est.  Daemo- 
numenim  tota  intentio  est  aut  ad  hono- 
rum  fatigationem,  aut  ad  malorum  re- 
tentionem  :quareetelementasa;pepertur- 
hant,  tempestatesinmari  et  in  aere  saipe 
concitant,  fructusterrffi  corrumpuntet  de- 
vastant,  Apocalypsis  septimo  :  afflictiones 
enim  justorum  semper  appetunt  :  sed  si 
a  Deo  potestatem  non  accipiunt,  adteuta- 
tionis  articulum  nullatenusconvalescunt, 
Quantum  vero  ad  secundam  tituli  expo- 
sitionem  Littera  ha?c  sonat :  Utrum  servi- 
tus  vitalis,  idest  vitam  tribuens  spirituum 
scilicet  animarum  queat  denigrari,  idest 
uniri  et  vestiri  ut  forma  ambitu  terrenae 
fa^cis,  idest  ipso  corpore,  auxilio  naturae, 
idest  naturaliter.  Pro  cujus  solutione  no- 
tandum  est,  inter  philosophos  diversas 
de  hacre  extare  opiniones  :  nam  ut  refert 


Aristoteles  primo  l)e  aniina,  ot  septimo 
Metaphi/sicie^  iMuto  ()osuit  inttdlectum  u- 
uiri  coijtori  uoii  iit  foriiiain  materiu',  sed 
iit  luoloriuu  uiohili,  co  inoiio  ((tio  nuutu 
unitur  nuvi  utque  intelli^Muitiu  orhi,  non 
()«u'  modum  informutionis,  Hed  por  con- 
tactiim  virtutis,  ((iiouiam  lioc  conctactu 
iudivisihile  tangere  [^olcst  divisihile  : 
quare  dicit  IMato  ((uod  homo  i()se  non  est 
aliquod  unum  per  ho  compoHitiimex  eor- 
()i)r«!  «!t  auiiua  inttdiectiva ;  simI  «!st  i()sa 
aiiima  iiittdlectiva  iileus  (:or[)Oi«! sicut ho- 
mo  utiliir  indumento.  Commeiitator  au- 
tem  tiutio  I)e  anima  iii((uit  «(iiod  copula- 
tiir  iiohis  iulelirctus  per  coutiiiiiationem 
iuteutiouis  iiiteilectu',  ((iiia  eaileiu  est  iii- 
tenlio  iufoiiuaus  iutellectum  et  virtulem 
imaginalivam.  Sed  quia  ha';  positiones 
iiu[)(!rtin('ntessunt,  ut  [)atet :  Prima  enim 
iin[)ertin«!ns  «!st  ideo  ([uoniam  mol)il(!  nou 
liahet  esse  formaiiter  p«!r  motorem,  ((iiia 
esso  mohile  ()rius  est  naturaliter  in  actu 
'ant(!((uam  moveatur ;  quod  enim  move- 
lur  est  in  actu  (  ([uiiilo  l^hysicorurn) :  sed 
liomo  liahet  (!sse  formaliter  per  inleilec- 
tum,  ut  ii((uet  :  ergo  anima  intellectiva 
nonuniturcorporiut  motorutvoluitlMato. 
.\('((iie  «itiamunitur  ipsi  per  phaiitasmata 
iutellecta  actu,  ut  viilt  Commentator. 
1'rohatur :  species intellectacomparatur  ad 
[)liairiasma  sicut  species  visihilisad  colo- 
res,  secuiidum  Commentatorem  secundo 
et  tertio  I)e  anima  :  ergo  similis  estcon- 
tinuatio  intellectus  possihilis  per  spe- 
ciem  intellig-ibilem  cum  i^hantasmate 
in  nobis,  et  potentia!  visiva?  per  speciem 
visihilem  cum  colore  in  lapiJe.  Sed  lia^c 
continuatio  non  facit  lapidem  videre;  ergo 
continuatio  intellectus  possihilis  in  nohis 
cum  phantasmate  non  facit  nos  intelli- 
gere,  ergo  etc.  Quare  dicendum  est  cum 
Aristotele  quod  aiiima  intellectiva  unitur 
corpori  suhstantialiter  perinformationem 
ita  quod  est  forma  substantialis  corporis 
humani,  non  solum  dans  operari  sicut 
intelligentia  orbi,  sed  etiam  esse  specifi- 
cum  et  essentiale.  Patet  :  quia  difTeren- 
tia  '  specifica  constituens  aliquam  spe- 
ciem  sumitur  a  forma  illius  speciei  ; 
sicut  patet  ex  mente  Philosophi  se- 
cundo  Metaphysicae ,  dicentis  quodcontra- 
ria  sequentia  materiam  non  faciunt  dif- 
ferentiam  "'  in  specie,  sed  contraria  con- 
sequentia  formam.  Modo  differentia  pro- 
pria  hominis  est  rationale  :  ergo  sumitur 
a  forma  humana  :  sed  rationale   sumitur 


*  Al.  :  «  doctrina.  » 


'  Al.  :  «  doctrinam.  » 


CAITT  III  «wm 

nl)  00  qiiDtl  rst  iiilpllrclivtiin  rt  ratiociiia-  lirnHiiiHait,  |tliii<tHn|tliiih  illr  iii  iniilliH  (|ii.r 

li\  iim,  ciKo  inlt'lli'<'lM.s  ("sl  rdrina    coriMt  sii|iiii  liiiiaiii  siiiil  criavif  :  (|iiaic  iiil   ini- 

iis  liiiinaiii,  l.Miari\  iil    ilicliiin  csl   iii  /,//  iiiiii  si  in  Ikm- ci  iJiNcril  ciiliini  i]tHiiiii  pi  i 

tnuiy  sorvitiiH  vitalis,  iilcsl    vitain  (l.ins,  iniiin  inoltilo  (liccndo.  (,Mia  «Ir  ni  coiiclii- 

i|)sa  ii(Mn|M«  aniina,  actti  ost  corporis  or-  (lciido  (liciintis   :    iioii    aiiHtotclic.i*,    hi!iI 

f^^anici  plivsici  vilain  iii  potcntia  liahcntis.  jinlaic.i'  asscrtioni  circa  lios  co-Ioh,  ct  [to 

K  Tcitia  aii  .lti(lai(  ;c  Itiiia'  ilivisioiii  clc.  »  tiHsiiiK^    llicolo^otnin  traililioiii   iici|iiicH 

lla'(*  («sl    t(U'tia  ipurstioniiin    iii  sti[i(<riori  c(ni(liiin;  (^t  rulio  (^sl  i|ii()iiiain  s|ili.-fra-  ac 

l>ai-|(^  catli(Mli\n    (Iratonis    iiositannn  :  ot  ('(i>li  oniiics  liahcnt  i|ii.'tiiKlain  lioiiilatcin 

lalis  cst  :    ait  ])oliiis    sil  ac(]nicsccniltini,  ])ro]iortionalain  ipsi  ]ii'iiiKt  ;  atil  ciko  lia- 

idcst  ()l)lcni])cra;Kltitn  triti.c  (ii\isiotti    jit  hciit  i]isatii  [intjiorliiiiialain  siin;  inolii,  cl 

diiica'  polornin,  idost  oioloniin,    an  vcro  crit  iirt(|iio  nohilitis.  (^liians  oclMiiiii  i()siiin 

siinplici  partilioni,  idost  divisioni  Aristo-  oiu|»yr(Mnn    aiit  liahot    i|)sain   lionilatoni 

tolica'.  NotaiKliim,  uti  li.ihot  Iichraica  tta-  |)io]»orlioitalatii  i|)si  ])riino  ])or  nioliiin,  ot 

ditio  :  nllra  i)Iaiu^tariiin  orhcs    trcs  c(olos  lioc  vol  iiiolii  divorso;  cl  crit  i])Siiiii  lir- 

constaro  :  scilicot  C(oliiin  stollanun,   cio-  inainontiiin  (juod  diiiilici  movetur  motii: 

liiin    aquoum    sivo   crystallinuin,   atiiuo  orgo    uocosso  orit  foro  arnid  (jiiod  liahot 

Cioluin  (MUi^yroum  :  (]uil)iis   otniiihtis  sn-  l)oiiit,ttcmi)ro]tortioiiataini])si  j^rimo  ])('r 

])(M"  csso  cioluin    ii^suin  Trinitatis    thoo-  motuin  uiium  :  hocaulem  (!ss(!  nonpolorit 

l()j;i    nostri   autumaiil  :   quod    idom    ost  ('(oliim  om])yroum   ([uod    iinmohilo    est, 

socundum  rom  cum  Doo,  tliircronsratioiio  no(|UO   tlrmamonttiiu    (|Uod  duos  motus 

nihil  (Miim   aliud   osl   (]tiam  virttitis    I)(M  coiitinol;  or,^o  oril  (]uoddatn  ])iius  flrma- 

oxcollontia  qua  contiuot  ot   amhit  omnia  mcnto  ac- postorius  omi^yroo,  ot  lioc  (;st 

croata.   l*ost  hoc  co;lum  ompyroum  ost  ii^sum  c(blum  aiiuoum  sivo  crystallinum, 

iutor  omnia  corpora  simplicia   uohilissi-  i\i::{\\ioi\'\c{\m\QSi,€t(UvisUaqHas  ab  aquia 

mum,  idoo(]iio  a  sanctis  ig-uoiim   uuiicu-  olc. 

patum,  uou  ah  ardorc  sod  proi)tor  corpo-  «  (Juarta  si  judaico    ctc.    »    llaec    ost 

ralo  lumen  iu  oo  diflusum;  ad  cujus  iu-  qiiarta  qiKostionum  iusuporiori  parte  so- 

tollig:cntiam  uulli  philosophorum    dove-  dis  Cratoiiis    posilarum,  quao    coroUario 

norunt,  uisi  torto  juxta  Damasconi   sen-  quodam  ex  tortia  olicitur.   Et  dicit  quod 

tentiam  illi  solum  qui  dogmata  Moysi  lo-  si  judaica^,  assortioni  acquiescendum  sit, 

gontos  ea  sihi  attrihuorunt.    Hoc  coelum  quadruplox  c(Elum  distinguitur  :  an  tuuc 

uniforme  est  :  quoniam  sicut  aiitemulta  tormini,  idest   extremitates  sive  superii- 

necesso  cst  uuum  oxistere,   sic    quoque  cios  oorum  coe.lorum  sint  ox  ipsis,    idest 

ante    multiforme    necesse  est  uniforme  continui,velsintinipsis,scilicetconligui; 

constare.   Estquo  ipsum  immohilo   quo-  vel  saltim  quilihet,  scilicot  liorum  termi- 

niam    uniforme  bonitatcm  participans.  «  norum  sit  sigillatim,  idest  consequenter 

Sed    forte    dices  :    omne  corpus    habet  sehabens.Si  voro  acquiescendumsitAris- 

motum    sibi     naturalem.    Rospondeo    :  totelicai  traditioni  qui  posl  planetarum 

verum  est  corpus  ad  generationem  ordi-  orbcs  solum  octavum  circulum  collocat  ; 

natum.    Empyreum   autem  coelum    ele-  quare,  cum  partes  coeli  totaliter  moveau- 

vatum   est    supra  hujusmodi    ordinem.  tur,  totum  ipsum  coelum  localiter  simul 

Tortium  vero  ca?lum  aqueum    est    sive  non  movotur?  Unde  ad   primam  harum 

crystallinum,   quod    Albertus  opinando  qusestionum  dicondum  est  breviter,  ipsos 

concedit,  quoniam  iiiter  doctores  multa  coelos  esse  contiguos  ;  et  non  solum  coeli 

de  ipso  sit  diversitas,  ex  luce  existere  si-  superiores,  sed  et  plauetarum  orbes.  Hoc 

cut  ex  complemento  sui,  et  ex  perspicui-  enim  motus  ipse  diversus  sphajrarum  iu- 

tate  tamqnam  ex  dispositione  materiah.  vehit;  atque  Deus  optimussic  fore  dispo- 

Et  hoc  primum  motui  subjacet  :  quare  et  nit.  Sicut  enim   non    contiuuari    potest 

ipsum  primum  mobile    apud  astrologos  mobile  cum  immobih,  sic  nec  ipsum  pri- 

competebat  nominari.  Ipsumque    philo-  mum  mobile  cum  empyreo  coelo   potest 

sophi  secundum  sensum  solum  loquen-  solidari,   ueque    etiam    octavus  circulus 

tes    secundum   rationis    conveuientiam  qui  motui  diurno  remittitur,  ipso  primo 

scrutati  sunt  tam  ex  parte  motoris  quam  mobili  quomodolibet  continuatur  :  quod 

motus  ac  etiam  uniformitatis.  Post  quod  certe  impcditmotus  ipsius  a  primo  diver- 

coelum  firmamentum  est,  quod  Aristote-  sitas  atque  motuum    muDitudo.  Eadem 

les,  licet  falso,  primum  mobile  opinatus  etiam  manerie  in  planetarum  orbibus  ra- 
est  ;  etnimiura  falso  :  quoniam,  ut  Am-      tiocinari  potest,  tumproptermotuum  eo- 

XXVI.  39 


610 


rOMM.  SITEU  I.FR.   nOKTIf  IU-:  SCIIOL.   DISCIP. 


runi  iliverBitatem  at({ue  etiam  H{)ha^rarum 
ex«-t^iitri('itat«Mn  :  <(ua-  «{ui(l«'iii  «Miiiiia  ('«ui- 
tiuu<iti«)iium  au{ji'ltirifiiiiu  :  uiilli)  liiodo 
{leriuittuut.  Ad  r«*lii{uam  aiittMu  «{ua'S- 
tiuiium  fai-iUt  {latet  reH{iuiiHiu.  I{)sum 
euim  1'irlum  totiiiu  uit)vt;ri  ail  aliuiii  lo- 
«um,  «lu{)li«-itt'r  iiitclliKi  {)ot«;st :  v«;liiiotu 
«inulari,  et  «Ji«'o  i{)sum  totum  moveri  si- 
mul  «t  semtil  ah  urieiite  in  uccidens  ({ua- 
lihet  (lit;  iiaturali  .scmel.  V«'l  i{)su  mutii 
recto.  tit  «lii-o  «{uud  uullo  uiodo  ;  «uiu 
mutus  ille  ()i(){)ler  cudestis  ««jrpuris  sum- 
mam  [lerfectiuuem  iu  («elum  caderu  nuu 
{)ussit,  (um  «-«julrariiim  lial)«'at  :  s«M{uere- 
tur  «'tiam  illud  ahMiiduin,  «'.xtia  cii'luin 
locuiii  lore  at({ii<;  varuiiin  :  (|iiod  lalsuin 
est,  cum  exlra  i()siim  nihilsit,  ne({iic  lu- 
cus  ne({ue  tempus  ne({ue  vacuum  :  scd  ihi 
sunt  eiitia  o{)timain  vitamdncentia  ((uani 
{)erliciunt  iu  toto  a't«;rii().  .Nota  :  sigilla- 
tim,  idest  sinf^ulariter  per  unum(juem((ii<; 
separatim;  et  dicitur  quasi  sin{<ulatiin. 
Priscianus  ipsiim  a  siiifj^nlis  accijiit,  sii-iit 
ah  hostiatini ;  coinnuiniterer^^u  si^'illalini 
pro  singiilatim  dicitur  :  Unde  l'roph(;- 
ta  '  :  (Jni  finxit  aUjillalirn  corda  eorurn 
etc.  XXXII,  I "). 

<(  (Juintacur  elementorum    etc.  »  Ha;c 
est  ((uiuta  ({uaistiunuin  superioris  partis 
sedis  Cratonis  ({ua  quaeritur  :  Cur  trans- 
mutatio  elementoruin   sit   continua?  Ad 
hujus  qua-stionis  solutioiiem  notandum 
quod  clementorum  quydam  symhola  sunt 
qua*dam  dissymhola.  Symhola  sunt  qucX» 
conveniunt  in  aliqua  qualitatc  prima,    ut 
ignis  ct  aer  incalido.Dissymholavcro  sunt 
quae  noii  conveniunt,  ut  ignis   ct  aqua. 
Unde  dico  respondcns  quaestioni  :    quod 
clementa  idco    transmutantur   continuo 
quoniam  apta  nata  sunt  ad  transmutan- 
dum:  hffic  autcm  aptitudo   provcnit  aut 
ex   convenicntia  corum  in    qualitatihus 
primis,  aut  cx  contrarictatc  annexa  ;  (|uae 
quidcm  intcr  activa  et  passiva  sempcr 
existit ;  quare  dictum  cst  quod  in  sym- 
bolum  habcntihus  lacilior  est  transmuta- 
tio ;  non  qnidcm  rationc  vclocitatis,   sed 
ratione  paucitatis  corruptonim;  quoniam 
dissymhola  propter  contrarietatcm  annc- 
xam  citius   transmutationcm  ingrediun- 
tur.  Sed  dico  ratione  paucitatiscorrupto- 
rum  ipsam  transmutationem  forc  facilio- 
rem  quoniam    in  symhohim  habentibus 
unum  solum  corrumpitur ;  ut  si  cx  igne 
generatur  aer,  solum  siccitas  ignis  cor- 
rumpitur;  si  vero  ex  igne  et  aqua,  duo. 


Hcilieet  caliditas  et  siccitas.  Natura  ergo 

iioii  taiito  lahorat  iu  traiismutatione  ^ym- 

holoriiin,  si<-ut  iii  liissyinholis  ;   <{uainvi8 

in  dissymholiH  vehxtior  {)ro()ter  coiiliario- 

tates  aniKi.xaH,  ut  di<'tuin  est,    transmu- 

tatiu  lit.  Kt  iiide  Hecumhqiars  ((luestionis 

(iriina;  (^artis  ({iiasi  corollaria  oriliir;  sci- 

li<-<;t  liaM: :  Cum  {'S^iiH  el(;in(;nta  contiiiuo 

transmuteiitur,    utruin  <-onsistant,   idest 

perniaucaut  nuiii(;i-o  ea<lein  (irius   erant 

vel  non.    Lhi    notandum  (-oiiv<;iiit    «{uud 

aliquid  esse  i<h;iii  <(iii)d  priiis  liKirat,  tri- 

pliciter  intelligitur.  Unu  mudu  prupriis- 

sime,    <(uia  m-c  in  tutu  nec  in  [larte  (ist 

suhslaiitialit«;r  variatum:  et  sic  l)<;us  vel 

iiit<'Higeiitia;   suiit   <;a<l<;m    iiuin<;ru    ((ua; 

prius    luerunt.    Secundu    ()ru{)ri«!,   ({uia 

{)ars  {)rin«'i()aliur  (!Jus,  ncc  in  totunecin 

[)art(;  est   suhstautialifer   variata  :  (;t  sic 

hono  est    illiid  <(uod    (jrius  luit.   Tertio 

large,  quia  dispositiones  acci<lentales  non 

sunt  notahiliter    et  scnsihiliter  variata* ; 

ctsic  <lcrunctum<licunt  (!ssc  cumdcm  ((iii 

prius.   lloc  viso.    dico  quod   sicul  nulla 

entia  inanimata,  sic  neque  elcmenta  per 

totam  suam   periodiim   maiient    cailcm 

num(;ro  sccundo  niodo,    s<'d   l)<;iic  t<;rtio 

modo.  Patet ;  ((uia  cujuslihct  talis  nova 

forma  partialis  et  nova  partialis  matcria 

acquiritur  et  similiter  dcperditur,  manct 

tamcn    consimilis  multiliido   <lisj)Ositio- 

num  accidcntialium.  Quarc  iicct  iiullum 

pcdale  horum  clcmentorumexistcns  ante 

millcsimum    annum  fuerit,  tamen   haec 

clcmcnta  dicuntur  continuc  fuisse,  quia 

continuo   apparuit  consimilis   dispositio 

accidentalium  dispositionum  in   eis.  No- 

tandum:  clcmentum    tlicitur   quasi   ile- 

mentum  ah  ile,    idest  primordiali  matc- 

ria  :  Dcus  cnim  primo  creavit  ile,  et   cx 

ilc  scgregavit  quatuor  clcmenta. 

«Sexta,  cum  uniim  elcmentorum  ctc.  » 
Haec  est  scxta  quacstionum  siipcrioris 
partis  cathedra»  Cratonis  :  cujus  thcma 
hoc  est  :  Cum  unum  elemcntorum  con- 
trariorum,  ut  aqua,accipiat  accidcntalcm 
caliditatem,  quare  non  c  contra  ignis  ac- 
cidentalcm  frigiditatem  suscipere  possit. 
Et  ad  hoc  dicendum  cst,  quoniam  ignis 
intcr  omnia  elcmenta  majoris  est  activi- 
tatis  proptcr  abundantiam  formae ;  qua 
fit  ut  omnia  alia  in  ((uihus  non  tanta  re- 
pcritur  activitas,  sed  magis  passibilitas 
propter  ahundantiam  materiae  quae  suh- 
jcctum  est  transmutationis  atque  passi- 
bilitatis,  in  sui  natnram  facile  reducere 


Al.  :  «  pro  philosophia.  » 


rAI'l!T  III. 


011 


possil.  fiifilius  laiiUMi  «|iio  ihI  |»r(i|ii'i«'lalivs 
a|iiiin|tiialaH  ,  pidplrr  cniilrarirlalcm  , 
(|ii;uii  |ir()|trias;  ticd  <v\  (■()iisi<(|iii>iili 
('liaiii  ipsas  proprias  lratisiiiiilan>  possil. 
^iMpii^  laiiKMi  o  coiilra  alia  rlciiiciila  iii 
iHM(>iM  ila  rorlilcr  hkito  valtMil  iil  c.JMs 
calidilalcm  ad  rri^iditalcm  rcdiicaiil  ; 
(>l  lioc  iiisiifllciciilia  aclivilalis  pndii 
laniliv 

((  Scprmia  aii    aliipia  (Mc.   »    lla'c  csl 
scplima    ol    iiHima   ipia'slioiiiim   circiili 
siip(M'ioris   S(;dis  (iraloiiis;  ipia  ipiaMiliir 
aii  sil  arupia  /,oiia,  idcsl  licmispliaMiiim 
hahilaliilc,    alia    a    iioslra,    idcsl    iioslro 
licmisplKcrio  ;  cl  si   sic,  ipia'  taiiicii  cral. 
|)rima>va  iialivilas  homiiiiim  ilii  hahilan- 
tiimi,  ciim  clarnm  sil    Adam  proloplaiis- 
liim,    ad   iias    partos    liaiidipKKpiam    t\v- 
clinass(^  :  cl  iusiipor  (piis  sil  acccssiis  ad 
(\is    ]»arlos  at(pic    rcccssiis.    Notaiidiim, 
(pia'slioiicm  hatic  spocialilcr  projitcr  au- 
tiptnlcs    foro    niolam   :  uikI<^    autipodos 
])opnli  snhlorraiKM  siint  cotiliM  iiospodos 
lialKMitos,  nt  (piidam  piitant.  Pa[)ias  \oro 
dicit  antipodos  dictos  (M»  (piod  conlrarii 
nostris  vosligiis  putautnr.   Qiiaro   scioii- 
duni  pro  t]ua*stiouis  solntiono;  antii^odos 
oxisloro  duplicittM'  iuttdlii^itur  :  vol  ut.  iu 
homisi)han'io    iiil'tM'iori  hahitont,  vol  no- 
bisonm  in  nostro.  Ouo  i^tl  primum  intel- 
lootum  dico  autipodos  nuUo  modo  coutra 
iios   posso    cousistoro,    cum  lurc    pars 
(luam  hcmisplian-ium   inferius  dicimus, 
aquis   totalilor   sit    submersa;  quarc  ct 
sopta  tcrra  dicitur  eo  quod  ocoano   cir- 
cumambitur,  iusulat|ue  Atlantides  voca- 
tur.  Sic  Marcus  Cicero  in  Somtiio  Scipio- 
nis  :  Omnis  terra  qufe  colitur  a  vobis  la- 
toribus     latior,    parva    qucedam    insula 
circumfusa   illo    mari   quod    Atlanticum 
qiiod  maguum  oceauum  appellatis.   Cum 
ergo    pars  illa     submersa    sit ,    conse- 
qucns  est  ut  solum  ea  qua?  aquis  su- 
perextat  quamque  incolimus   sola  babi- 
latione  pcragratur.  Ouantum  vero  ad  se- 
cundum  intellectum  ut  ipsi  antipodes  in 
nostro  hemispba?rio  habitent  vel  saltim 
habitare  possint,   non  rationi  absonum 
est.  Non  tamen  secundum  regionum  la- 
titudinem  quae  ab  austro  in  septemtrio- 
nem  ad  maximnm  juxta  Ptolomaei  sen- 
tentiam  in  octogesimum  gradum  proten- 
ditiir,  quoniam  directam  compositionem 
quai  medium  requirit  circuli  latitudinis, 
terrae  brevitas  impediret;  sed  secundum 
regionum  longitudinem  quce  ab  oriente 
usquc  ad  occideutaies  Fortunatarum  in- 
sulas  centum  octoginta  gradibus   quod 


osl  mcdimn  ciiTiilniri,  oxlcnilitiir,  iioii 
impossihilo  csl  aiilipodoH  collocnri ;  iitiin 
c\ist(Mitil)iis  iii  iillimis  oriciitiH  flnihiiH 
m('i'i(liaiins  cormii  iioiMKiiila  Ki°'Klil)ils 
ah  a'(|iiiiiocliali  llistat  :  Himililcr  (;l  cxiH- 
toiilihiis  iii  iillimiH  ociidciilalihiis  locJM. 
(.Iiian^  III,  ciiiii  moridiaiins  sil  circiiliiH 
splKcraiii  iii  dtio  a'i|iialia  Hi!Ciiiis,  pcr 
iilroriitiii|iic  capila  ac  piMlos  ipKiiiii  pro- 
loiidi  parlihiis  ox  ojipositis;  cou.scijikmih 
orgo  osl  occidciilalcs  i]»sos  orictitarihiis 
pcr  diaiiiotntiii  coiiipoiii,  cl  hos  anlipodcs 
vcl  Atiligoiics  convotiil  aiii^cllari.  Nciiiio 
ohslat  si  dirorotiir:  contrarionim  iialiini, 
(>t  si  ttmttti  cotivctiioiis  sil,  rcliiiitiim  in- 
convonictts  oril ;  si  iMgo  lialiitatiooricntis 
(M'il  coiiviMiioiis  ot  salnhris  vita'  animaii- 
titttii,  crgo  sihi  pcr  (-ircnhim  opposila 
oril  disconvonioiis.  Ilcspoiidcliir  (jnod 
illtid  viMiim  osl  iii  formalilor  ojiixisitis, 
iioii  atiloiii  sitnalitiM',  sicul  in  {iroposito. 
l"'acilitor  ergo  adjtincluin  (|iia'sli()nis  sol- 
viliir  qtio  (ina-ritiii'  qtia'  sit  prima-va  lio- 
rnm  nalivitas  :  dico  Adam  sictif  ot  alio- 
riim.  VA  simirttor  adjiinctnm  alloriim 
quis  accessus  et  qiialis  ab  eis  reccssus. 
Dico  talis  (jualisad  roliijuos,  iiisi  gtjiitiiim 
barharios  attiuo  itinornm  igiiola  sj^afia 
lusfraulcs  valinuit  impodire. 

«  Circuli  vero  inappa    etc.    )>    In  liac 
parte  Roetius  |)onit   socuuduin   ordinom 
quaestionum    in   cathedra   Cratoiiis  des- 
criptarum,  ad    qtias    post   primas   filius 
inconsfantiae  se  divertit.  Et  dividitur  in 
novcm  partes,  sccnndum  novem   quaes- 
tionum  genera.  Partes  in  proccssu  pate- 
bunt.  Et  dicit  primo  quod  mappa,   idest 
•planities,  forma  seu  dispositio  secundi  cir- 
culisedisCratonisdelinebatoculos  intuen- 
tium  novenaria  inspectionc  idost  inspec- 
tiono  novem  qua^sfioiium,  quarum  scilicet 
novem  qu*stionum  sive  novenarum  ins- 
pectionum  prima  qua^stio  continebatlati- 
tudinom    zodiaci,  illius  ccelcstis   circuh, 
modilicantem,  idestmeusurantemqualita- 
tem  circulorum,  subaudi  celerorum  spIuT- 
raUum,  uti  sint  duo  tropici   duo  polares 
atque  unus  omnium  medius  quem  aequa- 
torem  sive  *quinoctialem  dicunt.  Et  dico 
modificantem  inspective,  idest  secundum 
apparentiam  que  (pro   et)  modificantem 
definitive  ,   idest   essentias    ostendendo 
colurorum,  illorum  semicirculorum,  que 
(pro  et)  modificantem  progressive,   idest 
secundum  rationisconsequentiam,  quan- 
titatem  totius  formae,  subaudi  mundialis. 
Notandum   enim  est  quod    totius  Iiujus 
Z,2V^e;'a?,mensest,  ipsam  secundampartem 


tiU 


COMM.  si:i'KU  Lin.  uufciTii  iJK  scuoL.  niHcn» 


«einirirculi  catlietlrai  Cniluuis  (jiia'»ivisse 
cinuioruiii  uuiverttulis  uiuiuii  luarliiha) 
ileHcriptiouein;  utque  tuuilent  ex  iiis 
furma^  tiuuutitutis  uit-uiju-utioufui.  l'ro 
quoruni  ouuiiuui  ui)Sululioue  uotuiuium 
ent,  iu  i[iHu  uiuii<liuli  iiiuriiiuu  ({uosdaui 
niajores  iiuaKiuuutiuui  fore  circulos  , 
quostJuiu  vero  iiiiuores.  Majores  iuipiain 
•lui  i|»sain  s[)iia*rain  uii  «luo  stMuut  aMjua- 
iia.  Miut>it;s  vert)  duo  ati  iiiaMjuuliu  divi- 
(luut.  Kx  mujtiribus  zodiutus  etit,  ([uein 
uiri-uium  vita;  sive  uniiuulium  dituiit  u 
zoes  (|Uod  est  auimal,  t|ut)iiiam  iu  i|)So 
duodtx-im  si^iia  uomiiiilius  auiiualium 
nuufujjata  (Igurantur.  Kt  iiic  suu  iougi- 
tudiiie  situti  quiliiit^t  si)iia*raiis  circuius 
terteiituin  sexaf^iuta  t^^radus  astrouomica 
divisioiie  coutiuet.   Laliludiue  vero    dutj- 


volutioiKmi  descriiii  fattiiuliim  est  :  quo- 
ruiu  tauta  a  inuiuli  [lolis  esl  aM{ua  di8- 
tuntiu  quuntu  i[jsorum  u  tro[)icis  distun- 
tiu  re[)(M-itur.  Iliii-siiiii  i|uia  \)vv  iiiolum 
soiarem  [)ro[)riuui  iiiiiu- aMjuiuoclia  iiuuc 
vero  solstitia  coutiuKil  lieri,  necesse  est 
artuis  (luostlam  taiii  aMjuiuoctia  quum 
solstitiu  distiuf^uitiites  iiiia^iuari  :  lioc 
est  [jer  ca[)ut  aiiiilis  alqut?  lilua;  (^t  muutii 
polos  quo  ad  aMjiiiiioctialia  :  simililcr  jier 
cuncri  et  cu[)ricorni  utque  etiam  miiudi 
polos  trauseuiit(;s,  et  iios  coiuros  quasi 
seinicirciili  ai)[)ellaiit.  Ila^c  aiiti^m  oinuia 
a  zodiatM)  ,  ut  videtur,  modilicatioiiem 
atque  desigiiutiouem  cu[)iuut.  (Juure  et 
surik-ienter,  (juumvis  i)i-eviter,  (jiiajslioni 
satisfat-tum  fore  [uitalur.  it(!iu  rnai)|)a 
[jictura  vel  forma  ilitilur  :  sit-  el  niaj)[)am 


decim;  quos  duodecimliuea  quaidam  per     mundi  didicimus  (etiam  togilla),    dicilur 


medium  iii  longum  secut  (juam  tjclyiiti- 
cam  coiivenit  a|)|)ellari.  Dividitunjue  iiic 
circulus  secuiulum  [lortioiie:!  lougiludi- 
num  [)aKii)US  duodecim  ,  quas  signa 
vocamus  :.quarum  iuitium  ab  arietc  sii- 
mens  per  tauruin,  geiniui,  caucrum  , 
leouem,  virgiuem  ,  libram  ,  scorpium  , 
sagittarium,  capricoruium  et  aqiiarium, 
divertitur  quousque  in  finem  piscium 
atque  tandem  ca[)ut  urit!tis  iterum  con- 
tingatperveniri.  (JuareiuteHigeudum  est. 


a  manus  quasi  mauu[)ja,  itlest  manum 
pians.  Inde  maiti)ella-L-e  dimiiiutivum. 

«  Secuuda  au  stella;  lixa;  etc.  n  llaec 
est  secunda  novem  qua^slionum  in  ulteru 
[larte  semicirculi  calliedra?  Cratouis  posi- 
turum  :  et  qua*rit  au  stella?,  scilicet  illa*. 
qua^  iu  octavo  ca;lo  nutu  i)ei  ordiiiata! 
sunt,  sint  tixm,  idest  immobiliter  locatie, 
sic  quod  uullo  modo  moveantur  quam 
motu  sui  cffili  in  suo  superiori  loco,  sci- 
licet  octavo  cfjelo  ;  vel  saltim  commeantes. 


exraptu  flrmamentipartesipsaszodiaceas  idest  motai  discernantur  pervagari,  idest 

quosdam  sine  dubio  circulos  continuo  de-  moveri  ad  instar,  idest  ad  similitudinem 

signare,non  quidem  reales  atque  colore  planetarum  ;  hoc  est  an  moveautur  alio 

quodam  vel  alia  iiuluslria  depictos,  sed  motu  a  motu  firmamcnti.   I'ro   solutione 

intellectuales  solumatque  matheflftaticos;  quaestiouis  hujus  advertendum,  quemad- 

quorum     maximus    ab    utrisque    poUs  modum  patet  ex  astrologicis  demonstra- 

seque  distans  etaborientc  in  occidentem,  lionibus,  Deus  ipse  factor  atque  genitor 

iterumque  in  orientem  per  caput  arietis  universalis  creatura*  a  quo  quidem  omnis 

et  libra;  extensus,  a^quator  dicitur  :   ve-  invidia  relegatur,  ut  in  Timxo  Plato  cen- 

rum,   quia  sicuti   ab  ipso   arictis    atque  suit,   non  nisi  pulchrum  facere   volens, 

librcB  capitibus  per  revolutionem  diurnam  machinam  ipsam  mundanam  ad  divcrsam 

circulus  hic  consignatur,  non  eo   minus  infcriorum  gcnerationem  ac  vitam  stcllis 


per  caucri  atque  capricorni  circumferen- 
tias  duo  tropici  describuntur.  Tropici 
inquam  quasi  conversivi ;  quoniam  cum" 
sol  ad  cos  circulos  devcnerit,  vcl  ad  nos 
revertitur,  vel  saltem  motu  suo  proprio  a 
nobis  retrocedit.  Neque  tamen  hi  circuli 
ex  majoribus  suiit,  quoniamad  ina^qualia 
spha?ram  secant.    Insuper  sicuti  ab  ex- 


divcrsis  atque  innumerabilibus  adorna- 
vit  ;  quasdam  fixas  statuens,  quasdam 
vero  erraticas.  Fixas  equidem  non  quia 
nullo  modo  moveantur;  sed  quoniam  in 
suo  coelo  tam  clavatai  atque  firma;  con- 
sistunt,  ut  non  alio  quam  sui  coeli  motu 
circumfcrantur  :  sub  quibus  orbium  di- 
versifate  stcUas  locavit  erraticas  ,   idcst 


tremis  zodiaci  partibus  duos  tropicos  dcs-     planctas,  quasi  planutas,  quod  crrorem 


cribi  concedimus,  sic  quoque  quoniam 
zodiacus  circulus  obliquus  est  atquc  alios 
a  polis  mundi  polos  suos  habet,  quem- 
dam  arcticum  quiacircaarctos,  qucmdam 
vcro  antarcticum  quia  cLrca  illam  partem 
quae  contra  arctos  ponitur,  circulos  pcr 


incuticns  sonat.  Errant  cquidem  non  pro- 
prie,  scd  quoniam  motus  sui  a  motutam 
primi  mobilis  quam  ctiam  firmamcnti 
qualibet  dic  atque  momcnto  divcrsificant: 
quffi  quidcm  diversitas  mortalibus  erro- 
rem  incutere  videtur.  Horum  autem  pla- 


polorum  ipsorum  zodiaci  diuturnam  re-     netarum  quaelibet  proprio  orbe  circum- 


CAPUT  III. 


618 


fiM'lm-,  (»iln'  iii(|uiin"i  af,'K'*'^K'>li<>ii<^  iino, 
srtl  |)liii'iliii.s  (-irnilis  srcinhliiiii  niuliis 
cnjnslilirl  (livtMsiljilcin  (livcrso  ,  prdiit 
Im'('  (nnniu  ii|iii(l  iislidld^icns  olis^Mvan- 
lius  iMoloiiKci,  Al|iliai-iil>ii,  'riicliilli,  Al 
|ii)lc;<iii  ol  alionitii  (lcnionslrala  sniit. 
<.)niliiis  or^^o  sic  nt  |ii.riiotalii  snnt  (-ol 
lcctiA  iit(|n(^  sinKnlnin  siiiKnlo  colliliriilis. 
luciN^  inota  (|na'stio  alisolviliir  ,  (|nii 
(|li,rsiliiin  csl  iiii  slcll.c  ll\;i'  |iid|iiio  vcl 
siilliin  pliiiK^arnin  inotii  niovciintiii-.  Iii 
tcr  stclliiin  ac  sidiis  lioc  intcrcsl  :  (|iio- 
niiiin  st(>lla  (|n;clihof  siufi^ujaris  dicitnr  : 
sidiis  V(M'o  plnrimn  sfclliirnin  colltM'lio  : 
liicc  liiintMi  iioiniiiii  a|in(l  iinctorcs  crchro 
cont'mi(lmiliir  ,  nf  stclliiin  pro  sidtMM^ , 
sidnstino  pro  sfcUa  sunuint.  Kt  dicifnr 
stolla  11  stiindo  :  tpniro  ot  sfollai  proprio 
sunt  (pi;o  in  lirn-iinntMifo  sifuantur. 

((  T(M'fi;ian  (-oincf;i' (>fc.  »  lla'c  ost  tcrtia 
ox  novom  (luavsfionihiis  sccuiula'  partis 
somicircnli  catliodra»  Cratoiiis,  (jna  quav 
rifnr  an  oomota\  idost  sfolla'  cometa>, 
rubonfos,  idost  Inconfos  «]no(l;im  ruborc, 
l^rodigialiter  quo  ad  futuri  cnjnsdam  ma- 
t;'ni  significantiam  ,  porcurranf ,  idcst 
nu)voanfur  circularitor,  idest  motu  rircii- 
l;u'i  cum  ca^tcris  planetis  ct  ad  corum 
similitudinom;  an  vero  ipsae,  subaudi 
cometa^  existcntcs  dcstructivai,  idest  an- 
nihilativai  crcatura^  idest  istorum  info- 
riorum  revertantur  in  sunm  chaos,  idest 
in  suam  matcriam  a  qua  generatai  sunt, 
et  hoc  permissione  naturce  naturantis, 
idesf  Dei  gloriosi.  Nofandnm  quod  hac 
nou  alind  quauit  quam  utrum  cometcB 
sint  stelhe  vel  impressiones  in  aere  gc- 
nerataj.  Et  ad  hoc  respondendum  dico, 
apud  antiquos  de  comcta  magnam  fuisse 
diversitatem.  Pythagorici  enim  dicebant 
cometam  unam  de  septcm  esse  stellis 
erraticis.  Anaxagoras  autem  et  Democri- 
tus  dicebant  ipsam  de  natura  coeli  :  sed 
qnoniam  omnis  pars  cceli  pcrpetua  est, 
sequitur  cometas  fore  perpetuas  :  quod 
est  falsum.  Quare  dicendum  est  cum 
Aristotele  primo  Meteororum  qiiod  co- 
metaest  exaltatio  ignita  de  natura  ele- 
mentari.  Patet;  quia  cometa  non  est 
ignis  nec  aer,  cura  sit  mixtum  imperfec- 
tum ;  nec  vapor,  cum  non  ascendat  ad 
tantam  altitudinem,  ergo  est  exhalatio. 
Consequentia  patet;  quia  non  videtur 
esse  aliud.  Secunda  autem  pars  patet; 
quia  vel  cometa  est  de  natura  coeli  vel 
dc  natura  elementari  :  sed  non  de  natura 
coeH,  ergo  de  natura  elementari.  Patet 
consequentia  cum  majori  :  et  minor  de- 


clarutnr  :  qnia  nnlla  purs  crrli  ^''iicriitiir 
ct  corrnnipilnr  Cpriino  c(i'li)  :  scil  ipi<-i'li- 
bcl  (diindii  Koiioiiitnr  «t  ( (  ti  i  n  |iitnr  : 
crKo  ctc.  K\  liis  crK<>  facilo  (pi;i'stioni 
rcsponilclnr  coincfiiH  noii  eHHo  HtcllaK  Hitd 
cxliuliitioiics.  |'',t  si  diculnr,  coincfii  ino- 
vctnr  inolii  i-irciiliiri,  iinllii  antciii  clc- 
iiKMitii  ino\  1'iitnr  liin-  spiM-ii;  inotiis,  qiiiiro 
cli-.  Kcs|ioii(lctnripiod  licot  ohnncnfa  non 
niovcanfnr  nisi  uiio  niotn  :il>  infrinsiM-o 
(l(Mln(-tii  fiigii  coiitriirii  ,  S(-ili(-cf  inotu 
rccto,  tiitncn  |>ossniit  ni(>viM'i  nafiiriilitcr 
;ib  o.\friiisococirciil;iritcr  pcr  inniKMitiam 
c(i'li ;  qu;i  ('fi;iin  in(liicnti;i  niovctnr  co- 
nuif;i  similifcr  (-nin  ^icrc  in  snpcriori  rc- 
giono  circnhnitcr.  Itcm  iu  f<!xfu  ibi  : 
|>rodigi;ilifcr  :  prodiginm  gcnns,  idcst 
moiistrnin  tm'|>c  ct  ad  v;isf;iiidmn  piira- 
tmn.  Kt  siinilitcr  ibi,  dcsfrucfivaf  :  No- 
f.indmn  :  conKdii'  ;ipp;u'iti()ncm  scmpcr 
magis  ac  malos  pra»signaro  cfrccfus  :  si- 
gnilicaf,  cnim,  ul  vult  ll;ili,  in  commiMifo 
ulfima'  proposifionis  Ceiifilor/uil  Ptolo- 
maM,  atquo  Aristolclcs  in  primo  Meleo- 
rorum,  siccitatcs  magnas  tcrrai  nascen-- 
tium  ,  sterilitafem,  terrffimotum  atquc 
vcntorum  copiam,  inundafioncs  aqua- 
rum,  mortem  atquc  cpi(iimi;im,  pra^lia, 
translationes  regnorum,  et  lcgum  immu- 
tationem  seu  novitatem  sectarum;  et 
ha^c  omnia  secundum  divcrsarnm  come- 
tarum  magnitudinem,  iiguram,  colorcm, 
motum,  locum  atque  durationem.  Indc 
Seneca  libro  Naturalium  quxstionum , 
duas  insulas  pra^nunciante  cometa  sub- 
mersas  dicit  :  etutrefcrt  Justinus,  anno 
«quo  Mithridates  nascebatur  cometa  visa 
est  quatubr  horis  tanto  fulgore  coelum 
replens  ut  quasi  ardere  videretur  ac  solis 
radii  obumbrarentur.  Hic  autem  Mithrida- 
tes  quadragintasex  annis  cum  Romanis 
bella  gessit  atrocia,  ut  inquit  Valerius 
Maximus  de  studio  et  industria ;  quodque 
Solinus  autumat  hbro  suo  de  Mirabilibus 
mundi.  Quid  ultra?regnanteNerone  senis 
mensibus  apparuit  cometa,  etidem  refert 
Seneca  ubi  supra  :  sed  quid  pejus  illis 
temporibus  esse  potuit  quam  vivere  sub 
domino  tam  criminoso?  de  quo  loquitur 
Joannes  Salobriensis  in  Policratone  libro 
primo  :  «  tanta  mole  imperii  omnem  pe- 
rosus  est  gravitatem  ut  philosophiam 
persequens  quasi  majestatis  imperii  ini- 
micam  et  nobiliora  ingenia  veritus,  se 
consiUis  subdidit  histrionum.  » 

((  Quarta  an  naturae  inferioris  ete.  » 
Haec  est  quarta  quaestionum  secundae 
partis  semicirculi,  quaquaeritur,  an  com- 


bi4 


COM.M.  SUPKK  LIH.   HOKTII  DK  SCIiOL.   DISCIP. 


pluvioaatit,  idoHt  uinniu  i(tsa  ^'tintuatu  in- 
fciioris  nuturcu,  hcilitet  ul«nu:nt*)i'Uin 
cuntraliuut  vlrtutein,  iiit)8t  existentiuni 
»ivo  t!fly|»siin,  i<lt-»t  tltrffcluin  ex  (jlum* 
ti«,  iiltist  t!\  inlluxu  nfli-.sti,  an  ex  ijriinis 
gtMivrunlihus,  iiitjst  (turuntilius?  quoil  si 
ex  [liuMtjlis,  uut  liuc  socunduin  nect;sKita- 
tuni  uut  suitt;in  sucuintuin  i;vt;ntuin,  idiisl 
a  cusu?  si  vt;ro  t;x  j^'t;nt;rantitjus,  «:uin 
unuin  gt;ni;runtiuin  uiiijuuiKlo  sit  ult)Uin 
aliud  t(uut[ut5  uiKruin  et  e  contra;  quaro 
(^t'nt;ratuin  t;x  illis  non  est  alt)Uin  el  ni- 
^'ruin?  ft  siinilitcr  si  sic,  (|uuri;  ^tiiu-.Vd- 
tuin  ussiinilutur  ([uuiidoqut;  in  (;\ti'cinita- 
til)us,  su[)[iie,  eor[)ori8,  ut  manihus  [le- 
dil)us  et  reiiquis,  siiniliter  quo([ue  sexii 
[)ulri  t;t  iii  cflcris  niurihus  assimitatur 
purturifuli,  ([uando([Uf  vero  neutri  ^'(;nf - 
runtiuin,  subuudi,  assimilatur?  [iro  uIjso- 
lutione  liujus  quaistionis  atque  quarum- 
libet  [)urtiuin  ejus,  advertf  iidiiin  est  (|Uod 
in  retjus  i[jsis  ^eiicraudis  atque  [^rodu- 
cendis  inesse  tri[jlex  assignandum  ost 
formale  [jrinci[)ium  :  sciiicet  i[jsum  [)riii- 
ci[jium  [jrimuiu  et  [)riiici[)ale  ([iKjd  (;st 
ipsa  Cuusu  l^rima  qiia;  est  regeiis  mode- 
runs  atque  ordinuiis  ipsas  causas  secun- 
das,  uti  apertissime  IJoetius  in  tertio  libro 
De  conso/atiojte,  melro  nono  inseruit 
cum  dicit  : 

0  qui  perpetiia  niun(]um  ratione  gubernas  : 
Terrarum  coelique  etc. 

Ab  iioc([uidem  priiicipio  depcndetcffilum 
et  tota  iiatura  (duodecimo  Metaphijsicai) ; 
at([ue  ab  eocunctis  derivatumest  esse  et 
vivere,  iiis  tamen  clarius,  liis  vero  ob- 
scurius.  Est  et  aliud  principium  inslru- 
meutale  :  vel  ipsa  corpora  cfelestia,  per 
qua;  licet  Deus  optimus  per  se  solum 
cuncta  disponat,  uti  sacra  testatur  auc- 
toritas,  tamen  quantum  ad  executionem 
inferiora  per  superiora  dispensat.  Qua  de 
re  dictum  est  primo  Meteororum  quod 
oportet  istum  mundum  inferiorem  esse 
contiguum  superioribus  lationibus,  ut 
tota  ejus  virtus  inde  gubernetur.  Kst 
etiam  tertium  rebus  principium  quod 
seminarium  dico  :  lioc  autem  principium 
virtus  est  in  animatorum  semine  con- 
sistens  sicut  in  artificiato  artilex  :  et  vo- 
catur  liaec  a  quibusdam  pliilosopliis  vir- 
tus  formativa,  a  quibusdam  disjunctiva, 
a  quibusdam  vero  imago  mundi.  Haic 
autem  tria  principia  sic  se  liabentin  ani- 
matorum  productione  ut  inferiori  per 
superius  influatur,  et  non  convertitur. 
Quare  quantum  hic  sufficit  dicendum  est 


([iiod  omnia  etiani  generata  virtutem  i[)- 

sain    [jerioduin  ulijiie   ecly[)siin  suinunt 

ub  i(jso  principi(j  st;iuiiiario  vt;luti  [uin- 

i-i|)itj  i|iioilain  ininif ili.iti;  inotij  ab  inlliif  n- 

tiu  ((jdfstiuin  C(jrp(jriim   nutu  ac  volun- 

tuli;  i:ausa;   priina;    :   iK;([ue  tainen,   nisi 

ipsa  causa   [jrima    sic   ilis[jo8ut!rit,    lia;c 

([iiailam  coacta  necessitat(;  tleri  aistiman- 

(tiiin  t;st  :  ([iioniain  iin[)i'(;ssiones  caiisu- 

riiin   naturalium  in  fllectibus  secuniliiiii 

recipienlium  inodum   r(;cipiuntur;   infe- 

riora  uut(;in  sunt  lluxiljitiu  et  non  senqji;!' 

(;(jdi;in  iiiodij  s(;   tiulif  ntia  [ji'(j[jti;r  i[jsain 

iiiulf liain  i[ua;  fst  in  poti^ntia  ad  [jIuics 

forinas.    t{t   tioc  est,   ut  refert  Alberlus 

primo  i///<m//</^m  quod  Plato  voluit,  ciim 

dicit,    forinas    i[jsius    sfciindam    nifrila 

materiai  recipi.    Kt   liiiic  lMol(jniaMis    in 

Alarha  :  i{llectus  stellarum   incertos    et 

diversos  esse,  quia  inferioribus  influxu 

()rovi!niiint  per  atiiid  i;t  per  accidens  :  [)(!!' 

aliud,  quia[)er  virtutes  elementares  ([iias 

[jrimo  informant;  per  accidens,  quoniam 

non  proveniunt  ad  inferiora  nisi  per  esse 

universale  quod  est  confusum  et  iiic(!r- 

taruin  dispositionum.  l^t  idemlHoloina*us 

in  Qnadrijjartito :  lUirsus  nec  «stimare 

debemus  quod  superiora  procedunl  iiie- 

vitabiliter  ut  ea  qua;  divina  dispositione 

oontingunt  et  quai   nuilatenus  sunt  vi- 

tanda  nec  non  quai  veraciter  et  ex  ne- 

cessitatc  proveniunt.  In  Centilo^iuio  ctiam 

dicit  :  ha;c  judicia  qua;  libi  trado   sunt 

media  inter  necessarium  et  possibile.  Ab- 

soluta  ergo  haic  quaistionis  pars  est  an 

complexionata  ipsa  ex  planctis  vel  a  pri- 

mis  parentibus  virtutes  atque  periodum 

suscipiant ;  quoniam  tam  ab  his  quam  ab 

illis,  licet  diversa  ratione.  Simihtcr  si  ab 

ipsis  planetis,  an  necessitate  vei  a  casu. 

Rcstat  ergo  ut  diversa  natorum  erga  pa- 

rentcs  assimilatio  quomodolibct  absolva- 

tur.  Et  diccndum  causam  assimilationis 

horum  vel  dissimilationis,  tam  ex  inlluen- 

tia  c(Elestis  corporis  quam  etiam  matc- 

riae  rccipientis  has  impressiones,  simili- 

ter  multas   causas  concomitantes  atijue 

superioribus  anncxas,  confirmari.Ethinc 

Hippocras  dicit,  ut  rcfert  GalenuS;,  quod 

omnis  substantia  sit  hgata  ct  conjuncta 

in  planctis  cf  signis  et  ncxibus  quatuor 

elcmentorum.  Et  idco  Nectanebus  natu- 

ralis    Alexandri  pater   cum   matre    sua 

Olympiade  tcmpus  obscrvans  coivit  solc 

Leoncm  intrante  ct  Saturno  in  Taurum; 

a  quibus  planetis  filium  suum   volcbat 

reciperc  figuram  et  potestatem. 

«  Quinta  qua?  cst  proportio  motus  etc.  » 


CMMIT  III. 


(iiO 


ILn'  i^sl  (|iiitila  (|ii;i'sli()  scciiikI;!*  partis 
Hoiuicirciili  siKli.s  (Iraloiiis ;  (|ita  <|ii.i*ritiii' 
qiia^  (til  propoilio,  idcsl  haliiliido  iiuiliis 
ail  ni(iliiiii  pcr  plaiiclas  :  Ikic  chI  ipia  lia 
liiliKliiic  s(^  lialical  iiKiltis  tiiiiiis  plaiicla- 
ad  iiKilttiii  alliMitis  ;  («t  (pia>  sil  iMiiiiicxid, 
idcsl  ordiitalio  (Miriiiudciu,  sciiici^t  plaiic 
lariitii,  til  sciliccl  ipiis  conitti  siili  \fl 
stipra  iii  ('orpot'(>  ((clcsti  ordincliir.  l'i'o 
(pia>sliotiis  Ititjtis  soliilioiK^  iiolatidiitti, 
(pio(luioltisplati(dariiiudiv(M'siiscsl(piciii 
adiiiodtitti  cortiitt  orlics  di\cr.si  dcmoiis 
tratitiir  :  o.\  di\'crsilalc  ciiiiii  iiioliiiitu 
iicccssarii)  iii  divcrsilaUMii  orliititu  dc\c- 
iiiri  pliilosopliis  visiiiu  csl.  Iiilcr  aiilciu 
omiics  plaiiclas  Salttrmts  omniiim  lardior 
ost  :  ipia  propl(M'cl  ipsiim  scnctit  iiropicr 
lUotiis  lardilaliMll  dictiiil,  ipioniaiu  ciir- 
siiui  siitiiu  auuis  lrii;'iiila,  soltiiu  pcrflcit. 
Ju[)ilcr  vcro  post  litinc  |ilancla  Immicvo- 
lus  luotuiu  sutiiu  aunis  dtiodccim  coiu- 
plct.  Mars  trihtis.  Sol  mmo  omtiiiim  mc- 
diiis  anuo  uuo ;  simililcr  cl  Vciiiis.  .Mcr- 
iMirius  similitcr  iiiliM'  omncs  lalioriosus 
auiio  :  huiia  \(  ro  snpcriornm  favx  atipic 
iufcriorinu  piirilas,  mcnsc  laiitum.  (Jtiarc 
paiicis  ooucludciidum,  cum  qiucritur  qiuc 
proportio  motus  uuins  j^lanctai  ad  mo- 
lum  altcrius  quod  cad(MU  cst  proportio 
(puv  cst  utimcri  cnjtislihct  ad  qiicmlih(>t. 
Hoc  autcm  curiosius  iudagauti,  ad  aritli- 
meticorum  rccurrcudum  cst  codices  at- 
que  p:oomctrarum ;  in  his  cnim  ncdum 
horum  scd  ct  quornuiHhct  proportio  iihcr- 
rime  perdocetur.  Ordo  autem  planctanim 
sub  octavo  circiilo  his  versibus  commu- 
uiter  memoratur : 

Octo  sunt  splupraj  qxias  sic  poleris  retiuore  : 
(^oelum  sti^Uatum,  Saturnus,  Juppiter  et  Mars, 
Sol,  Venus  et  Mercurius  ;  ultima  Luna  snbest. 

Itcm  iiota  :  proportio  nihil  aliud  est  quam 
duarumquantitatum,  quanta^cumque  sint, 
ejusdem  generis  certa  alterius  ad  alteram 
habitudo.  Et  dicitur  ejusdem  generis,  ut 
numeri  ad  numerum,  lincffi  recta;  ad  li- 
neam  rectam,  superficiei  ad  superficiem, 
corporis  ad  corpus  :  non  enim  Unea  su- 
perficiei  velcorpori  proportionatur :  quare 
etiam  imlla  diametri  ad  costam  pro- 
portio  reperitur,  quamvis  reperibilis,  ut 
vult  Aristoteles. 

«  Sexta,  cum  Saturnus  inter  plane- 
tas  etc.  ))  Ha?c  est  qusestio  sexta  Imjus 
secundse  partis  semicirculi  sedis  Crato- 
nis,  qua  quaritur  :  Cum  ita  sit  quod  Sa- 
turnus  inter  planetas  saivissimus  sit  Ye- 
nusque   beuignissimus;    an   benignitas 


uiiiiis,  Mciiiccl  ViMicriH,  vonieiilcN  ox  op 
po.silo,  Hiipplo,  .iM(ifMtii  qiii  vnl  piM'  diii- 
uiclriiin  circiili,  rclardcl,  iilcNt  tcinporot 
alipic  t'crr(Mict  malif/uitalciii  .'illcriiiH  , 
siipplc,  S.iliiriii.  l'ro  hiijiis  qii.cslioiiis 
solitlioiic  diciMKliim.  Iiitcr  pluiiclaN  ipioH- 
daiu  malivoloH,  (pioNilani  vimo  li(;nlv()liiH 
Jnsla  Iradilioiics  sapicnliiim  dici.  Malivo- 
liis  iil  Saltirniis  qui  cl  ralcc  ariiialiis  dc- 
pinKilitr  vcliiti  iialiira'  viviMitiH  iiiimiciis, 
ac  Miiitiiu  qiKMii  jlciim  bclli  |ti)iiiiiit,  cl 
oh  coriim  malignilatcs  cos  iiirortiiiiiji 
vocaiit,  (pioni.im  niilo.ilqtic  ciiililicl  c\or- 
dio  iiirorliiuam  macliinanliir.  Kciiivolos 
M  id  .lov(iu  qiiciu  ct  li(M'oiim  atipic  ma- 
giKiliim  signiHciilonMU  (rK-iiiit  :  simililcr 
ol  ViMKMciu  loliiis  biMiivolciiti.i'  sigiiili- 
catriciMU  :  ipia  proptcr  oos  fortiiiias  di- 
cuiit.  Kt  cx  liis  siiliim  iti  pr.oseiiti  dc  Su- 
turiio  ol  ViMKM'o  qu.oslio  cst.  .\(l  ipi.im 
rcspoudcndum  quod  Voniis  uiilio  luodu 
o\  op[)osil(i  as|io(-|ii  malitiam  Sattiriii 
luiuuit  :  qiioniaui  uui\ima  cst  apud  su- 
|iieulcs  (|uoil  forlniuo  cniu  as[ii(-innt  ina- 
los  miniint  coi-nm  iiu|icdiiuonttiin,  ct  hoc 
si  (^x  auiicahili  as[)cctu  as[)iciaiil  :  auii- 
cabilis  autem  aspectus  solum  triiiiis  ac 
siixtilis  est.  Mali  autem  cum  bouos  as- 
|)cxcriiit  cx  quarto  vcl  o[)[)osito  houornm 
licnivoliMitiam  fortifcr  impcdiunt,  quo- 
niam  aspectus  malorum  atqiic  ab  as- 
pcctu  malo.  Et  tantum  de  hac  (]ua;s- 
tione. 

«  Septima,  cum  Corus  naturaliter  etc.  » 
Ha^c  est  septima  qua^stiontim  sccunda; 
partis  semicirculi  Scepe  dicti ;  qua  qua;- 
ritur,'quoniam  Corus,  (alia  Littera  habet 
'iXotus,  et  verius)  ille  ventus  australis  sit 
naturaliter  frigi(jus  et  siccus  cum  a  parte 
aush"ali  et  a  polo  antarctico  deveniat, 
ctim  nobis  apparet  contrarius,  scilicethu- 
midus  ac  calidus.  Pro  cujus  quajstionis 
solutione  notandum,  duodecim  esse  ven- 
tos,  secundum  Philosophum  secundo 
Meteororum  :  et  hoc  secundum  duode- 
cim  cceli  sigua  sub  quibus  sol  diicurrens 
commovet  et  facit  cessare  ventos  :  et 
hi  communiter  his  versibus  recitantur  : 

Flant  subsolanus  Vulturnus  et  Eurus  ab  ortu, 
Circius  occasu,  Zephirus,  Favonius  aftlant, 
Atque  die  medio  Notus  lia?ret  Africus   austro. 
Ac  Boreas,  Aquilo  veniunt,  et  Corus    ab  arcto. 

Atque  omnium  horum  ventorum  ma- 
teria  est  exbalatio  caUda  atque  sicca. 
Quapropter  nuUi  ex  substantia  sua  di- 
cuntur  frigidi  atque  humidi,  sed  solum 
ralione  mixtiouis  eorumdem  cum  aere  : 


616 


COMM.  SrPEH  LIB.  «OEni  DE  SCHOL.  DISCIP. 


vi  uil  illiusmixtiuniH  propoHituin  loiiuitur 
IJttera  euni  iticit  :  CuniNotUHMit  uutuiu- 
litur  friKiilus  iiuaiitnm  i^)«t  liu  huu  itriinor- 
«liuli  inixtioiu^  cum  aer»!  friKido  <|uoiiiaiii 
iii  /ouu  friKitlifi^iiniu  juxla  [loluin  aut.in- 
tirum  oritur  nua'  pru'  niiniuejuH  frigiili- 
tttte  inhat)itutiilis  iliritur,  quuru  tu>^o  no- 
t)is  ui>[)ari;t  raliilus?  l)iro  quouiaiii  iluin 
[nutlut  zonuin  torriiluni,  i[ua'  sul)  a'i|iii 
nortiuii  t'st,  rulorem  sihi  assumit,  etquiu 
viuHUH  niL-ridifm  vonit  uhi  ost  mujor 
aijuariMii  ro[)ia  lit  loca  vajiori!  rt  rori!  |)li'-- 
na,  liumiilitatfin  rontrahil  nt  uiquirit 
ulienum  :  uiule  a[)Uil  nos  tuliilus  et  hu- 
midus  reperitur ;  et  i[)So  flunte  uer  [iiu^- 
«iirto  va[)ore  re[)h!tus  iu  [)luvius  frequeii- 
lius  resolvitur. 

«  Octavu  (|ua'stio,  qihi'  sit  elemento- 
rum  etr.  »  ll*c  est  octava  quaistiouuiu 
Heeunike  [)artis  sa'pe  ilirti  semicirculi  ca- 
theilrai  Cratonis,  ([uu  ([ua^rilur  ([ua;  sit 
connexio  idesl  (•oujunrtio  propoilionalis 
elemeutorum.  i*ro  cujus  ([uaistionis  so- 
lutiono  advertenilum,  ipsa  elemeula  pro 
[lorlionihus  quihusilam  coUi^ari  at([ue 
ordinari  iiunnTalihus,  prout  etiam  |{oe- 
tiiis  ipse  in  De  cimsolatu  philosophico, 
lihro  tertio,  metro  nono  testatur,  ciim 
in([uit    : 

Tu  niimeris  elemenla  ligas  ut  frigida  llammis, 
Aridd  convenianl  liquidis  ;  ne  [turior  ignis 
hvolet  et  mersas  dediicant  iioiiderc  terras. 

Sicut  enim  duo  numeri  convcniunt  in 
iino  numero  proportionali  medio,  sic 
duo  elementa  contraria  in  dnahiis  qua- 
litatihus,  conveniunt  in  uno  elemento 
medio  proportionali.  Kxem[)li  gratia  in 
numeris  quadratis  his  duo  sunt  quatuor, 
ter  tria  sunt  novem.  Accipe  ergo  uuum 
numenim  qui  sic  excedat  quatuor  prl- 
mum  quadratum  sicuti  secundus,  scili- 
cet  novem,  excedit  numerum  inventum; 
et  est  sex  secundum  camdem  propor- 
tionem.  Et  dicitur  proporlio  sesquialtcra 
velemiola.  Sicut  enim  sex  continel  qua- 
tuor  et  medium  de  quatuor,  sic  novem 
continet  sex  et  medium  de  sex.  Eadem 
est  elementorum  proportio  :  nam  ignis 
et  aqua  in  duabus  qualitatihus  contrariis 
sunt,  ethsc  colligantur  uno  medio,  scili- 
cet  aere,  qui  sicut  convenit  cum  aqua 
in  humiditate,  sic  etiam  convenit  cum 
igne  in  caliditate  :  quare  sequitur  quss- 
tioni  propositse  fore  satisfactum. 

«  Nona  qusestio,  quis  solis  etc.  »  Haec 
est  nona  et  ultima  quaestionum  secunda? 
partis  semicirculi  cathedrse  Cratonis,  qua 


Hoiis  ut   luiia'   ineatuH  atquo  oorumdem 
(iHectuH  miral)ili's  indaguntur.  l'ro  cujus 
enodatione    muteria!    standum    arhitror 
[)oti«sime  supientuni  astiolo^-^oruin  asser- 
tioiii  ;  qui  u    vi-rilatis   liaiiiili;  liaiid   qiiu- 
([uum  (leviuuti!H  Diiuni  ojitiniuin    inaxi- 
mum  inter  ceteruH  HtelUis  diio  luminaria, 
sriliret  solein  i't  liinain  iniiiido  [uvefiicisse 
auluiiiaiit  :   ([uod   etiam  sacra  alqiii!    ve- 
tustu  testutur  uuctoritas  ut([iii!  ([uotidiana 
conqirohat    (!X[)(!rientia  :    trihuit([uu    ois 
motiiiii  inti-r  se  dillornuim  siciiti  et  alils 
quinqui!  [)iaii(!tis  suh  signoriim  ciiigulo  : 
([iiandoque   eniin  a   terra  et   seinvicem 
elongata  suiit,  qiiaiidoqiie  a[)proximant, 
quaiidoque  sei[)sis   coiijuiigiiiit,  ([iiaiido- 
([ui!  (ilongantiir,   aliasqiii!  (!t  ad    alia  di- 
vertiintur  motu,  prout  in  theoremutihiis 
astrologorum  et  [uaicipue  l*toloma'i  jam 
duiliim    certissime    demonstrdtum     est. 
liisu[)er  dedit  eis  potestatem  omiiium  ge- 
nerandorum    atqiie  generatorum  :  simi- 
liter  super  eorum  defectu,  ([iias  ob  res 
non  ahsurde   dictum  est    ab    Aristotele 
cuin  iiiquil  :  Secundum  accessum  et  rc- 
cessum  solis  in  octavo  circulo  fiunt  ge- 
nerationes  et  corruptiones  in  istis  infe- 
riorihus.  Opus  cnim  suhstantia!  solis  ma- 
ximum    (!st,    tum   propter   corporis  sui 
magnitudinem  qua;  terram  centies  sexa- 
gesies    sexies   excedit,   ut   etiam  supra 
diximus :  similiter  et  luminis  sui  forma- 
litatem  :  ab  ipso  enim  veluti  a  fonte  in- 
deficienti  cetera  sidera  lumcn  certum  est 
mutare.  Quas  et  alia    paucis  metriculis 
complecti  cupiens  Martianus  Capella  sic 
solcm  alloquitur : 

Ignoti  vis  celsa  patris  vel  prima  propago, 
I'omes  sensificus,  mentis  fons,  lucis  origo, 
Regnum  naturae,  Deus  atque  assertio  divurn, 
Mundanusque  oculus,  fulgor  splendentis  olym- 

[pi,  etc. 

Quare  et  secundum  Pythagoricos  eor 
cceli  dicehatur.  Luna  autem  maris  et 
aquarum  ct  omnium  qu»  cx  eis  sunt  do- 
mina  atque  moderatrix  constituta  est  : 
quod  pluribus  experimentis  tam  in  mari, 
fluminihus,  quam  etiam  in  vegetabilihus 
acceptum  cst  :  horum  enim  humiditas 
maxima  est,  uti  cucurbitarum  atque  me- 
diiUarumhumanorum  ossium  ac  omnium 
viventium  ;  astrorumque  sapientes  res 
multas  in  suis  virtutihus  experti  sunt 
qucmadmodum  suis  scriptis  posteritati 
rehquerunt  ;  similiter  et  medici,  certifi- 
cantes  omnes  aegritudincs  aut  ad  bonum 
aut  ad  malum  secundum  sexdccim  loca 


CAPUT  111. 


fin 


circuli  (|ni«^  luna  pi.Tlorgraditnr,  qiuiuKi- 
(Idlilirl  liMiuiniiti.  (Miu  s|iii-ilii  iniuio  Vnt- 
nostirtinini  iiil  lli|i|miias  :  l-.sl  (|iiiMlilain 
('(iil(\slo  in  t|iin  ii|)iis  i|isiini  iut'<liriiiii 
pran'itliM'tv  (InjiiH  si  taulu  csl  priitliMilia, 
inii-atiilis  t>sl  niniiniui|ni'  slnpiMnla  flr. 
Ilis  antiMU  ()iuiiihns  nl  pia-iuissa  snnl 
inltilUuUis,  0(UiS(M|ii(Mis  atliilror  iillituani 
liiijns  s(MMiii(la>  parlis  (M.  siiuilitcr  (iiuu(<s 
alias  alisolvissc  tina'stiotii's.  (hiaiti  atl 
t(M'liaiu  (^t  nllitnani  st-inirii-riiji  |iai-li'iu 
cst  a(MMMl(ni(lnin. 

II  lllliinu  S(Mui('ir(Mili  planitics  clc.  » 
Iti  liac  patlt»  lloclins  oslcndil  tctliuin  tn'- 
dinciu  (|na'slionniu  in  catlicdra  ('.taltniis 
(loscriptarniu,  ad  (|nas  siciili  posl  priiuas 
ad  sccundas  lilins  iiiconslantia^  arri- 
jiicndas  sc  tlivcttit  :  sic  t|not|no  ad  lias, 
iani  priinis  t|nain  siM-nudis  taslidilis,  taii- 
ilom  so  (lcvtdvit.  Kt  dividitnr  luoc  pars 
sociiudnin  (ina^stionnin  unin(>riim  in  liac 
nltima  scmiciicnli  parl(!  dcscriplai-um. 
1'artcs  palclinnt  in  proccssn.  Ktdicit  ([uod 
nllima  planilics,  idost  snporticios  somi- 
circnli  proponobat,  snbandi,  (]na'stioncs 
(]n;p  soijnnnlnr.  Notandnm,  (|nod  foro 
similos  (iiKostioncs  suut  cjna'  apnd  Virgi- 
lium  liis  versibus  momorantur. 

Untie  trcnior  torris,  qua  vi  niaria  alta  tnmescant, 
Obicil)us  ruptis  rnrsnsqnc  in  scipsa  residant. 
Defectus  solis  varios  lunaM^ne  labores, 
Unde  liomiuum  genus  ot  pccudnni,  nnde  imber 

[ot  ignis, 
Arcturnm  pleiadas  byadas  geminosque  triones. 
Quid  tautum  oceano  properent  se  tingere  soles 
lliberni,  et  quaj  tai'dis  mora  noctibus  obstet. 

Potcstque  primaparsZ,/^to'c'Pnostrce  metro 
legi  sic  : 

Cur  tremor  in  terris?  cnr  concremat  aera  fulgnr? 
(^.ur  maris  exundatrabies  gnstusqnemalignus  etc. 

«  Cur  tremor  in  terris  etc.  »  Ha;c  est 
qutPstio  prima  luijns  ultimffi  partis,  qua 
eausa3  terra^motns  sciscitautur.  Et  dicen- 
dum  quod,  cum  de  terraemotu  fit  sermo, 
non  est  intelligendum  quod  totius  ele- 
menti  terreni  ascensus  fiat  sivo  descen- 
sus  :  neque  etiam  aestimandum  terramip- 
sam  moveri  circulariter  et  coelum  quies- 
cere,  et  sic  de  singulis;  quoniam  terrce- 
motus  luijus  impossibilis  omnino  est  : 
quoniam  ut  II  Meteor.,  vult  Averrois, 
etiam  si  omnes  dii  descenderent  in  ter- 
ram,  hoc  modo .  movere  non  possent : 
sed  a'stimandum  est  terraemotum  ipsum 
esse  ruiuam  tremorem  atque  titubatio- 


iiuni,  fMjUit»nom,  porforalioiiciu,  HciHMio- 
uoiii  ot  KulivcrHitMiciu,  iili  viilt  .MIicrtiiM, 
t'\  cxliajationt'  caliilu  ct  Hircii  iii  tirrni 
pia'cliiHa  ati|Ui'  |iiUoiih  i;.\ituiu.  riiih) 
coiisidoraiidniii,  ipituiiam  hoI  t^l  Ht«;lliu 
cnlofacicntcs  k'''"''''"'  "'^  l'''"'"  •'xliala- 
lionos  innllas  t|iia'  iulcnluiii  iioii  tiii- 
bciilcs  faciloiii  i^vituin  ralioiK^  friKiditatis 
aiil  pliiviariim  clatidoiitiiiiii  koii  coiiHtri- 
Kcnliniu  poros  invicciii  fuKi<'"b'H  c<ni- 
Irariuin  ciniKrcKautnr  ot  fortilicata'  pcr 
atitip(M-istasiin  viobMitiM'  cnm  maKno  >in- 
pilii  cxiMiiit  cansantoH  tiMra^molntii. 
l'otcst  cliatn  llcri  tcrra-inotns  ab  cxliala- 
lionibns  vcntosis  inlranlibns  torrain  tlo 
iiocto  proplor  fuKam  coiitrarii  :  qua-  fu- 
ciuiit  consiinilom  luolionom  clausis  poris 
l(M'ra'  a  rtiKidilalc  noclis. 

«  Cnr  concroiuat  aota  rnlK"r  i-'lc.  »  lla'c 
ost  qihTstio  secunda  litijus  nltima'  partis  : 
et  oa  qna^ritnr  (juaro  fulKnr  concremat 
ab  oiroctn  aora.  lloc  tanlnin  (pia-roro  cst 
(jua)  sit  cansa  Konoralionis  fulguris  at- 
(luo  coruscationis.  Undo  nota,  secnndum 
Aristolelom  in  Meteoris  '  cornscatio  com- 
probondit  fnlgur  ot  fiilmou  :  namproprie 
(liota  cornscatio  ost  apjiarilio  subito  va- 
poris  subtilis  inllammati  evancscentis  in 
aere  sine  descensn  ad  terram.  Fulgur 
vero  est  ignis  snbtilis  grossior,  tamen 
corruscatione  ad  torram  descondens,  quai 
Iiorbas  ponetrat  atque  res  moUes,  ut  re- 
fertur  tertio  Physic^e  ■  Algazelis  :  fulmen 
vero  est  vapor  ignitus  compactus  et  so- 
lidus  impctuose  cadens,  majoris  vis 
quam  fulgur  :  percurrit  enim  quod  tangit, 
penetrat  et  urit,  dividit,  scindit,  et  nihil 
corporale  eiresistit.  Quare  dicit  Isidorus  : 
quod  fulgere  idem  ost  quod  ferire.  Ilaec 
tamen  tria  non  difTeruut  esseutialiter, 
cum  sint  de  eadem  materia  specie,  de 
eadem  causa  otTectiva  specie,  scilicet  ca- 
liditate  et  frigiditato.  Solum  autem  acci- 
dentahter  differunt,  ut  supra  dictum  est. 
Quare  expressa  causa  generationisunius 
omnium  generatio  prodita  est.  Quare. 
diceudum  cum  Aristotele ,  quod  hsc 
omnia  causantur  ex  vapore  aggregato 
in  nubibus  et  eanim  vehementi  colli- 
sione  attrito  et  inflammato  ;  et  secundum 
diversitatem  hujus  vaporis  propter  ad- 
mixtionem  diversam  terrestreitatis  vel 
non,  diversificautur  solum  accidentaliter, 
ut  dictum  est  :  quare  etc. 

((  Cur  maris  exundat  rabies  etc.  »  Hsec 
est  tertia  quaestio    hujus   partis   :   qua 


*  Al.  :  «  metallis.  » 


'  Al.  :  «  Meteororum.  » 


018 


COMM.  SrPllR  LIH.  BOEni  l)K  SVMOl.  DISCIP 


quaritur  quaru  rubu).s,  idest  a^stUH  muriH 
exuuiiut,  idust  ubuuduutur  exiruhcit  et 
li  t.     Vult    dicm»!    t|ua^    «st    cuu8U 

II..  v..^  ai- irllu.vus  uiiiris.  Kt  udvt;rlttudum 
luure  llui-.ru  uti|ui)  i*;llut;i«;  triplifitcr  iu- 
ttdligitur  :  uuo  lutido  ub  uquiluue  iu 
uustruui  et  o  couver.st).  Secuudo  uf^itu- 
tioue  vt!uti»riMU.  'lertio  uutuialilt!r  t;t  re- 
Kulurittr  liuuii  tlie  uuturali  Itis.  l'riiuus 
tlu.vuH  dc  relluxuH  est,  propter  u([uurum 
iu  eis  iocis  uhuiidautium  attiue  t^lutiouem  ; 
et  iileo  cuui  ai|uauuturaliter  lluil  iii  locum 
decliviorem,  uccesse  t-st  aquam  iu  uus- 
trum  tluere.  K  coutru  vero  fluituli  uuslro 
ia  uquilouein  propter  uquum  ilii  mulliim 
tunu:r<ic,tam  i!t  cousetiut!ult!r  virtutc  solis 
multum  ulcvatum.  Secuudus  llu.vus  vio- 
leutus  est  ud  omuem  dilfereulium  *  posi- 
tiouum.  Tertius  uutem  lluxus  est  ub  iii- 
tlueiitiu  luuu!  t{uu'  tam  lumiue  (|uam 
iullucutiu  hujusinodi  causat  lluxum  ac 
relluxum.  Kt  t|uod  hoc  sit  vurum  quo  ad 
lumeu,  putet  :  (iu(jiiiam  rarefuctio  et  tu- 
mcfactio  inaris  videulur  esse  rutiouc 
luiniuis  luuu!,  cuin  omne  lumeu  sit  calt!- 
fuctivum  et  rarefactivum.  (Juantum  vero 
ml  influeutium  similiter  putens  est,  quo- 
niam  lunu  suo  solo  lumine  huuc  fluxuin 
cuusare  iion  posset.  l*atet  :  quiu  si  sic, 
tuiic  iu  t[ua(lraturis  mujor  esset  lluxus 
et  refluxus  quam  in  conjunctione  :  quod 
experieiitiu  falsum  est ;  necesse  er^o  est 
uiid  cum  luminc  influciitiam  coa^^ere,  ut 
sic  lumen  cum  influentia  sint  cuusa.' 
fluxus  utque  refluxus  hujusmodi.  Kst 
igitur  dicendum,  quod  sicut  anima  per 
culiditatem  alterat  cihum  et  pcr  aliam 
virtutem  ipsum  attrahit,  ita  cum  fluxus 
dicat  tumefactionem  et  alterationem,  luna 
mediante  lumine  tumefacit  mare  et  per 
virtutem  occultam  ipsum  attrahit,  sicut 
magnes  ferrum  ab  oriente  in  meridiem 
atque  ab  occidente  ad  angulum  noctis,  a 
meridie  autem  in  occidens  et  ab  angulo 
noctis  in  oriens  restituit,  quia  luna  suis 
virtutibus  per  amplius  directe  non  respicit 
mare,  et  sic  quodammodo  privative  di- 
citur  causa  refluxus  :  quare  etc. 

«  Gustusque  maliguus  etc.  »  Haicquarta 
qusestio  de  salsedine  maris  quaerit  unde 
causetur.  Huare  juxta  Aristotelis  seuten- 
tiam  notandum,  prout  ipse  vult  in  libro 
De  sensu  et  sensato  :  Sapor  est  passio 
humidi  a  sicco  terrestri ;  ita  quod  ex  alia 
et  alia  mixtione  sicci  terrestris  cum  hu- 
mido  resultat  alius  et  alius  sapor.  Quare 


cum  sulhedo  .su[ior  sit,  necessario  pro- 
venit  ex  miKtioue  sicci  terrestris  cuin 
huuiido,  sed  non  siiu|)li(iter  sicci,  sod 
uduHti  :  (|uod  pat(!t  iii  lixivio  (|uod  non 
fit  ex(!t!llenlcr  salsum  iii.si  liat  lortis  cule- 
fuctio  ot  adustio  cinerum,  et  simililer  de 
uriuu,  uti  u[)ud  medicos  [irobatissimum 
t!st  :  ([iiait!  [losita  a?t(!rnitato  muiidi,  ne- 
ctissario  [xiiiitur  mare  csst;  salsuiii  :  iii 
eo  enim  est  multuin  ttirrestre  udustum 
dertilictum  exhalatione  culida  et  sicca,  et 
est  ibi  ijuodammodo  aqiia  [)ura  admixta 
supervtiuiciilt!  calort!  solis  dcc.o([U(!utis  et 
facientis  huniidiim  elevuri,  ut  patet  ad 
ex[)erentium;  ergo  etc.  Kt  beno  dixit  [)o- 
sita  adernitatt;  miiudi  :  (|uouiam  si  miiii- 
dus  creatus  fueril,  ()ost(!ii  |)t:r  maguum 
teinpus  mure  salsuin  n(!((ua([uam  exis- 
tebat. 

<(  Ouai  iiatura  sit  [leuuatorum  etc.  » 
lla!C  ([ua;stio  quiuta  qua*rit  de  liis  avibus 
qiia;  hyeme  recedunt  a  iiobis  et  aistate 
revertiiutur.  Ad  quod  diceudum,  quod  ex 
his  avibus  siiut  commiiiiilcr  fiirundo  at- 
(|U(!  ciconiaet  id  gcniis  ;  ct  suul  ex  avibus 
[)aruin  caloris  uaturalis  habentibus  ([uai 
ininime  a  frigoribus  pra'servari  possunt, 
cedunt([ue  in  introitu  hyemis  adregiones 
calidiorcs,  ([uibus  tam  victu  quam  acris 
salubritati  confoveri  possintduce  iiatura. 

«  Quid  grandinis  rotunditas  etc.  ))  Ad 
hanc  quastionem  sextam  dicendum, 
grandinem  contiiiuo  ad  rotunditatem  dc- 
clinare  eo  quod  gcneratur  ex  iiube  divisa 
in  guttas  quae  fugientes  contrarium  ten- 
dunt  ad  rotunditatem,  quaj  cst  figura 
prima  atquc  perfectissima  ut  alias  habet 
declarari.  Et  est  impressio  qua:  non.gene- 
raturnisi  in  mediaregione  aeris ;  quoniam 
non  in  suprema  propter  excessivum  ca- 
lorem  ,  nec  in  infima  propter  rcmissam 
frigiditatem  ex  reflexione  radiorum  sola- 
rium  :  multa  enim  et  grossamateria  non 
nisi  per  excessivum  frigus  cougelari  po- 
test  :  quare  solum  in  media  regione  aeris 
generatur. 

((  Nivis  prolixitasetc.  »  idest  longitudo 
quoniam  non  sicut  grando  ad  rotundi- 
tatem  tendit.  Ad  lianc  quaestionem  sep- 
timam  dico  quoniam  nix  generatur  ex 
vapore  elevato  sursum  ad  principium  se- 
cundae  regionis  aeris,  et  ibi  iste  vapor 
congelatur  propter  frigiditatem,  non  ta- 
men  excessivam,  et  propter  defectum 
solis  ipsum  ad  superiorem  partem  vel 
medium  secundai  regionis  attrahere  uon 


*  Al.  :  •  doctriuam.  » 


(:aI'I't  III  010 

valiMitis   :  <|iin|)i'<t|il<M' cadil  iii  tonaiii  ila  i|isiiii)  <ili*iiM>iilar<>iii  iiitrixltirt.i,  tion  (|iii- 

ilrhililiM'    ruiiK**liili>   *^l    s|in!if^iosa    iili|iio  ilriii  ali  <'|i'iiii-iiti-s  iili  ali  Alivvaiirliu  ^^niTo 

rara,  <li>  ipio  <|iia>slio  <|iia'sivil.  |)ri'i|ialrlii-o  o|iiiialiir,  i|iioiiiaiii  i-lrni<Mitii 

((   N<^liiila>  pol<Milia  <>li'.   ))    A<1  liaiii'  or  oprrari     iioii    |ioKHiiiit    iiisi     i|iialilatiliiiH 

lavuMi  i|iia<slioii<'in  iliriMiiIiiiii,  |iroiil   iv  priitiiH  ;  virliiloH  aiititiii  lapi<liitii  a<i   (|iij( 

IVrt    Aristoti>l<vs,    ii<>liiila    <>st     iinpr<*ssio  lilal<>s  priiiias  r<>iliii'i  iioii  possiint.  Ni-ipio 

l'a<'ta  i)\  i'<>s<)liilion<'  nnliiiiiii  i'<>s<iliilariiin  rliaiii  ali  ipsis   i<l<>is   virtiis  lapiiliiin  <-Ht, 

iii  aipiain  |ilnviali>in    :    vaporrs  <<niiii  sii-  nllMalo  voliiit.ipii  oiiiiiia  iiifrrioraiili-ata  * 

rcsoluti<iis|ii>rsi  |)i>r  siiiKiilas  atMis  part<<s  <li<'il  a  Hiip<M'ioril)iiH  iiluis  i|iiaH  HitpuratuH 

a<' <1iiriisi  ii<>l)nlaiii  ;^'iK<>iiiit  <>t  inilitninl  :  <>l  inira-  p<it<>nlia>  <>ss<;  <rK-<>lial.  Illa-  <>niiii 

<'l  <piaiili)  ti'i'ia>  rst  viriiiior  taiito  spissior  siint  ipia-  ^<>n<>iaiil   <jiii<'ipii(l   f^<'ii<'ratni', 

cst,  ol    oliscnrior ;   a  t(M'ra  V(M'o  clcvata  iil  ass<>ril  :  li<'<'t  lalso,    iili   lir  lior  alias 

inaKis   i^isl    ■'«•li;^  pcrvia;  t<t    iilco  tniiiiis  jaiii  Iim;,'<<  <lis[)iilatiitii  <<st.    S<'il   nl   pri!- 

IVif^iila  (<l  ol)S(-nra  :  ipsa  anlcin   lolalilrr  laclnin  csl  proiit  cliaiii  viilt  ll<>rtn<\s  jilii- 

a  soli;  altra<>ta  in  inatrriain  iiiiliis  roiivi-r  losoplioriiin     patiM*    <'l    proU^s    iniloiiiin, 

liliir;  (<t  iilco   riiliira'  plin  ia<  i'st   siyiiili-  virliis  lapiilnin  |)riitio  c.v  virliilu  slrllariiin 

culivnetc.  cl  inia^Miiilnis  (^ariiiti  csl  sijcuikIihii  uio- 

(i  Aii  virlns  lapiiliini  (^lc.  »    Ilac  (jua's-  (Iiim  jaiii  (licluin   jwr  iiifiision<>ni  <:it'i:uli 

tioiic  (1(>  virtntc  lapidiiin  (pKcrilur,  aii  sci-  alarlic,   ilcs<'<'iidit<pi<',   lia'i-  virliis  iii   rc.s 

licct    laiiidnni,    virlus    c.\    coiis[)<'clioiic  iialura'  iioliililcr  ct  igiiohilih'!',  iioliililcr 

lapiduiii   sit   vol  ox   ipsa     nialcria.    Pro  (puiiulo  matcrijB  rocipienlcs  Iias  virtutcs 

cujus(|ua'slioiiissolutioii(' |)ra'iuittciiduin  1'ucriiit  siq^crioriltiis  ina^^is  similcs   iii  lii- 

cst,  id  (juod  a    iiliilosojiliis    j)crilissiinis  miiic  (st  [)('rs[)iciiitat(!.  I^Mioliilitcr  (jiiaiido 

jam  longc  ostciisum  (^st,    onniis  lajiidis  matcria' riicrint  coiirusaj  ct  raiculcnla'  iii 

matcriain    osso,    ant  spociom  cujusdam  (juibus  (jnasi  ojijirimilur  virtiis  c(Blostis. 

lorra^    ant   spocicm    (juamdam    a(jua3    :  Sic  socuiulum  divorsitatcm  iufliixus  illo- 

vincil  cnim  inlapidihns  altcrnm  islornm  :  rnm    snpcriornm    divcrsas    virtufcs    l,i- 

ot  sccuudum  divcrsam  vicforiam  divcrsi  pidum  loro  constat,   sic  sa|)[)liiriis  suain, 

lapidos  goncrantur  occnrrente  supcr  ipsa  adamas  suam,  carbunculus  quoquo  atquc 

duo  virtuto  miiicrali  lapi'dum  quam  Ibr-  magnos  quilibot  suas  operatur  virtutos  : 

mafivam  dicunt  :    sicnt  cuim  iu  scmiuc  quare  etiam  diccudnm  adamautiuam  vir- 

auimalis  quod  cst  supcrflunm  nutrimcuti  tntem  ex  hac  suporiori  coustare  virfutc, 

descondit  a  vasis  semiuariis  vis  forma-  nou  autem  ex  approximatioue  ferri   ad 

tivaanimalis  qna^format  et  cfficit  animal,  ipsam  ;    qnamvis  ut   virtutem    opcretur 

et  ost  iu  scminc  pcr  modum  illum  quo  approximatio  ista  requiratur.  Et  tautum 

arfifcx  cst  iii  artiliciafo,  sic  est  otiam  iu  dc  liac  quaistiono. 

matcria  ipsa  aptata  lapidum  virtus  for-         «  Quid    pluviae    dulcedo    etc.    »    Ilac 

mans  et  efficicns  lapides  et  producefls  qua?stione     quairitur    causa    dulcedinis 

ad  formam  hijiidis  hnjus  vel  illius  :  ha;c  phiviarum.    Ad    quod    dicendum,    quod 

autcm  virtus  iormativa  iu  matcria  ipsa  calor  solis  attrahcus  superius  aquam  et 

lapidum  goneratnr  et  causatur  ox  virtute  vapores  ipsos  calefacit  atque  digerit,  ex 

stellarum  iufusa  ipsi  loco,  et  haec  omnia  qua    digestione    genoratur    dulcedo    iu 

iu  frdctioue  ot  commixtioue  lapidum  re-  aquis  illis  sic  attractis  quas  aquas  pluvias 

pcrta  suul.  Quare  qna-stioni  satisfacieudo  appellamus. 

dicimus  :   cum  virtus  ipsa  elementaris  «   Putei  hyemahs   caliditas  etc.  )>  Ad 

qua^    materia  lapidis  est,    paucissimas,  haucquaistiouem  diceudosecundum  sen- 

post  se  relinquat  operationes  atque  peue  tcutiam  Alberti  Magui,    licet  dissouam 

surdas  at(iuc  etiam  iurmitas  pene  et  no-  quasi  ab  Aristotelis  senteutia,  uotaudum 

bilissimas  virtutes,  ut  efTugare  veuena,  ipsum    elementum   terrae    duas  habere 

pcllere  authraces  et  similia  quae  ex  vir-  crustas,  uuam  interiorem  qnee  est  calida 

tute  clcmentari  esse  uou  possuut  in  lapi-  propter   exhalatioues    ilhc    iuclusas,    et 

dibus  consistere  clarum  est,  conchiditur  aham  exteriorem  quae  est  frigida  propter 

necessario  virtutem  lapidum  esse  ab  ipsa  frigiditatem  ad  eam  expulsam  a  caUditate 

forma  substantiaU  primo  iutenta  a    ua-  crustae  iuterioris.  Et  tunc  dico  quod  aqua 

tura,  atquc  ab  ipsa  virtnte  formativa  a  foutium  in  aestate  frigidior  est  quam  in 

virtute  ccelesti  loco  iufusa  in  materiam  hyeme.  Etratio  est  quia  iu  a^state  crusta 

*  Al.  :  «  siiiera.  » 


620 


COMM.  SrPER  Lin.  BOETII  DE  SCIIOL.  DISCIP. 


exterior  terrcn  ent  niiiUuiu  friKiJu  propttsr 
tlupliiuin  antiperistusim ;  scilict^t  extriu- 
Hei-am  uuris  eulidi  et  iutrinsticam  crunta; 
interioris  i-(iliila'.  Iii  h\t-iiit^  aiitciu  rst 
caliilu  proptcr  cuiiililalL-iu  expulsaiu  ail 
eum  friKiiiitatu  auri»  circunistaiitis  , 
prupter  quoil  aqua  illic  uxistenH  et  inde 
exieuH  iu  ttyriut?  ti-piiia  reiliiitur  ulii  in 
a*state  est  exrcllculer  frigiila.  Kt  siuiilis 
ratio  retldi  potest  de  aqiia  puteali  :  et 
hstc  UHt  sententia  Alherti. 

t  Visus  tri[)lt;x  etc.  «  lia'r  qiia-stio 
qua'rit  tjua!  est  triplex  visus  tiiuissio? 
quotJ  tautum  souat  :  ex  quo  viilciitium 
triplex  K«"iis  tJSt :  aliiiui  eiiim  acute  vi- 
deut,  alii  acutius,  tertii  acutissiino  :  qua» 
causa  reiklitur  taiu  ilivcrsoruiu  visuuin? 
Kt  ail  lioc  respouiUiiuluiii,  iioljilitcr  ad- 
vertendum  est  (luod  iii  organo  visus 
quidam  nervus  est  quem  opticum  dicunt 
iu  quo  virtus  visiva  consisttt  :  non  quod 
si  oculi  eruerentur  oculi  ailliur  videreiit, 
quoniam  oculi  homiiiis  sunt  videndi  ins- 
trumenta  ;  sed  quouiam  in  nervo  illo  for- 
titudo  est  visionis  ut  t;t  aliis  [)artihus 
eorporis  uervi  corporei  sustentatio  sunt 
corporis  atque  rohur.  Unde  diceudum 
quod  illi  qui  hahent  oculos  in  supt^rficie 
capitis  maxime  ah  hoc  nervo  disteiisos, 
veluti  quodammodo  a  sua  fortitudine 
elongatos,  acute  vident  :  non  quod  acu- 
tum  excellentiam  dicat,  sed  visioncm 
ipsam  dumtaxat  ponat.  Illi  autem  qui 
haheiit  oculus  aliquantulum  fixos  vident 
acutius  sicuti  ad  nervum  opticum  magis 
appropinquantes.  Illi  vero  qui  oculos  ha- 
hent  hene  fixos  atque  in  capite  quasi  in- 
clusos,  quoniam  lineam  et  ncrvum  op- 
ticum  qui  est  visionis  fortificatio  proxima 
attingunt,  acutissime  vident.  Vel  posset 
aliter  responderi  :  quod  haec  diversitas 
oritur  ex  diversitate  organorum  visus  in 
magnitudine  atque  parvitate  :  oculi 
nempe  magni  et  extensi  dehilius  vident 
quam  parvi,  propter  dilatationem  atque 
disjunctionem  ipsorum  radiorum  visua- 
lium,  cum  omnis  visio  fiat  per  radios, 
ut  in  perspectiva  hahet  declarari;  adu- 
natio  ergo  vel  disjunctio  radiorum  visua- 
lium  dehilitatem  vel  fortitudinem  visionis 
generat,  cum  certum  sit  omnem  virtutem 
unitam  fortiorem  seipsa  dispersa  fore  etc. 

«  Colorumque  concretio  etc.  »  idest 
inspectio,  ut  hoc  nomen  verhale  a  con- 
cerno  derivetur.  Et  quaerit  haec  quaestio 
de  ipsius  visus  ohjecto  quod  est  color, 
non  quidem  stricte  sumptus,  ut  scilicet 
est  extremitas  perspicui  in  corpore  ter- 


minato  prout  ipsum  dollnit  Aristoteles  in 
socundo  De  anirna  et  in  [jrimo  J)e  sensu 
et  sensato,  ul  alhedo  et  nigredo  et  hujus- 
nioili  qiialitafes  rtisullaiilfs  ex  mixtioiie 
([iiatuor  qiialitatuiii  [iiiiitarum,  ([iiaiiivis 
tuuc  lux  [ler  se  noii  viileitdiir  sod  color 
ipHu  cominiiniter  siim|)tiis  (|ui  est  ([ualitas 
per  80  iiiiuiiitativa  visiis  siih  raliono  vi- 
sus  ;  et  sic  lux  et  luiuoii  diciiiitur  colores 
a  l'liiloso[)lio,  secuiiilo  l)e  anima.  Sic 
otiaiii  tle  colore  loquitur  IMiilosophus 
[iniiui  I)f'  sensu  etsensalo,  dicens  :  Omuia 
cor[)ora  i-olore  [)artifip.inl.  Noc  non  etiam 
astrologi  tliftiiitf  s  astra  diversis  colorihus 
colorari.  Et  tantiim  do  hac  et  per  conse- 
([iions  do  omnihus  ([luostionihiis  in  sedi; 
Cratonis  secuiitliim  tlivorsas  somicirciili 
partos  motis  att[ut!  (lo[)ictis,  ad  quas  p(;r- 
solvendas  fllius  inconstantia^  fastidiendi 
animo  minimo  valohat,  ad  aliud  hujus 
incoiistantia;  gonus  so  divcrtit,  prout  in 
toxtu  [iroximo  a[)parehit. 

«  Cum  igituretc.  »  In  hac  partelloelius 
post  |)raHJicta  quartum  diversionis  sive 
mutahilitatis  genus  incoiistantia;  filii  os- 
teiulit,  dicons  :  cum  solutio  istarum  qua;s- 
tionum  difftcilium  prafdictarum  non  pos- 
set  adimplere,  idest  perficere  animum 
mutationis,  idost  filii  inconstantia^;  post- 
positis,  idost  dimissispraMlictis  omnihus, 
proposuit,  supple,  animo  suhjugari 
uxori,  hoc  est  matrimonium  contrahere; 
sed  quia  ductus  in  taidium,  idest  attae- 
diatus  undique  ahomni  parte  virginihus, 
respondit    parentibus    his    versiculis   : 

Improbo  corruptas,  lectos  tietestor  aniles, 
Nil  mihi  cum  torva  virgine  :  solus  ero. 

Corruptas  quo  ad  viduas  dicit.  Ani- 
les  vero  lectos,  quo  ad  vetulas  refert  : 
quod  autem  de  torva  virgine  dicit  ex- 
pone,  idest  aspera,  secundum  llugui- 
tionem  :  virgines  enim  asperae  ad  cor- 
rumpendum  sunt.  Et  his  omnibus  refu- 
tatis  atque  spretis,  concludit,  solus  ero, 
supple,  sine  conjugio. 

((  Spretisque  praedictis.  »  Et  hic  quin- 
tum  instabilitatis  genus  ipsius  inconstan- 
tiae  filii  adnectens  dicit  :  Spretis  prae- 
dictis,  utpote,  idest  sicut  solutionibus 
difficilibus,  supple,  quaestionum  praemis- 
sarum,  filius  inconstantiae  inquit,  ego 
insistam,  idest  intendam  de  cetero,  idest 
deinceps  (adverhium  est)  difficilibus  prae- 
ceptis,  idest  documentis  Ptolomaji  illius 
astrologorum  principis  :  sed,  supple,  in- 
quit  cum  gradus,  idest  illae  portiones 
signorum,  supple,  ccelestium  atque  dis- 


r.APUT  IV. 


OSf 


ciirsiis,  i(l(<st  varii  innliis  plaiiclanmi  siiir 
allilii(iiiit«  ttinisiioii  possiiiit  ('()iii|ii'fli<<iiili 
riUMlitcr  visii,  (|iii(l  fuciain?  rl  |ir<»i'Miis 
il(<s|>(-raiis,  Mis(<niin,  iiKin-l,  (^st  nn<  (<ss(i 
lioiniiicin  :  iirniaiii,((t|itaiilis  csl),  |>(isscin 
(<\n(<i'(<  lininanitatctn,  al(|n(^  asinilat(<iii, 
i(li>st  nalnnmi  asiiti  indncro.ct  hoc  siiocio 
licrtnntala.  Nolantltmi,  (|no(l  IMolotna-ns 
(lc  (|no  in  t.iffrrn,  ttoti  I.a^M  lilittii  rcK.i^ 
Algypli  oxlilit  (l(<  iino  .\nKnstitiiis,  do- 
oiniooctavo  iJv  cirifiifr  l)ri,  dicil,  (|no(l 
nutllos  JiKhros  iii  .Kgy|>tnin  trirtistnlit, 
n(>(itt(>  lMtila(l(<lplnis  (incin  (<t  stndiosissi- 
nntin  ditititt  ;  s(nl  vir  .\l(<xaitdrinits  plii- 
liulousis  sapiouliannn  .\linafrosli  diKuis- 
siiniis  dcnionslrator,  at^jiio  mnltoniin 
volniniitnin  astroloj^ia*,  scilicol  (Juiiil/i- 
parfifi,  .Miirhr.  ('osinof,na|>liia',  oplico- 
niin,  plaiiisplicrii  iina|j:inuin  aUjuo  alio- 
rtnn  plnritnorntn  (>ditiotios  noliilissimas 
postcritali  i'(<li(iuit.  Ilic  idcm  IMolonucus, 
sicuti  ot  stti  pt'a'docossoros  plurimi, 
llormos  scilicot  at^ino  .\/.archolus  et  alii, 
totalom  otolostom  circuUnn  diiodocim  si- 
prnoruin  imauiuilius  (itio  ad  oain  partom 
(luatn  /.odiacutn  dicimus  complori  dcs- 
cripsit ;  quodlibot  autcm  sit::uum  trigiuta 
gradibus  socuit  :  ad  quoruin  graduum 
nofitiam  cum  lilius  iucoustantia'  fastidio 
rolontus  porvouiro  miuinu^  valuit,  simi- 
liter  quoquoplanetarummotum,  humaui- 
tatem  iu  asiuitatom  optabat  permutari, 


a'Mtiiniuis  inoliiiM  miiIi  riidi  atqin;  iiuloriH 
aMiiiitato  vilain  lH*Mlial(>in  (Iok<"'"  qiiiiin 
snli  llui  iinuKiiiu  rruuloris  iiiiraliili.i  iiida- 
Kar»«. 

K  Sit  orKo  discipuli  suiiimu  idc.  »  lii 
hac  |iarlo  Hootius  ux  uxuinplo  pra^inlro- 
(kiclo  lotins  pra'C(Mloiilis  cu|>ituli  Mi;ri(!in 
cpiloKiindo  coiKlndil,  dicoiis  :  No  oinnia 
ista  qu.o  pra-inisiinus  taiu  dt!  iiicoiis 
laiitia<  niio  i|iiaiii  aliis,  in  lioc  ul(|iio 
pra'co(l(!iiti  cupitiilo  oxomplarihu  rocitatis 
(liio(|itatii  coutiiiKanl,  sit  discipnli  suinnia 
snbjcclio  luaKislnitui,  sit^itu!  discipnli  at- 
toniioo.xorcilii,  ot  lioc  quo  ad  priiniim  iu 
(juo  subjcctio  ipsa  constaru  diKuoscitiir 
ctttu  auitiii  bonivol(<titia,  ot  illnd  i>ro  so- 
ciiiido,  atqtio  docililati!  iiiKouii  (juo  ad  tor- 
litim,  (jno  (pro  ot)  evitatio,  idcst  fuKatio 
speciorum  lu.vuria»,  scilicct  qua;  in  coilu 
qua!  iit  ornatn  atiino  (itta-iti  crapula  atiiue 
c(HU(<ssati()uibtis  cousisttiut,  proiil  lta'C 
abiuo  aliain  pro.vimopraicodcnti  capitulo 
odocta  suut  ;  atque  sit  discipuli  profossio 
dobita,  idost  ordiuata  folicis  constautia?. 
Kt  bcuc  f(dicis  ;  quouiam  ha;c  sola  est 
qua  quis  pricmium  sui  laboris  dignum 
conscquitur,  consecutumque  fclicius  sta- 
bilitur,  prout  ha^c  ct  alia  iu  priticipio  ca- 
pitiili  hujus  uou  iucougruc  adducta  suut. 
(^)uaro  dc  hoc  capitulo  tcrtio  atque  prai- 
ccdeutibus  dicta  sufficiant. 


CAPUT  QUARTUM. 


Omnia  quidem  superius  expedila  de  scholarium 
informalioue  siiut  iutixa.  Nuuc  de  eorum  sasaci 
provisioue  breviler  est  tractandum.  Cum  ergo  liu- 
maui  corporis  comple.xio  plilegmate,  sauguiue,  cho- 
lera,  et  melaucholia  consistaut  sutTuUa,  ab  aliquo 
praedictorum  necesse  est  quemlibet  elicere  praeemi- 
nentiam.  Melaucholico  vero  pigritiei  timorique  sub- 
jecto  locis  secrelis  et  augulosis  strepituque  carenli- 
bus  iucisque  parum  recipientibus  studere  est  oppor- 
tunum  ',  salurilatemque  decliveiu,  serasque  coeuas 
priBcavere,  potibusque  mediocribus  gaudere  ad  ua- 
lurse  studium,  prout  sludii  desiccatio  exegerit.  Ple- 
naria  potus  receptione  ad  mensuram  couloveri,  ne 
nimii  studii  protervilas  pbtbisim  geueret  auhelam 
thoracisque  strictitudinem.  Phlegmaticus  vero  licet 
strepitu    vigentibus   a^dibus    lucisque    capacissimis 

Eraeceptis  studii  potest  iuformari.  Poculis  pleuiori- 
us  potest  susteutari.  Cibariis  omuigenisque  coufo- 
veri.  Veuereociue  accessu  (  si  fas  esset  dicere  )  men- 
surnus  permolliri  deberet.  Sauguineus  autem,  cujus 
complexiouis  favorabibor  est  compago,  omuibus 
ffiditius  vel  locis  potest  adaptari,  quemludeudo  sae- 
pius  uovimus  confoveri  gravissima  quaestioue,  quam 
si  obliquaulibushircis  parietesjsolus  oscillaret-Tamen 
semper  in  hoc  non  est  confidendum.  Huuc  cihariis 
levioribus,    potibusque   gravissimis   decet   hilarari. 


Cholericus  vero  pallidae  effigiei  plerumque  subje(;tus 
solitudini  semper  supponatur,  ne  nimii  strepitiis 
auditu  bileni  eflundat  in  totam  cohortem,  sicque 
magistratus  veuerabilem  laedat  majestatem.  0  quam 
luagistratus  laesio  vitauda  est!  hunc  ctnena  grandiori 
uovimus  susteutari  potuque  fortiori  deliniri.  Caven- 
dum  est  autem  ne  litis  horror  potus  administratione 
istius  rabidis  mentibus  extrahatur.  Si  autem  quali- 
tates  assiguare  iguoraus  sit  societas,  theoricos  cou- 
sulat,  neque  sic  "cognoscat.  Pluribus  vero  meutibus 
intimatum  est  gnoti  seauton.  Felicisque  discipuli  dis- 
cretio  magistratui  gaudeat  subjici.eumque  metuendo 
diligat,  fidelisque  existat.  .Nec  ei  suh  picturatae  di- 
lectionis  obtuitu  Albiuus  existat  detraaendo.  Quid 
enim  detractore  nequius'?  Vae  ma^^istratus  detrac- 
tori.  Etiam  si  fuerint  mille  cum  eo,  venienti  magis- 
tro  assurgat  pro  loco  et  tempore  salutando,  caput- 
que  inclinet,  eumque  si  jubeat  assequatur,  mausic)- 
uique  ejus  si  possit  se  inferat  cohabitando,  ut  sit 
castigatus  non  solum  se  remordeat,  verum  etiam  si 
locus  affuerit,  ad  eum  confluat  inquirendo.  Si  autem 
discipulus  magistro  suo  semper  ut  necessarium  est 
nequeat  exhibere  praesenliam,  propter  mansionis  dis- 
tanliam,  tum  propter  alterius  rei  causam,  dicticas 
semper  lateri  suo  habeat  promptiores  scbaedulas  de 
quibus  diligenter  imprimat,  quod  conscieutiae  pro- 


*  Al.  :  •  optimum.  » 


622 


COMM    SITF.n  MR.   linKTIl  I)K  SCIfOL.   DISCIP. 


Srii«  iiDVtiril   iutiuiittuiii,  eius<|uu  etplicitti  luquiriit 
utiiiitluui.  Cuui  itui-   ■  ■■■  '■-  ..-....,,  cijaveiiieu»iiue 
atfuerit   cuiiuexio  miuuu,  vel  citior 

tteciiiuiuiii  ; wi.ii    vuliiiititii,    nalin 

liKiiui'uui.|  i.t,   <tutuiiiu<><|ue    cu- 

pi  I  I  '  ,111    iiiit.;-)!:    r.i luii itiii,  111    cit|iri<:uriii) 

coi  iiuiii   •)  i|ii.iiii  |ii'iilii  it:uii  e«t  oauitati- 

i\i>  111     iu    UIIUIII 

c<.i  uariiiri  uiilie- 

lil>  .:i  viai   iLiai|>iiiii  aiu  .Ji  tiirilu  Kei.reta 

ciii  MJiim  liiiiTlti    riiiHKr  Balui|(ie  triliira 

fii  '>rniui|iat,    lip;iii)ruui<|ue 

(Ji-i  >>,  iit    i{Uu<l    deteriUi:!    i-tsit, 

iie  lucursitiUA  aii:iului«  luiTiiaaetiir  uuitiuiiariiin. 
Mii^ua  vero  (lucipuli  eat  cuiiiiiiu<litaA  (iruut  faciilta:» 
«uppetit,  iiia^ulratui  ueceAAaria  exliiliere,  ue  (luiii 
eju<i  iuliiet  executiuui,  reruiii  veiialiuui  iiiiliilKeat 
coui[iiiratii)ui.  O  <|uaiu  aLtiurdiiin  e>it  iiia(;iE>tratiiii 
egeata))!  Lotricuui  autem  vetulariiiii  reiuoliu  tiuiii- 
aiu|iere  eiHt  a|i|iretiau(Ja,  earuiii(|ue  accebiiUii  ({uaudo 
rariur  tauto  italubriur;  ue  duiii  veiierit  .su^;<(;rat  ali- 
i|uiil  iiii|uiii<itiiiii,  vel  a  iiiaui'i|iii)  aliqiiid  t;xtr<iliat 
penuollito.  Oiiouiaiii  iiiaucipioruiii  raio  iiivciiitur 
cleiiieiitia,  rarii)ri|iie  iii  a^oue  cuudtaiitia  rept^ritur. 
Va;  iteilucciiti  iiiaiici()iu  iu  i|uo  iileuarie  coiili<lit  i^e.se 
doiiiiuaiilis  dileitio.  <Juid  tuli  f<u<liu.s,  el  <[uid  tiiiil<j 
scelere  ;;raviii.s  '  .Vluuduiu  hos|)itiu(ii  rt(i|)elle.\  iiiuiidii, 
etthunil  <leaU)atu(ii  iiiaiiciiiii  [)rii<h;iitiu  rcruiu  e.xitiirt 
couiii<leraiiti:i,  :ieilulitati:i  iluiiiiuica!  seiii|)er  adsi.s- 
teutis,  deceiiti  vultu  Biiut  i;uui[iu(ieuda.  (jiiiil  uiaui-i- 

tiio  siihtraheute  fitdius?  Cuiiclo.s  terreat  iiifelix 
illiumx  ab  Eliuiaudo  diclus,  uoiueu  e.\  re  coutraheus. 
(Jui  ciiai  Niccstxati  luuuera  su8ce[)isset,  priiiio  ei 
vultu  «ervivit  liJaudiuri  ouiuia  iul  uutuiii  adiuiiiis- 
Iraus,  tidelidi{ue  per  oiuuia  e.xi.steuH  lidelioreiii  ne 
proiiiittena,  quic^^uid  Nicostrati  Hdelita»  (lossedit  i|)- 
riius  coiuuiissuui  est  iufidelitati.  Quid  |)luni?  cuiii 
uenuissiiui  EliiiPicis  iufelix  iirovideiitia  cuiicta  vidis- 
tiet  sibi  supfieditari,  caruiuui  aliiiiiMita  iiisciuiiniiie 
foinenta,  cieteraruuii^ue  rerum  veuiiliiiin  couimercia 
cuuetaque  iu  du[)lo  i[uain  esset  n[)i)reciata  duiiiiiii- 
ciii  nuribud  iiitiniabat,  sicijiie  totius  Bubstuntia;  e.x- 
hausiiit  increinenta.  Nicostratuniqiie  in  suniinniii 
traxit  egestatein  et  creditorum  diuturnain  exclania- 
tionem,  (jua  nihil  aniariiis  nieuti  im[iriiiiitur  vae  cre- 
ditoris  iusauiei.  .Maxima  vero  Nicostrali  peniiriaeuiu 
in  mancipii  erroris  cognilionem  perduxit.  Tarde 
vero  Eliiiiacem  siiper  errore  suo  couveuit,  quo  nu- 
dito  statim  in  contuineliosa  verba  prorupit,  domini- 
que  in  visceribus  mucronera  sepelivit,  et  quit  [irius 
obmiserat  secum  asportavii,,  dominicumque  corpus 
canibus  reli(|uit  devorandum.  En  quantum  detesta- 
bilis  proditoris  impietas  scelus  perpelravit.  Serviis 
bilinguis  procul  expellatur,  et  ipsius  ue(|uilia  statiin 
depouatur,  licet  consanf^uinitatis  proxiiuilate  cou- 
junctiis  existat.  Servorum  siqiiidein  crudelitate  mul- 
tos  vidimus  sociorum  incurrere  jacturam.  Credito- 
ribus  autem  summa  exhibeatur  debitoris  commen- 
datio,  dieique  pr;efixie  semper  pro  posse  debiti  fiat 
solutio.  Scholari  vero  cui  pleno  cornu  copia  nou 
arriserit,  o  quam  dulcis  est  creditoris  trauslatio, 
afliniumque  suffragii  exhibitio.  Prudentis  etiam 
scholaris  constantia  semper  aliquo  consorte  gaudeat 
speciali,  cui  propriam  possit  detegere  conscientiam, 
quique  nubila  exislente  fortuna  diligenter  subve- 
niat,  morboque  urgente  sedulum  se  exhibeat.  Et  si 
tetra  mortis  caligo  affuerit,  superslites  facultates 
disponat  :  si  vero  vivus  evadat,  ab  eo  possit  sus- 
tentari,  pasci  deliniri,  et  consolari,  cubitum  duci, 
diversis  etiam  partihus  procurari.  Vigenle  autem 
valetudine  libellis  gaudent  permutatim,  qucestiuncu- 
lis  certatim,  commendabili  recordatione  gradatim, 
castigationis  felicitate  conversim,  diversis  etiam  va- 
riisque  jocorum  generibus  dulciter  obsequendo. 
Sicque  inter  eos  mutuje  dilectionis  maneat  integri- 
tas,  ut  primaevi  temporis  ros  sit  distillans,  in  ine- 
dio  inundans,  in  fine  vero  inebrians  existat.  Quid 
enim  dulcius,  quidve  prff-clarius,  quid  certe  melius? 
Praestantis  enim  amoris  nulla  favoris  adoptio  pr<Es- 
tat  finem.  Invidia  vero  si  secundum  quid  evenerit, 
in  discendo  videlicet,  gratnita  e.st  :  siinplex  autem 
proprii  actoris  consuuiptiva  est.  Cum  autein   pareu- 


tis  niei  providentia  ejus  colloquio,  ul  assolet,  diehu* 
pau(.id  luitteus  eoasoluri,  Athenis  studii  ob  cauRam 
uie  uiiaikdtt,  uiiicuui  ciistuileiii  vilit)  iiieut  iiiveni 
iiuuiiue  Kttvoueiiui,  uou  u  veiilo,  sed  a  fuvure  deno- 
iiiiiiatuiii.  Ilic  cuiu  uie  iiispexisset  itiiiere  fatigutuiu 
diveristt  coiiai<leiaiiteiii,('i'eberi  iiiie  sub[)ii  uiileiii,  iiiihu- 
hivit  cujus  e.-iBeui,  liecuiiKjue  iiie  uddiuit  cuiialiter 
couiioluiis  bieviter  iii(iuireii<lu  ni  ob  studii  caiiHaiii 
illuc  veiii.-.Beiu,  cujuitijue  profe.ssBioiii!»  esseiu,  (-iijiis- 
ijiie  faciiltttlia,  pual  tridiiuui  iiuuiiiia  vicuriiiii  osieu- 
(leinlu  uiif^iourturiiiu  coiifriigii,  diceiis  :  llic  vigeiit 
pra-attgia  Clial<la;oruui,  Ptoloiiiafi  iioii  laleiis  gloria, 
Arialolelis  niiiceru  veritus,  IMutuuis  piubata  diviiii- 
tas',  Zeiioniii  coii<-i-etio,  Peribouii  dilectio,  Pythago- 
riii  pi-oiuitiHio,  lluiueri  lliaa,  el  labor  TlieHeo»,  Eucli- 
dis  theureuiata,  Daretis  iioriHuiuta,  lli[)|)ocrati8  «crii- 
tiuia,  Mii-^^usi  axiuiiiatu  :  hic  viget  Anjuniigi  efllcu- 
ciu,  legiiiu  oeritia,  Hy[)odroinii  coufuHU  gloria,  Cyrci 
victoria,  i)ala!.sti-a,  [)oleutia,  cestus,  fulniiuatio,  iiiis- 
Hilluiii  eltttio,  iiuutiiniiii  excluiiiulio,  jiiviMilaf  per- 
vugiitio,  chorcii'  couveiitio.  Ciiiu  ergu  hii'c  el  alia 
iiiiiltu  Kuvouei  iiiihi  iutiiuasset  lilieialitus,  (juuuiiiiii 
iiiilii  esset  fuciiltas  i|ii!i;sivil  i|iiiiiilii'<|ue  ex[)eiisii'. 
lociili  iiiilii  [lusset  Hiiflicere  iiiiiiierusitas,  cujusqiie 
ilisci[)liuu!  esset  uiilii  [ii-oiiiplior  iiieutiH  iiiteiiliu. 
Oninibiis  sibi  igitur  [ler  ordiueni  responsiH,  qiioddaiii 
iiieuioria  diKuiiiii  aiiiicis  uiiribiis  iiistillavit,  (|U0(l 
Hcili('et  parcitiiti  iiec.uuiu!  diligeiiter  iusislereui,  (|Uo- 
iiiiiiii  [iiiilori  coiiseiitaiieuni  est  stulli;  coiiiuiisHa  di- 
lapiiliire,  cogeuteque  uecessitate,  [ludore  lue  re|)a- 
trifire  ('onfusuiu;  aliiul  eti.ini  nova  via  rationis 
exorbitiilis  propuluvit,  ut  si  aiicujiis  disciplina;  ine 
iiiserereui,  prius  diligenter  iuspicerem  si  bonis 
iiioribiis  obediret,  liberaliuiii  arliumfjue  ubertate  ti- 
tiilis  pulleret,  remota(|ue  oiiiiii  negligenlia  Huoriiiu 
promotioui  iudiilgeret,  cujiis(|iie  esset,  [irofeHsionis; 
iit  p(!r  triiluuiu  euiii  diligiiiiter  audireiu,  ciiiicta([ue 
cousiderarem;  ut  si  boniis  esset,  licet  balbutieus, 
nou  tanien  ab  eo  discedereui.  Sin  siniululione  no- 
verca  subtilitatis  ca'citas,  stultoriiiii  niires  detiuenil, 
retrogradiis  eflicerer,  ut  sic  eiiui  diuiilterem  :  malo 
si<|ui<leui  fruclu  balbutientis,  lii-et  Uedioso  deliuiri 
quain  dulcere  seduceiilis  ciecitatis  gloriari.  Feliciter 
autem  his  et  aliis  secretis  iustniclus,  nnnis  duobiift 
vigiuti  Athenis  elegantia  convalui,  quicquid  mali 
ex[)ertus,  ad  boni  lamen  vestigia  senqjer  fui  anhe- 
lans.  Non  enim  est  dignus  dulcoris  ncumine  ((ui 
aniaritudinis  nequivit  inviscari  grnvaniine.  Hero- 
diani  Aristotelisque  disciplinai  sem()er  adhierens, 
aliorumque  sciutillulas  diligenter  menli  meaj  coin- 
mendavi.  Ne  paupertatis  facultati  priEsentis  operis 
deroget  simplicitas,  confundat  desperatio,  affligat 
desoiatio,  quoddam  clericorum  naturiE  conimune 
(lignum  duximus  examini  comniittendum.  Cum  aii- 
teiu  scholaris  egeslns  diverso  procedat  intuitu,  tuin 
propter  aftinium  tenacitatem,  tuiu  propter  eoruin 
inundantis  penuriam,  tum  propter  vilrici  juvnniinis 
inconstantiam,  tum  propter  german;B  iiobiiitiitis 
inconstantiam,  tum  propter  ipsius  primogeniti  nii- 
litiit!  nimiam  iucuriam,  tum  propter  familiaris 
adustionis  versutiam  generali  schemate  perusi 
dignum  duximus  consulendum.  Parentum  detes- 
tabilis  et  adunca  tenacitas  precum  instantia  per- 
mollitur,  tcediosi  affatibijs  pleriimque  dulcescit , 
fletibus  tempestivis  delinitur,  promissis  fallacibus 
pleruniqne  excitatur,  munusculis  nlfectuosis  dissol- 
vitur,  ndulatione  si  tempestiva  fuerit  proferatur,  si 
minus  solidntur,  adamantina  licet  fuerit  exemplari 
raonitu  destituitur.  aliorumque  rogatibus  excitatur. 
Inundantis  procellae  penuricE  per  proprii  Inboris  in- 
crementa  obtemperandum  est  scriptitando,  trituras 
colligendo,  arcas  mundnndo,  ad  tempus  serviendo. 
Si  tamen  ingeniosa  scribeudi  facultas  motum  coege- 
rit  voUintarium,  necessitatisstiniulum  dignum  duxi- 
mus  inhibere.  Cavendum  est  tamen  ne  deliciosus 
mentem  excitet  appetitus,  lucrumque  enervct  sire- 
nosum,  communiter  scribentium  prodign  raroque 
fidelis  defraiidet  adulatio,  familiarisque  sinistra  visu 
vel  auditu  ebibat  quicquid  scribenlis  dextra  permo- 
litur.  Glebeonis  nequilia  non  obstante  [larentelaj 
grntin  csse  qnantum  discendi  incommodiira  virtu- 
tuinque  decrementum   mihi  contulit  sub  Herodiailo 


CMTT   IV. 


cj:t 


iiilliliinli  l)i<lli'ii>iitit  |i|i>rniii<|ii<t  |iiili<rin  ri<niinM  i^ni 
("iilii  nii>n<  |ini<(n\iilii  niii'i'iiit<ni  |iiiii|irrliiliit  t-nnlinx 
iliiMniiiH  iiiilif(iin<  iilii|iiiil  ini|innii<niiii,  iiihilriiniln 
liiliiirt  il»<f<i<n<  V(<ll)<,  i|iiiiiii  loii^i  laliiiriM  iliii(<rii  i<'|iii 
Irliiiiilii  invitiM  iirri|ii<r<<  iiriliiilini*  intiiiiiivit  <ii<<lii<iiiiiii 
n<ii|iiitia  iiiK  |ii<i«tii«riit  nrriiitiirnin  H«ililini«  inilnii 
liiiriii|ii<i  H«iliii'«titi  iliiiliiiM  ^liiriitri.  Ail  iiinliiin  |il<< 
ninii|ii(<  |iiiriMitiA  |iriiiii|ilii>r  itil(<iitiii  \^w  «vii|iiiriivil 
inlriiisorii,  hiiIiIiii|ii«  .|iriviivtl  Mlinliii  «l  |irinMi|iiiiiii 
«\iliis  iiilu  |iriiliiii<it(<l,  iiiiii  ilcrliniivit  aiiKiiitiii,  |ir<>- 
i'iinii|iii<  in  iiiillii  |iriir(<ril  iiHtaiitia,  |iiimI  tiiiiiiiliiin 
ilolatori-i  tiiitiiriii  Iriiilitin  rciiiiiiiHil,  i<i<il  iinn  iiiiiltii 
niri^.^tsit.  l>liM(<i|iiii)  vilrii'!  hi  n(>i|ii(<at  ('utiMnlari  raciil- 
liis  iiiiniM  (l(<ni^<<tiir,  lrai'tiii|ii«  ti>iii|i<>.itivii  i-nninii- 
niiiilii,  iit  JiiciiMii  l*riiriili  iliiri>l  IranHiirtiii.  li«riiiaiii 
IVstiiwinliM  itii-iiriii  i<\(>iii|ilaii  initi^(>tiir  (>iiIiikiii, 
i|isiiisi|ii«  |)ro|iiiii|iiilatis  ailiiiiinitn  i-nrri^atiir,  vcr- 
Hiitia  vt<l  iini«iitia  |-<>|iriiiiatiir.  li«niiaiMi>  iiiiliililiiiM 
niiiiis  iiriiiii  i|iiiititiii'iiis  iilit<'ni|i('riitiiliiiii  (<Ht  ii«  |ii>r 
iiicnriii)  vitiiiui  rusa  iiriiniila  |iollii-(>  iiirjialiir  iiiili- 
f;iii).  0  (]iiain  Honiris  iiiniiiictKlaiiila  (<Ht  inuliiriH  |irii- 
iVssio,  (lol«tiilaiin«i>()iitriirii('i)ininiHsio  v«litli  viiliiitii 
il^tiirpaiitis  piiiloro  pl«tta  piilpii'  resci-iilin.  (ililctiipt'- 
ratiilii'  ^«riiiatiitaliH  itisigniii  s«ciiitili  'riieopliriiHli 
liliiiiti  Syiiiiiiai-liiitn  («('otioitiittn  tioti  sitli  Hilctitii) 
(-oinniitloiiilnni  t<sl,  i]iii  iilroi|ii«  par«tilitin  vintti  ntii- 
v«rsa>  «nrttis  ittf;r«s.so,  initiiincntis  itiraiiiia>  g«riitati.'i- 
«otislatitiam  dolis  li«tiolit'io  tiiaritavil,  sctpti'  fiirtiiiui! 
iii«nttis  t)l)iiix«  t'omtii«iulnt.  Ilclisia'  iiinriln  iiniirrii- 
fjiis  siirr«ptt)  S\iiiiiini-liiim  friilrcm  soror  iiisotptclin- 
fitr.  Il«lisin  iii  iiniUis  sorviciitlo  iiioritoriim  sitiiiilni-ru 
iiiiifn  Symmnclu)  tniiiistrnlinf.  Nam  proprin'  cnrtiis 
iUofohris  ciiiii  tioossot  faciillns  socreliiis  niiroiti 
oxptmobnt.  .Mnluit  oiiiiii  iticiiri.o  vifio  clntii  ilolisin 
.siiccuinliore,  tiiintii  frnfonuv  finlus  coiistnittiiv  so 
vivn  tliruuiporo.  Noc  nl)  iiicopfis  rofrofjrntln  permnii- 
sit  quoust]iie  iucliontn  titie  tortiiiuavif  iiioueo.  Teiia- 
cifatts  iuiiustrisD  rutlimouto  aiiusfioui  lioniesfica'  siic- 
curreutluiu  esl,  ue  luutuata»  pecuuiiv  iJili>;eufia  bi- 
leui  infuuilat  nlterius,  causave  rei  coullictus  causatn 
conferat.  Quicquiii  sub  his  fiat,  caufe  couferentiutn 
est  ne  pusiila  rerum  leuacifasvuifum  ruhorisimiicio 
iu  posterum  ohsfipet.  Tahulata  onim  pieruuuiue 
fortia  uuius  scintiiiuifp  lapsioue  jure  liiguoscuntur. 
Ouiil  lic  Caivo  milife  jure  sapientiiP  praeiiifo  sense- 
rif  tiinilios  cognoscafur,  qui  prinupvo  miiifia^  tlore 
ti-aiisifuui  facieiulo  intonfes  suh  hirro  amphorain 
quani  secum  tiofuiif  umucipii  gratia  commentiavit, 
stafuque  ievi  permufatb,  alterius  vicem  elegit  co- 
hortis,  tle  oiiaque  fictiii  cocum  convenit,  ri.xae  ran- 
corisque  frffuo  dissoiutio  imiigne  cocus  rancoreni 
perferens  caniticm  fictiii  percussit,  quffi  licet  post- 
modum  hedera  decornfa  esset,  nullius  tauien  de 
cetero  succi  counexu  in  pristinum- statum  poterit 
revocare  la^sionein  ex  incursu  tictilis  prohra  sibi 
simuique  stripi  coutrahendo.  Sit  ergo  tuta  pau- 
pertatis  facultas  muuda  pnrvoque  confenta  incursus 
viriiiter  perferens,  ad  summa  semper  anheians , 
omuibus  ohediens.  Et  sit  prompta  famulatui  et  ad 
loquendumtarda,  fideiis  in  obsequio,  infegra  amore, 
duicisque  colloquio,  cordis  tumorosifate  carens , 
qnoniam  ejus  oppositum  cum  eo  commorari  non 
appreciatur.  Licet  enitn  a  multis  destituatur  labo- 
ns  refributio,  tainen  ah  aliquo  promerebitur  favoris 
adoptio.  Nonne  iu  modico  pierumque  iapsus  coutin- 
git,  quod  annuo  nequit  produci  circulo  adulatoris 
ofticio,  delatorisque  consortio,  pro  loco  negotio- 
rumque  temporis  e.\termiuaUs. 


((  Omnia  siquidem  superius  expedita 
etc.  »  Hoc  est  capitulimi  quartum  hujus 
libri  totalis.  In  quo  Boetius  post  supra- 
dicta  determinat  de  sagaci  scholarium 
provisione.  Et  dividitur  hoc  capitukim  iu 
duas  partes  principales.  Nam  in  prima 
determinat  de  sagaci  scholarium  provi- 
sione  :  et  hoc  quo  ad  eos  scholares  qui 
rerum  copiis  pr«stant,  atqne  necessariis 


niiiiiiliiiH  plrtKi  1'urnii  attiiiidaiit  :  iii  nn- 
('iiiiilii  vi>ni  racit  liiM-  iilrm,  Hnl  (|iiii  ad  il- 
lii.s  (|ui  paiiprrlatr  ^ravati  (|iiitti(liaiiiiiii 
victiiiii  laliori'  at(|iii'  iiiiliistria  niciidirari) 
iiiKiiiitiir,  ilii,  ((  Ni^  paii|i('rtatiH.  n  i'rirna 
par.s  ailliiic  iii  tr(*.s  parlcs  (liviililiir.  Niiiii 
prillin  lai-it  linc  i|l|ii(l  (lictlllli  cst  (jlln  ad 
(>a  (pia'  c(iiiipli'.\i(iii('H  sclKilariiiiii  ruHpi- 
ciiiiil.  Iii  scciiiiila  (pio  ad  ca  ipia*  TVH 
i|»sa.s  ('.\tcri(ircs  pcrsonaiii  siiltsidiaiitcH 
ct  rainiiloscniiccriiiiiit.  Iii  tcrtia  vcro^pia* 
socios  lidclcs  ('oiiliiiKUiil.  Scciiiida,  ilii, 
(1^11111  atitcin  iiidiscrc|)aiis.  »  'l'(!rtia,  ihi, 
(1  Priidciilis  vcro.  »  Priiiia  adliiic  iii  diias. 
Nain  priino  facil  (piod  dicttiiii  cst.  ScciiikIo 
(pioddain  priiis  (licliiiii  circa  siilijcclioiiciii 
(iiscipnli  crKa  inaKislriMn  rcassiimit,  ild, 
«  iMilicis  discipiili  ctc.  n  Prinia  adliiic  iii 
(piatiior,  s(*cundiiin  (piatuor  coinplc.xio- 
niim  K'''!»'!'!'-  I'arlcs  palcliiinl.  I^^t  piiiiio 
contiiiuans  se  pra^ccdcntibus  dicil  ipiod 
omnia  ipia*  siipcritis  c.xjicdita  suiit  ifisa 
siinl  infi.\a,i(lcst (latactdictaad scliolariiiin 
inrorinalioncm  :  luinc  v(*ro,  (pioiiiam  ipsa 
natura  per  sc  iion  ost  sufficiens  in  specu- 
lando  nisi  airuerint  rcs  secunda?,  quarum 
forluna  est  domina  ;  idoo  tractandum  ost 
breviterde  sagaci  provisione  scliolarium  : 
et  hoc  ne  penuria  atque  egestas  a  doc- 
trina  atque  studio  quomodolibet  retrahan- 
tiH'.  Sed,  cum  cimiploxio  humani  corpo- 
ris  con.sistat  suflulta,  idost  munifa  phleg- 
mate,  sanguine  ,  cholera  et  melancholia, 
his  dico  quatuor  liumoribus  corporeis  : 
nocesse  est  quemhbet,  scihcet  hominom 
ehcore,  idest  extrahere,  suppk\  ex  his 
quatuorhumoribus  pra^eminentiam.  idest 
domlnium  quoddam  quo  denominetur : 
vult  ihcore,  ox  quo  hnmanum  corpus  cx 
his  quatuor  humoribus  constituatur,  nc- 
cesse  est,  cum  hujusmodi  humores  ah- 
ter  ad  alterum  sint  contrarii,  quoddam 
in  ipso  corpore  dominari  quod  ipsimi  de- 
nominet,  ut  scihcet  sit  aut  mehinchoh- 
cum,  aut  phlegmaticum,  aut  cholericum, 
aut  sanguineum.  Notandum  :  humor 
est  corporum  sensibihum  materiale  prin- 
cipium.  Et  sunt  in  corpore  humano  qua- 
tuor,  ut  jam  dictum  est,  qui,  ut  dicit 
Joannicius,  vocantur  elementorum  fihi, 
00  quod  unusqiiisque  eorum,  ex  eoriim 
originahter  constetquahtate.  Hi  quatuor 
humores  in  quantitate  et  quahtate  a?qua- 
htatem  proportione  debita  observantes, 
omnia  corpora  sanguinem  habentia  per- 
ficiunt,  nutriunt  ac  custodiunt  in  debita 
consistentia  sanitatis  :  sicut  e  contra- 
rio,    ex   eorum  insquahtate    sive  infec- 


(iil 


COMM.  SUPKR  Lin.  BOETII  1)E  SCIIOL.  DISCIP. 


tioiie  liitlrinitutuin  K^n^i^^iit  et  iii<lucuiit. 
i  uutuut  tiuiiu  tii  tiuiuori^ii  utucHsarii,  ut 
liicit  (jaleuuH  Siiper  aphnrismi»  Uipito- 
crutis,  eos  Ctiiiuos  voraus  ue»'e«surii  luul- 
tiiiuud  lorpotin  roustitutlouem,  ail  ipsius 
r»?K''"*'"  •■^  toiisi-rvutioueiii  alnuu  coutl- 
neutitti  dHperilitoiuiii  iucorijore  restaura- 
tioiiem  :  ueque  taiueii  u*(iualii)iis  vlrtiiti- 
t)us  slmpliciti-r  iii  i-orpore  suut  suIjsIs- 
teutcs,  riiiu  opi^ositi  esseut  ;  er^o  sliuiil 
stare  nou  poteutes  ;  tmd  soiuiu  propor- 
tiouull  uMjualitate,  et  sic  inter  eos  uuus 
illoiiiiu  iloiuiuium  otjservet :  i[iiare  (li<-- 
tuiu  est  lu  Littfrn  :  iieiesse  est  quemli- 
bet  elicere  pruiemiueutiam  etc.  idest  tiu- 
bero  quemdam  liumorem  iu  so  plus  co- 
teris  doiniuautem. 

H  Mclaucholico  vero  pif^ritiei  etc.  » 
lii  liac  parle  Boetius  osteudlt  speclalitcr 
quomodo  disciputis  ac  scholaribus  secuii- 
dum  suam  complexiouem  debet  [irovi- 
deri  circa  studium,  victu,  vestitii,  atque 
loco,  quo  ad  eosspecialiter  ([ul  liihiiiuore 
melaucholico  plus  ceteris  superstare  uos- 
cuutur.  \ii  diclt  quod  opportuuum  est, 
idest  cou{.,'ruum  meluucholico  subjecto 
plyritiei  studere  locis  secretis  et  au;^ulo- 
sls,  idest  augulis  plenis,  quonlam  ipsi 
sunt  timidi  naluraliter  :  et  ideo  si  iu  latis 
at([ue  spatiosls  domibus  studio  vacarent 
atque  a  lon^^e  umbras  respiceret,  in  ti- 
morem  possent  adducl,atque  tundem  stu- 
dio  frustrari.  Locis  etiam  carentlbus  stre- 
pltu  ;  et  hoc  propter  debilitatem  com- 
plexionis  quas  non  est  capax  tumultus  : 
locis  etiam  parum  lucis  recipientibus,  hoc 
est  obscuris  et  hoc  ob  visus  debilitatem  : 
et  summarie  omnibus  in  locis  solit.ariis 
et  his  (juae  huic  complexioni  magis  con- 
venire  noscuntur.  Insuper  opportunum 
est  ipsi  melancholico  praecavere  saturi- 
tatem,  idest  ciborum  repletionem  decll- 
vem  ab  efFectu  idest  onerosam  :  et  hoc 
propter  debilitatem  virtus  digestivae,  cum 
in  ipsis  calor  naturalis  tenuis  sit  atque 
paucus  :  natura  vero  frigida  admodum 
superabundat.  Et  similiter  opportunum 
est  ipsis  praicavere  ca^nam  seram,  idest 
tardam  ;  et  opportunum  est  ei  gaudere 
potibus  mediocribus ,  prout  desiccatio 
studii  exegerit,  idest  desiderat,  ut  scili- 
cet  acuitatem  atque  fumositatem  non 
habeant,  ut  est  vinum  fumosum  quod 
omnino  contrarium  est  suse  natura,  si- 
cuti  et  cujuslibet.  Ipsum  enim,  sicuti  et 
in  praecedentibus  jam  edoctum  est,  stu- 
dium  atque  contemplationem  obnubilat, 
atque    a  via   doctrinae  prorsus  abducit. 


Sed  nitiilominus  o|)[iortiiiium  lieiie  est 
i[)sum  rouservari,  idest  nutriri  pleiuiriu 
idest  copiosa  receptioiio  potUH,  ot  hoc 
prout  desiecutio  Htiidii  requirit  ;  iie  [iro- 
tervitus,  idest  ciirlositas  uimii  studil, 
su[)[)le,  ([uod  exsiceutiviiin  tiuiiioris  est 
ruiliculis  sicuti  ot  ([iiadibet  curu  geueret 
|)httiisim  (liunc  iiiorbiim)  aiilielum  idest 
autielaiitem  strictitiidiiie  thoracis,  idest 
[)e('toris.  Notaudiim  '.  melaiicholicus  u 
melaucholia  dictus  est,  quui  est  sangui- 
iiis  uigri  cum  fello  mixtio,  et  ost  complo- 
xiouuin  [)essiina  :  dicitur  lufin^ie  a  me- 
lan  quod  esl  nigruni,  el  chob;,  fel,  eo 
quod  osl  exnigri  sunguiuislu',ce,udmixla 
ubuudantia  fidlis.  Inde  rnelancholicus  : 
cujiis  |jro[iri(',tat(;s  et  mores  atqiie  iiatura 
commuuiter  his  versibus    recitautur  : 

Invidus  et  tristis,  fallax,  iuctique  coloris, 

Nou  expers  haujis,  limidus,  dextrutfjue  tenacis  : 

quouiam  parcus  est.  Assimilatur  ha-c 
complexioni  ,  qua;  frigidi  est  et  melan- 
chollca.  £t  Ucet  haec  complexio  teterri- 
ma,  sit,  ut  pruMiictum  est,  noii  eo  mi- 
nus  affirmandum  est  pene  omnes  vi- 
ros  claros  ([iii  aliquid  laude  digiium  pos- 
teris  reliquerunt,  hac  complexione  abun- 
dasse,  cum  complexio  haec  boiiam  pruis- 
tet  memoriam  propter  aquam  et  terram, 
ut  ex  mente  probat  Uaymundus  Lullius 
in  Sno  opere  Astrologix  :  aqua  enim,  ut 
inquit,  est  restrictiva  avara  et  imprcs- 
siva,  et  terra  est  suhjectum  spissum  in 
quo  durat  impressio  specierum  quaB  me- 
morataj  sunt  :  homines  ergo  melancho- 
lici  maxime  disponuntur  ad  magnas 
scientias  acquircndas  ,  et  hoc  propter 
multiplicatiouem  plurium  specierum  : 
hiucque  non  absurde  putandum  est  ma- 
jorem  partem  philosophorum  melancho- 
licos  extisse.  Quod  altendens  Philosophus 
hbro  Problematum  ait  :  Quicumque  ex- 
cellentes  fuerunt  viri  aut  secundum  phi- 
losophiam  aut  politicam  aut  artes  vo- 
centur  melancholici  :  etenim  Herculcs 
fuit  hujus  naturae,  et  occupautur  ab  a-gri- 
tudiuibus  quae  sunt  a  nigra  cholera  :  ideo 
epilepticorum  aegritudinem  ab  Hercule 
antiqui  sacrum  morbum  et  Herculeum 
vocabant.  Nota  :  phthisis  est  ulceratio 
pulmonis  cum  consumptione  totius  cor- 
poris  :  stringit  nempe  haec  ulceratio  can- 
nam  pulmonis,  qua  fit  inspiratio  atque 
respiratio  aeriSj^et  hinc  phthisim  anhe- 
lam,  idest  anhefantem  convenit  appellari 
ut  in  Littera  inde  phthisicus,  Item  thorax 
pectus  est  vel  pectoris  pars  illa  quai  est  a 


CAPUT   IV. 


(S20 


<'()tlo  us(|n(^    11(1   sloinucliiiin,    (|iiaiii  iios 

iliciinus    iircain,    (|niii    ihi    iircaiiuin  nH, 

idcsl   slr;(liiiM  (|uo  (-(<l(>ra  arcciilur.    Mici- 

Itir  rliain  lliorax  lorica    alias.  l  ikU^  JoI> 

HdXi.i,  17  :  Su/tsistrn'  niifi  jxttcril  '[nrr  /nista 

^e- nrr  f/ioni.r.  Kl  (lcsiiiil  acciisaliviis  iii  cm, 

"'vcl  in   a,   iiidincrciilcr,  iil    llioraccin  \>'\ 

llioraca,  cl  accusaliviis  pliiralis  in  cs,  vcl 

iii  as,    iil    llioraccs    vcl    tlionicus.    Lliido 

Virf^ilius  iii  (l(>cimo  : 

'rola  trocoiila  siii  t>l  bis  sox  llioriica  potitdiit  ctc. 

«  lMil(>gma(icus  vcro  clc.  »  lii  liac  narti* 
Itoclius  insiiiiiat  (iiiis  lociis  sludii  ct  ([iia' 
disposilio  uulriniciili  compclal  plilcuina- 
tico.  Kt  dicil  :   vcro  (  |)ro  scd  )  plilcf^ina- 
liciis  pol(>sl    informari    pra'ccplis    stiidii 
in   a'(lil)us,    idcst     douiiluis,    vi^^^cntiliiis 
slrcpilii,  lioc  csl  luuriuurcatiiiic  clainorc 
at(|iic  (lomil)iis  capacissiinis  lucis.  lioccsl 
domibiis    ain[)lis  apcrtis   atiiiic    lucidis. 
Kt  lia^c  quo  ad  locuiu.   l*otcsl(|U(^  sustou- 
lari,  idost  couft^v^Mi  pociilis  plciiiorihiis, 
scilicot  plouis  ot  abiiiulautibus,  ol  liiccou- 
tiuons  [)ro  coutoulo  positum  ost,  poculum 
l)ro  poto  :  ct  potostcoufoveri  cibariis  om- 
uiy:onis,  idost  oiuuimu  s.;ouorum  :  ot  luoc 
(]iio  ad  victus  dicta  suut.  Kl  sociuitur  :  ot 
si    ossct    fas,    idost  licitiim   dieoro  ipso 
phlogmaticus  dcboret  permolliri  mensur- 
uus,  idcst  in  mousc  somolaccessu  vene- 
rco,  idcst  coitu.  Notaiulum  :  ex  quo  com- 
plexio  luoc  phlogmatica  aquic    similiima 
ost,ideo  frigida   et  liumida  collocatur  : 
quarc  somui  multiim  appetitiva  ex  supera- 
buiulautia  aqua>  et  frigiditate ;  hinc  non 
immcrito  cougruum  roputatur  phlegmati- 
cum  locis  tumultuosis   atque  lucidis  in- 
formari ;  quoniam  si  in  locis  quietis  atque 
obscurissfudio  incumberet,  citissime  na- 
tura  complcxionis  instigante  somuolentia 
detineretur.  Sed  quoniam  complexio  sua 
propter  frigus  atque  Immidum  oblivionis 
gormanaconsistit,  convcnieus  est  ipsum 
poculis  atque  cibariis  cahdis  atque  omni- 
genis,  similiter  etactu  venereo  qui  con- 
fricatione  sua  calorem  excitat  confoveri 
atque  permolliri ;  ut  sic  quod  natura  negat 
ciborum  atque  potuum  diversa  et  oppo- 
sita  tribuat  exhibitio  :  babentque  sperma- 
tis  abundantiam ;  qua  propter  non  inde- 
cens  est  ipsospost  mensemactu  venereo 
exhilarari.  Conditiones  etiam  phlegmati- 
corum  atque  natura  simul  et  mores  his 
versibus  communiter  memorantur  : 


llii-  niiiiiiuilnnliiH,  (tiKor,  iii  •i|Mitaiiiiiii*  iiiullii«, 
Nil  lotiiiitiM  Hoiinii,  piiiKiiii,  riicin  culnr  altiilii. 

<(  SaiiKuiiioiiK  iiiitoin  otc.  »  lii  liac  partn 
lliioliiis  (islciidit  ijiiis  lociiH  Htiidii  ot  i|ii<» 
ilis|Misilio   iiiitriiiiciili    ciim|ictat    Han^nii- 
iico.   Kt  dicit  :   SanKuiiicii>>  aulcin,  ciijiiH 
coiiqiago,  idost  coiijiinctio  vel  rompoHi- 
lio   coiii|ilo\ioiiiH,  (;Ht  favorabilior,  ideHl 
inclior  i'c|(>riH,    (|iiia    tctn|M>i  alior   ati|U(! 
[lurior  |iro|i|(>r  saiiKoinis  iloiniiiiuiii   po- 
lcst  aibqitari  oiunibiis  a-dibiis   vcd  locis  : 
ot  liujiis  siguum  ([iiasi  siiIkUuis  ait :  (Juo- 
niain  ipsiiin,  scilic(>l    saiiguiii(>uiii    iiovi- 
luiis  sa'|iiiis  coiirovci  i  (pia-stioiu'  gravis- 
siina,  idcst  dinicilliuia,  ludcndo,  (piam  si 
oscill.irot,  idost  vidorot  at(iuo  rospicor»!! 
[larictos  liircis,   idosl    oculis   obli^iiiaiiti- 
liiis,  idcst  obIi(|uis:  (|uasi  dioat:  (luoniam 
no\  imiis  sa'piiis  [ilus  [iroficen!    sangui- 
ucos  ludondo  (juam  [irofuudo  nuHlitaudo. 
nchinc  rostringoiis  lioc,  (piod  dixorat,  di- 
cit  :  lamoii  uoii  cst  somiicr  contldoiidiim 
in  lioc,  su[)pl(',  pra'nariat()  :  ot  docot,  id- 
ost  doceus  est  et  op[)ortunum  hilarari, 
idost  la'titicari  hunc  scilicot  saiiguinoum, 
cibariis  gratissimis  atquo  [)otibiis  l(!vio- 
ribus  :  sic  onim  sua  complexio  oxpostii- 
lat  qua3  levitatibus  gaudet  atquo  la>titia, 
cum  acrea  sit  caHda  atquo  humida  ox  ua- 
tura.  Nota  :  ox  quo  sanguincus  liilarita- 
tom  atgue   Uetitiam    coutinuo   desidorat 
propter  bonitatcm  sua;  complexionis  quse 
calida  ost  et  humida,  quibus  scihcet  ca- 
hditate  et  humiditate  vita  hominis  plus 
constat,  convoniens  cst  ipsum  omnibus 
locis  amcfinis  Isetis  atque  mundis  adap- 
.  tari.  niudautem  quod  dicitursanguineum 
plus  hidendo  quam  meditando  proficere, 
uou  absiu-dum  est :  facit  nempe  lioc  in- 
genii  sui  vivacitas  quse  iu  subjecto  moUi 
sua?  imaginationis  radicatur:   neque  ta- 
men  ita  staliihter  iuteUecta  atque   com- 
prehensa  retinet    sicuti  melanchohcus^ 
propter  complexioni  admixtam  humidi- 
tatem  quae  potius  obhvionis  quam  memo- 
ria?  mater  est :  plus  tamen  phlegmatico 
retinet   propter  calorem   humiditati   ad- 
mixtum.  Et  horum  sanguineorum  con- 
ditio  natura  atque  mores  facile  his  metris 
denotantur  : 

Largus,  amans,  hilaris,  riiiens,  rubeique  coloris, 
Constans,  carnosus,  satis  audax,  luxuriosus. 

Alia  Littera   habet  :  Cantaus    caruosus 


*  Parm.  :  ujob  duodecirao.  » 
XXVI. 


40 


iiHt 


COMM.  si'n:u  i.iu.  iJor.Tii  dk  sciiol.  discip. 


etf.  Nutiinilum,  piout  refiMt  Suelonius, 
hii'i(uuti  uMt  oculuruin  uiikuIuh  ubi  putre- 
ito  colliKitur:  ut  tptiu  (|uiiiam  «x  iiiinia 
ia.scivia  soli*iit  it;toniu»'if  oiult».s  ad  liir- 
cuti,  iiultj  dicitur  hinusliiri-i  caper  aninial 
lascivum  ciijuti  oculiaillittidineiiiiiitianti- 
versuin  as[)iriniit  i-t  atl  hircos  relor(|iit'n- 
tur.  Ittiin  hilaro,  iili^st  la*tillct)  :  uiuli!  Ma- 
crohiuii  :  Vi;rha  iioii  niinus  quain  vinuin 
hilarant  conviviuin  :  et  corripit  la.  IJiule 
tloratiu.s  in  EpistoUs  : 

OiJeruiit  hilaiem  trii>tei>   tri^iteiuquu  jucu!)i  etc. 

u  (Iholcricus  vt>ro  jiallidtt  etc.  »  lii  hac 
partt;  ostciidit  Koi-tius  i|uis  locus  studii  i;t 
quu^  dispositio  iiutrinitMiti  coinpetat  clio- 
lericu;  etdicit :  Cholericus  vero  suhjectus 
pli'rumt|ue,  itltist  sa'()ius  pallida;  tdliKi»'i, 
idest  facifi,  sup()t)natur,  idtist  sulniiilla- 
tur,   semper,  itlest  contiiiuo,  solitudini, 
idest  loco   solitario,  et  hoc  iie  ipse  com- 
motus  auditu  niinii  strepitus  tjfrundat  hi- 
lem,  idest  iram  iii  totain  cohortem,  idtjst 
st)cietateni;  et  sic  la^dat,  itli;st  oMendarit 
venerabilem  magistratus,et  exclamaiis  in 
la*sioni;m  magisterii  iiujuit :  0  t|iiam  vi- 
tanda  est  la;sio  ista  ma^'istratus  !  Kt  liaM-, 
circa  locum  dicta  sunt.  lliiic  circa  iiutri- 
mentum  versatur  dicens  :  Et  nos  novi- 
mus  sustentari  hunc  Kiaiidiori  ccpna  al- 
que  tleliniri,    idest   initriri  potii  fortiori. 
Et  circa  hoc  cautelam  ohservandam  os- 
tendit  dicens  :  sed  tamen  cavendum  est, 
supple,  in  exhibitione  cibi  atque  potus 
hujusmodi  ne  extrahatur,  idest  excitetur 
ex  meutibus  rahidis,  idest  furiosis,  istius, 
scilicet  cholerici  error,  idest  confusio  li- 
tis,  et  hoc  ex  potus  hujusmodi  ministra- 
tione  :  quasidicat:  summopere  praviden- 
dum  est  iie  nimia  potus  exhibitio  chole- 
ram  ejus  nimium  commoveat  atque  ac- 
cendat,  iie  sociis  lis  atque  guerra  horum 
occasione  suscitcntur.  Nota  :  prout  dicit 
Constantinus  in  Pathofjnom.  libro   nono 
capite   secundo  :   Si    corpori    dominetur 
cholera,  cutis  erit  glauca  vel  citrina;  et 
hoc  estquodin  Z-^V^era  dicitur :  cholericus 
subjectus  pallidse   effigiei  etc.   Suntque 
ipsi  qui  dominium  hoc  in   humore  pa- 
tiuntur  generaliter  iracundi  animo,  im- 
mansueti    leves     instabiles    impetuosi  ; 
quas  ob  res  solitudini   abdicari  jubentur 
prout  littera  sonat  ne  bilem  in  socios  ef- 
fundant  :   et  expone   bilem,  idest  iram. 
Est  enim  bilis,  ut  vohint  grammatici,  ira3 
sedes  vel  amaricatio  ex  fellis  commotione 
procedens.  Sic  et  in  Persio  : 

Turgescit  vitrea  bilis. 


idest  ira.  l*ro|)rit;tatt!s  autt;ni  atipie  mo- 
re»  huju»  cholerici  communiler  his  vorsi- 
hus  int;inoraiitur. 

HiiMilus,  fiillfix,  irascens,  prodiKU.s,  aiidax. 
A^liilii-,,  LT.iiilis,  siccus,  cioceiijuc  culoris. 

Nota  ;  colujjs  lict;t  propiit;  iniiUiliidi- 
iu;m  rusticoriini  sigiiiJi((!t,  iit  sic  major 
cohors  tpiiiigt;ntos,  iiiinor  vero  tercentos 
coiitiiit;at ;  coiiiiiiiiiiitt;r  taiiit;ii  pro  quali- 
l)t;t  iiiiilUtiidiiit;  coiisiievit  ac.cipi  sicuti  et 
iii  Littfia  acci;pluin  t;st. 

«  Si  autem  ett-,.  »  In  hat-,  (larte  lloetius 
aiiti()ophorizando  cuidain  tacitai  quais- 
tioni  res()oiidt;t  :  1'osset  eniin  ((iiis  dice- 
re  :  multa  satis  de  coin(jlexioiiuin  inaiie- 
rie  pra'inissa  suiit :  0  |{o(;ti,  ((iia  autein 
via  in  cognitione  harum  dt;t(;rminate  de- 
vt;nien(luin  sit,  liautl  t(iia((iiam  determi- 
natur  :  ((uid  ainpliiis?  (liii  ((iia;stioni  lloe- 
tius  resp()iid(;iis  ait(piod  si  societas  s(;lio- 
lariuin  sit  ignorans  assignare,  idest  dis- 
cernerc  ((ualitates,  idest  complexiones 
((ua^  t;x  ((iiatuor  ([iialitatihus  derivantur, 
ul  supra  inonsliatum  esl,  consulat  tlieo- 
ricos,  idest  sapienles  medicos,  et  his  con- 
sultis  sine  dubio  se  cognoscat  atque  com- 
plexionem  suam.  IMurihus  aiitem  meiiti- 
bus  est  infimatum  gra'cum  illud  gnothi 
seauton  quod  in  lalinum  versiim  tanlum 
soiiat  quantum  cognosce  teipsum,  quod 
de  cffilo  processisse  legitur.  Uiide  Macro- 
bius  libro  primo  Da  somnio  Scipionis :  De 
co-lo,  inquit,  dcscendit  gnothi  seauton 
idest  scito  teip.sum. 

«  Fehcisquc  discipuli  discretio  etc.  » 
In  hac  parte  Heolius  quoddam  prius  dic- 
tum  circa  subjectionem  discipuli  erga 
magislrum  reassumit  secundum  quod 
subjectio  ipsapotissimum  ad  aptitudinem 
ejus  circa  magistrum  adminiculatur.  Et 
duo  facit.  Nam  primo  debitam  discipuli 
erga  magistrum  subjectionem  uberius 
quam  ante  commonet.  Secundo  circaiioc 
cuidam  tacitae  quapstioni  respondet,  ibi, 
«  Si  autem.  »  F.t  dicit  primo  :  discretio 
felicis  discipuli  gaudeat  subjici,  idest  sup- 
poni  magistratui,  idest  magistro  que  (pro 
et)  diligat  eum  metucndo  et  existat,  idest 
sit  fidelis  ei,  supple,  tam  verbo  quam 
opere,  nec  existat  ei  Albinus,  idest  non 
insequatur  mores  atque  violentiam  Albi- 
ni  qui  nefando  scclere  magistro  suo,  uti 
superius  jam  explicatum  est,  manus  iii- 
jecit  violcntas.  scilicet  detrahendo  ei  sub 
obtuitu,  idest  aspectu  picturatae,  idest 
pictae  dilectionis.  Et  deinde  quasi  inve- 
hendo  contra  tales  dicit :  quid  est  ergo 


CAPHT  IV. 


«27 


ii(>i|iiiiis,  i(l(^Hl  |H\iiis  ali|iii^  sci'li>niliiis  liii 
jiisiiiodi  (lolnicloro?  v.r  iMlcrJiwlid  rHl 
nxiMTuiilis  vcl  inalcdiciMilis,  v.c  dcliiic 
lori  iiiagislniliis.  Iiidi^  n>vci'l(<iis  ad  |icr 
siiadciidiiiii  si'li(daris  i'(>vci'ciilialciii  cr^a 
iiiaKislriiin  siihjcclioiicin,  dicil :  Sclnda- 
ris  («liain  assnr;;al,  S(>ili(>(^l  r(n'(M'('nl(ir 
iiiaKislni  siio  V(>iii(>iili,  (diain  si  riii>i'iiit 
inill(^  ciiin  (M>  in  consorlio;  ct  lioc  salii- 
laiido  (>iiin  pro  loco  (>l  l(<in|>or(^  (jik^  (pro 
(M)  scliolaris  ipsc  iiiclin(>l  capiil  siiiiiii  iii 
ol)cdi(>iilia'  sii;iiiiin,  (iii(>  (pro  (>l)  ass(>- 
(|iialiir  (>iiin,  sciiict^l  niai;islniin.  cl,  lioc  si 
Jiilt(>al,  idcst  inan(l(>l,  (]ii(i  (^pro  cl),  sni)- 
plo,  scholaris  ins(M"al,  idtvsi  innnillal  so 
niansioni,  idcsl  liahilalioni  cjns,  scilicol 
niafiistri  C(dialiilaii(lo  ciiin  ijisosi  polcsl, 
nt  sic  ips(>  scliolaris  ('aslij^alns,  sciliccl 
niaf^istri  pravsonlia  iioii  solnni  so  remor- 
(loal,  idost  casli!.;'(>t  ahino  nioros  coinpri- 
mat,  vonnn  (pro  sod)  otiam  conlliiat, 
i(l(>st  accodat.  ad  onin  iiuinirondo,  siii>[do, 
d(>  diihiis  occnrronlibns,  ct  lioc  oum  lo- 
cns  ot  tompiis,  idcst  opporlnnilas  circa 
lia>c  afrnorinl.  Notandiim :  otiam  sicnti 
in  snporioriliiis  tactum  cst,  ud  lioc  iit 
magistcr  mctuatur  atque  revereatur  de- 
l)ot  iii  sc  (luatuor  liahoro  principalitor. 
I^rimum  (juod  sit  sciontia  illustratus  ;  ot 
hoc  ost  quod  SapionficV  docimosoptimo 
dictum  est:  Antc(|uum  loquuris,  scilicet 
docendo,  discc  prius  uudiendo.  Sccundum 
quod  humilis  ot  bonii:^nus ;  et  hoc  dicit 
Grcgorius  in  Canonc  hoc  hubct  vigesimu 
sexta  dist.  Tertium  quod  sit  innocentia 
decoratus  :  quonium,  ut  ait  Gregorius  Ho- 
melia  sexta  libro  socuudo :  Cum  vitu  do- 
centis  dospicitur,  et  ejus  quoque  doctrina 
contemnitur.  Hinc  Seneca  epistola  septi- 
ma:  Plus  homines  ocuhs  quam  auribus 
credunt.  Quartum  quod  sit  experientia 
certificatus,  ut  sciUcet  recte  doceat  et  ur- 
tificialiter  unumquemque  secundum  suam 
cupucitatem  et  secundum  cujuslibet  artis 
exigentiam.  Eth*comniuclurius  in  prin- 
cipio  tcxti  capituli  hujus  declarubuntur. 
((  Si  aitem  discipulus  etc.  »  In  hac 
partc  Boetius  cuidam  tacita»  qusestioni  res- 
pondet.  Et  dicit  quod  si  discipulus  ne- 
queat  adhibere  magistro  suo  praesentiam 
impeditus  ac  retractus  tum  propter  man- 
sionis  distantiam,  tum  propter  causam 
alterius  rei  sicuti  tamen  esset  necessa- 
rium  secundum  prius  dicta  :  quid  agen- 
dum?  schohiris  ipse,  supple,  si  haec  fa- 
cere  nequeat,  habeat  semper  dicticas  has 
tabulas  promptiores,  idest  promptas  la- 
leri,  ve  (pro  vel)  cedulam,  scihcetpapy- 


rcaiii  V(d  pcioniiain,  (|iiiliiiM  Nciljcct  vi*l 
diclica  v(d  ccdiila  iiiipi  iiiial,  idi^Ht  inHcri* 
hat  (liliKilitci  idipiod  ii(ivi<rit,  idoNt  NOIl- 
scril.  idcsl  iiilinialiiiii,  idcsl  dcclanilnin, 
siipplc,  a  inaKistro  vid  alio  (|iioviH  pro- 
pria-  sna;  oonsciiMilia*,  i(l(!st  inlcllcctiii, 
(|no  (pro  ot)  iiiijnir.il,  idi^Hl  inlcrroK^t, 
ciiiii  scilic(!l  inaKistii  hahiiciit  copiiiin, 
cxplicitc,  idcsl  niaiidcstc  diihilaliini.  \o- 
laiKJiiiii  :  (liclica  osl  iniiltihdiaris  lahiil.'i 
diclatorihiis  apl.i.  V.\  dicitni'  a  dicloiiH, 
i|iiod  rliolornm  csl  :  iiiidc  (|iii(laiii  : 

('.l(>ri(-(<,  (licticaiii  l<iti>ri  t(>ii(>UH  iit  anii(-iiiii. 

(( (!nm  aiili>in  indiscropans  oonvoniiMis- 
(juo  oto.  »  In  liac  parto  sociinda  ]irini.'i; 
parlis principalis  hiijiis  c.ipitiili  postiinain 
llocliiis  osh.-iidii  (|iKiiiio(lo  sch(darihiis 
providcndnm  sit  sagaciter  iii  liis  (]iia>. 
C()mpl(>xionom  (!orum  rospicinnl,  nunc. 
voro  domoiistral  (|iKtinodo  iintvidciKliim 
(>is(lcm  sil  iii  liis  ot  circa  oa  (iiui'  rcs  cx- 
tcriores  personas  suhsidcntcs  et  famulos 
concorimnl.  Et  diio  facit.  .Nam  primo  fa- 
cit  (luod  dictiim  (!st  circa  r(^s  ipsas.  So- 
cundo  circa  porsonas,  ibi,  <(  Lotriciim 
ctc.  »  Et  dicit:  0  quam,  idest  quantum 
consentanoum ,  idest  congruum  atquc 
prolicicns  estsanitati,  scilicot  scholarium 
componcrc,  idest  coacervarc  in  unum  si;- 
cumlumfacultatem,  idest  divitias,  subau 
di  suo  determinato  tempore  vel  in  «statc 
fragmenta  salis  atquc  lignorum,  in  au- 
tumiio,  idcst  in  hoc  annitempore  copiam 
vindemia?,  idest  vini,  in  messe,  idest 
tempore  messis  trituram,  idest  bladum. 
,ln  c.apricorno  vero,  idcst  in  ea  parte  anni 
•  qua  sol  capricornum  ingreditur  conge- 
riem,  idest  copiam,  et  lioc  dico  cum  in- 
discrcpans,  idest  concordans  atque  con- 
veniens  connexio,  idest  conjunctio  com- 
mensalium  airuerit  annua  vel  citior,  idest 
brevior  voluntas  ^ecuudum  propositum 
commorandi.  Et  hujus  causam  subjun- 
gens  ait  :  Et  pra^.dicta  ideo  ita  conqui- 
renda  suis  sunt  temporibus,  ne  auctio- 
narius,  idest  rcvenditor  infirmet  anheli- 
tum,  supple,  scholaris  mucore,  tali  lanu- 
gine,  artocopi,  idcst  panis,  et  ne  acor, 
idest  corruptio  insipidi  vini  confundat 
secreta  cordis.  Similiter  quoque  ne  ran- 
cor,  idest  ranciditas  carnium  lanistae, 
idest  macellarii  corrumpat  que  (pro  et) 
defectus  hgnorum  contrahat^  idest  gehi 
constringat  membra,  et  quod  est  dcte- 
rius,  ne  auctionarius,  idest  revenditor 
ingrassetur,  idest  ditetur  assiduis  iucur- 
sibns,  idest  accessibus  pro  rebus  neccs- 


&IH 


CUMM.  Sll'KK  LIH.  HUETIl  i)K  SCIIOL.   UISUl*. 


huiiis  i^mlitnlaiitMr  iii  di»*»  ('omiuiramlis. 
Duimiu  L-iiiilam  tui-ita*  qua'slit>ui  ii!S[)ua- 
(li^us  tliiit  :  Korte  diiuuH  tu  :  eu  qua^  di- 
\iiuu!i  riiru  pruviHiuiieM  fucieuduH  tum 
[)H>  Hcliolarilius  nuaui  toium  (•umiiuusa 
littus  iiuuut;  i;tiaiu  .(  uiiimuda  suiit  si  iiia- 
Kistro  imparliaiitur?  (liii  rtispoudeuM  uit : 
(juod  e\liil>ere  mugistratui,  idest  magis- 
Iro  neicssaria,  scilicct  quu  ud  victum 
eorpoiis  (iruiit  laiultas,  idest'cu|)ia  scliu- 
laris  sii|)|)»!lit,  idest  requirit,  est  magiia 
disci[)uli  cuiiimoditas.  Et  rutioiiem  suh- 
juiigeus  iiiquit:  et  iioc  ideo  iie  diim  ma- 
gisttu"  ii)se  iiiliiat,  idest  iiitiuidit  (!\ecu- 
ti(jiii,  id(-st  iururmatiuui  ejus,  sciiicet  dis- 
ci[iuli,  iudulgeat ,  idest  vacot  com[jara- 
tionirerum  veiialium.  Nota:  citus  -  a  -  um, 
idest  velox  Ijrevis  vel  re[jeiitiuus.  Sic  iii 
Ovidio  Ue  arte  anuiiuU  : 

Arte  cita*  veloque  rales  remoque  reguulur. 
Arte  levis  currus,  arte    regendus  amor. 

tt  lloratius  iii  Sermonihus  : 

Cita  enim  mors  venit  aut  victoria  iaeta. 

Nota  :  iuter  aeorem,  mucorem,  uidorem 
atque  pwdorem  lioc  iiiterest,  prout  lioc 
metro  contiuetur  : 

Mucor  panis,  acor  vini,  rancor  quoque  carnis, 
Nidor  ab  assata  tit  carne,  sed  pede  jjoidor, 

Item  artocopus  panis  dicitur  cum  la- 
bore  factus,  ab  artos  quod  est  panis  et 
copos  labor :  dicitur  otiam  alio  signili- 
cato  pistor  quasi  lu-tifex  panis :  sic  apud 
Juvenalem  sumitur  cuni  ait  : 


Salva  sit  artocopi  reverentia. 

Indulgere  et  inhiare  in  ante  habitis  ex- 
posita  sunt. 

((  Lotricum  autem  vetularum  etc.  )>  In 
hac  parte  Boetius  post  praedicta  ostendit 
qua  manerie  scholaribus  ipsis  in  perso- 
nis   famulantibus  providendum    sit.    Et 
duo  facit.  ]Nam  primo  facit  quod  dictum 
est  quod  ad  vetulas  lotrices.  Secundo  quo 
adfamulos  subsidiantes,  ibi,  <(  Hospitium 
etc.  »  Et  dicitprimo  :  Remotio,  idest  elon- 
gatio  vetularum  lutricum,   idest  pannos 
lavantium,  est  appretianda  summopere 
que  (pro  et)  accessus,  scilicet  earum  ve- 
tularum  quanto  est  rarior,  idest  tardior, 
tanto  salubrior.  Et  rationcm  subdens  in- 
quit:  quoniam  ne  dum,  supple,  ipsa  ve- 
nerit  suggerat,   idest  latenter  in  aurem 
scholaris  consulat    aliquid    inquinatum, 
idest  poUutum,  quo  scilicet  animus  scho- 
laris  a   studio  verteretur;  vel  etiam  ne 


ilisa  extrahat  a  manci[)iu,  nicst  famulo 
[)eiiiiullitu,  idest  imliiiatu  verbis  vetiila*, 
scilicet  ex  substaiitia  dumiiii.  VX  hoc  idoo 
quuuiaiii  clemeiilia  iiiaiici[)iorum  rara  re- 
pcritiir;  sed  iii  aguiie,  i(lest  iiecc.Hsitato 
iiMIua  amicus  cumprubatiir,  rarior  coiis- 
laiilia  iiiaiicipiorum  nqxtritiir.  Vu^  inter- 
je(;tio  nialediceiitiH  e«t.  Va*  iiuiuam  man- 
cipio,  idest  raimilo  siMlucciiti,  idest  deci- 
pieiili  ;  iii  quo  scilic(;t  laiiiulu  dilcctio  do- 
miiiaulis,  idest  domiui  cuulidil  pleuarie. 
Kt  invehendo  contra  talem  dicit  :  (Juid 
tali  foMlius,  idest  detestabilius?  (luoniam 
uli  SeiKMta  ndert.ipso  iiiliil  cnicacMus  ad 
noceudum  dumiuu  r^qxiiitur,  cuiii  sit  fa- 
miliuris  inimicus.  Quid  etiam  tanto  sce- 
lere  graviuH?  quasi  dicat:  niliil,  Nota  : 
agou-onis,  pugiia  murlis  dicitur.  Iludo 
caiiitur  : 

In  ugoue  thunipl)a]i  elc. 

Hic  autcm  pru  nec(issitat(!  captum  est. 

«  iluspitium  muiidum  etc.  »  lu  liac 
parte  Hoetius  de  provisione  famulurum 
subsidentium  exequitur.  Kt  duo  facit. 
Nam  piimu  facit  iiuod  dictum  est.  Secun- 
do  coiitra  iiifidelitatem  malorum  famulo- 
rum  invehitur,  ibi,  «  Ouidmancipio  etc.  » 

^  Et  dicit  primo  quod  liospitium,  idest  ha- 
bilatio  munda,  supellex,    idcst  utciisilia 
domus  muuda,  thoral^  idest  lecti  coope- 
rimentum  dealbatum,  supple,  omnia  ista 
sunt  componenda,  idest  procuraudaatque 
disponenda  decenti  vultu,  idest  decenti 
ordine  atque  dispositione  prudentia  man- 
cipii,  idest  famuli  considerantis  exitus, 
idest  fines  rerum  dominicariim,  mancipii 
dico  assistentis,  idest  intendentis  semper 
seduhtati,  idest  curffi  dominicae,  idestdo- 
mini:  quasi  dicat:  quaecumque  procuran- 
da  atque  disponenda  sunt  in  scholarium 
maceritiis  atque  necessariis,  hac  omnia 
componenda  sunt  atque  procuranda  pro- 
videntia  atque  solertia  fidelis  famuli,  noii 
famuli  infidelis  atque  nequam  qui   facie 
picturata  operas  prsestat  domino:   quo- 
niam,  ut  subdit  in  Littcra,  nil  crudelius 
mancipio   subtrahente  et  infideli.  Nota  : 
supeUex-Iis,  dicitur  substantia  vel  facul- 
tas  et  omne  instrumentum  et  ornamen- 

tum  domus;  et  scribitur  unop,  quoniam 

primam   syUabam  corripit.   Unde   iiora- 

tius  : 

Vel  jam  dudum  splendet  focus tibi munda  supellex. 

Item  thoral,  a  thoro  dictum  est,  et  est 
longa  mappa  vel  quicquid  in  lecto  ster- 
nitur. 


CAPIT  IV. 


02fl 


((  Oiiiil    luiiiKMpii)    stilitralinili'   rli*.   » 
lii  liiir  parlp  Itortiii.s  post  pi.-riiiissaiii  lni 
iioriiiii  raiiiiiloniin  provisioiuMn,  iiiiiir  iii 
M<lii<iiili)  cotilia  iiialos  (>t  iptatiliiin  ra\rti- 
ili  .siitil    prosiMpiilltt',    poiirtis  Itia  ^'Hiirtii 
('\  liis  pra»  crtDris  roic  riif^icinla.  Klili\i 
ililiit-  iti    Ircs  partos,  HiHMiiiiliiin  lia'c  liia 
raiiiiiloi-ittn   pfcticra.   \ain  iii  pi-iiiia  doi-cl 
rti^iciKlos  scrvos   lalioiics.    Scciiiiilo  l)i 
litif;iics,  ibi,  n  Sorvus  hiliiiguis.  >>  Torlio 
(•ru(l(>li>s,     ilti,    ((  Scrvoriiin  siipiidcin.  » 
Piiina   iii  dtias.     Naiii  piitno    facil   ipiod 
diiliiin  cst.   Sccuiido  proposila  c.\cinj(lo 
(•oiillrinat,    ibi,   «   Cuiictos   trrroat.  »    ji.t 
dicit  priino  ipiod  ranniltis  lalro  alipio  rttr 
sitinniopci-c  al»  liospitio  i-cinovciidtis  csl, 
(piotiiain  niliil  lioc  niaiicipio  siihlralictilc 
crudcliiis    i-cpcrilur.   (Jiiod  o.xiMiiido  Kly- 
macis  conlirinans  sulalit  :  cpiod  si  o.\om- 
pla  pclis,  iufidix  Klyniax  illc  scliolaris  in- 
lidclis    dictus    al)    oliinaudo,    cst    corro- 
dcndo,    ot  hoc    dico   conlralions,    idost 
accipions  nomon  a  ro,  scilicet  corroden- 
do,  hic  Klymax  lcrroal   cunctos,  siipplo, 
dominos   nc   sihi    similos    in  ramnlalum 
cocmanl.  Ilicnompo  Klymax  cum  recepis- 
set  miinora  Nicostrati    illius  sni  magis- 
tri,  primo  servivit  ipsi  vultu   hlandioro, 
idost  hlando  attpio  placido,  ot  lioc  minis- 
traiis,  idost  procurans  omnia  suporius  de 
fideli  famulo  dicta  adnutum,  idest  volun- 
tatom,  supple,  domini,  que  (pro  et)  ser- 
vivit  dico  oxistens  fidelis  primo  tempore 
at(]ue    etiam   promittens    se   fideliorem 
fore  in  futurum,    sed    mente   subdola: 
quare  quicquid  fidelitas  JNicostrati  pra?- 
dicti  possedit  commissum  est,  suhaudi, 
ad  disponendum  infidelitati  ipsius,  sci- 
licet  Elymacis.  Sed   quid  plura  ?  cum  in- 
felix  providentia,  idest  astutia  atque  calli- 
ditas  nequissimiElymacis  vidissetcuncta 
sibi  suppeditari,    idest    gubernanda    at- 
que    disponenda  committi,  ipse  Elymax 
infidelitatis  servus  intimabat,  idest  insi- 
nuabat  auribus  dominicis,  idest  ipsi  do- 
mino,  omnia    alimenta    carnium   omnia 
fomenta   piscium    ceterarumque   rerum 
venalium    commercia    fore    appretiata, 
idest  empta  plus  duplo  quam  essent:  qua 
quidem   infidolitatis  rabie  tanto  institit, 
ut  sic  hausit,  idest  in  suos  usus  conver- 
tit  incrementa  totius  substantia',    idest 
facultatis  dominiccP,  que  (pro  et)   traxit 
Nicostratum  ipsum  in    summam,    idest 
extremam  egestatem   atque  diuturnam, 
idest  quotidianam  exclamationem  et  in- 
festationem  creditorum,  qua  scilicet  ex- 
clamatione  et  molestatione  nihil  menti, 


Hcilicol    (l(<hitoriH,  iin|)rimilur    anitiriiiN; 
\a'    ci-^'(>    iiiHanioi,    idcHt    fiirori    rrodl- 
torin.    Oiiin     aiitoin    oiiiiiiii    li;i>c    Nicofi- 
tnitits    tiini  c\li-(  inam   cK<*stalcm    •itipio 
crcililoi  iiiii     riiidics    iiiiidisscl,    taiidcin 
ponnria  siiii  i|)siim  in  (•oKnitioiicin  crro- 
ris,   idcsl  fiicinoriH  Hui   KlyiiiiiciH  pi;rdti- 
\il  :  \ct-o  (pro  scd)  ipso  .Nicoslriitiis  com- 
vcuil,    idcst   iii    causani    vociivit  Klyniii- 
coin  suporcrrorc,  idcst  faciiior(5  huo,  scd 
tardo.  U"<'.  i»Iost  (jiia  (•onvoiiliono,  niidi- 
lo,  idcsl   porcoptii,  l''.l\ttiii\  ips(!  proriipif 
stiitiiii    in   vcrhii  coiitiiincliosii,   idcst  in- 
jtiriosii,   (pic  (pro  ot)  sepclivit,  idi^st  iii- 
fodit  mucronem,  idost  onsom  in  visceri- 
hiis  dotniui  ct  i|it;i*  pi-iiis  ohinisoriit,  idcst 
rcliipioi-fit,    hiiK-    sociiin    iisportiivit  (pu! 
(pro  el)  ndiipiil  (-orpus  ipsiiin  dominicum, 
idost  domini  dovorandum,  idest  laceran- 
(iiiin  ciiiiihiis.    Dciiidc    iiivclions  Moittius 
conlrii   huiic  Klymacom,  dicit :  (ui,  idost 
ecce,  quantum'  scolus,    idest  pocciitiim 
impietas    dotostahilis,    idost    dolestanda 
l^roditoris  porpolriivit,  scilicct  miigistriim 
suum  nodiini  honis  singiilis   oxportaiido 
vorum  otiam  conlumoliis  afliciondo  iitiiue 
tandem  post  necem  nefariam  corpns  di- 
laniaulium  atque  dovorantium  rahioi  ro- 
linquondo.  Nolandum  est  quod  convenire 
multa  significat  qnai  his  metris  commu- 
niter  recitantur. 

Convenit,  alloquitur,  (iecet,  it  simul,  assimilatur, 
Exigit  ad  causas,  vocat  et  compellit,  inestqae. 

Pangit,  adunatur  et  adunat,  conve- 
niens.  Item  mucro  cujusque  rei  acumen 
^est.  Et  dicitur  a  macros  quod  est  lon- 
gum:  unde  sa^pe  pro  gladio  ponitur. 
Et  sunt  synonima  ensis  gladius,  mucro, 
spata,  romphaea  etc. 

((  Servus  bilinguis  procul  expellatur 
etc.  » In  hac  parte  Boetius  secundum  ge- 
nus  improborum  servorum  fugiendum 
fore  ostendit.  Et  dicit  :  Servus  bilinguis, 
idest  faUax  et  duplex  expellatur  procul. 
Et  nequitia,  idest  fallacia  ipsius  servi  bi- 
linguis  eminente,  idest  apparente  depo- 
naturstatim,  idest  mox,  quamvis  etiam, 
idest  non  obstante  quod  si  existat  con- 
junctus,  supple,  dominoproximitate  con- 
sanguinitatis  vel  alio  quocumque  vin- 
culoproximitatis.  Notandum,  quodnulla 
pestis  ad  nocendum  efficacior  est  quam 
servus  nequam  atque  domino  duplex  et 
inimicus:  ipse  enim  npscit  conscientiam 
domini  atque  secreta  familiae  meditatur, 
seducit  dominum  atque  per  adulationes 
impedit  ne  videat   orientem,   scilicet  ne 


630 


COMM.  SIIPER  LIH.   HOETII  DE  Sr.HOL  DlSCfP. 


veritaU*in  uKnosrat,  .siiu(l«'t(jia5  o<  ridmitis 
ifituituiit  ft  opera  ti;at;t)raiiiiii.  Nota:  tii- 
liu^^uiH  a  Itis  et  liuKiia  ilititiir  Hicut  tri- 
linKiiiH ;  t't  ilicitur  qui  duas  liii^uus 
luquitur  ;  et  [n'v  siiiiilitiiiliiii;iii  liilin^^utis 
fullacfs  i't  tiuplii-t^s  (iii-iintur,  ijiii  aliiid 
iii  t)re  liatieiit.  Lndt;  liraMiHta  : 

Uupliciii  <ic  cordib  houiu  dicitur  eitse  tiiliiiguiii. 

<(  Sorvoriim  siquidian  (•rudolitattietc.  » 
lu  huc  |)urt(;  Hotitius  tt;iliuin  K*'nus  ser- 
vuruin  iinprohoruin  ru{.^ienduni  forti  de- 
clarut  :  et  dicil :  servus  crudeli»  «stiuni 
fugiendus  est  (inoniam  (iiiidfm  nos  Hoe- 
tius  vidimus  inultos  soiiorum,  idest 
schulurium  incurrtiie  jucturam,  idest 
g-rave  dainnuin  crudelitute,  idest  malitiu 
iKjruin  servornm  crud(dium  :  sunt  «;niin 
litium  exsuscitutivi  atiiin;  pucis  (lestriie- 
tivi.  Notu  :  licet  juctiiru  proprie  nauturum 
sit,  tamen  pro  quocumciue  damnt)  alicui 
per  violentiam  illuto  capipotest,  et  siciii 
proposito  cuptum  est. 

«  Credit6ribus    uutem    summa  etc.  » 

In    hac    parte    Boetius    circa     pra  dicta 

atque  etiam  dicenda  quoddam  d«;  credi- 

toribus    scholarium   inserit,  ut   ostcndut 

quu  munerie  '  circa   hos    agendum    sit, 

dicens  :  (lum  necessitas  ipsa  coegerit  ut 

scholaris  ipseacreditorihus  res  ipsas  pro 

vita*  sustentaculo  mutiio  reccperit,  «luid 

agendum?  scholaris  inquam  summopere 

prospiciat  ut  commendatio   summa  sui 

exhiheatur    creditorihus,    hoc  est  ut  se 

.summopere    creditoribus    suis  exhiheat 

commendatum  que  (pro  ct)  caveat,    ut 

fiat  solutio,  idest  solvat  debitum  prafixae, 

idest  statutse,  diei,  idest  termino  paga- 

menti  atque   solutionis.   Scholari    enim 

«•ui  copia,   idest    fortuna    non    arriserit, 

supple,  in  bonis  ipsis  exteriorihus  quo- 

rum  ipsa  est  domina,  pleno  cornu,  idest 

ahundanter  et  affluenter:  o  quam  dulcis 

est  translatio,  idest  praelatio    creditoris 

que    (pro   et)    exhibitio,    idest  traditio, 

suCfragii,  idest  adjutorii,  affinium,  idest 

amicorum.  Notandum  :    circa  hoc  quod 

dicitur,  pleno  cornu,  quod  cum  Ilercules 

vellet  deducere  filiam   cujusdam    regis 

quae  dicehatur  Dejanira,  fluvius  Achelous 

quem  transire  debebat  iu  diversas  formas 

se  mutavit.  Cum  autem  ultimo  in  tauri 

speciem  se  transformasset,  Hercules  ipso 

dejecto  unum  sibi  cornu  abstulit,  quod 

copisp,   idest    deae  fortunae    sacrificavit, 

quo  quidem  cornu  fortuna  mortaUbusres 


extcriores  iiMparlirtit  :  et  hiiic  tractum 
est  «|iiod  dicitiii  fortunum  pl«;iio  arridere 
«•(jrnii  «;tc.  Notundiiin :  crcditor  dicitiir 
(pii  alii;nuin  fld(;in  s«;(|iiitnr  inntuatam 
pecuniam  niiin«;ran«l«>.  (Jeneraliter  autem 
dicitiir  illt;  (iiii  «;x  «'uiisa  (|iiaciiin(iiin  ali«;- 
iiaiu  li(lt;m  setiuitiir;  t;t  dicilur  creditor 
qui  credit  debitori,  dehitor  vero  dicitur 
cui  creditur. 

((  l*nid«;ntis  v«;ro  scholaris  etc,  »  llaM-, 
est  terliu  pars  prima;  i^artis  principalis 
hujus  «luarti  cupituli.  Iii  iina;  Iloetius 
postquam  ost«;ndit  (lualiter  scholarihus 
ipsis  sagacit(;r  provid(;ndum  sit  tam  circa 
ea  (iiia;  scilicet  «;jus  coinplexi«jn«;m  res- 
piciunt  quam  etiam  scilicet  iii  his  qua', 
res  ipsas  exteriores  respiciunt  ut  suiit 
personai  suhsidiantes  concernunt :  Nunc 
inhac  parte  facit  hocid(;m(iuo  ad  socios  ; 
et  dividitnr  ha;c  pars  in  duas  partes.  Nain 
primo  facit  «luod  dictnm  est.  Secundo 
dicta  sua  exemplis  confirmat.  Prima  in 
duas.  Nam  prinio  facit  «inod  dictiim  est. 
Secundo  utiiitates  dictorum  enarrat,  ibi, 
((  Quod  melius  etc.  »  Et  dicit  primo  :  Cons- 
tantia  prudentis,  idest  sapientis  scholaris 
gaiideat  semper  aliquo  consorte,  idest 
socio  speciali  bono  ,  non  ficto,nequeadu- 
lationis  notadepravato,  cui  scilicet  socio 
possit  detegere,  idest  aperire,  conscien- 
tiam,  idest  mentem  propriam,  quique 
scilicet  socius  subvcniat,  idcst  succurrat, 
supple^  scholari  fortuna  existente  nubila, 
idest  adversa,  que  (pro  et),  qui  scilicet 
socius  exhibeat,  idest  praebeat  se  sedu- 
lum,  idest  ddigentem,  subsidio,  supple, 
scholari,  urgente,  idest  premente  morho, 
scilicet  aliquo;  et  qui  disponat,  idest 
ordinet  facultates,  idest  res  ipsas  schola- 
ris  superstites,  idest  relictas;  et  hoc  si 
tetra,  idest  fera  caligo  mortis  affuerit. 
Quod  si  evadat  vivus,  idest  convalescat, 
possit  sustentari,  pasci,  idest  ali,  dehniri, 
idest  confoveri,  consolari,  idest  pra^sto- 
lari  cubitum  duci,  diversis  etiam  parti- 
bus  procurari.  idest  disponi  et  ordinari 
ab  eo,  scilicet  socio:  et  haec  in  adversa 
valitudine  dicta  sunt.  Yigente  verso  valitu- 
dine,  idest  sanitate  et  robore,  gaudeant, 
idest  gaudere  valeant  libelJis,  supple, 
suis  permutatim,  ut  sic  amborum  omnia 
communia  sint,  et  gaudere  valeant  qua^s- 
tiunculis,  idest  dubiis  et  interrogationi- 
bus  doctrinalibus  inter  eos  causa  discen- 
di  exortis  certatim,  scilicet  nunc  ar- 
guendo  nunc  replicando,  aliaque  et  alia 


*  Al.  :  «  ratione.  » 


CMM^T  IV. 


634 


(icriif^rcMilo  iiii.r  iii  sclKiliislicD  ctirlamiiir 
iililiii  (lif^iinstiiiiliir:  qiir  (pni  »>!)  K»"- 
(UmiiiI  Knuliilini,  idrstonrniiirit'  rdiiiiiuMi- 
(liil)ili  nM-onliilioiir  ilr  i|iiii  iii  ]iriiiin  ciipi 
liilo  suriiciciitcr  (licliiin  rsl  cnin  Iriplcx 
rcconliilio  tlic(>luiliir ;  v\  tlict»  KiiiKlciiiil 
convorsiiu,  iihvst  niiilno  ct  iiltcriiiitiin  Tu- 
licitalo  casliKiilionis,  iiU^sl  fclici  castiKH- 
lioiK\  nt  sciliccl  si^  iniiliio  iii  cnonniliiis 
cliiuiliilivccorri.niinl  ciistii^ciit  iilipic rcpn" 
liriulant;  ct  liis  oinnilMis  Kaiul(>ant  dico 
ol»S(>(HUMulo  tlnlciliM',  idcst  pliino  siiio 
(MUiii  (lisliirhio  Viiriis  tM  ili\(M'sis  ;;:iMUM'i- 
l»iisJoct>riiiu  ct»iisili(»  Ciiloiiis  iiiipiitMilis: 

liil(<r|tt)iit>  liiis  iiilcnliiin  gaiuli;i  fiiris, 

11  possis  animo  ipioiiivis  siitrtMrc  lal»t»niin  : 

nl  sciliciM  nuMis  iimoMiitaiibus  atijuo 
i?auilioruni  jocis  allcrnatiiu  rcfovoalur 
([Uo  (pro  el)  ut  iutcfrritiis  uuifa'  tlil(H"lio- 
nis,  itl(>st  sociiilis  aiutMis  sic,  iii  laliuiotlo 
uKUUMit,  idcst  pcriuiiiioat  iiitcr  civs  ut 
scilicct  ros,  idcsi  aiuor  prima'vi  tcui- 
poris  sit  iusiilliuis,  idest  oouliuuo  iufuu- 
dcus  vcl  iui^uttiius,  iu  mcdio  juiUmu  tcm- 
poris  sit  inuudaus,  idcst  cIIUumis:  vcro 
(pro  scd)  amor  illo  socialis  oxistat  iuo- 
Uriaus,  idesi  satians  et  repleus  in  finc. 
Yult  diccro  noctius:  talis  sit  amor  intcr 
cos  sicut  ros  (jui  primo  iustillat,  sccuudo 
inuudai,  lertio  iucbriai :  sic  quoque  amor 
iu  dies  excrescat.  Notandum,  quod  so- 
cius  Uic  do  (pio  Bootius  iu  Littcra  loqui- 
iur,  uou  dyscolus  uou  bilinguis  ne(juc 
crudelis  foro  dobet,  sed  ille  de  quo  Seneca 
loquens  ait :  Nullius  boni  possessio  ju- 
cuuda  cst  sino  socio.  Qui  certe  coudiiio- 
ucs  propriciatesquc  quas  fidelis  amicus 
in  so  Uaborc  dcboi  *  juxia  illud,  amiciiia 
sublata  iollitur  omnis  jucunditas  ab  Uac 
vita.  Quarum  prima  esiquod  sui  ct  con- 
socii  idcm  nollc  idcmquc  vollc  cxistat  : 
dc  quo  PUilosoplius  octavo  Politicorum  : 
Amicorum  idcm  nolle  et  vclle  est ;  et 
TuIIius  ContraSa/ustium  :  Amicorum  cst, 
si  vcri  amici  fucriut,  idem  velle  et  idem 
noUe  :  amicus  et  ouim  esi  alter  ergo. 
Secuuda  cst  mori  pro  socio:  de  quo 
Yarro  in  Scntetitiis  :  Pro  amico  sa?pe  mori 
eoutingii.  Teriia  inseparabiliter  consocio 
adUa^rere :  de  quo  Sexius  pyiUagoricus  : 
Amicus  minime  erat  ille  qui  pro  amico 
aliquando  nisi  mors  interveniat  separa- 
tur.  Quaria  cst  noxia  praecavore  :  de  quo 
Apulcius  Platonicus  libro  De  politico  et 
civili :  Socius  vulpinus  est  qui  socio  suo 


iioii  iir.iTavfuil  ii  pcricnUiot  lUdirto.  Pur- 
fcctiis  «MK'>  sociiiM  csl  qiii  »ocio  Miio  rir- 
( iini.H|MM'tioncH  adUiUid  (^l  canldlnH.  Notiin 
diiin  :  Itocliiis  iippclliit  fortnnani  niiUi 
liiiii,  idfsl  oUsi  iiriiin  sivc  c.i'caiii :  dc|iin- 
Kcliiitiir  (Miiin  forluna  iiiiti(|uitnH  c.i-ca 
qiK»iiiiiiii  c\  iiiiproviHo  acccdil  clrijccdit, 
vid  (piia  c.i'(  iini  rcddil  lioiniiiiMii  c.xtol- 
lciido  iMini  iii  indspcriH  ct  dcprinuMido  iii 
iuhcrsis.  Kl  cadcni  pcno  vcrUa  Hiinl  iii 
Ih'  ((insn/fifinnr,  liUn»  prinio,  iiudn»  pri- 
uic,  I  iiin  iiu|nit : 

Niiiif  (jiiia  fallat-cin  iiiulavil  niiliilia  viilliirn   clr. 

Notii,  tclcr    tni -Irnm,  idcst  niger  vol  fc- 
rus:  sic  iucautico : 

Tetnim  cliaos  illaliilur 

((  Quid  ouim  dulcius  etc.  »>  In  liac  par- 
ie  itoctius  ponit  utilitatcs  quai  ex  con- 
iliiisilionc  socii  tldclis  orinntiir,  dicens  : 
Quiil  cuiiu  diilcius,  idcsi  JiitMindiiis  ost, 
(inidve  pr;eclarius.  idest  lucidius,  quid 
quoquo  mclius,  suUaudi,  Uoc  sociali  a- 
moro  aiiiuo  coiis'oriio?  (iiuisi  dicai :  niUil. 
Et  raiiouom  Uujus  suUJungoiis  ait  :  qiio- 
uiam  uulla  adoptio,  idcst  conjunctio  a- 
moris  pra^siauiis,  idcsi  veri  et  pcrfccti 
privsiat,  idost  admiiiit  finem,  idest  tor- 
miuum  favoris,  suUaudi,  sed  in  covum 
cst  duraiura.  Et  iunc  aniipopUorizando 
ct  cuidam  iacita?  quaestioni  respondendo 
dicit  :  Posset  enim  quis  diccre  :  supra 
proximc  dixisii  quod  muiua  inter  socios 
dcbet  esse  qu»siiuncularum  ceriatio  :  ve- 
rum  si  Uaec  certatio  quamdam  invidiam 
,  ingrcsscrii,  numquid  Uac  sociaUs  nexus 
erit  dissolutiva  ?  Ad  Uoc  rcspondcns  di- 
cit  quod  si  invidia  sccundum  quid  imper- 
fecta  evcnerii  in  discendo,  haec  certe  gra- 
tuita  est  quoniam  est  intellectus  acuiii- 
va  ;  quarc  sociciatis  hujusmodi  nuho- 
modo  destruciiva:  si  vero  simplex,  idest 
perfecta  invidia  irrepserit  quod  in  vera 
societaie,  haud  quaquam  contingere  fas 
est,  h*c  cerie  est  consumptiva  proprii 
auctoris.  Noiandum  :  Boetius  in  Littera 
praiiendit  talem  raiionem  :  Illud  cujus 
favor  ct  tranquiUitas  in  sevum  est  dura- 
tura  iUo  nihil  cst  lucidius  :  amor  verus 
sociaUs  est  hujusmodi  ;  ergo  etc.  Major 
noia  :  minor  patet  in  Littera.  Notandum, 
circa  hoc  quod  dicit,  invidia  simplex  pro- 
prii  auctoris  est  consumpiiva,  inter  om- 
nia  vitia  minus  excusabilis  est  invidia 
quoniam   virtutis  semper  est  impugna- 


'  Al.  deest  sententia  qua^  sequilur. 


611 


COMM.  SUPER  LID.  UUETII  DE  SCHOL  DISCIP. 


tiva  :  hiiic  Tiilliiis  iii  Hhetorira  :  virtiitis 
(■i)inu!i  fst  iiiviiiia  :  i't  ittMii  ulius  :  Suia- 
pcr  virtutfs  iuvidia  st;t|uitur,  f(triiiiit(|iit) 
HUinmoH  rulKura  iiKMiti;».  liut;  vitiuia 
(lifiiKiiK^s  liiit)(Mit  tiiiiiiaua'  iiiviil(Mitis 
proli,  iiUDnuu  lilii  |)citlitioiiis  suiit  lioiui- 
Ufs  lauiKli,  altirrius  lioiiuiu  prorurrt;  <lo- 
Ittatuti,  t{uit)us  aio&  ost  oiaiu)  proxiino 
ruin  u[)[ii'ttu'i-  iliritatfs  illuil  Oviilii  [iriiiio 
Ue  arle  ainandt  : 

Kertilior  scges  est  aiit^nis  semiiBr  in  agris, 
Vii:umuiiimi  piicus  ^rHUiiiiiii  um'r  iiahet. 

Cujus    iiuitli'in   vitii    ratiifni   aci^rlii  livo- 
ris,  ut  Claiulianus  ait  iu  Majori, 

Nulla  quies  placarc  potest  |)ra'ti!rquam  auctor 

Iproprius. 

Et  iailt»  Horatius  iii  Ejtistolis  : 

Invidus  altorius  rebus  marcescit  opimis, 
Invidia  Siculi  riou  iuvcnire  tyraniii 
Majus  turmentum. 

Ouoniam,  ut  in  Littera  Hofitius  ait,  projirii 
auctoris  consumptiva  ost. 

((  Cum  autiun  mei  panmtis  otc.  »  In 
hac  parlc  IJoetius  siipradicla  tixemplo  a 
seipso  accepto  confirmat  dicens  :  (^um 
providentia  mei  parentis  misissot  me 
Athenas  ad  lias  scholas  universales  Gr*- 
ciae  oh  causam  studii,  promittens  ut  as- 
solet  (parenthesis  est),  idest  ut  fieri  solet, 
consolari  me,  supple,  Hoetium  ejus  allo- 
quio,  idest  ejus  litteris  paucis  diebus, 
idest  infra  paucos  dics,  ergo  Boetius 
inveni  Athenis  unicum  custodem  et  du- 
cem  vitae  meae,  nomine  Favonium,  deno- 
minatum  scilicet  non  a  vento  favonio 
sed  a  favore,  idest  amore.  Hic  nempe 
Favonius  cum  inspexisset  primo  me,  sup^ 
ple,  Boetium  fatigatum,  idest  fessum 
itinere,  et  vidisset  me  considerantem, 
idest  meditantem  diversa,  atque  inspe- 
xisset  me  suspirantem  creberrime,  idest 
saepissime,  tandem  quaesivit  cujas  esset, 
idest  cujus  gentis,  que  (pro  et)  adduxit 
me  secum  consolans  me  curialiter,  et 
hoc  dico  inquirendo  breviter  si  ob  studii 
causam  illuc  scilicet  Athenas  venissem, 
et  cujus  facultatis,  supple,  si  dives  aut 
pauper,  cujusquc  professionis,  idest 
scientiae,  ostenilendo  mihi  Boetio  post 
triduum,  idest  post  tres  dies  nomina  vi- 
corum  Atheniensium  atque  confraga, 
idest  tortuositates  angiportorum  illorum 
vicorum  strictonim  ubi  scholae  stabant 
atque  scientiae  exercebantur,  ut  quidam 
sentiunt,    vel  confraga,   idest  clamores 


aiit  loca  clamorosa  iiiigiportoniin  illoriim 
porluiiin  vel  vicoruiii.  (;a|)c  (|U()(||itu;t  di- 
cit.  Hicdomoastrative  loijiiilur  :  liic,  idesi 
ia  hac  parte  vigeat,  idoHt  docoatiir  prae- 
sagia,  itliist  fiitiironnii  |)ia'sci('iitia  Chal- 
da'oriiiii  (lianiiii  gcntiiiiii)  (|ui  [)lijs  cete- 
riK  diviiiationihus  iiisistchaiit  :  hic,  idost 
iii  lioc  lo(;o  viget  aoii  lateiis  immo  famosa 
gloria     l*loloiiia'i    illiiis    astrologi  :   liic, 
su[)ple,  vigct  siiicera  veritas  Aristotelis  : 
et  heae  siactua  ([uoniaiii  ([ui  ah  Aristo- 
tele    recedit  a  veritate    quo([ue    recedil 
(Comnientator):    hic,    siipple,    viget  pro- 
hata    divinitas,    i(l(!st     (livina    sapientia 
l*lat()iiis.  Ilic,  n(!inp(;  I*lal(j  taiita  de  divi- 
nitate   docuerat  ut  et  divinus  appellari 
mi;reretur.  Hic,  idest  in  alioloco,  scilicet 
viget   concretio,  idest  rationum    compi- 
latio  Zenonis  illius  philosophi,  rationum 
inquam  quihus  quadraturam  circuh  nite- 
hatiir   comprohare.  Perihonii  quoque  il- 
lius  piagistri  dilectio,  idest  doctrina  quam 
de  dilectione  conscripserat,  supple,    vi- 
get :  hic,  scilicet  alio  loco  vigel  promis- 
sio    Pythagora;    hujus  philosoplii  italici 
(|ui  primitus  animas  inv(!nit  fore  immor- 
tales  (it  de  aliis  corporihus  transire  pro- 
mittehat,  dicens,  primo  se  fuissc  Kuphor- 
hium,   secundo  Talidem,  tertio  Hcrmo- 
thymum,    quarto   Pyrrhum,   ultimo   Py- 
thagoram  :   et  lianc   opinionem  secutus 
Ovidius  Melhamorphoseos  libro   decimo- 
quinto  de  Pythagora  sic  inquit  : 

Ipse  ego  me  memini  trojani  tempore  belli, 
Pantoides  Euphorbus  eram.cumpectorequondam 
Haesit  in  adverso  gravis  hasta  minoris  AtriddJ. 

Et  Horatius  in  Carminibus  : 

Habentque  tartara  Pantoidem  iterura  jam  orco 

[demissum  etc. 

Et  hoc  volens  Boetius  inquit,  Pytha- 
gorae  promissio.  Homeri  Ilias,  supple, 
viget  hic,  hoc  est  doctrina  Homeri  quam 
de  bello  trojano  confinxerat :  et  hic  viget 
labor,  Thcseos,  idest  illius  oratoris  ;  hic 
quoque  vigent  theoremata,  idcst  rcgulae 
ct  propositiones  geometricales  Euclidis 
hujus  philosophi  atque  geometrae.  No- 
tandum  :  theorema  diligens  et  aperta  ver- 
borum  descriptio  vel  regula  est,  inde 
rcgulae  geometrae  theoremata  quasi  a- 
pertiones  dictae  sunt  ;  sicuti  haec  :  omne 
totum  cst  majus  sua  parte,  similiter  :  si 
ab  aequalibus  aequalia  demantur  rema- 
nentia  cruut  aequalia.  Hic  vero,  supple, 
vigent  Axiomata,  id  est  sophismata  Mi- 
chasi  hujus  philosophi  quae  de  musica 


CAPUT  IV. 


633 


(MrKlrnit.  NoliMiiliitii  :  axioin.t  Mrriitiiliiiii 
lltlKiiilioiiMiii  itiiiniliMialio  loi|iii'tiili  ili 
(*iliit-  sii-itl  siitil  so|iliisiiiala.  Papias  viU'o 
(licil  i|iioii  suiil  |)t'oloi|tiia  rl  iiuixiiilo  |i|-o 
posilioiifs  iti  lopiris.  jlic  aiiliun,  stippli', 
viK<uil  apotistnala  (nlia  l.iltvni  Italn'! 
piuisinala,  (^i  vrritis)  iilcsl  apcrla'  pro- 
iiiilionrs  .-  <'l  iliriliir  a  poriis  ti  (pioil  (\sl 
iipiulio  (pia'ilaiii  :  llarctis  illitts  liistiu'ia 
rtiin  Irojananitn  scriploris  ipti  anitnain 
post  (^Mitiitn  corpiis  solatn  iitnluain  lon^ 
nsvserohat.  Ilic  ipioipM^  viifiit  scriitinia, 
idcst  inipiisiti(Ui('s  lli|)|)ocralis  illiiis  inc- 
dici  :  (^t  hctic  itKpiisitioncs  Hi|)porialis 
(locunnuita  notninal  i[iioMiain  pcr  iniillas 
in(piisiti(»iuis  (>t  (^xpi^rinictila  in  ailcm  o- 
piuativain  mcdicinaU^ni  (lcvctittmi  csl. 
llic  idcst  in  lioc  loco,  snpplc,  vi^i^l  «■Hi- 
ciioin,  idost  vii;iu'  .VrcopaKi,  idcst.  vici  iil)i 
soliohi':  pliilosophoriim  consistchiuil,  a 
quo  vioo  ot  Dionysius  sanctiis  Aroopa- 
gita  dictus  cst.  Kt  dicitnr  ah  arcs  (]no(l 
ost  virliis  ot  paK(>S(piod  csl  \  illa  (pioniain 
iii  vico  illo  soiontia  do  natura  disoohatur. 
Quo  (pro  et)  poritia,  idost  sapiontia  le- 
^um  vip:ot  hic;  ot  proprio  jiiris  pcritia 
dicitnr  ot  Jnrisporitus.  Post  luoi;  convor- 
tens  so  ad  publica  spectaciila,  ostendeudo 
ex  ordiiie  sibi  siiigula,  iiKjuit  :  hio  ost 
confusa  gloria,  idost  iiianis  hippodromii 
illius  looi  quo  prohantur  oqui  ad  luctam. 
Et  dicitur  ab  hippos  quod  est  equus  et 
dromos  grffice  quod  cursus  sonat  :  inde 
hippodromus,  iclost  loous  quo  oqui  oursu 
probautur.  Yel  seouudum  alios  bypodro- 
mii,  idest  loci  deambulatorii,  supple, 
supra  quem  homines  ambuhint :  et  com- 
ponitur  ab  hypo  qiiod  est  sub,  ct  dromos 
curvitas  :  vel  ab  hypcr  quod  est  supra  et 
dromos  cursus,  quia  desuper  homines 
currunt  et  ambulaut,  quouiam  sunt  ar- 
cus  deambuhitorii  palatiorum.  Unde  di- 
citur  in  legenda  sancti  Sebastiani :  tunc 
jussit  eum  in  hyppodromio  palatiitamdiu 
fustigari  etc.  Unde  :  hyppodromique  de- 
cus  parcit :  locus  hic  sit  Juodenus  Yicto- 
ria  circi  ilUus  loci  viget  hic.  Pala^stra, 
idest  locus  luctae  viget  hic,  et  fuhninatio 
idest  jactio  cestus  hujus  instrumenti,  vi- 
get  hic.  Est  enim  cestus-us-ui  corium 
cum  plumbo  infuso  quo  manus  suas  pu- 
giles  muniunt,  et  seinvicem  csedunt.  Et 
dicitur  vulgari  vocabulo  plumbata.  Eha- 
tio,  idest  elevatio  missilium,  idest  telo- 
rum  viget  hic,  exclamatio  nautarum  vi- 
get  hic  :  ChoreaB,  idest  ludicris  saltatio- 
nisque  conventio  vigethic  etc. 

<(   Cum  ergo  hsec  et  multa  alia  etc.  » 


iii  hac   |)arli'  Itocliiis  |ioMt(piain   oHtciidit 
ipioinoilo     l'aviuiiiis  i|)Ki  ciincta  ipi.i-   A- 
llicnis  ptihlica  foi-ciil,  oslrtnlit  atqiii^  di- 
vcrsiis  pliilosoplionini  H(M'tas,  (piihiiH(|iii) 
in    locis    stndia  Hiia  cvrri-chanliir  iiionH- 
travil,  hic  coiiscqnriitct-  siihjiinKit    qiio- 
inodo    l''avi)iiiiis    ipsc    Itortinin    instriiit 
<pio  stiKlio  atipic  ipia  inaiicrii;  iii  liis  at- 
ipti'  cjrca  qiia'lihi't  gcr(U'o  dchct.  Kt  divi 
(lilnr  iti  ditiis   partcs.    Nain   pi-imo  dat  ci 
pliira  dociiinciita.  SiM^nndo  circa  (ui  oin- 
iiia    ipioddam  nolan^iiin  stihjnngit,  ihi, 
(I  Non  osl  aiilcin  diKna.  »  1'rima  iii  dnas. 
Nam   |)rimi)   racit    ipiod  dicttim  (^st.    Sc- 
ciinilo    Itoctitts    ponit    lcinptis    ipsiim    in 
ipto  Alhctiis  slndiiit,  ihi,  n  l''i(l(diter  otc.  )> 
Kl   dicit  :  ciiin  nuua    lihcralitas   Kavoiiii 
snpranoininati  ititiinassct,  idcst  dctuons- 
tt-asscl  inihi  ha>c.  oiiuiia  sii|)|-a(rt(-la  atqiio 
alia    plnrima  (jiko    forto  hnivitatis  causa 
sihuitio  pi'a't(U'ivit,  (jua'sivit,  siip[)l(!,  Ka- 
voniiis  a  uk;  Hoctio  ([iiauiam  csscl  mihi 
laciillas,  idest  rcriiin  co[)ia,  (jik;  ([)ro  (it) 
intorrogavit  qui  disciplina;  intentio  meai 
motitis  esset   promj)tior  :  taiidem   omni- 
hiis  sihi  p(>r  ordinom  rosponsis  (juoddam 
momoria  digniim  amicis,  idost  amioabi- 
lihus    auribus    instiUabat   meis.  Et  hoc 
primum  documentiim  est  quod  sibi  tra- 
didit  :  scilicet  ut  parcitati  j)ccuniff!  som- 
por  diligenter  insisteret ;  non  quidem  iili 
parcitati  quse  prodigalitati  opposita  est, 
sed  mediocritati.  Etrationem  subjungens 
dicit  :  dilapidare,   idest   inutiliter  expcn- 
dere  commissa,  supple,  a  parentibus  con- 
sentaneum,  idest  consonum  est  pudori : 
quasi  dicat  :  pudor  est  commissa  stulte 
inutiliterque  expendere,  et  cogente,  idest 
urgente  necessitate  repatriare  confusus 
pudore.  Deinde  secundum  documentum 
subdit,    dicens  :    Idem   etiam  Favonius 
propalavit    ahud  non  exorbitans,    idest 
aberrans  vel  devians  a  rationis  via  :  hoc 
scilicetutsiego  Boetius  insererem,  idest 
immitterem  me  disciphnae  ahcujus,   sci- 
hcet     magistri,    quod  respicerem  prius 
bene  et  maturo  consiho  conquirerem  si 
magister  iUe   obediret  bonis  et  sanctis 
moribus,   atque   poUeret,  idest  resplen- 
deret  tituUs,   idest  insigniis   UberaUum 
artium,  atque  si  ipse  magister  indulge- 
ret,    idest  vacaret    promotioni    suorum 
schohirium,  et  hoc  remota  omni  negU- 
gentia,  inquirerem  et  prospicerem  cujus 
perfectionis  esset  atque  per  triduum  eum 
audirem  cunctaque   considerarem,  ut  si 
bonus  esset  tion  discederem  ab  eo  Ucet 
balbutienti,  idest  male  loquenti  :  vel  si 


634 


COMM.  si^PEfi  i.in.  noF.Tii  i)F.  srnoL.  nisrip. 


ca:!i-ituti,  idest  iguuruntiu,  liciiirut  maKiH- 
tri  illiii.s  existtuis  iioverfu,  itlnst  «•oiitru- 
riu  sutjtilitutis  iletiui^ret  uurtis  stulloruiu, 
iilest  iudoi-toruui  siuuilutro,  idest  (lc- 
tiouu,  fulsa  similituiliue,  efticurer  retro- 
gruilus  sit  ut  «'Uiu  <liiuitt»'rt'iu,  suppln, 
udmouuit  Kuvouiiis.  iliiut  iiutnldum  uo- 
tubile  dit:tuiu  liis  udjicieus  iuiiuit  :  Hiqiii- 
dem  (pro  certe)  uuilo,  idest  mugi»  volo 
deliuiri,  iilcst  edoceri  fiuctii,  idest  doc- 
triuu  hulbutieutis  lii.et  ta'tliosu,  itlest  ta*- 
diuiu  iugeueret,  quum  ^Moriuri  dulcore, 
idcst  tictu  dulcediue  seduceutis,  scilicet 
decipieutis  ca-citutis,  idest  if.fuoruutia*. 
iNutuutlum,  boetius  prospicieus  prtMli- 
Kulitutem  scliolarihus  sicuti  et  cuilihet 
uimiuiu  esso  dumuosum  atque  iu  mise- 
ria^  et  egestutis  iiiteritum  alque  taudem 
pudorcm,  atiiue  fahuia'  ucdum  uotis  sed 
et  ijj^uotis  iuduclivum,  siimmo|iere  par- 
citutem  iioc  est  liberulitatem  qua^  iii  mo- 
destia  et  temperautiu  cousistit,  com- 
mouet  amplecteudam,  c.onsilio  Catonis 
qui  liis  versilms  quasi  idem  praicepit  : 

Ne  tibi  quid  desit,  quaesitis  utcre  parce, 

Ltque  quod  est  serves,  seraptjr  libi  deesse  putato, 

Sumu  cibum  modice,  inodico  natura  fovetur. 

Notandum,  circa  hanc  partem  ubi  di- 
cit  prius  diligenter  inspicerem.  etc. 
Lihros  evolvere  seu  legere  pro  stu- 
dio  non  suflicit,  sed  docto  res  idoneos 
audire  con^"uit.  Si  quis  ergo  doctus 
fleri  cupiat,  doetum  virum  eligat,  cum 
doctorum  insufficicntia  viam  discipli- 
nae  claudat  :  doctum  inquam  illum 
Yarrone  consule  elige  quem  magis  mi- 
reris  in  suis  quam  in  alienis  :  nil  enim 
magnificum  docebit  qui  a  seipso  nil  didi- 
cerit  :  iiuod  etiam  Boetius  ipse  in  infe- 
rioribus  attestans  ait  :  Miserrimi  quippe 
ingenii  est  uti  inventis  et  non  invenien- 
dis.  Nota,  circa  hoc  quod  dicit  :  Malo  si- 
quidem  halbutientis  etc.  Nemo  secun- 
dum  exteriorem  apparentiam  quam  na- 
tura  sihi  indidit  aspernendus  est,  quan- 
do  ignoratur  virtus  intranea,  auctoritate 
Ecclesiastes  secundo  :  Non  iaiidcs  viriim 
in  specie  sua,  neque  spernas  hominem  in 
visu  sno  et  Cato  moralis  : 

Corporis  exigui  vires  eontemnere  noli, 
Consilio  poUet  cui  vim  natura  negavit. 

Unde  Poeta  : 

Ne  reputes  viles  in  parvo  corpore  vires, 
Ingenio  plenus  qui  viribus  extat  egenus. 

Interdum  enim  pretiosiora  sunt  parvi 


corpusculi  vuscula  uti  gemma»,  lai)illiquo 
testuutiir.  Sic  etiam  (jiiotl  saga.v  natura 
bulhiitit;uti  liugua*  vilit)  siihlraxerat 
quaudoiiue  consilio  atqiii'.  iiitclligeutiu 
uheriore  reKurcit.  Iiide  viilgaro  iioc  : 
Mtdiora  suiit  viiliieia  ililigciilis quaiu fiau- 
duieuta  verha  hlantlieutis.  Nola  :  halhu- 
tientis  in  superiorihus  expositum  est 
capite  secuudo,  in  vn  parte  ciim  de  vio- 
Ifiitia  agebatur.  SiiimluiTiim  iiuago  vel 
efligies  dicitur  ;  et  dicitur  u  simulo  -  us 
quasi  rem  aliter  osteudens  (]uam  sit. 

it  Feliciter  autem  iiis  et  aliis  secre- 
tis  etc.  »  In  liac  parte  lloetiiis  osteiidit 
qiianto  tem()ore  post  siiperiorem  instriir- 
tioueiu  i"'avonii  Atlieuis  iii  continuo  stu- 
diopermanserat  doctrinis  1'hilosophoriiiu 
insistiiiido,  diceiis  :  ego  llocdiiis  iustruc- 
tus,  idest  informatus  his,  su[)i)le,  [)ra!dic- 
tis  et  aliis  secndis,  suhaiuli  ah  i[)SO  Fa- 
vonio,  convalui,  idest  permansi  Athenis 
annis  duohus  de  viginti  :  (degantia  cst, 
idest  anuis  dccom  et  octo  ([iii  sunt  vi- 
ginti  deinptis  duohiis,  aiihelans,  idest  iii- 
tendens  semper  ad  fastigia,  idest  summi- 
tates  boni,  idest  virtutis  et  scientiarum  : 
quid([uid.  etiam  mali,  scilicet  aut  egi^sta- 
tis,  aut  penuria!,  aul  etiam  opprohrii  ex- 
pertus  fui,  idest  passus  fui.  Et  inde  quod- 
dam  subdens  proverhium  inquit  ex  his  : 
Ille  enim  non  est  dignus  acumine  dulco- 
ris  qui  nequit  inviscari,  idest  irretiri  gra- 
vamine  amaritudinis,  juxta  illud  : 

Dulcia  non  meruit  qui  non  gustavit  amara. 

Et  sequitur,  quorum  philosophorum  do- 
cumentis  atque  institutis  tanto  tempore 
invigilavit,  dicens  :  Et  cgo  Boctnis  adh*- 
rens  semper  institulis  atque  traditionihus 
Ilerodiani  illius  philosophi  atque  Aristo- 
t(dis  illius  philosophi,  commendavi  menti 
meai  scintillulas ,  iiiest  documenta  et 
traditiones  aliorum  philosophorum  etc. 
Notandum  quod  Herodianus  summus 
fuit  ille  grammaticus  Atheniensis,  uti 
quihusdam  visum  est,  quem  et  AppoUo- 
nium  Priscianus  insecutus  est  :  fuerunt 
enim  illi  duo,  ut  Priscianus  ipse  in  Majori 
testatur,  excellentissimi  apud  Graicos 
grammatici.  Sed  de  Aristotele  atque  ejus 
laude  satis  in  superioribus  dicta  sunt 
curii  de  logicis  institutis  pertractatum 
est;  similiter  quid  fasiigium  sit,  ibidem 
dictum  est  :  quare  ibi  videas. 

«  Ne  paupertatis  facultati  praesentis 
operis  etc.  »  Haec  est  secunda  pars  prin- 
cipalis  hujus  capituli;  in  qua  postquam 
Boetius  determinavit  de  sagaci   schola- 


CAPIIT  IV. 


688 


riiiTn  prnvisintio,  ol  hnc  (iim  m\  «•<>«  (|ui 
iciiim  citpiis  piirsliinl  ,ili|iir  ncccssaiiis 
oiniiihus  pl<Mii>  coniii  nltiindiinl,  iiiiiic 
v«M'i»  facil  hoc  idcin  tio  his  (|iti  paiipcr- 
tiih^  ^riivali  (pinrKliaiiiiin  viclnin  lahmc 
ahpu^  iiKliisliia  piDctiiarc  co;.;iiiiliir.  I'.l 
(lividilur  iia>c  pars  s 'ciiiida  iii  (pialiior 
parl(*s.  Naiii  primo  proinillil  paiipcrl.ili 
ipsi  consiiicn^  ahpic  docnmcnlis  ipm  ad 
possihilc  riicril  oli\  iarc.  Sccnmlo  pliirima 
tMiarrnt  ipia'  iil  pliiriinnm  sch(darihus 
pounriani  alipn^  OKHstatom  iiuhicuiit;  vX 
lioc  id(M>  nl  raciiins  rcmcdia  iii  conlrarinin 
suhminislrct.  'liMtitt  contra  ipiodlilicl  pi;c- 
tlictornni  consilinm  adminislrat.  (.hiarto 
ex  his  omnihus  ipia  mamnii^  pcrlVrciida 
paupcrtas  (>xislal  conclndil.  Sccnnda,  ihi. 
((  Cum  ctiam.  »  Tcrtia,  ihi,  <(  l'aivntnni 
dotcstahilis.  «  Ouarta,  ilii,  «  Si  cr^o  luta 
pauportatis.  »  Etprimo  dicit :  Nos  lUietiiis 
(iij^niimduximuscommittcndnmcxamini, 
idcst  dcclarationi  illiid  (piod  commiine 
ost  natura?  ounctoriim,  ol  hoc  ne  simpli- 
citas  pauportatisdoroget  iacultati  pra?sen- 
tis  oporis  atcpie  dosporatio  confnndat  at- 
qiio  ne  dosolatio  at'tlii;at  :  (piasi  dicoret  : 
Suiit  plurimi  (]ui  forte  oh  inopiam  atquc 
expensarum  careiitiam  studio  vacare  des- 
piciuut,  atquo  sic  quod  natura  donaverat 
egestate  at(iue  rerum  poiiuria  doprava- 
tur  :  nc  quemquam  paiipertas  hai^c  ah  hoc 
sancto  proposito  sul)ti'ahat,  nos  Boetius 
duximus  dignum  et  rationi  consonum 
paupertati  schohirium  quoad  possumus 
romediis  ohviare.  Item  duco  plura  signi- 
ficat  ut  hoc  metro  notatur. 

Duco  (Jespousat,  reputatjtrahit  et  proprium  dat.* 

In  Littera  vero  idem  quod  reputare  signi- 
ficat,  sicut  in  Litteris  scribitur  :  Dignum 
duximns  vobis  iiitimandum  etc. 

((  Cum  autem  schohiris  egestas  etc.  n 
In  hac  parte  Boctius  enumerat  ea  quce  ut 
plurimum  scholares  in  penuriam  atque 
egestatempertrahunt;  et  dividitur  secun- 
dum  quod  ponit  partos  eorum  qua?  eges- 
talem  causant.  Et  dicit  :  autom  (pro  sed) 
cum  egestas,  idestpenuria  scholaris  pro- 
cedat,  idest  causetur  diverso  intuitu,  hoc 
est  ex  diversis  causis,  tum  scilicet  primo 
propter  tenacit<item,  idest  parcitatem  af- 
fmium,  idest  tam  parentum  quam  amico- 
rum,  tum,  supple,  secundo  propter  pc- 
nuriam  inundantis  procellae,  idest  fluc- 
tuantis  ei  pericUtantis  miserise  eorumdem, 
tum,  supple,  tertio  propter  inconstantiam 
juvaminis,  idest  adjutorii  vitrici,  idest 
patrini  velpatriastri,  tum,  supple,  quarto 


proptor  instanliam  ^''iniiiiia-  nnhililatiN, 
lioc  osl  projdcr  dc.HponHatioiiciii  Hororin, 
liiin,  idcsl  ipiiiito  pro|ilcr  injiiriaiii,  idoHt 
ii(>KliKontiam  militia-,  idcst  doininatioiiiii 
primoK<'niti,  luin  idcsl  scxlo  pro|(li-r  vit- 
siiliain,  iijcst  pravitalcm  alipic  dcii-plid- 
ncs  adiistioiiis  lamiliariH.  ('.iiiu  orKo  sit- 
pradicta  oinnia  sint  (pia*  plcruiiiipn;  [lu- 
nuriain  scliolariiim  procnrcnt,  nos  Itoe- 
liiis  digiinm  diixiiniis,  idcst  rc|iii!avimuH 
consulciidiim,  snpph;,  Hcholariiim  inopi.-i* 
gonorali  stiiiuato,  idest  disc(Miili  ordinc 
Nota  :  Vilricns  |)alri;iiis  vcl  |»atriastcr  cst, 
scilic(!l  (pii  iixoicin  ox  alio  viro  liliiim  vel 
iiliam  hahontom  (hixit  :  et  corri|)il  p(!iiiil- 
liinam.  Undo  Ovidins  l)r  rnneiliis  : 

Vitricus  ct  gladiis  ct  acuta  dimicet  hasta. 

IVoverca  autem  est  qua'  marilum  ex 
alia  uxore  lllium  vcl  fiham  habentem 
diixit,  (juas  ut  plurimum  injustas  dici- 
mus  :  undc  quiclam  : 

Gaudet  in  aftlictos  saivire  noverca  potestas. 

((  Parcntum  dctestaliiHs  etc.  »  lu  liac 
parto  Hoetius  })ost  enarrationem  eoriim 
quibus  scholarihus  ipsis  ut  plurimum 
paupcrtas  immiltitur,  nunc  remedia  ad 
quwlibet  opportuna  sul)juiigit.  Et  dividi- 
tur  in  scxpartes,  secundum  sex  remedia 
sex  causis  paupcrtatem  inducontibus  ap- 
propriata.  Secunda,  ibi,  ((  Inundantis.  » 
Tertia,  ibi,  ((  Obsequio.  ,»  Quarta,  ibi, 
((  Cicrmanici  festivantis.  »  (juinta,  ibi, 
((  (jermane  nubihbus.  »  Sexta,  ihi,  ((  Te- 
nacitatis  industriae.  »  Ponit  ergo  primo 
rcmedium  contra  primum  quod  cst  pa- 
rentum  tenacitas ;  quai  quandoque  tanta 
existit,  ut  etiam  nisi  arte  et  obsequio 
flecteretur,  fihos  iu  extremam  labi  per- 
mitteret  egestatem.  Cujus  tenacitatis  mo- 
deramen  Boetius  scholaribus  ministrans 
his  inquit  verbis  :  Detcstabilis  ,  idcst 
odiosa  atque  adunca,  idcst  amara  tcnaci- 
tas  :  ct  bcnc  adunca  ex  simihtudine  dic- 
tum  est  :  aduncum  enim  curvum  sonat  : 
undc  curvum  se  praebct  quod  aduncum 
crcscere  dcbet.  Avaritia  quoque  nimia  sua 
inflexibilitate  et  tenacitate  merito  curva 
dici  debet  :  undc  adunca  tenacitas,  idest 
avaraparcitas  parentumpermoUitur,  idest 
dulcescit  et  flectitur  instantia,  subaudi 
multa,  precum_,  idcst  supplicationum  que 
(pro  et)  dulcescit  et  permoUitur  ta^diosis 
verbis,  subaudi  deprecativis  frequenter 
geminatis  et  ex  conscquenti  nimia  repli- 
catione  taedium  ingerentibus ;  et  plerum- 
que,  idest  sa^pe,   supple,  tenacitas   ipsa 


R96 


COMM.  SUPER  LIIJ.   liUETll  DE  SCIIOL.  DlSr.IP. 


|iaitiitum  iliSBuUitur  uirutiltiiii,  iiinst  or- 
uatis  ct  |ji»[iti!S  [jtu'hUcisii>uit)Us  lllioi-uin 
quii  (pro  v,t)  ih-liuitur,  itlest  [>fruit)llitur 
lltttihuM  tenipeHtiviti,  Kupplu,  pro  lucu  ut 
teinpurti,  utqiu)  (|uuiiil<»(iue  ttaiucitu^i  i|)su 
excitulur  fulluciltus,  itlcsl  lulsis  pruiuis- 
sis,  siuiilitt^r  (lis>tilvitur  iutcriluiii  iiiu- 
uusculi»,  itletit  duui.s  uttectuuHiH,  ideHt  uf- 
fectuti.s,  etium  perfurutur,  idest  iuKiedi- 
tur  su'piiis  uilulatit)ii(;,  idcst  hluiulinicu- 
tis,  ct  lit»f  M  tfuipcstivu  tucrit,  supplc, 
lucu  et  tcmpure  utque  ctjiigruu  munerit;. 
(,)uud  si  miiius,  idest  nuu  fuerit  suljuudi, 
tcm[»t!stiva  i[)Si  ailulatio,  ccrtt!  tciiacitas 
ipsu  soliilatur  iu  picuis,  ct  iusu[)er  tciia- 
citus  ipsu  purentum  [leuitus  destituitiir 
moiiitu,  idcst  pcrsuusiune  exempluri , 
idcst  cxcm|)la  adduccute,  licet  ([iro  i|uani- 
vis)  etium  fucrit  adaiiiautinu,  idest  ava- 
rissima  :  per  similitudiiicm  dictum  est  : 
sicut  enim  adamas  ferrum  attrahit,  sic 
([Uot[ue  parcus  et  uvariis  cunfinuo  lehiis 
rion  liabitis  iusistit.  Similiter  ([uoque  te- 
nacitas  parchtum  etiam  excitatur,  idest 
cummovetur  saipius  rogatihus,  idest  in- 
tercessiunihus  aliorum,  scilicct  amicu- 
rum.  Nutandum  :  scliulares  ipsi  circa  pa- 
rciites  et  amicus  tenaces  ct  parcos  qui 
difficile  flecti  queunt  sicuti  gutta  circa 
lapides  durissimos  se  hahere  dehent  : 
respiciant  enim  non  vi  casus  atque  pon- 
deris  guttam  cavare  lapidem,  sed  assi- 
duitate  et  instantia  :  sic  etiam  parentum 
parcitas,  licet  non  una  sola  instantia  flecti 
atque  deliniri  possit,  ipsa  saltim  nunc  de- 
cies  immo  pluries  geminata  valeat  deli- 
niri.  Quod  si  huic  assiduitati  et  instantiaj 
ars  affuerit,  certe  in  melius  opus  prospe- 
rabitur  :  nam,  ut  incjuit  Pamphilus  : 

Ars  animos  frangit  et  fortes  diruit  urbes, 
Arte  cadunt  turres,  arte  levatur  onus. 

Et  item  Ovidius  De  arie  amandi : 

Arte  citae  velocfue  rates  remoque  reguntur, 
Arte  levis  currus,  arte  regendus  amor. 

Notandum  :  secundum  Thomam  se- 
cunda  secundae,  quaestione  centesima  de- 
cima  quinta  :  Inter  placidum  adulatorem 
et  hlanditorem  hoc  interest  :  Placidus 
enim  ille  est  qui  sola  intentione  delec- 
tandi  loquitur.  Sed  hlanditor  intentione 
lucri  consequendi.  Adulator  vero  com- 
muniter  utrisque  attribui  solet  :  verum 
tamen  est  quod  unum  pro  reliquo  apud 
auctores  saepius  repertum  est. 

«  Inundantis  procellae  penuriae  etc.    » 
In  hac  parte  Boetius  ponit  secundum  re- 


mediiim  contra  secundum  i|uod  est  pa- 
rtMitum  iiii»[»iu  uti|uc  |)au|»crtas.  Kt  duo 
facit.  Nain  [)riuiu  rtuiiilium  [lonit.  Se- 
ciiiido  ([uodtlum  circu  hoc  rtanediiim  com- 
iuodius  suhiietttit,  ihi,  <i  (!uvt;iidum  t;st 
fiiiin.  »)  Kt  dicit  (juod  si  parciiliiin  tor- 
t[ueut  (;gt;stus,  cDiitciiiiiiTaiiiluiii,  iilt;st 
consulendum  est  penuria^,  idest  miseriai 
inundantis,  idt;st  uhunduntis  vel  [lericli- 
taiitis  et  lluctiiaiitis  procclla;  [)(;r  inci^;- 
mciita,  idesl  augiiiciita  lahoris,  videlic(;t 
scripturand(j,  idest  scrihendu,  ulia  Littera 
habet  scri[)tituiido  :  trituras,  idesl  messes 
collig(;iiil(» ;  (;t  dicitur  trilura  a  t(;ro,  (piia 
t(;rifiir  in  area.  .\r(;as,  idcst  domoriiiii  (;t 
alitjriim  hjcorum  planities,  muiidaiido, 
similiter  serviendo  ad  tempus.  Sed  tameii 
iiitcr  oinnia  lia'c  nos  diiximiis,  idcst  re- 
[»iitavimus  diguuin  iiiliil»t;r(;,  id(;st  colii- 
l»(;re  et  reservare  stiiiiuliim,  idest  puiic- 
turam  necessitatis,  idest  indigentia;,  siih- 
aiidi,  scri|»fura;  et  hoc  si  facultas,  idcst 
ars  iiigeiii(»sa  coegerit,  id(;st  impulserit 
motum  volunfariiim,  idest  ipsam  volun- 
tatcm,  supple,  ad  hoc  faciendum.  Notan- 
dum  :  pau[)ertas  hujusmodi  de  qua  in 
hoc  secundo  rcmcdio  intcndilur,  etsi  su- 
pra  vires  iiif(;iidatur,  patieiiter  tameii  suf- 
ferenda  est,  exemplo  majorum  nostro- 
rum  qui  paupertatem  placidam  atque  ac- 
ceptam  oh  amorom  philosophiae  iu  dies 
excolucrunt.  Sic  JJiogenes  philosophus, 
ut  refert  Seneca,  paupertate  gaudere  vo- 
luit,  paupertateque  potentias  saeculi  su- 
perare.  Erai  nempe  Alexandro  omnia 
possidente  potentior,  cum  plus  esset  quod 
iste  nollet  accipere  quam  quod  Alexander 
dare  posset..  Usus  enim  solus  erat,  ut 
Ilieronymus  Contra  Jovinianum  refert, 
duplici  pallio  propter  frigus.  Peram  pro 
cellario  hahuit,  atque  clavam  oh  frigidita- 
tem  senectutis  sustentandam.  Verumta- 
men  quoniam  natura  ipsa  aliquibus  indi- 
get  quihus  ad  philosophandum  validius 
sustentetur,  congruum  est  ut  quod  for- 
tuna  ex  rebus  exterioribus  assumpserat 
labore  atque  industria  concjuiratur;  ut 
sic,  sicuti  in  superfluis  natura  non  abun- 
dat,  sic  quoque  in  necessariis  haud  qua- 
quam  deficere  dignoscatur.  Labores  vero 
et  industriae  quibus  haec  necessitas  repri- 
mitur  sunt  quas  Littera  connumerat; 
quibusque  in  remedianda  egestate  si  per- 
usus  fueris,  nullo  tibi  tempore  natur» 
commode  deesse  videbis.  Item  area  locus 
est  ad  excutiendum  frumenta  aptus ;  vel 
dicitur  tabularum  aequalitas  vel  domo- 
rum  latitudo  ;  inde  areola  diminutivum  : 


CAIMIT  l\ 


«37 


r]iio(Mini(|it(^  liiiiKMi  iikhIo  (-iipiiiliii',  Immk^ 
in  |)i(i|i(i.si|ii  ii|i|ili(-altini  |iiila. 

u  (!av(Mi(lniii  t'sl  tiiiniMi  nc  (IdirKi- 
HiiH  rtc.  •  llii'  llorliiiH  (-ircii  proxinio  dic 
tiiin  r(Mnc(linin  (|no(l(liiin  iKiliiliilc  oIis^m' 
\aii(lnni  snlincclil ;  cl  dividilnr  iii  diKi. 
Nain  priiiio  liicil  i|no(l  diclnin  csl.  Sm- 
(Miiido  cxcinpio  dicta  c.\pliiniit,  ilii,  d  (ilc- 
liciMiis  ii(M|iiitia.  »  Kt  dicit  Itoctins  ipiod 
iii  liis  sii|ii'ii(li('lis,  ot  |ir;i'cipiic  in  scii 
IhmuIo,  smniuop(M'o  caviMKlnin  csl  nc  ap- 
pt^titns  (Uditiosus,  idi^sl  volnpti^isns  cl 
Inxnriosns  lam  cii  Inxnriii  ipi.i'  in  (iriiiili- 
Ims  csl  (piiiin  Cii  ipia'  iii  coiucssidionilius 
ixiqui)  coiln  consistit  ju\t;i  salyricoriiui 
partitioiics  (puccniuipu^  t;iiud(Mn  sit,  ca- 
V(Midniu  csl  nc  u\ciit(MU  scliohiris  cxcitct, 
idesl  coiuiuov(Vit,  sii[iplc  ,  ad  ;di(juod 
turpo  poraj;(Muluui  ahpic  sic  ou(M'vt't, 
idest  oxtralial  luuditus  ot  oradicot  lucruui 
siroiu^snm,  idost  atlr;ictivum  ol  (loc('|)lo- 
riuiu.  lliucndum  (pioipio  ost  uo  iidulatio, 
idest  liiauditios  prodiga,  idost  larga  quo 
ad  oxcossum  tpio  (pro  et)  raro  fidelis  do- 
fraudot ,  siip[>lo ,  moutom  ,  scliolaris  : 
quasi  dicat  ;  cavoudnm  ost  uo  adulationo 
et  lictis  ol)loctameutis  scriptorum  tauto 
invisootur,  ut  sic  stiidio  se  posteriorem 
coustituat  ;  (pio  (pro  ef)  summopere  ca- 
veatur  iio  siuistra,  supplo,  mauus,  lioc 
est  intidolitas  familiaris  ebibal,  idcst  sub- 
trahat  visii  vel  auditu,  quicquid,  idest 
omne  illud  quod  pormollitnr,  idestlucra- 
tur  doxtra,  idest  labor  et  fidelitas  scriben- 
tis.  Notaudum,  circa  LittcnDn,  tria  sunt 
mala  quce  principtiliter  scholares  sicuti  et 
quomlibet  ab  abusu  conquestornm  ter- 
rere  dcbeut.  Primnm  est  spirituahnm  bo- 
nornm  coutemptus  qui  abnsnm  hnnc  con- 
sequitnr,  nti  patet  de  Esau,  Genesis  vi- 
gesimoqniuto,  qui  pro  leutibns  primoge- 
nita  vendidit  omnia.  Secundnm  est  pan- 
pertasnsque  ad  mendicitatem  :  hoc  patet 
in  fiho  prodigo,  Lnc»  decimoquinto  :  qui 
post  dissipatam  substantiam  ad  tantam 
penuriam  devenit  qnod  cupiebat  roplere 
ventrem  de  porcorum  siliquis,  sed  nemo 
illi  dabat,  Tertium  est  rapina?  peccatum  : 
et  hoc  tangit  Cato  cum  dicit  : 

Utere  cpiaesitis  sed  ne  videaris  abuti, 

Qui  sua  consumunt  cum  deest  aliena  sequuntur. 

Notandum  tnrca  hoc  quod  dicit  syreno- 
snm  Incrum.  Syrena  vel  syren  'mons- 
trnm  marinum  est  quod  dulcedine  sni 
cantus  nantas  ad  se  trahit  et  submergi 


1'acit  :  liiiK  .(  Mi'cin,  idcst  trjiclii  dictiiiii 
cst.  Si(' ipKKpic  ilK-lilin  diilccdiiic  Hlia  lio 
iiiiiioH  ad  Kc  altniliit  atipic  laiidciu  atlnic- 
(os  iii  K('l><'i>>i<ii»  pcitbicil  :  (piarc  dii-tiiiii 
cst  ;  1'cciiiiiii  tiiii  tccuiii  sit  iii  pc|-diti(iiiciii. 
Ilciic  ci-K<i  liKinni  syrcuoHnm  dKidir, 
idoHt  atlractivum  ct  ddloHiiiii. 

K  lilolioouiH  iioipiitiii  IIOII  obHtiiuli'  otc.  t 
llic  lloctins  cxcmplnm  pr;i'diclis  siibiicc- 
tit,  diccns  ;  qniinlniiK-nnKpK^  ct  iiicoiii- 
luoiluiu  disctMidi  ol  virliitiH  (lecroinoiitiim 
ii('(piitia  lilobo.ouis  (illiiiH  scliolariH),  iioti 
olislantc  ^Miili^i,  idt-st  lavorc  p;ircutcl;i', 
idi^sl  p;iroiilis  inci  tpii  sibi  gr;itiosiis  tsx- 
litit,  coiilulit,  siippli^  ut  Htatim  siibjiiii- 
gotur,  inilii  Itoolio  militiinti,  idost  slu- 
dcnti  snb  llcrodi^ino,  idcst  sub  ipso  in;i- 
gistro  !  uibiloiuiniis  uos  Itocliusdcdcicnto 
iiobis  pl(M"uiU(iu(^  idest  iiilerduin  igniculo^ 
idest  adjulmio  patorui  ceiisus  digiium  • 
du.ximns  miti,t,'';ii-e  uioro,  id(!st  romodio 
pi'a'laxalo,  idosl  [ira-misso,  intorortMU, 
itlost  tristiliam  p;ui[)ertatis,  ali(}iiid  im[iri- 
mondo,  idest  scribondo;  arbitr;iutes  tu- 
tius,  idest  securius  tlogcre  nos  iiivilum, 
scilicet  in  labore  et  pau[)ortate  qiuim  ar- 
ripero  itiuera  lougi  laboris  repatriaiido. 
Deinde  Itoetins  incommoda  sibi  a  praifato 
(ileboone  illata  euumorans  dicit  :  sed 
qnid?  cum  nos  Jtoolius,  vitam  nostram 
labore  mannum  sic  ut  praefertur  Incrare- 
mur,  ncquitia  et  sinistra  pravitas  Glebeo- 
nis  intimavit,  idest  notificavit  affiuibus, 
idest  parcntibns  atqne  amicis,  supple, 
meis,  imbni,  idest  instrui  me  Boetium 
pestiferis  sedibus,  idest  in  cathedris  pes- 
tem  inferentibns  scriptorum,  scihcet  ca- 
thedrantinm,  atqnc  intimavit  me  gloriari, 
idest  quod  gloriarer  diutius  lucro  sedu- 
centi,  supple,  quemadmodum  superius' 
ostensum  est  quod  ultra  intentio,  idest 
amor  parentis  existens  plenimque,  idest 
sajpius  promptior  ad  malum,  supple,  opi- 
nandum  de  fiho  quam  ad  bonum,  eva- 
poravit,  id(=^st  evanuit  et  exhalavit  igne, 
idest  ab  igne  intrinseco,  idest  ab  ira  in- 
censa  subordinante  lilebeone  supradicto, 
que  (pro  et)  supple,  intentio  parentis  sic 
ut  praefertur  evaporata  atque  quasi  exha- 
lataprivavitme  subsidio  sohto,  idest  con- 
sueto,  et  hoc  prius  quam  exitus,  idest  fi- 
nis  ot  rei  veritas  probasset,  idest  mani- 
festasset  acta  per  me  perpetrata  :  et  item 
amentia,  scihcetjparentum  non,  dechnavit 
immo  in  dies  invahiit,  que  (pro  et)  ins- 
tautia  precum  penitus  profecit  in  nullo, 


*  Al.   deest  :  «  dignum.  » 


638 


COMM.   Sl.'I'EU  l.in.   UMETII  l)K  SCIIOI..   DISCII». 


Uiiiil  amplius?  trailitio  delatoiis,  idiist  ac- 
(tusatoris,  Mcilietit  (ilt^beonis  ruuiuuHit  iio- 
toriii,  idu.st  inunift^sta  \n>n[  hiniatuin,  itlcst 
post  annos  duos;  ,scd  tiadiliu  ipsa  non 
recHHHit,  idetit  evuMit  iuultu,  idest  iinpu- 
nita.  Notanduin  ({uod  iuter  vitia  cetera 
detractionis  vitinin  inaxinn^  odihili;  i!('n- 
Heuduin  esl,  (|uouiain  [iro.\iinuni  lae^^rat 
atque  (-onfundit  :  aut  eniiu  liona  diini- 
liuit  aut  o(x-ulta  (hsiie^at,  uut  falsa  (-riinina 
iinponit.  Ijuasolt  rtjs  sapi^Mis  adinoiKit  K(-- 
ciu.siastici  viKinti  stHtundo,  ni!  Iioc  vitio 
iiiviscatis,  cousortes  nos  e.vliilicanius,  lui 
fort(!  assiduilate  sua  infaniali  iuiproiie- 
riuiii  |»cr|tctiaiiiiir.  (lavcnduin  cr^c<>  siiin- 
niopcrc  scholarihus  est  iie  taiihiis  sc  as- 
.S(M-iciit  :  iit  sic  (luod  Hoelio  lihdxjonc  suIj- 
ordinante  contigit  se  a  siinilihiis  poMii- 
teant  iiou  cavisse.  Itein  hiniatiis,  idest 
spatium  duorum  annoriiin,  scilictjt  hi(!ii- 
liiuin,  Kt  dicitiir  a  hiuus-iia-nuin  iiiiod 
componitur  a  his  et  aunus,  quasi  duorum 
annorum  etc.  )>  Item  delalor,  idest  accu- 
sator,  et  di(;itur  a  dcfcro,  idcst  accuso. 
Lnde  secundo  .Machahaioruin  (juarto  1  : 
Simon  autem  prsedictits  pecuniarum,  et 
patrix  ^  delator  etc.  Obsequio  vitrici  si 
iioqueat  consolari  facultas.  In  hac  parte 
Boetius  pouit  terlium  remtuiium  contra 
tertium  quod  est  ut  plurimum  egestatis 
scholarium  procurativum,  scilicet  vitri- 
cum  atque  avorum  tenacitas.  Et  dicit 
quod  si  lacditas,  supple,  scholaris  iie- 
queat  consolari,  idestjuvari  auxilio,  idest 
suhsidio  vitrici  scilicet  et  avorum,  quid 
agendum?  dico  qiiod  tenacitas  horum 
derogetur,  idest  diminuetur  nimis,  idest 
comminationihus  que  (pro  et)  comminue- 
tur,  supple,  quemadmodum  praimissum 
est  tractu,  idest  molu  tempestivo,  ut  (id- 
est  quemadmodum)  jocosa  transactio  , 
idest  operatio,  Procuh  iUius  magistri  do- 
cet.  Item  derogo-as-re,  maledicere  de- 
trahere  vel  diminuere  pro  parte  non  pro 
toto  est  *  {ff.  De  verb.  obl.  libro  Dero- 
gator.) 

«  Germani  festivantis  incuria  etc.  » 
In  hac  parte  Boetius  ponit  tertium  reme- 
dium  contra  tertiumimpedimentumquod 
etiam  ut  frequenter  penurias  scholari- 
bus  immitit,  dicens  :  Incuria,  idest  ne- 
gligentia  germani,  idest  fratris  festivan- 
tis,  idestfesta  quotidiana  prodigaliter  ce- 
lebrantis  mitigetur,  idest  castigetur  eu- 
logio,  idest  sermone  persuasivo,  blando 
atque  dulci,  sermone  inquam  exemplari, 


ideut  e.xemplorum  pleuo,  quo  (  pro  et) 
versutia,  idest  astuta  iie({uitia,  suhaiidi 
g(M-mani  pra'fati,  corrigatiir  adiiionilu, 
idcsl  adnionitione  pro|>iii(|uilatis,  v(d  d(!- 
primatur  aiiientia,  idest  slultitia,  inc^u- 
riu,*,  hoc  ust  negligentia;.  Notandum  : 
(|iioniain  patcr  filio  (tssiMidi  (-aiisa  csl, 
nulricndi  atiiiic  disci[jliiia;,  iiit(;r  oinnia 
({uai  correctioni  atijue  eruditioiii  lllioruin 
iiiagis  prollcere  atquo  prodesse  videntur 
sola(!sl  personalis  a  tenera  adate  filioriiin 
corriictkj  atipie  cruditio  :  iiam  (|iii  heiio 
crudiiimur  iii  a*tate  teiiera,  ({iiaiKlo  |(({r- 
lccti  sunt,  de  facili  ad  houa  inclinantur. 
.Non  est  famcn  sua;  coiTectionis  rcgiila- 
uiinia  teritas  iiifcniuda ;  ({uoniain  li(-ct 
lilios  corrijjcn!  hoiiuin  sit,  (!xt(!riniiiaro 
tamen  ipsos  non  licet  :  quia  tunc  paler- 
iialis  discijjliua  {u-odcst  ({uaiido  clementia 
a(l(!st.  Sed  proh  dolor  !  in  Ii0(;  instanti 
l(!mpore  iic({ue  disciplina  n(!({ue  cleiiKMi- 
tia  studii  corriguntur:  quo  flt  ut  quaiido 
sjierant  ex  eoriim  Iffitari  operibus,  quo- 
modolih(!t  dcsolantur.  (Jiiod  si  tarda  at- 
({ue  sera  tunc  adliihcatur  correctio,  lia^c 
iion  arduo  sed  blando  solum  eulogio  mi- 
nistretur.  Item  gcrmani  propriedicuntiir 
qui  hahent  eamdcm  inatrem  sed  div(!r- 
sos  patres,  quasiah  eadem  genitrice  ma- 
nantes  :  dicuntur  tamen  etiam  qui  eun- 
dem  patrem  etmatrem  Iiahent.  Item  cu- 
logium  expositum  est  supra  uhi  de  so- 
phistria  agehatur. 

<(  Germanai  nubilibus  annis  affini  etc» 
In  hac  parte  Boetius  ponit  aliud  reme- 
dium  contra  quintum  impedimentum  pau- 
pertatis  scholarium  inductivum  quod  est 
sororis  nubilitas  :  et  dividitur  in  tres 
partes.  Nam  primo  remedium  ponitcum 
causai  subnectione.  Secundo  contra  cos 
invchitur  qui  ob  incuriam  pudori  casti- 
tatis  non  indulgent,  ibi,  «  0  quam.  » 
Tertio  quoddam  exemplum  circa  pra3- 
dicta  subjungit,  ibi,  <(  Obtemperanda!.  » 
Et  dicit  primo ;  quod  si  scholaris  in  pc- 
nuria  existat  atque  tempus  nubihtatis 
germanae,  idest  sororis  propinquum  sit, 
debet  supersedere  pro  ea  vice  ut  sorori 
de  matrimonioprovideatur,  quoniamgcr- 
manffi,  idest  sorori  affini,  idest  existenti 
proxime  nubilibus  annis  pubertatis  qui 
anni  ad  nubendum  habiles  sunt,  obtem- 
perandum  est,  idest  succurrendum  est 
quantocius,  idest  valde  cito.  Et  rationem 
subdens  dicit  :  et  hoc  ideo  ne  primula 
rosa,  hoc  est   virginitas   ipsa  carpatur, 


i  Parm.  :  «  et  propriae.  » 


^  Al.  :  «  in  toto.  » 


CMMIT  IV 


(»3» 


itlcsl  aiirrnihii'  (  rl  pniprit*  Iriit  liiiiin  fsl) 
'  iiidiKiiit  |itilli('o  (  tniii.siiiii|ilivi' |i()Hitiiin 
ivsl),  itl(<.sl  iiidi^Mia  inaiiuiM  iiidiKiioain.i 
lorc,  pi>i'  \iliiiin  iiii'inia>,  itlfsl  iicgli^i-ii 
li.'i>.  Notaiidiiiii,  (irt-ii  litn-  (|iit)tl  (li(-il,  pri- 
iiMila  rosa.  Vir^nnilas  ipsa  iioincii  iioiio- 
i'aliil(>  rsl  :  (piarc  noii  inini(>rilo  rosa' 
itiiupaiaiiir,  iioii  (piidciii  siiiiplicilcr  scd 
lioiioraliiliiis,  sciliccl  si  lioiiis  op(>riliiis 
ilhislrcliii-  :  naiii  iii  i>van^^(>lio  virKiiics 
(|iiiiiipi(^  raliia>  lc^^-iintiir,  (piarc  cx  siia 
\  irt^iiiilalc  iiilroilimi  ad  jaiiiiain  ctclcs- 
lcin  in(>i'iiiss(^  iioii  cn^ditiiliir.  {'iilcliriiin 
(>r},'o  «>st  (>ss(>  vir^^incm,  s(>d  piilcliriiis 
niiillo  si  ciiiii  \  irf^inilato  opi>i*il»us  llo- 
i-caiil  sanclis,  iiiiiic  oralioiii,  luiiic.  nic- 
dilalioiii  S(>diilo  iii(>iilcin  (>.\|ioii(>iido  ; 
iiis  (>nini,Hicidnyino  Ad  hiislnc/iiuin  l(>stc. 
virgiuos  (loluMit  osso  occupata'. 

«  0  quaiu  sororis  coiiinicndanda  ost 
pudoris  otc.  »  Inliac  partc  iiiv»>liiliircou- 
Ira  oos  (pii  oh  "  iict;'li.!;(>iiliain  caslitati 
noii  pi;ovid(>iil  ;  cl  dicit  :  0  quam  com- 
nu>ndanda  ost  prolossio,  idest  obscrvau- 
lia  pndoris  sororis,  (juo  (  \\yo  ot)  (puim 
(lolcuda  ost  commissio  conlrarii,  scilicot 
impudicitiai  !  dolonda  iiujnam  vcluti 
resooatio,  idest  praicisio  pulpaj  (illius 
caruis)  suporflue  deturpantis  vnltnm 
pndore.  rsotandum  :  Dens  naturaliter 
in  mulierihus  verccundiam  posuit  ut 
ips<¥iad  peccatum  et  impudicitiam  provo- 
care  formidont  :  qnoil  attendentcs  an- 
tiqnorum  plnrimw  intactaj  ^  secundum 
oarnem  vivere  cupientes  prius  mori  ma- 
Inornnt,  quam  virginitatis  ilorem  foedo 
commaculare  accessn.  Nec  solum  chris- 
tianornm  gloria  cxemplis  harnm  referta 
ost,  sed  ct  pagnorum  Christum  prorsus 
ignorantium.  Sic  apud  Valerium  Maxi- 
mnm  gra^^a  quffidam  Hippo  vitam  per- 
dere  mahiit  qnam  pudicitiam  deturpare: 
sic  et  Pelagia  :  quae,  ut  refert  Amhro- 
sius  cap.  tertio  De  virginitate,  cum.  es- 
sct  annorum  quindccim,  et  praidonibns 
circnmscptam  se  videret,  matre  absente 
suisque  sodaUbus  in  aquam  sc  projecit, 
maleus  mori  quam  violari  :  sic  quoque 
Romanornm  Lucretia  quam  in  Epitaphio 
Ovidius  his  versibus  commendat : 

Cum  foderetur  glatiio  castum  Lucretia  pectus, 
Sauguinis  et  torrens  egrederetur,  ait  : 

Testes  procedaut  non  me  favisse  tiranno 
Ante  virum  sanguis,  spiritus  ante  Deos, 

Quam  bene  producti  pro  me  post  fata  loquentur, 
Alter  apud  manes,  alter  apud  superos. 

'  Al.    deest :  «  fructuum  est.  » 
^  Al,    deest  :  «  ob.  » 


\'\  liccl  Im>c  viro  iiiipla  liicril,  maliiit  la- 
incii  kI"<I><i  occumhcrc  «piam  Kiiam  pii 
tliciliMin  allcrjuH  cominaciilarn  toro.   KnI 
ciKo  Miiiiinc  (dniniciidaiida  Hororis    pii 
(li(-ilia,   ahpic    iiii|)udit'ilia  ipioinodolihcl 
coiidoh^nda. 

(I  ( >hlciiiporaii(la'  K<'i'inaiiilatiH  iiisiKiiia 
clc.  i>  lii  liac  parlc  c.xcmplo  ipiodain  hii 
licriora  corrohorat ;  o.voinplo  iiupiaiii  a 
Simiiiaiu»  Icouomo  accojito^  (pii  pro  ma- 
rilanda  sororoomuia  lioiiu  tradidit :  i]iiasi 
dicat  :  sic  ot  a  scliolari,  iil  sororis  con- 
valcscal  |iiidicilia  atqiic  jiislo  matriinonio 
comhiiicliir,  |iali(>iida  atipu;  siipporlaiida 
pro  tomporo  cst  poiiuria,  iio  forlo,  iit  sii- 
pra  (Ii.\(>rat,  virginilas  aliciio  atipic  indi- 
giio  viro  iiiaciilctiir.  lliciL  crgo  :  nou  ost 
(-(iiniiiilt(>iitliiin  silciilio.  i(h>st  iioii  csl  ta- 
condum,  Symmaclmm  lcononnim  liliiim 
sccnndi  Th(>oplirasti  (illins  lionuiiis)  siip- 
plo,  ipianto  amoro  al(pi(>  lidclitalc  sc  ha- 
hn(>rit  orga  s()idr(>m  siiain  llolisiam  ma- 
trimouio  coUocandam,  et  hoc  ob  insignia 
temperanda!  gc^rnuuiitatis.  Qui  sciHcct 
Symmachus  ntroqiu;  paronto  ingresso 
viiun  nniversai  carnis,  hoc  esl  mortno  u- 
troquo  parente  (et  est  elegans  satis  hicu- 
tio),  maritavit  constautiam,  quoniam  nt 
scqnitur  jam,  pro  maxima  infamia  cxti- 
tit  gormana»,  idest  sororis,  imminentis, 
idest  jam  machinatae  infamiai,  beneficio 
dotis,  quse  (pro  ct)  supple,  idem  Symma- 
chus  commendavit  se  meatibus  fortunaj 
in  totum  :  quasi  dicat  :  totam  facultatem 
Symmachus  ipse  sorori  dotem  constituit, 
nihilque  plus  retinens  mcatibus  se  for- 
tuna^  commcndavit.  Sod  quid  ultra  ?  Ma- 
rito  sororis,  sciHcet  IleUsiae  surrepto  a 
naufragio,  llehsia  insequitur,  idest  un- 
dique  sequitur  fratrem  suum  Symma- 
chum  iu  multis  serviendo,  que  ( pro  et) 
Helisia  ipsa  ministrabat  fratri  Symma- 
cho  quasi  ad  inopiam  devento,  cuncta 
necessaria  simulacro,  idest  similitudine 
meritorum,  hoc  est  in  recompensam  mi- 
nistratae  dotis  :  namque  (  pro.  quia)  cum 
deesset  facullas  ut  amplius  fratri  nil  mi- 
nistrare  posset,  exponebat,  scihcet  He- 
lisia  secretius  florem  propriae  carnis  il- 
lecebris,  idest  lusibus  atque  delectationi- 
bus  venereis,  scilicet  ut  vitam  fratri  lu- 
craretur.  Ipsa  nempe  maluit,  idest  ma- 
gis  voluit  succumberevitio  incuria?,  idest 
luxuriae,  quam  disrumpere  fo?dus,  idest 
amorem  frateru«  constantiae,  se,  scilicet 

'  Al.  :  «  intantum.  » 


t)4U 


CUMM.  SLPKU  LIU.  UUliill  UK  SUllUL.  UISGIP. 


!li'li.sia,  viva  iKiinaiieiite  :  nH(|UH  f;tiam 
ipaa  llchHia  pi-1'Uiaii.sit  rittio^iaila  at)  iu- 
ceptis,  HciliiBtpiijemihsis,  tloiuH^  t*t  ([uou«- 
que  lemiiuavit  iuchoata  tliiu  idonou.ideHt 
dfceuti  :  ijuasi  ilicat  :  llclisia  liu*c  et  si- 
milia  iutautum  exe^it  attiue  lii.s  omui- 
hus  iiistitit  iiuousque  fratiem  u  suis  lui 
Herii»  prorsus  lit>eruvit.  Notaudum,  circa 
hoc  tjuod  dicitur  SMumuchum  icoiio- 
umm  :  hoc  euiiu  forte  sihi  uomeu  1'uil, 
vel  quouiam  dispeusutor  extitit  :  lcono- 
mus  eiiim  vel  (jHconumu»  (  ct  verius)  tiui 
pecuuiuf  fruKum  et  onuiium  tiuu*  possi- 
deutur  est  dis[)eusator.  Iiule  (j-cuuoiuus- 
ma-mum,  .\euo[>iioutis  [iulcher  liherest, 
qui  iiohis  guheruatiuuem  villa;  vel  tlis- 
peusatiouem  uuiversat  domus  TuUiu  in- 
ter[jretaiite  dt!sif,'iiat. 

«  Teuacitatis  iudustriae  etc.    u    In  hac 
[)arte  Buetius  sextum  et   uitimuin  reme- 
dium  cuutra  sextum  im[)t!(liuientuin[)aii- 
[)»!rtatis  scludarium  iudiictivuni  poriif.  bA 
dividitur  in  duas  [jarles   secundum   duu 
remedia.  Sercunda,  ihi,  «   Nuin([uid    suh 
his  etc.  »  l*rimu  dicit  quud    si  dumeslica 
fuerit  cunsiim[)tio  1'acultatis   at([uo  [jenu- 
ria  imminens  quid  agendum  ?  succurreii- 
dum  inquam   et   huic    domesticu!  adus- 
tiuni,  idest  [>au[)ertati,   rudimentu  idest 
documentu    industriae,  idcst    astutice,  et 
cautela    tenacitatis,  idest  [jarcitatis,   su- 
haudi,  uo  scilicet   cuiquam  [jccunia  mu- 
tuetur.  Et  hoc  ideo  ne  diligentia  pecuniae 
mutuataj,  idest  pra^stitae  infundat,   idest 
immillat  hilem,  idest  iram  (  hilis  enim 
pro  ira  sa:!pe  posita  est),  ut  liaec  etiam 
superius  exposita  sunt  ve  ( pro  vel)  supple, 
ne  diligentia  conferat  causam  conflictus, 
idest  trihuhilionis  pugnae  vcl  dissensionis 
alterius  rei.  Deinde  secundum  remedium 
subdens,dicit:  quod  sischolarishuc  agere 
minime  possit  quin  oporteat  ipsum  pe- 
cunias  suas  mutuo    dare,  quicquid  tunc 
fiat,  cum,  supple,  hoc  necessarium  j"ue- 
rit,  caute  considerandum  est  sub  his,  idest 
in  his  praestationibus  ne  pusilla ,  idest 
pauca  et  modica  tenacitas  rerum  in  pos- 
terum  obstipet,  idest  inclinet  vultum  iii- 
dicio,  idest  signo  ruboris,  idest  verecun- 
diae ;  et  dico  ruboris,  quoniam  sicut  mors 
palloris,  sic  verecundia  ruboris  est  cau- 
sativa.   Yult   dicere    Boetius  :  Cum  ipse 
scholaris  necessario  pccunias  suas  praes- 
tare  cogatur  :  caveat    tamen  rebus  suis 
ut  aut  fide  jussore  aut  pignore  securus 


existat.  Kt  uun  ohstanti!  quaiito  modica 
fuerit  mutiii  co[jia,  quoniam  iilcruiu([ue, 
idest  suqjius  fortiiJia  tahulata,  idest  «di- 
ticia  diguoscuutur  ru(!ri!  lu^sioue  iiiiius 
scintilliilu!  (diiiiiiiiitiviiiu  [no  scinlilla 
[laiva).  Notandiiiii  :  Hocliiis  in  liac  parle 
siimmuper»!  dissuad(!t  [)(!(  uuiarum  pru!S- 
tati(jnem  utquomitlui  dationem,  ciim  ad 
lioc  tain  divina  ([uain  etiaiu  ah  hiimana 
»j|jligainur  leg»!,  ([iianKjhrem  (!tiain  aCa- 
tunejam  lege  cunsultum  est, 

Mutuuuidd  : 

s(!(l   Huetius  coiitra.   fluid    taindem  res- 
[juudemus  ?   U(!S[j(jndt:tur  :    licel   ea   ita 
sint  ut  pruximu  indigenti  ad  mutuipra^s- 
tationem  higihus  tam  divinis  quam  natu- 
ralibus  t(!ni!ainur   iit  n(!cessitatil)iis  siiis 
cliarilativ(!  Iiis  mediaiitiljus  consiilamus  ; 
Uoetius  tamen  respiciens  plerum([uc  ex 
hiijusinodi  [jiiestatione  lites  et  discordias 
exoiiii,  jiixta  viilgan!  illud  :  Si  rcm  coii- 
cedas  non  rehabehis;  si  rchabcbis,    nuii 
tam  cito;  si  tam  cito,  non  tam  carum;  si 
tam  carum,  vere  perdes  amicum  :  hinc 
Uuetiiis  admonet  hauc    mntui  praestatiu- 
nem  summopcrc  dcncgandam,  ne   ucca- 
siunc  heneficii  malelicium  ingcratur,  ut  in 
exem[)lu  proxime  sequcnti  clare  videtur  ^ . 
<(  Quid  de  Calvo  milite  luce  sapientiae 
etc.   »    In  hac    parte  Ihjctius  circa  hoc 
ultimum    remedium    ipsius    pauperlatis 
quae    aliquando   ex  mutui  datione    con- 
tingit  exemplum  ad  suum  documentum 
corroborandum  dc  Calvo  militc   subjun- 
git,  dicens  :  Cognuscatiir,  supple,  exem- 
plo,  quidcanities,  idest  antiquitas  senscrit 
de  Calvo  milite,  praeditu,  idest  nobilitato 
luce  sapientiae.  llic  ncmpe  Calvus  mlles 
faciendo   transitum,   sup[)le,  in  expcdi- 
tionem  quamdam  in  primaevo  flore  mi- 
litiae,   idest   cum  adhuc  militia  floreret, 
detuiit    secum  latenter,   idest  clam  sub 
birro,  idest  chlamyde,  amphoram  quam- 
dam ,    subaudi   argenteam    ut    quidam 
autumant,  alii  luteam  ct  verius,   prout 
sequitur  de  ollaque  fictili  etc,   vel  casu 
inventam  fortuito  vel  forte  si  qua  ncces- 
sitas  iugrueret  ea  mediante  commoditati 
consuleret   :    quam    scilicet    amphoram 
commendavit,  idcst  tradidit  gratiae,  idest 
benignit^ti  mancipii,  idest  famuli  :  Sed 
quid?  permutato  levi  statu,  idest  modico 
tempore    transacto,    Calvus   ipse    elcgit 
vicem,  idestlocum  alteriuscohortis,  idest 


*  Al.  :  «  videtur  recipiat.  » 


CUMJT  IV.  i>H 

.soiMt^tulis,  ali|iie  ('oiiviMiit,  sii|ipl(«,  vnrliis  livnii*  iMfiM-tii,  iiiilicliitiH,  idnNl  iiitiMnlfiin, 

.iinicaliililMis  focuiii  tlo  olla  llrlili  iil  niin  si<iii|M^r    iiil    miiiiiiiiiiim,    siti|iir    (-niitiMila 

rcsliliicnU   :  srd  (li.sMoliilo  iViMio  raiinnis  |iai\o,    iilrst    ujoijiro,    srilici-t    i|iMiiliiiii 

cl  ii\a',  iilcsl  jiirKii,  sii|i|ilc,    iiilcr  mili  n.iliiia  siiHliil ;  iiIi|mc  sit  pnTrrciis,  i<|«'hI 

lcMi    (lalviiMi    alijiio  roniiM,    (■ocit.s    ipMo  |iiilii*iiH,   virilitiM',    idrMt  .'i'i|iio   aiiiiiio   lul 

[MaororiMiM,  id(\st|)iirKMisraiiC(M'ctii,pri'('iiM-  tiiodiitii  siipicMliiiii  (|iii    mc    lialiciit  HiiMil 

sil  caniliiMM.  sMp|ili'.  iiiililis,  llclili,    idcsl  |c|i'ji^^omiimi  sinc  \  iliipcrio  iiiciirsiis,  idcnt 

cilMi    liclili    olla     sii.'     ijMod     o|>pr(diriosc  iiisMlliis    roililiia';    silipn-    oiiiiiilniM    idiir- 

(•apiil  iiiililis  (dlciidil  :  (pia'  caiiiticM,  licnl  diciiM,  Mcilicct  iii  iitillo  ndicUis ;  atijtic  sit 

postinodiiiii  CMsct  dccorata,  idcMt  oriiatii  proiii|da,    idcst   parata    raiiiitlatui,    idcst 

ol)  IriiiiMphalis   inilitia'   ^'loriaiM,    licdcra  scrvitio  :  sit    ad    loiptiMidiiMi  lardii,   ipiu 

(luic  luMlia  S(Mn|i(M'  virciili),  laiMcii  di!  cc-  niatn    iii    tniilliloipiio    lan»    niiMidaciiiiii 

l(M'o  inilcs  ipsc  iioii  potuit  rcvocaro,  lioc  (|(M'mI  ;  sitipu!  Ildclis  inohsuquio,  idost  sor- 

ost  riMlucoro  hosioiiotn,  idcst   porcussio-  vitio;  sitipic  iiitcKni,  idcMl  noii  Kcsa,  scd 

Mcin  silii    factain   iii    pristimiin    slalmn,  plcna    amorc  ;    diilcis   ,     idcsl    airaliilis, 

scilicct    pronl     prins    rncral,    ut    sciliccl  colUxpiio ;  ahpic  sil  cariMis  tmnorosilati', 

niilUi  cicatrix    pcrinaticrct,    rcvocaro   iii-  idost   siipcrhia    ahpic   inllatione    cordis, 

(piam  conncxn,    idcsl  conjiinclionc     vi'l  (pioniam     cjiis    opposiliim   cl     omnimn 

mcdicaminc  iHiiis  siicci,  idcsl  licrharmn,  pra-diclormn  noii  apprclialiii',    idosl   lan- 

coutraluMido     nihilominus    cx    iiu'ursn  ,  datur  ciiin  co,   sciliccl   paupcro.    Dcindc 

idcsl  jactu  aliiuo  pcrcussiono  lictilis  atn-  a|)osli'opliaiido  cuidain  tacita*   respondot 

jthorio    prohra,    idcst    o|)[)rohria  sihi    si-  (|ua'stioui.  Possot  onini  qnis  diccre,  sed 

mnlqiic    slir|)i,    idcsl    |)roL!:cnici.    Nolaii-  cum  luoc   oinnia   |)aii[>cr  i[)S('    iii  so    ha- 

(lum:  circa  lioc  uhi  diciliir,  «  hcdora  ossct  huerit  ([ua^    lahorum  sihi   rctrihiitio    ex- 

docorata  otc.  d  Mos  apud  anli([Uos  cxtilil,  j)cctau(la  cst.  Ad  (juod  rospondons  itujuit  : 

ut  poota^  '  olarioros    oh  dignitalis  mcri-  nuamvis   ictrihutio,   idosl,  componsatio 

tnm  alijuc    iiii,M'nii    acumcn    iu    sii;:iiiim  lahoris  dcstitualur  a  miiltis,  tamcu  adop- 

vircntis   mcmoria^   atijuc  intcllcctus  hc-  tatio    amoris    ct    lavoris    [)rotncnd)ilur, 

dcra  coronarculur,  vol  uli  privdictum  cst  scilicct  viitulo    lahorum   paujicrlatis   ah 

ob  dignilatis  moritum,  vol  saltim  ut  va-  alitjuo.  Quod  coulirmans  per  simile    in- 

porcs  ca|)ul    ascouderc  impedirct  :    luoc  (jnit  :   Nonuc,  idest   nuiTujuid,  conting^it, 

onim  herhiv  hujus  tiatnra  ost  ut  Immoros  idest  ovonit  plerumcjuo  ali(juod  in  modico 

fnmosos  a  stoniacho  obnllientos  noqua-  lapsu   temporis  quod   nequivit   prodnci, 

quam    caput  ascendoro    permittat.    Sic  idest  tieri  circulo  anni,  idest  anni    spa- 

apud  Yirgilium  legitur  :  tio?   et   hoc    dico   exlormiuantis,    idest 

„    ^        ,    ,  ,  ^         .  propulsautis,  proloco  etnegotio  temporis 

Pastores  hedera  cresceatem  ornate  poetam.  V  i    i   .     •        n-  •  i   >  a     • 

tam  adulatoris  ofhcio,    quam  delatoris, 

Et  apud  Persium  :  •  idest  accusatoris  consortio,   idest  socie- 

,,_,,,  tate  :  hi  enim   talcs,    prout  etiam  pree- 

Quorum  ima^nies  lambunl  hederfe  sequaces.  .        ,  .  .  '    '    ,.  ,': 

=*  ^  taxatum   est,    omnis  mali   procuratores 

Hoc  autem  non  solum  ergapoetas  ob-  oxistuut.  Notandum  :  circa  hoc  quod  di- 

servatum  extitit,  sed  etiam  apud  milites  cit,  paupertas  sit  munda,  idest  non    in- 

cum  quid  gloria  dignum  bello  gesserunt,  fecta  cupiditatibus  terrenorum,  qiioniam 

ex  quo  coronam  vel  hoderce  vel  lauri  me-  huic  cupiditati  nihil  satis  est,  De  conso- 

ruerunt.  Nota  :  birrum  est  grossum  ves-  latione  secundo  libro  :  quoniam,   ut   in- 

timentum.    Et    dicitur  a    groeco   birros.  quit  Seneca  Epistola  septuagesima  ter- 

Item  cohors  in  superioribus   expositum  tia  :   Haec  nihil  suum  esse  credil,   quia 
est.  semper  diffidit.   Qua  de  re  non  ad  bona 

«  Sit  ergo  tuta  etc.  »  In  hac  parte  fortuna^,  sed  adsummum  bouum  semper 
Boetius  post  omnia  supradicta  qucO  de  anhelet  paupertas  :  in  eo  uempe  omuis 
egestate  scholarium  pra^miserat,  nunc  satietas  est  atque  appetitus  nostri  com- 
demum  ex  his  omnibus  qua  manerie  plementum.  Sit  ergo  parvo  contenta, 
atque  norma  paupertas  ipsa  perferenda  quoniam  uon  rerum  cumulus,  sed  suffi- 
sit  concludit  dicens  :  ergo,  idest  propter  cientia  ditat.  Si  tibi  sufficiant  paucula, 
ea  qua?  dicta  sunt,  scilicet  tuta  facultas  dives  eris,  ut  refert  Matthafus  in  Tobia  : 
paupertatls  sit  munda,  idest  nullomalo  ■      Et  \\em\vi  Alexandro  Galterus  libro  quar- 

'  Al.  :  «  ut  ope.  »  *  Al.:  «  modo.  » 

XXVI.  ■  41 


«42 


0)MM.   SLIMK  IJIJ.    nuKllI   1)K  SJillUL.    DISCII». 


tu  :  Auiiiiuia  iiulliuH  uguutiiiu  uuu  res 
efticiuut,  Htul  sunit-irutiu  :  (|uuiiiviH  Mit 
iiumIkuiu  ,  ^i  sufllciat,  uulluis  (;K^t>it- 
(jutMl  !si  uilver.suiii  ijuiil  «•veuiMit,  iu  liis 
f(»rtis  uuiiuus  pru-bcutur.  uhodiutur  siii- 
Kulis,  ((uouiuiu  iilus  ohitilicuti  i  (|uuui 
viitiiiiu  vuli-rii  (liKiiusiilur.  Sit  linKUU' 
suuiiuu  lUDilcstiu,  (-uiu  scriiioui;  [jroiii|i 
tissiiuo  citius  (leliui|uutur.  Kt  si  uilii! 
(lifllciliuti  u  (Juiutiliuuo  libro  l)e  causts 
crcilutiir  iiiiuiii  silcntii  virlutcin  liahiMc, 
luuiimc  tuuicn  ruruuiluiu  csl  iit  in  scr 
iiiouu  verecuudiu  couservetur;  qua;  uil 
aiiud  est  quuui  verbu  su[)cj-(luu  vei  re- 
[uinicrc  vcl  rcs[)ucrc.  Ilabcat  liau-,  ouiniu 
tutu  [juupcrtus  cuui  lidcli  ob^jcijuio  uinorc 


iutcKro  uoii  futuo,  iliilci  coUo([uio  alqin^. 
i-ordis  Iniuiilitutc  ijiia  lioino  soliiiu  exul- 
tutur,  nti  in  caiiticu  .Tlaria^  ilictnin  cst  : 
tU  cxdtlnvit  liuinilits.  I-astns  antinn,  cuui 
fnndunuiuto  cureut,  in  iinllo  rohorutur  : 
qu.irc  i[)si  justo  Dci  juilicio  cusus  cou- 
Kriiit,  t(;rtio  lUipiun  ileciinuoctuvo.  Itoni 
snci-us  u  sacco  ilicilur  cu  i|nud  ex  succu 
cx[)iiiuutur  ul  [itisuiia  u[)ozi)um  zoma,  et 
huut  ^,'ru!cu  ha;c  uomiuu,  Ycl  u  Hugo  di- 
citnr,  qiiiu  su^Mtnr  .-  et  [^rodncit  [uimam 
cjns  sylluhum.  Lndc  iu  Auroid  : 

In  |)(*ti-ii  L-arnfis  poni  succuscjue  jubentur. 

Kt  quidam  |)n(aiit  i[)Siim  uscrihi  |)cr 
du[jlcx  f,  ulii  [)cr  nnum  ctc. 


CAPUT  OLINTUM 


Ciiiu  aii  uiu^ibtraluri  excelleuliuui  Ijouu;  iudoliii 
■iceurf  velil  usceiitJere,  uecedauriuui  est,  ut  triu 
I  <ita  istatuiiui  qii<i-  iu  ii:i!«igaatiuue  prohiitjilitriti.s 
luuuit  Aristulele.4,  (lili;^eiiler  iutelligat.  Suiit  auteuj 
i|uiilii[U  velieuieuler  obtiisi,  ulii  uieiliucres,  tertii 
exeelleuter  acuti.  Nulliuii  auteiii  veheujeuter  obtu- 
doruui  vidiujus  iuii|uaui  pliilu.soiiliico  iiectare  iue- 
hriuri.  Istid  uuteui  luecliauicu  ^uiidet  uiurituri,  m&- 
diocribus  politica.  Excelleuter  vero  uucturuu)  tres 
iuveniiijus  piirtitiones  :  i|uoruiii  quidaiu  suiit  e.xcel- 
leuter  acuti,  alii  mediocriter,  tertii  excelleutissime. 
Excelleuler  acutis  {jaudel  ujcouoiuica,  uiediocribus 
vero  subliiuari  ^lobo  jiliysicu,  Apotlieciirioruin(|iie 
practica.  Excelleutissime  acutis  iiuos  maxinie  uotos 
secuuduiu  philo^ophiam  Aristoleles  vocat,  uoiversa- 
lium,  per  experimeuta  sinj<uluiium  arridet  cogiiitio  : 
haec  trivalium  douiiua  esl  quadrivaliiinnjue  poten- 
lia  :  o  quum  est  felix  exhibitio  istarum  I  Mediocri- 
tas  tameii  extrema  partitio  bouos  perfectosqiie  licel 
sibi  quaiido(|uecoui(iarav;t  cuui  siidore,  magistratus 
tanieu  dotati  sunt  honore  cousumpto  tlore  juveutie. 
Istis  siquidem  expeditis  lioc  niodo  est  ordinandum. 
Primo  ut  quisque  scial  quifi  ad  tanti  uominis  perti- 
neant  reverentiam,  et  qua^  scita  suntexprimere  nos- 
cat,  et  ne  scriptorum  commissioni  se  totuliter  coui- 
mittat,  ut  Lucretius,  ijui  cujuslibet  quiBstionis  uo- 
duiu  propositaj  inquirendo  dimisso  comitatu  sche- 
dulis  coniluebiit.  Secundo  ut  librorum  copiam  sute 
acquirat  exercitatioui,  ut  cum  opus  fuerit  eos  con- 
snlat.  Nec  eis  omnino  credat,  ut  Lujjio  qui  Montani 
sui  magistri  mouitis  iutantum  contisus  est,  quod 
omue  verbum  ab  i[)sius  ore  progressum  in  quater- 
nulis  exarabat,  et  tamquani  sacrum  existimabat,  nil- 
que  aliud  quam  magistri  vicem  in  scholis  obtinens 
prifidicabat,  undemullotieus  confusnsabibat.  Oui[)pe 
iniserrimi  est  ingeuii  semper  inventis,  et  uon  inve- 
niendis  uti  ;  stultiusqiie  est  magislralus  orationibus 
omniuo  coulidere  :  sed  primo  credendum  est  douec 
videatur  quidsentiat  ;  posteafingendum  est  eumdem 
in  docendo  errasse,  ut  si  forte  quid  reperire  queat 
quod  commissiEobjiciatsedulitati.Tertio  ut  quosdam 
habeat  quos  secrete  doceat,  librosque  legat,  aliisque 
rudimentis  informet,  ut  sic  intellecta  sciat,  scitaque 
exprimere  discat,  et  expressione  frequenti  usum  coiu- 
paret.  Usus  magisterium  propinat.  Alios  namque 
docere,  est  propriae  facultati  indulgere.  Quarto  ordi- 
nandum  est,  ut  hos  aliosque  sibi  alliciat,  ut  cum  op- 
portunitas  magistrandi  affuerit  eorum  intriuseco 
^audeat  aspectu.  Quid  turpius  quam  primo  incep- 
tionis  tempore  solus  destitui,  ut  Flavius  qui  ob  sui 
generis  imperinni,  gazaeque  dominantis  opulentiam 
cunctos  sibi  credidit  subjugari,    tempore  vero  con- 


curtiuB  elapso  raru  reperit  Bodalem  qui  legi  condnc- 
lionis  adhicsit,  licet  invitus  minas  omnigenus  rcgu- 
liter  addendo.  lierierosituli  tuiiieii  consciitaui^iiiri  csl 
scciiudiiui  du|)liceiii  [^artitiuiieiu  aftiniliitis  iiiagis- 
trunlis  sulteui  ud  teui[ius  fovere  prijiseiiliuiu.  Quiulo 
ut  i|uurum  griitiii  coroiiiiudus  est  iii  lioiiurc,  illoriini 
scholus  seiiiper  Peri|iatetice  obaiiibulet,  curiuliter- 
()ue  ap[)onut,  iirotervientesque  acriter  reniordeat,  di- 
ligentius(|ue  pro  tempore  respondeat  ;  iie  si  inuta 
fuerit  voluutas  iguoruuliai  impuletur,  caicituti,  vel 
arrogantia;  teuieritati.  .Multus  siquidem  ob  res[ion- 
siouis  protervilatem  speculauLium,  licet  iiivite  vidi- 
mijs  priecipitio  frui.  Nou  euini  discentis  interest  af- 
fiilibus  et  coiituiiieliosis  regcnlciii  incilare  probris. 
Nec  licet  summa  familiaritate  coiijunctus  fuerit  ip- 
sius  doceutis  secretis  (nisi  jussus)  debet  irihiare, 
jussus  vero  invitus.  Nonne  Foiitiui  prutervitas  Xe- 
uocratis  scrutiuia  aperuit,  et  prius  edocta  [jiihlice 
inspexit  seiaie  magistrari  credidit,  si  oninein  .\eno- 
cratis  ahstulisset  Minervam.  Qiia  iiblata  Xeriocriites 
stiidere  desiit,  ablutisque  Fontinusuti  nescieiis  plire- 
nesi  laborabat  grandiori.  Pro|)rio  ergo  discipulus 
labore  contisus  alieno  nunquam  invidebit  honori. 
Ciim  autem  dies  summie  proniotionis  affuerit,  brevi 
schemate  compendiosoijue  affalu  veneranda  com- 
mendetur  sociorum  collectio  :  sicque  ad  houoris 
initialis  incrementa  iutrepide  procedendum  est  de- 
centi  ornatu,  festivo  apparatu  (si  fiicullas  suppetat) 
cunctis,  vel  ad  libituni  ejusdem  sallem  professionis, 
splendide  procurato.  Caute  tumen  cousideranduni 
est  cautiusque  iuvestigandum  ante  magisterii  ela- 
tionem,  ut  primi  anni  decursus  pro[)ria  possit  sus- 
teutari  (?i  opus  fuerit)  facultate.  Tiirpe  est  enim  ob 
reverentiam  tanti  nouiiuis  prima  froute  niendicare, 
ut  Strictonius,  qiii  omnibus  ad  niagisleriiim  [lerti- 
nentibus  venerabiliter  executis,  luce  ciRpit  tertia 
niendicare,  tantique  ausus  mox  eum  [loenituit.  Quid 
niirum  ?  (juasi  instantaneus  dclusus  abscessit,  tauti 
honoris  lastigia  nunquani  de  ca?tero  coufessus.  0 
quam  felicis  exitus  veneranda  est  commendatio  ! 


((  Cum  ad  mag-istratus  excellentiam 
etc.  »  Hoc  est  ca[)itulum  quintum  hujns 
totalis  tractatus  Dc  discijjlina  schola- 
riiim  :  In  quo  postquam  Boetius  in  pra3- 
cedentihus  capitulis  pertractavit de  primis 
scholarinm  rudimentis,  et  quomodo  sclio- 
lares  ipsi  magistratui  discipliua^que  suh- 


CAIMIT   V 


(ua 


jiciaiitiir;  siinilittM'  <|ii(M]iit«  dt^  foniin 
rliitii)ii('  i't>|)t'iiniMi(lii ;  t>l  riirsiiin  tlii  hcIki- 
liiriiiMi  sDKiici  provisidiit^  :  tiiiiic  const^- 
(|iiciilci°  iii  lioc  t|iiiiilo  ciipiliilo  |ici'ln(cliil 
Itootiiis  t|iioinotl()  sclioljit-iiitn  Hiiicorii  di^ 
votio  iiil  iiiiiKisli^>'i<iiii  prolctiMitiii  csl.  Kl 
i'ati()iicm  ofdinis  conj^^iiic  cx  pr;i'ccdciili- 
liits  capcit!  possiiiiiiis ;  cl  si>;iiiinlcf  cx  co 
(|ii(id  tli\tM'at  ,  (|iit)iiiiiiii  iiidif,Miiiiii  s(^ 
noscal  foro  niiiKisl(^i'it>  t|iii  st^  uoii  novil 
tliscipiiliiin  (<\litiss(v  Vcl  hoc  niodo.  iii 
pncccdciililiiis  Uocliits  tlclcftiiiii;i\  il  do 
liis  (|iKO  scliolaros  aptos  roddiinl  ;iii  iillc 
rioris  jj:radns,  scilic(^l  iniif;:isl(!fii,  conso- 
ciitioncin  ;  iiiiiic  vtM'o  ostciidil  (pioinodo 
ad  inagislcfiiiin  |)i'ovcli;iiiliii'.  l'".t  iioii  o!)S- 
trtiito  (luoruindiun  liliri  liiijus  alia  parti- 
tiouo  quu  lioc  c;ipituluiu  liluuin  tortium 
osso  voliint,  uoii  t;imcii  opiuioticm  iios- 
triim  (locliii;u'c  iiou  volcutcs,  (juoustiuo 
apparoutior  r;itio  iunotoscat,  capituluin 
lioc  (juinlum  iu  diuis  artos  priucip;ilos 
dividimus.  >\;im  [uimo  pouit  (HKodam 
proambula  ad  maf;istr;itum  racioutia.  lii 
soouuda  voro  do  his  (jUio  admagistorium 
acquiroudum  ricccssario  reqiiiruutur  , 
ibi,  ((  Istis  siquidcm.  »  Prima  adhuc  in 
duas.  Nam  primo  quanidam  divorsitatom 
scholarium,  ui  ox  his  oligat  valoutioros 
et  aptiorcs  ipsi  magislerio,  pramiittit. 
Secundo  ex  hac  divorsitato  oligit,  ibi, 
«  Nullum  autom  vohoiiioutor.  »  Et  dicit 
primo  :  cum  juveuis  boua;  idolis,  idest 
conditiouis  velit  ascendere  ad  excellen- 
tiam  maiiistratus,  necossarium  est  ut  in- 
tolligiit  dilii;outer  tria  geuera,  idest  tres 
manerios  statuum  :  qua»,  supple,  genera 
Aristoteles  illo  peripateticus  assignatione* 
probabilitatis,  idesl  in  libris  Topicorum, 
ubi  de  syllogismo  probabili^  docet.  Et 
inde  divisionem  atque  liaic  genera  tria 
ponens,  inquit  :  autem  pro  certe  quidam 
scilicet  ex  scholaribus  sunt  vehemeuter 
obtusi,  idestbobetes  ingenio,  alii  autem 
scholares  sunt  mediocres,  scilicet  inter 
hebctudinem  et  acuitatem.  Tertii  vero 
sunt  excelleutes,  idest  valde  acuti  et 
ingonio  subtiles.  Notandum  :  Boetius  in 
Littcra  topicas  Aristotolis  probabilitates 
vocat;  et  bene  quidem;  sunt  enim  topicaj 
loci  atquc  methodi  probabiles  a  quibus 
de  omni  problemate  syllogizare  probabi- 
liter  possumus  (primo  Topicorum).  Inliis 
enim  topicis  Aristoteles  inseruit  hanc 
triplicem  statuum  scholarium  maneriem, 
ut  in  Littera. 


(1  Niilluinaiiloin  volionifiilor  obtiiHoriim 
olc.  II  In  liac  piifli-  lto(liu>^  |ioHt  prii'- 
missain  tliviKionoin  (islciidit  ad  qiiiiH 
sciciilias  ipiilibot  Hiipciioi  iitti  -datiiiiiii 
aptiof  rofo  uoHciitiir,  (Miin  IiiiJiih  iniMn- 
brofuiii  sitlidivisiotic.  I'!t  diio  facit.  Nain 
pfittio  lacit  ipiod  dictiim  (^nt.  Sim-iiiiiIo 
ciiid;iiii  tii(-it;o  (pKostioiii  circu  lioc  n;H- 
|ioiidcl  ibi,  ((  .Mudiucritas  (;tc.  n  Kt  dicit  : 
Nos  autoiti  Itoctius  iion  vidiiniis  ulliiin 
vohomcutcf  olitiisortiiii  ((piod  scilicct 
oi-iil  pfiiiiitiii  (li\  isioiiis  goiiiisj,  incbfiiifi: 
idost  roploii  iiiitpiiim,  idont  tilitjiiotiiuiH 
it(M-taro  philosophict)  ',  iilost  diilciMlino 
philosophia' ;  vimo  (pro  scd)  lucclKiuicii, 
sitp[)lo,  iirs  gaudct  iti;ii  it;ii  i,  idosl  soci;iri 
istis,  scilicol  obliisis  ;  modiocribiis  vcro 
[)oliti(';i,  su[)|)lo,  cotijiitigi  g;iudol  (jua!  do 
rogimiiK^  ci\  it;itiiiu  csl  ;it(|iio  (•ommitui- 
tatum,  [u-()ul  iti  libro  Vohlunruin  .Vrislo- 
tolis  hoc  clarius  edoc(!tnr.  Doindo  tertium 
nK'mbrum  [inofata^  partitiouis  subdi- 
vidcus,  dicil  :  voro  (pi-o  sod)  nos  inve- 
uimus  tros  parlitioiios,  idost  tros  partes 
excellentor  acutorum,  sup[)lc,  qiiod  erat 
tertium  divisiouis  pra.data'  membrorum  : 
quorum  ([uid;im  suut  oxcollouter  aciiti ; 
alii,  idost  scciindi,  modiocritor  acuti  ; 
alii,  idest  lerlii,  excelloutissime  a(;uli. 
(Ecouomica  qmo  de  regimiiie  familiae  est, 
gaudet  excollenter  acutis,  vero  (pro  scd) 
physica,  idost  medicina  sub  luuari  globo, 
idest  luiue  subjecta  que  (pro  et)  apolhe- 
cariorum  practica  gaudet  mediocribus  : 
autem  (pro  sed)  cognitio,  scilicet  univer- 
salium  per  experimeuta  ipsorum  singu- 
larium,  supple,  gaudet  sociari  excellon- 
tissime  acutis  :  quouiam  altioris  quidem 
inquisitionis  hoc  negotium  est  uli  Por- 
phyrius  in  principio  ait  Isagogcs  :  Acu- 
tis  iuquam  excellcnlissime  quos  Aristo- 
teles  vocat  maxime  notos,  idest  sapientes 
secundum  philosophiam.  Et  ratiouem  Im- 
jus  tertii  quasi  subdons  ait  :  Ethaec  ideo 
talibus  gaudet  quoniam,  supple,  cognitio 
universalium  per  singularia  est  trivialium 
artium  domina  que  (pro  et)  potentia  qua- 
drivialium  :  quod  expoiie  quemadmodum 
iu  superioribus^  cum  de  logicaj  commen- 
dationibus  edoctum  est,  clarius  demon- 
stratup.  Notandum,  circa  hoc  quod  dicit, 
nectare  philosophico  :  dulcis  equidem 
philosophiffi  speculatio  est,  nam  ut  refert 
Seneca  libro  quarto  Naturaliurii  qusestio- 
num  :  Dulce  spectaculum  est  singula  na- 
turee  scrutari.  Est  enim  animorum   inge- 


*  Al,  :  «  physico.  » 


tii4 


COMM.  SUPKH  IJH.   HOKTII  1)K  SCIIOL.   DlSCIl» 


iiioruiii  iiaUualt^  i{uasi  puluiluiii,  ut  iu 
iiuil  I  ullius  .1*/  tlurtensmin  (•oiitnrnijlatio 
iiatuiu'  quu'  pliiloiiophia  est :  ipHu  uiiiiii 
iu*luiii  viiltuuis  |>iilt-lii-(;  fniiiiatuiu  :  (;t, 
iit  llidyiui  .\(l  A/t'xanilriini  vtiiljis  utar  : 
Yulmiius  siKiioiuiii  vaiit^tatem,  stiUlai-um 
tult;orem  rutilaro,  vi(l(Miius(iue  ipsa  pela- 
^usi»uri(Ur('t)<-olor(5  v(!nustuinK''"iauaiu 
terrain  ainpUxti;  ipsa  (itiain  (ainporuin 
vir(uiliuin  s[)t!ci(.'H  miramur,  volu(runu|U(? 
iluU-(i  nit3los  ipsa  discernimus,  alia(|U(j 
uutura*  sp(;('ta(-ula  ipsa  inaj,Mstra  coutfm- 
jilamur,  t|UU'  ijuiiicmrcrutaic  cnlpaUilctist 
attjuc  (linuilc  imitari.  Ilu^c  ill(?.  .\(»tantlum, 
artosmocliauicu^insolamanuum  exereita- 
tioneconsistunt  omni  t)[)eratione  intellec- 
tus[)('nitus  aut  |)r()  inajori  parte  seclusa. 
Iiitellectus  ('uim  in  siiis  operatioiiiUus 
juietusest;  ipsaautemartespleUeia^intel- 
lectum  mijHchari  cogunt,  (|uare  non  imine- 
rit()ol)tusioriUus(|uisoluinsinKulai-iacom- 
[)relien(iere  valeiit,  asciibeiKlui  sunt.  l'o- 
litica  vero,  quoniam  i[)sa  scientiu  est,  ut 
innnit  Auf^ustinus  Dc  civitate  /Jei,  libro 
(ItH-imonono,  ([ua  iirUes  reKuntnr  s(!u 
res[)ublica  (liriyitur  ut  [)ace  respuUlica 
fruatur,  et  sic  majoris  iiulustri*  atque 
prutlentiui  virume.vigit  quam  mechanica; 
ideoque  bene  mediocribus  politica  .socia- 
tur;  acutis  autem  excellenler  (i'conomica 
qua  domesticarum  rerum  sapienter  ordo 
tlisponitur  quaque  quilibet  paterfamilias 
indiget  ut  domum  regat,  cum  noii  domi- 
nus  ex  domo  sed  domus  ex  dominio  lio- 
nestetur,  ut  refert  TuUius  libro  priino 
De  o//iciis,  et  Seneca  idem  De  quatuor 
virtutibm  cardinalihus.  Mediciiia  vero 
quui  corpoium  tuetur  vel  restaurat  salu- 
tem,  mediocriter  acutis  convenit  veluti 
qua  philosophia^  flmbriis  adh»ret  peni- 
tus,  cum  superiora  observat  inferiora- 
que  considerat.  Et  ([uia,  teste  llippocrate 
in  prwnosticis  eo  loco  quo  dicit  :  Est 
quoddam  ctjeleste  in  quo  oportet  medicum 
preevidere  etc,  astrologi*  conjunctissima 
est,  hinc  bene  in  Littera  dicitur,  Physica 
subjecta  Uidari  globoetc.  Ipsa  enim  luiia 
omnium  humorum  motrix  est  :  quare  et 
omuium  »gritudinum  vel  ad  bonum  vel 
ad  malum  secundum  sexdecim  loca  cir- 
culi  quai  indicativos  periodos  atque  criti- 
cos  dicimus,  quomodolibet  directiva. 
Excellentissime  quoque  acutis  universa- 
lium  cognitio  convenit,  quoniam  hac 
intellectum  illuminatum  requirit  atque 
ab  omnibus  exterioribus  impedimentis 
denudatum  atque  liberum,  ut  eo  facilius 
et  liberius  speculatio  substantiarum  coin- 


[lositioni  (livisioni  ac  disciirsui  valtNit  iii- 
iiiure. 

u  MtMliocritatiH  lameii  oxtrema  [lartitio 
idc.  "  lii  liac  [)arte  Motdius  ciiidain  ta(-iU'i5 
res[)Oiidet  quutslioni.  l'osset  (Miiin  ([iiis 
dicere.  Videmus  su?[)e  vicibiis  mediocri- 
ter  ucutos  ud  inagnum  Ha[)i(;ntia{  a[)icum 
tl('  facU)  siibliniari,  at([ue  ut  sic  doclissi- 
inos  evadere  :  ([uid  (ugo  hoc  vult  i|uod 
tlictum  est,  excell(!iitissime  acutos  soluin 
liaiic  HiiUlimitatem  scientiarum  attingere? 
Ad  (|iio(l  r(!S[)on(UMis  Hoctius  iti(|iiit  :  licet 
cxlrfuia  |)artili(),  idest  illa  t[ua*  est  ex- 
ccUentcr  aculorum  (|uani  (j-conoinica^  as- 
cripseram,  similiter  ([uo([ue  mediocritu- 
tis,  idest  illa  (jiiain  nuMJicina'  condonavi- 
mus,  (toin[)aravit  siUi  ([uan(lo([ue,  idest 
inlcrdum  pcrfectos,  idest  doctissimos 
scienliariim,  tameii  ipsi  suiit  dotati  ho- 
noro  magistratus  cuin  siidore,  idest  la- 
i)or(!,  atijue  magna  sollif-itudine;  (5t  lioc 
lloit;  juventu!,  idest  Juventntis  coii- 
suinpto.  Notandum  pro  ulteriori  hujus 
dilucidatione  :  quod  dicit  in  Littcra  cum 
sndore,  idest  Uibore  at([iio  diligtiiitia,  r(!- 
currere  ad  superius  dicla  cum  dicebalur 
iii  capite  primo  quasi  circu  inedium,  di- 
ligentia  cujuslibet  0[)eris  obtusitas  per- 
mollitur.  Item  inter  Juvenlutem  atque 
Juventam,  hoc  intere.st,  quoniam  Jiiven- 
tus  collectio  Juvenum  est  atquc  Uitasju- 
venum  plurimorum.  Jiiventu  vero  ajtus 
unius  :  et  est  a  vigesimo  octavo  anno 
usque  ad  quinquagesimum -protensa  a?- 
tas  etc. 

(( Istis  siquidem  prffidictis  etc.  »  In  hac 
parte  Hoetius,  post  pr«missa  pra;ambula 
ad  magisterium  facientia,  nunc  conse- 
quenter  tractat  de  his  quai  iiocessario  ad 
magistratum  requiruntur  atque  concur- 
rere  debent.  Et  cst  pars  ista  plena  docu- 
mentis.  Dividiturque  in  partes  sex_,  se- 
cundum  documenta  sex  qua;  ponit.  Se- 
cunda,  ibi,  ((  Secundo  ut  librorum.  » 
Tertia,  ibi,  «  Tertio  ut  quosdam.  » 
Ouarta,  ibi,  «  Quarto  ordinandum.  » 
(Juinta,  ibi,  «  Quinto  ut.  »  Sexta,  ibi, 
«  Cum  autem.  »  Primo  crgo  Boetius, 
primum  ponens  documentum,  dicit  : 
Expcditis  siquidem  istis,  suple,  supcrio- 
ribus,  ordinandum,  idest  detcrminandum 
est  postea  hoc  modo  :  ut  scilicet  quisque, 
supple,  qui  ad  magistratum  anhelave- 
rit,  sciat  omnia  ha^c  quae  pertineant  ad 
rcvercntiam  tanti  nominis,  scilicct  ma- 
gisterii  :  quorum  unum  cst  ut  noscat  ex- 
primere,  supple,  verbo  quae  scita  sunt, 
idest  quce  scit  ipsa  mente  ;  et  ne  commit- 


CAPIIT  V. 


fl45 


lul  80  loliililcr  rdmniisMiniii,  idrHl  lrii<li- 
lioiii  S(*i-i|ilni'iiiii,  si-ilin'l  liliniriiiii,  iit 
LiMirliiis  illt<  riiri(>liiil  (|iii  iii(|iiti('iiil<>, 
idcsl  iiiV(vsli^'aii(l(>  ikkIiiiii,  itl(>sl  (lirilciil 
lalcin  solvcndi  (■iijiislihcl  (|ii.-i>sli(iiiis  sihi 
|ii'(i|iosila<  ('(iiilliK^liat,  i(l(>sl  accclcralial 
(-ciliilis,  idcsl  liliiis,  (<t  lioc  dcmisso  co- 
nnlaln,  idcsl  so^ioiiiin  consortio  :  i|nasi 
(li(MM'()t  :  non  racitMidiiin  csl  nli  lincn^liiis 
r(M'(M-al  (jni  ciini  silii  (|ii,i'slio  a'i(|iia  sol- 
Nciida  |iid|H)iiclialiii'  illi(-o  ad  liliros  rccnr- 
■  (dtal  (|niliiis  doclrinain  snain,  iion  nu;- 
inoria',  iinprivsscrat  :  iil  sihi  coin|ict(Mitcr 
dic(M-(^  licnil  :  lii  sacco  scd(>o,  scdct  ac 
8api(Milia  nicciiin  clc.  Notaiidiiin  iiiiod 
dociMili  al(|ii((  inaf^^islranti  confjfrnit  snm- 
niop(n'o  olo(in(MihMn  osso.  KloipuMihMn, 
in(|nain,  iit  (|iia'  inciitc  concc|i(M-il  vcrho 
(|n(nit  cxiilicarc.  \(Mhoriini  (Miim  lioncsta 
ahiindantia  intcnlioiunii  (l(H'laral  loiincn- 
tis  ;  (jnia  tosto  Sonoca,  Epistola  (inadrii- 
gosinia,  liio|iia  vci-hornm  (>l  cxilitas  nii- 
iins  int(Mitiim  andilor^Mii  lacit  ;  ot  [ilc- 
rnnuino  contin^it  tamon  nt  vcrhornni 
inopiam  ip:norantia  cansot.  Undo  Ovidius 
socundo  Tristnni: 

Quod  minime  novit  dicere  nenio  potest. 

Ne  quis  ig-itnr  docero  pra^snmat  quod 
neseit,  attondat  qnam  tnrpo  propriam 
ignorantiam  sermono  atteslari.  Logero 
discontibus  prodost,  sod  viva  vox  magis. 
Quare  dc  voce  Symmachus  aiens  inquit  : 
Aptiusestncgotiis  intimandis  viv*  vocis 
judicium. 

Socundo  utlibrorum  etc.  »  In  hac  Roe- 
tius  ponit  secundum  documontum  a(i 
magistrandos  scholares  nocessarium  ; 
quod  est  circa  librorum  copiam.  Et  duo 
facit.  Nam  primo  multitudinom  libro- 
rum  conquircndam  scholaribus  commo- 
net.  Secundo,  ne  tamen  in  his  totalis 
fiducia  constituatur  excmplo  dissuadet, 
ibi,  ((  Nec  omnino.  »  Et  dicit  primo  :  se- 
cundo,  supple,  necessarium  est  scholari 
ad  apicem  magistratus  tendendi  nt  ac- 
quirat,  idest  comparet  sua?  exercitationi, 
idest  suo  studio  librorum  copiam  :  ot  hoc 
ideo  ut  scilicet  cum  opus  fuerit  cousulat 
eos,  supple,  pro  qusestionibus  exsolven- 
dis.  Et  deinde  nimiam  in  eis  confiden- 
tiam  dissuadens  exemplo,  dicit  :  nec  ta- 
men  scholaris  ipse  credat  omnino,  idest 
totaliter  eis,  supple,  libris,  ut  scilicet 
penitus  nulla  memoriae  commendet, 
quemadmodum  Jugo,  ille  scholaris   qui 


conllsiiH  ohI  inlanlnni  moiiitiH,  i(l«<Ht 
(lociiniciitiH  siii  iiiMKislri  Monlani  Hic 
dicli,  sic  (|nod  olillic  \crhlllll  pKtlilllini 
ah  oii'  ('jns,  Hciliccl  niiiKiHlri  cxarahat, 
i(l(<sl  inscrihchut  iinatcinis,  idcKt  lihrJH, 
snpplc,  tiiilla  p(<nitiis  nicinoria'  Iradcndo  : 
cl  ho(-  ipsiim  sic  ah  orc  niaKislri  rcccp- 
tiim  ;i'stiiiialial,  idcsl  apprcciahal  lam- 
(piain  sacrnm  (pioddam  :  ahpic  ijisc  .Iiiko 
ohliiiciis  taiidcm  viccin,  idcst  lociini  ma- 
gistii,  iiil  aliiid  iii  scholis  pra-dit-ahat 
(|nam  illnd  i|no(l  in  (piatcrniolis  Huis  ma- 
gistro  sno  doc(Mit(^  conscripscral.  I  nd»! 
(idcsl  pro|ilcr  (piod)  cl  ipsc  ahihal  niiillo- 
liciis  coiirnsiis  piidorc,  idcsl  vcrcciiiidin  ; 
qnoniam  nil  aliiid  (iiiam  lih(<r  conrmnit 
scholarihus  in-a-dicaliat.  Kxindc  notahilo 
(|iioddaiii  circa  lioc  siihjniiKit  (|nod  (!sl  : 
(luippc  (pro  ccrtc)  uti  scmpcr  invoiilis  ct 
iion  invcniondis  ost  misorrimi  ingenii  ; 
sluIlins(ino  ost  confidero  omnino  oralio- 
iiiluis.  idosl  dociimciilis  magistralus,  id- 
cst  magistri  ;  sod  tam(Mi  cr(!(loiidum  cst 
primo  donoc,  idest  quonsque,  vidoatur 
quid  sontiat,  scilicet  magislcr ;  postea 
fingondum  ost  illum,  scilicol  scholanmi, 
magislrum  errasso,  idost  (puul  orravorit 
in  doccndo.  Et  hoc  idoo  ut  si  forte  disci- 
pulus  quoat,  idest,  possit  reporire  quid, 
idost  aliquid,  quod  ohjiclat  commissae, 
idcst  tradita»,  sodiilitati,  idcst  doctrina!. 
Arislotolis  namquo  sontcnlia  oportct  ad- 
discentem  credere  quousque  melius  sen- 
tiat  etc.  Notandum  :  quamvis  librornm 
copia  multum  distrahat,  ut  rcfert  Scncca 
Epistola  sccunda  ad  Lucillum  :  cum  ipso- 
rum  copia  solum  honoret  atque  non 
instruat :  *  7io)i  enimfmis  est  faciemli  lihros .  |rygjg„^j 
(Ecclesiastis.,  xu,  12  ):  quai  quamvis  itap/yres  li- 
sint,  nontamen  refert  quantos  libros  quis  bros  nul- 
habeat  si  boni  sint  atque  bonis  institutis  ^"s  ^s^  P-- 
referti  :  quodqnidem  solum  vetcres  at- '"*' 
tendontes  admodum  eos  in  libris  thesau- 
rizasse  legimus.  Sic  apud  .'Egyptum 
bibUothecam  unam  quadraginta  millia 
librorum  volumina  legimus  habuisse, 
qua?  tamen  omnia  annis  ab  initio  mundi 
transactis  quinque  millibus  centum  tri- 
gintaquatuor,  ante  vero  Christi  nativita- 
tem  nonagintaquinque,  unico  igne  con- 
sumpta  sunt ;  hoc  est  eo  tempore  quo 
Virgihus,  Horatius,  Salutius  historicus, 
Plotinus,  Possidonius  stoicus,  atque  ahi 
viri  memoria  digni  apud  Romam  clarue- 
runt.  Imitanda  sunt  orgo  in  his  majo- 
rum    exempla  ;  qui  non    honoris  causa 


Parm. 


Ecclesiastici  decimo  secundo.  » 


t)46 


COMM.  SIIPKR  MH.  nOETII  DE  SCIIOL.  niSCIP. 


librt»s  sibl  ooHmeranl,  «eil  iMsUui-tioMis 
Knitiu  loinpiiruruiit.  Nota  :  (|uatnrnus 
iliritur  a  t|uatuor.  (loiUw  tuiui  fst  «'X 
i(uatuor(-artliaruni  fDliiscolliKatus,  (luiii- 
ttunus  (;x  (iuiiii|U(!,  soxtcrnus  ex  k(!X,  tri 
ternuH  »'X  trihus.  Iteni  intifr  a^stinio  (tt 
uxtinui  lioc  iMt(U»^st  :  nain  a*stiinar(!  pu- 
taid  cst,  (fxtiinart^  vero,  idiist  taxar(!  V(!l 
jjrdiartj  t'Xi\ 

Tertio  ut  i|uostlain  haL)(*at  (|uoh  socrot(; 
ete.  »  Iii  hac  parte  Itot^tiuK  ponit  t(;rtiuin 
tltirumcutuiM  iiia^^islraMdis  sumuik!  im!- 
cessariuiM.  I.l  iliviililur  iii  iluas  [)arli'S. 
Nain  [)riiMo  facil  (juotl  (lictnm  cst.  So- 
cuMilo  causam  sui  ilicti  sul)juiij,'it,  ihi, 
((  Alios  naniiiiM!  (!tc.  »  Kt  dicit  :  ti^rtio, 
scilicct  ucccssarium  (!st  iua^'istraii(lo,  ul 
haheat  quosdam,  scilicet  scholares  quos 
doceat  secrete  eisque  lihros  legat  atqin; 
aliis  di)cum(!iitis  iiirormijt  ut  sic  sciat 
intellecta,  scilicet  lirmiiis  rudicando,  que 
(pro  et)  discat  exprimere  verho  scita, 
su[)i)le,  quemadmodum  in  primo  docii- 
meiito  expositum  est,  et  sic  comparct 
sihi  usum,  supple,  artis  sua^  frequi^nti 
expressione  :  ([ui  usus,  ut  etiam  su[)e- 
rius  cum  de  triplici  recordatione  dictum 
cst,  propinat,  idest  ministrat  magi.ste- 
rium.  Kt  rationem  horum  suhjun^^eMS 
dicit,  quouiumdocerealioscst  iMdulgere, 
idest  operam  dare  propriae  facultati,  idest 
scieutisB,  juxta  illud :  Qui  ulium  docet 
seipsum  instruit.  Notundum  :  in  Littera 
committitur  ga-udutio  qui  color  cst  rheto- 
rlcus,  et  fit  cumde  prsecedenti  voce  sub- 
sequens  formutur  quasi  per  gradum  vo- 
cum  :  uti  in  hoc  metro  : 

Quid  levius  fumo  ?  flamen  :  quid  flamine?  ventus  : 
Uuid  ventoV  mulier,  (juid  muliere?  uihil. 

«  Quarto  ordinandum  est  etc.  »  Ilic 
Boetius  ponit  quartum  documentum  mu- 
gistrandis  necessarium.  Kt  duo  facit. 
Nam  primo  facit  quod  dictum  est.  Se- 
cuudo  exemplo  dicta  confirmat,  ibi,  ((  Ut 
Flavus  etc.  »  Et  dicit  :  quarto  ordinan- 
dum,  idest  providendum  est  ipsi  magis- 
trando  ut  alliciat,  idest  bonis  suis  mori- 
bus  atque  bcnevolentia  uttrahat,  non  pre- 
fiocoemat,  utFiavus  ipse  fecerat,  alliciat 
dico  hos,  supple,  de  quibus  in  proiimo 
documento  praedictum  est,  et  alios  quam 
plurimos  ;  et  hoc  ideo  ut  cum  opportu- 
nitas,  supple,  temporis  magistrandi  af- 
fuerit,  gaudeat   eorum,   scilicet  praedic- 


toruin  intrinseco  aspectii,  idest  pra^sen- 
tia.  t,)ui)iiiain  quid  est  tur[)ius  ([iiain  doK- 
titiii,  id(!st  (l(!relin([ui  soliis,  su|)|)l(!,  sine 
audilorum  consortio  [)riiMo  t(!iM|)()re  iii- 
c(!pti()Mis  SM[)|)I(!,  hoMoris  iiiugislrulis.  Kt 
(!xem[)ltim  [)()ii(!iis  de  Kluvo  dicit  :  Ueliii- 
(jiii,  inijuuMi,  uti  Muviis  ille  Hcholaris 
(|ui  t(!mp()r(!  cxnrdii,  atqui!  Mova*  iiicc^)- 
tionis  Kiia!  cn^didit  suhjuguri  sihi  ciinctos 
oh  imperiiim  id(!st  potestat(!m  generis 
sui  ut([U(!  o[)ul(!ntium,  idest  uhundunliam 
doniinantis  ga/a*,  idiist  thcsauri ;  sed 
([iiid?  (!lapso  t(!iM[)or(!  comciiisus,  idcsl 
ilis[)ulatioiiis  magistrandorum  atque  cxa- 
miiK!,  raro  re[)erit  sodalem  :  ([ua  do  re 
adha-sit  l(!gi,  id(!st  normu!  coMdiictionis 
([Uamvis  invitus  addcndo  rcgulilcr  nii- 
iius  omnigenas,  idest  omniiim  generum  : 
qiiasi  dicat  :  cum  sc  Klavus  illc  inceptio- 
nis  t(!m[)or(!  totalitcr  (lerelictiim  viderct 
ut  quasi  Mullius  ipsiim  prajscnliu  honoru- 
ret,  quid  fecit?  quos  non  *  primo  henivo- 
l(!ntia  allexerat,  tandempretio  atque  mi- 
nis  sihi  co(!mit.  Kt  suhd(!iis  quoddam  iio- 
tuiidum,  iM([uit  :  tumen  consentaneiim, 
idest  rationi  consonum  est,  generositati, 
idest  nohilitati,  propterduplicem  partitio- 
ncm  affinilutis  coMfovere  praescMtiam  ma- 
gistruntis  saltem  ad  tcmpus.  Nota  :  gazae 
hngiia  Persanim  diciintur  divitiae  vel 
thesaurus.  Inde  gazetum  gazarum  repo- 
sitorium  :  quare  et  quaedam  civitas  Pa- 
la-stinae  (laza  dicta  esteo  quod  Cambyses 
Persarum  rcx  thesauros  suos  illic  posue- 
rit  cum  ^gyptiis  bella  intuhsset. 

«  (Juinto  ut  quorum  gratia  etc.  »  In 
hac  partc  Boctius  poni^  quintum  docu- 
menlum  noviter  magistrundis  opportu- 
num.  Et  duo  facit.  Nam  primo  facit  quod 
dictum  est.  Secundo  circa  documentum 
ipsum  notahile  quoddam  suhjiingit,  ibi, 
«  Nechcetsumma.  »  Prima  induas.  Nam 
primo  documentum ipsurri  ponit.  Secundo 
protervitatem  circa  documentum  esse  fu- 
giendam  ostendit,  ibi,  «  Multos  siqui- 
dem.  n  Et  dicit  primo  :  quinto,  supple, 
loco,  prospiciendum  est  ut  magistran- 
dus  ipse  si  honorem  in  promotione  sua 
consequi  desideret,  ut  obambulet,  idest 
circumambulet  peripatetice,  idest  peripa- 
teticorum  more  scholas  illorum  magis- 
trorum  quorum  gratia  coronandus,  idest 
titulo  magisterii  insigniendus  est  in  bo- 
nore  que  (pro  et)  opponat,  scilicet  dubia 
movendo    atque    responsionibus    repli- 


*  Al.  :    «  conductionis,  licet  (pro  quamvis,  in- 
vitus"etc.  » 


*  AI.  deest  :  «  non.  » 


CAIMIT    V. 


647 


«•imdo  (Mirialilcr,  idrst  (•iiiiosc,  al(|ii(' 
nMiiorihuil,  idrsl  ai'Kiial  arriliT  pinliT 
viriilcs,  iiirsl  iirolrivi'  irs|ioiiili'iili'S,  al 
(|iio  i'i'S|)oiiili'al  |)i'o  li>iii|)oi'o,  iiii^sl  riiiii 
trinpiis  i'i'S|)oiiil('iiili  ipstiiii  lrliK<'>'il.  <li 
lif^nitiiis  :  cl  lioc  iic  si  voliinlas,  siipplc, 
scliolaris,  pronio\  iMiili  iiiiila  riicril,  iin- 
pnt(^tin'iK>i()i'aiilia>ca<('ilati,  vcl  ascriliatiir 
icincrilali  arro>;aiilia',  iilcsl  sn|)crlii.i'. 
iNolaiiiliiin  :  pliilosoplioriiin  varias  liiissc 
scclas.  Alia  (piiilciii  sloicoriiin  ipioiiiin 
priiicops  Zcnon  Init  cl  (llirysippiis,  iil 
allA.  iJclliiis,  ct  rccital  An,i,'iistiiiiis  noiio 
Dr  rivildtr  Dri,  capilc  (piarto.  Kl  Sciicca 
(licil  ad  Kihiani  (piod  a  /ciioiic  /niccpil 
rif?i(la  stoicornni  saplcntia.  Alia  rnil  sccta 
Aoadcinicormn  al)  acadcniica  vilhi,  (pio- 
niin  priiiccps  crat  IMato  :  lii  dc  siiij^-iilis 
(liil)ilaiilcs  iiil  ariiriiiahanl  cciliiin  :  (pio- 
rnni  opinionciri  ct  lloraclitns  vidctur  con- 
flnnarc.  Alia  K|)iciircornm  fiiif  sccta  ah 
Kpiciiro  Alhciiicnsc  dicla,  ipii  voiiiptatcni 
siiiiunuin  homiin  posiiil,  iil  iiitpiit  A.  (icl- 
lius  libro  dccinKxpiarto.  Tonit  otiam  duo 
liona  :  scilicct  corpus  sino  doloro,  ct  ani- 
mam  sinc  pcrtiirl^uliono,  rcfcronto  So- 
uoca  Epiiilola  scxai^csimu  soptimu  ad 
Lucilhim.  (^)ua'  si  iu  vohiptutc  carnis  fun- 
data  cst,  roprobanda  ost;  si  in  voluptatc 
inonfis.  su|)porfau(la  :  ot  ita  ])osuisso 
Epicurum,.Scnoca  attostatur  iu  libro  De 
cimstmitin  sapievtis.  Est  etiam  aha  philo- 
sophorum  sectaqua"  Peripateticorum  est, 
quam  Aristoteles  condidit;  sic  dicta  a 
pori  quod  cst  circum,  et  patos  calcans, 
quasi  circnm  calcans  vel  obambnlans  ; 
hujus  enim  sectce  philosophi  ct  horum 
pra^cipuc  Aristotclcs  doambuhiudo  dispu- 
tabant,  vol  etiam  dc  schola  ad  schoUim 
ambulando  disputabaut  et  inquirebaut 
quid  mchus  suae  seutentiaB  possint  acqui- 
rere  et  adjuuixerc  :  et  ad  tale  propositum 
Littera  loquiiur  cum  inquit,  ad  illorum 
scholas  peripatctice  coambulet  etc. 

((  Multos  siquidem  ob  responsionis 
etc.  »  In  hac  parte  Boctius  mouct  proter- 
vitatem  atquc  temcitatem  in  superiori- 
bus  summopere  pra?cavcndam  fore.  Et 
primo  facit  hoc.  Secundo  causam  sub- 
jungit,  ibi,  «  Non  enim  etc.  »  Et  dicit  : 
nos  Boetius  vidimus  multos  spcculan- 
tium  frui  praccipitio,  idest  cadentia  a 
gradu  dignitatis  magistralis  ob  proter- 
vitatem  responsionis.  Non  enim  inter- 
est  disceutis  incitare,  idest  commovere 
regcntem,  idest  magistrum  contume- 
liosis  que  (  pro  et  )  probrosis,  idest  op- 
probrium  ingercntibus    affatihus :    quo- 


iiiain  Miciiti  llctis  alqiic  pnrciiH,  nir  (|ij(i- 
(pi(«  inaKisfcr  iii  hiiiinru  cl  rrviMTiitiii 
rclincndnH  cHt :  (pioiiiain  i[tHiH  nulliiin 
pro  acccptis  a^^piivalciis  rccoinpcn<4ari 
polcsl,  jiixta  illiid  :  iliis  |  arriilihiiH  cl 
iiiaKistris  nnlliiin  rcdditnr  a-qnivalciiM. 
Niitaiidmn  :  prolcrvitaH  propric  cst  tani 
vcrho  (piaiii  railo  criidclitas  «;!  Icrribi- 
lilas.  Iiiilc  |ii'otcrvns,  Imc  vitio  iiol:iliis. 
liKh^  lira'cismiiH  :  Iniprobus  cst  ali(piis 
vfihis,  faclisijnc  prolcrvns.  Kt  diciliir 
a  pro,  vcl  proH,  ct  lorMis.  Siciili  «.'rgo 
iioii  faclis  in  magislinm  iiisurK<'i'<',  si- 
ciil  iii  sccuinlo  capitillo  l)e  riolrulin  csl 
dicluin,  sic  nc(pic  cliam  in  ipsiim  vcr- 
hi.s  protcrvin^ :  «|Uoniam  non  «'sf  digniis 
sciciifia  ipii  sciciitia'  insnrgit  pra-ciqi- 
tori  (  ihidcin  )  (piiirc  ctc. 

"  Ncc  licft  suinnia  lamirtiirifiifc  ctc.  n 
llic  Itocliiis  jiosl  (lcc|ju"atiim  snperius 
documciilum,  (pioddam  notahilc  siib- 
jmigit  dicciis  :  scholaris  ipsc  non  dchcl 
iiihiiiic  sccrctis,  lioc  csf  lihris  ciif)s;i'  ct 
cubiculo,  licct  (  pro  «piamvis )  fiicril 
conjunctus,  supjdcmagisfro  suo  summ;i 
familiiiritafc;  ct  hoc  nisi  jussns;  «jt  si 
jussus,  famcii  iiivilus.  Kl  induccns  (jiicm- 
dam  Foulinum  Xenocratis  discijnilnm 
qui  magislri  sui  secreta  pcrspiciens  ex 
liis  Xcnooralis  lolulcm  doctrinam  adcp- 
lam  arbitrahiitur,  dicit  :  Noniic,  idcst 
numquid  protervilas  Fontini  ihiiis  scho- 
laris  aperuit  scrutinia,  idest  secreta  mo- 
nimentorum  suorum  Xenocratis  illius 
magistri,  atque  inspexit  prius  edocta 
pubhce,  scihcet  in  scholis  que  (  pro  et ) 
credidit  se  magistrari  ex  hac  furtiva  at- 
que  proterva  inspectione  secretorum  sui 
magistri ;  et  nedum  inspectione,  sed 
tunc  cum  abstulisset,  supple,  furto  om- 
nem  Minervam  idest  sapientiam  hbris 
suis  commissam  Xenocratis  quodet  secu- 
tum  est,  quoniam  omnes  codices  suos 
abstuht,  quid  ultra?  ablatis  singulis  Xe- 
nocratis  hbris,  Xenocrates  ipse  studere 
desiit,  supple,  librorum  carentia;  Fon- 
tinus  aulem  nesciens,  idest  non  valens 
uti  ablatis,  idest  furlo,  subtraclis  hbris 
Xenocratis,  lahorabat  postea  phrenesi, 
idest  rabiae  mentis  graviori  quam  ante. 
Et  ex  his  quoddam  nota  dignum  conchi- 
dens,  inquit :  ergo,  idest  propter  supra- 
dicta  discipulus  quicumque  fueritconfisus 
proprio  labore,  scilicet  studii,  nunquam 
invidebit  houori  aheno.  Notandum,  prout 
latina  tradit  auctoritas  Minerva  dea  est 
multarum  inventrix  artium,  sicuti  lani- 
ficii,  ohva"  et  fabricse  ;  et  ideo  eam  non 


94S 


COMM.  SUPEH  IJD.  HOKTII  DK  SCIIOL.  DISCIP. 


iiirMiiKrtio  pro  supitMitiu  poiii  lihet.  IIum- 
rtiain  Palliis  ilirtu  t* Ht  u  1'allttiii!  rhiaria; 
iiisula  iilii  iiutritu  tiiit,  vi-i  i[uia  1'allaii- 
tfiii  giKuiitt;!!!  oceiilit.  Ittnii  strutiiiiuin 
(^st  i|uit-iiiiiil  iiitfrius  iltt  alii[iia  Kt-rutatiir 
rt<.  Sir  [)r(»[>lu;ta  :  hcfi^cenint  ncrutnntfs 
scnituiu)  t;ti-.  llfiii  [tlirt;in!sis  raliies  t!st  ; 
et  ilieitur  u  pliivii  qutnl  est  furoriH  exaf,'i- 
tutio  acerebro  ilesteiiileu»,  vel  ali  iinpe- 
iliintuito  inriitis  [iliriMitisis  ilicitur  ([iiia 
gra;ci  pliiviias   int;ntfiii  (liruiit  t;lc. 

(1  Cuin  auti;in  ilies  suininu'  [^roinotionis 
elc.  ))  lloc  est  sextuin  docuiiit;ntuin  circu 
inaKistrando  attt;iidt;iiilmn.  Kt   (loct;iitur 
\}vr  f  uin  [)ru'[)araloria  diKiiitatis  magis- 
tralis.  Kt  duo  facit  Uotjtius  in  hoc  docu- 
incnto.  Nam  primo  documentum  ponit. 
Sfcundo  caulfdam  circa  hoc  subjungit. 
Tt;rti()  t;xt'iii[)hiin   a    cautt;la    susce[)tum 
subnectit.  (Jiiarto  ([uoddain  notabiltj  circa 
oinnia  i[)Suponit.  Secunda,  ibi,  k  Cauto  • 
Tcrtia,  ibi,    ((  Slrictonius.  »  (j"'"''»)   '^'i> 
(i  0  t[uain  felicis.  »  Kt  dicit  [uimo  :  Ciiin 
autem  dit;s  summfce  promotioiiis,  su[)pl(;, 
ad  gradummagistralem  airueritatque  [jro 
movendus   ipse  jam  in  cathedra  magis- 
torii    se    promotionis     causa    receperit, 
lunc  veneraiida  collectio,    idest    congrt;- 
gatio,  sociorum,  supple,  ipsum  pr*sentia 
sua    honorantium    commend(;tur,    idest 
laudetur  ab  i[)so  promoveudo  brevi  stem- 
mate,  idest  brevi  eloquio  *,  atque  airatu, 
idest  oratioue  compendiosa;  atque  pro- 
cedendum,    idest   accedendum  est  intre- 
pide  et  audacter  ad  incremeiita  inilialis 
liouoris,    supple  ,  magistri,   sic    scilicet 
orualu,  idest  vestimento,decenti,  supplc, 
sua;   facultati :  apparatu,   idest  prsepara- 
tione    convivali,    festivo,    idest   celebri, 
apparatu  inquam  procurato,  idest  com- 
parato  splendide,  idest  houorifice  cunc- 
tis,  supple,  tam  suaequam  alterius  sectai 
magistris  et  scholaribus  ;  et  hoc  si   fa- 
cultas  suppetit,  vel,  subaudi  si  non  suf- 
ficiat,   dumtaxat  ad  libitum,  idest  volun- 
tatem  suam  saltem  magistris  et  schola- 
ribus  vel  solum  magistris  ejusdem  su* 
professionis ,    idest    secta.    Notandum , 
circa  hoc  quod  dicit  brevi  sermone   col- 
lectionem    sociorum  laudari :  tunc  enim 
vere     laudamus    cum    pauco     sermone 
magnitudinem  rei  extollimus  ;   quoniam 
iu  multo  sermone  raro  meiidacium,  ra- 
roque  adulatio  deest.  Hiiic  igitur  Cato  : 

Parce  laudato. 


Itt;nt;,  [lurce,  t[uoiiiaiii  iiulla  tam  excelsa 
virtiis  t;st  quu'  iliilci;diiit;  gloria;  noii 
tangatiir,  iit  rt;ff it  Sfiifca  :  (;t  Ovidiu» 
Ih'  tiist ihus : 

llimi({iie  iion  i^arvas  animo  il<ii  ^luria  vires, 
Kl  tucuiidd  facit  pecturu  luudih  amur. 

(Jiia  i;x  re  llieronymus  Ad  Suhinianwn 
Kic  iiit[uit :  Natnrali  duciiniir  mulo  et 
adiilatoribiis  nostris  libciilcr  favemus. 
Kt  ([uain([uani  iios  respon(l(;ainus  iiidi- 
gnos  et  calidus  riibor  oru  [lerfundat,  la- 
iiieii  ad  laiidem  sui  aiiimu  iiitrinsecus 
la;tutur.  Inde  Cluudiunus  : 

(;aud«t  (inini  virtus  ttistes  sihi  jungfr»;  musas, 
(larmeu  amat({uisquis  carmine  digna  geril. 

I'arce  igitiir  laiidandum  t;st,  t;t  laude  iii- 
([iiam  siilliilta  laiidantis  dignitate,  laii- 
dati  mt;rito  at([ue  rei  qua;  laiidatiir  ma- 
gnitiidine,  (Juod  si  ista  nou  airuerint, 
iioii  laus,  sed  adulatio  fore  manifestum 
est,  Itein  stemmai^uid  sitiu  superioribiis 
capitulis  jam  monstratum  est :  quare 
ibi  videas, 

«  Caute  tamenconsiderandiim  est  etc,  » 
lla;c  pars  a  inultis  cautela  circa  pra'C(;- 
deiis  documenlum  assiguari  solet ;  meo 
tainen  judicio  "^  convenientius  septimum 
assignaretur  documentum,  Sed  quid  de 
liocfuerit  solertia'. cujiislibet  recommitto: 
hoctameiidicen(lumest,Cumcautelasupe- 
rioris  documenti  fuerit,  AzV/emhabet:  Caii- 
te  tamen,  Si  vero  documentum,  Littera 
habet:  Caute  etiam.  Ktsccuudumprimam 
Litteram  hoc  dicit :  considerandumtamen 
estcaute,idestsapienter,subaudiinhis,et 
circaeaquaiinsuperioridocumentoedocta 
sunt,  cautiusque  investigaudum  est  ante 
elationem,  idest  promotionem magisterii, 
ut  decursu,  idest  curriculo  primi  anni, 
subaudi  gradum  magistralem  proxime 
sequentis,  novellus  ipse  magister  possit 
susteutari  facultate  propria  si  opus  fue- 
rit,  enim  (  pro  quia  )  turpe  mendicare, 
idest  egere  prima  fronte,  idest  incouti- 
nenti,  ob  ( idest  proptcr)  reverentiam 
tauti  nomiuis,  scilicet  magisterii  :  quasi 
dicat  :  turpe  nimium  est  quod  scholaris 
promovendus  in  adeptione  magistralis 
dignitatis  tanta  expcndat  quod  quam  cito 
gradum  adeptus  fuerit  mendicare  coga- 
tur,  Kt  exemplum  subdens  de  quodam 
Strictonio  qui  expletis  et  executis  vene- 
rabilifer  splcndide  et  honorifice  omnibus 
ad    magisterium    pertinentibus   inc(ppit 


1  Al. 


«  brevi  arenga.  •> 


'-*  Al.  :  «  meo  tamen  videre.  » 


C.KVVT  VI. 


040 


nuMi(liri\n\  i(li>sf  ('^'»m'(\  tcrliu  liirc,  idcst 
t(<i'liii  (iic  |ii'()\iiii(*  s(>(|ii(>iiti  (|ii('  {  pro  ct) 
ixctiiliiit  ciiiii  liini  [  ititpcrsdinilc  «'Mt  ) 
mox,  idoHt  stutiiii  laiiti  iiiisiiH,  itlcst  lniil;i' 
nii(lii('i;c  (|iiii  sii|it-ii  \  ircs  riicitllatis  iiKKrc- 
iliclialiir  (liKiiitalctti  niaKiHtralciii.  (,liiiil 
iiiirittn  ?  idcsl  (|ttat'c  ittin  ikhi  |i(i'iiititis 
8(«l  V  Ipsc  cniin  Slrictoniiis  dcliisiis,  idcst 
dcrisiis.rcccssil  (|ttasi  iiislaiitaiiciis.  idcst 
iitcotitiitciiti  (|itc  {  [tro  ct )  iitiit(|tiain  cott 
tcssns  osl  do  c(!toro  Tasligia,  idcsl  siiiii- 


ntilalcH  tatili  iKinorts.  |<,t  indc  iKdaiKliiin 
(|ttiid(laill  |ii)itctis,  cxclaiiiiil  dicciiH  :  O 
i|iiani,  idcst  i|iiiintiiin  i'mI  vciicniiidii, 
idcMt  rcvci-ciidii  <'oiniiicii(lalio  fcliciN  oxi* 
liis  !  idcsl  rcliciM  llnis.  Ipsc  cniin  cst  iii 
(piciii  oiniiia  ordinaiida  siittt  ;  si  crK" 
litiis  hoitiiM  cMt,  tidiiin  liindaliilo  faM  cHt. 
{}\in  dr  rc  iioii  incpto  <li(!tiiiii  omI  :  IvxitiiH 
ai-la  proliat.  I<.l  ilciti  fiitis  coroiiat  ct  insii 
pcr  a  llitc  otiinia  dcnoiniiiiiri. 


CAPi  T  sk\ti;m. 


Expcditia  illis  (Iucd  tn\  scholariiiin  erii(litione'.n  di- 
gt>!(lH  tiunt  (liliK-itlaiiiii  iiiodernlione  otisorviiln,  nco 
ungnrinro  Ifolorcm  soriiuiiiis  liroviinl»<  oiirniniis,  neo 
dilntiono  oonriiniloro  ;  iiiiiiiiuniii  liuidiori  slylo  le- 
vioriqiie  stoiiiinnto  )iorusi,  (|iioiiiaiii  iioii  soluiii  dis- 
orelis  voruni  oliniii  riidilnis  a<iiiKiiiatis  sorie  |)osl|io- 
sitn  slyliis  ooniiiioiidaliir.  iiuiio  ad  ina^islroruin 
vonornltilom  iiroi>oruiidiiui  osl  majostatom.  .Mni.'islro- 
ruin  nutoni  latis  lialiotur  divisio.  'ranloruin  (luiilnin 
dunlius  urhibiis  oa'loris  oxoelleiitioriiius.  soilioel  Ho- 
uia;  et  Allioiiis  ooimiiornntur,  ultorius  luisnuaiii  pro- 
cedcutes.  nisi  iiKiiinuiiim  forlunn  suooedit  ois,  ut 
allius  venereiitur.  Alii  vero  privdiolariiin  oinitloiites 
fnsligin,  oppidoruiu  adjaceiilium  ijuaM-uiit  einolii- 
uionta,  tuni  proplor  noveronin  diseiplina*  egostatom, 
tuni  propler  untnlis  patriiu  diilcorem  retiueulcm. 
Tnni  isloruin  (piam  alioruin  iiuidain  ratioue  puloiir;i! 
denomiuntioiiis  iuiporium  assiimuut,  ut  liouoreutur. 
Alii  ratiouo  iiitoliiffoiitiie  iguorautin  eoruin  ne  coii- 
fundautur.  Tortii  sulitiliusspeculaiitesproptor  utrius- 
que  parlis  iucremeula,  uinffistriilia  coutraliuut  pn- 
ludanieuta.  Taliuni  uiun^jue  cjuiciun(]ue  veuuslatis 
assumptaidebiti^jue  oriioii  veliteiuolumeuta  prose^jiii 
iu  universa  moruiu  lioiiostate  oportet,  ut  polleaut 
pr«clarius,  ut  sit  ulitjue  iu  sermoue  vernx,  iu  ju- 
dicio  justus,  in  cousilio  providus,  et  iu  coumiisso  fi- 
delis,  coustaus  in  vultu,  pins  iu  aftlatu,  virtutibus 
iusignitus,  bouitate(]ue  laudabilis  existat.  Si  (]uid 
vero  contrarii  acciderit,  huiuauiE  fragilitatis  appe- 
titu  accidere  solet.  Conversatione  etiaiu  sit  bouus. 
NuUa  siquideiu  res  est  magis  peruiciosa  discipulo 
quam  vila  uiagistri  contuiueliosa.  lufusa  euiui  vidi- 
uius  ssepissiuie  coufuuui  ex  fcetido  vase,  quia  foeti- 
duui  vas  aquas  iufusas  corruoipit.  Htec  autem  ad 
aniuise  doceutis  inforuiationem  (Jigesta  snnt  :  uunc 
de  casteris  primariis,  uon  dico  de  primo  priniis,  sed 
de  secuudo  primis  (lissereudum  est.  Teuetur  quoque 
doctor  eruditus  esse,  mansuetus,  rigidus.  autiquus 
nou  anuis,  uon  negligeus,  uec  arrogans.  Sit  inquam 
eruditus.  Prius  enimoportet  ut  discat  quam  doceat. 
Trivii  siquidem  comparationem  doctriuae  uovimus 
assistricem.  Valde  vero  absurdum  est,  et  iuiquum, 
ut  imperiti  peritis,  novelli  autiquis,  rudesque  prcs- 
ferantur  emeritis.  Mausuetus  ;  quouiam  quandoque 
discipalornm  elatiouem  pati  opportuuum  est.  ergo 
mansuetndiue  utendum  est.  iMagister  Franco  immau- 
suetudinis  prodeat  in  exemplum,  qui  ob  discipulo- 
rum  suorum  nobilitate  sna  utentium  irrefrffiuabilem 
arrogantiam  laqueo  se  suspendit  :  sapientius  autem 
egisset  si  mansuetudine  usus  fuisset.  Rigidus  :  in 
scholarium  enim  auiplexu  rigore  frui  commodissi- 
mum  est,  ut  sic  errantibns  viudictam  imponat.  So- 
phistarum  litesdissolvat,  oblatrantesremordeat  oblo- 
queutes(jue  reprimat,  protervientes  castiget  totam- 
(jue  determinationem  dialeclicamfaciat.  Sitantiquus 
vero  uon  annis,  sed  perpetuali  scientia.  Si  vero 
utrumque  affuerit,  sanior  conditio  erit.  Non  negli- 
gens  ;  quouiam  sicut  in  nnoquoque  opere  diligentia 
mater  iuveuitur  constantiae,  ita  universae  doctrinae 


et  discipliuoe  noverca  est  Degligentia.  OpportuDiun 
ciiiiu  essot  inei-liiiiiica!  deservire  nrti,  (|ua(n  negli- 
gentia'  jiigo  oiiernri.  Nou  sit  nrrdgniis,  (|uoiiiniii  vi- 
vax  |iaiipi<ruiii  scintillulii  exliiigiiitur  inagistraiitiit 
nrrogniilin,  voliiulns^juo  disooiidi  n  divitiliux  soques- 
triitiir;  (|ii()iiiniu  ariMgaiilis  nia^ristri  sedulilas,  niiii- 
(juniii  tldolilor  liiiiiiiiitMii  iiislriixorit.  Ili  siiiit  ijiii  ijiiid 
si'iuiit  liumililer  dooore  coiitomuuul.  Kt  qiia;  ratioiie 
snpiiiiit  ri<olo  nioiislrnre  neijueuiit,  ijiioninin  iu  fas- 
tigio  jiosili  iiioiitos  moreiilium  despioiiiiit  fnstidieudo, 
iioc,  in  dntorom  soientiiK  oaiisaui  referuiit,  sed  jiro- 
liriaui  iii  se  respiciuut  excellenliani.  Hl  etiaiii  auiit 
(jiii  iimbrias  dilninnt,  jiliilncteria  mngiiiticaiit,  in  jni- 
bliois  speotaculis  emiueutiora  sedilia  i|iui.<runt,  et  ab 
omnibus  llabbi  noinine  vocari  etsalutnri  dosiileraiit. 
Tiilos  sitjuidem  omniuiu  bonoriiiu  collectio  jure  se- 
diilitatis  ablato  a  se  relegabit.  Cum  autem  lioiiiP  iu- 
(juisitionis  tyro  legendi  causa  scliolas  intraverit,  ri- 
gore  iutrinsecus  assumiito  considerandum  est,  ut 
aiirorae  teiiipore  continuo  subinissa  voce  inci[)iat  ore 
rotuudo  .nediocriter  ascendeudo,  neminem.  nisi 
niaxima  urgeat  necessitas,  expectando.  Quoniam  si 
ningistratiis  diligentia  aliquos  ultra  debiti  leniporis 
spntium  expectare  prpcsumpserit,  hoc  siquidem  pi- 
gritiei  mora  confundat,  ineque  se  rancore  commi- 
uuet.  Cum  autem  pigritiei  disciiiiilus  dormitatiouis 
artifexmagistri  noveritsedulitatem,  autmaturius  fes- 
tinabit.aut  pudoreconfusus  iu  hujusopprobrium  dor- 
mitabit.  Sed  uou  faciat  ut  Assuerus  Poeta  praecipit, 
quem  Dromonis  Castoris  discipuli  pigrities  lu  risum 
excitare,  eo  vero  more  quotidiauo  ad  primam  sterteute 
uuguibus  scabris  membratim  musicnm  melos  facieu- 
tibus,  oculisque  lippientibus  Incemque  explorantibns 
matutini  laboris,  iu  scholisque  ue  res  peragatur  con- 
sortibus  adveuientibus,  sic  aiebat :  Lucis  rubore  diei 
aurora^  ne  adhuc  rubor  confunditur '?  Illis  itaque  ue- 
gautibus,  mediam  parlem  diei  creberrime  somno- 
leutus  explevit  gratias  Deo  agendo  ;  maluit  enim 
sani  capitis  habere  duritiem  qnam  insani  peritiam. 
Si  vero  meridianae  disputatioui  plerumque  adesset, 
nativum  morem  excetiere  nesciens,  naso  vigilante 
stertebat  affinibusque  ob  porciuae  corrosionis  stre- 
pitum  praebebat  fastidia.  Dum  autem  alicjuando  olera 
secuudas  ejus  delitias  hauriret,  ora  hiiitu,  lumiua 
soiuno  commisit.  Manus  vero  licet  sordida,  \a  ca- 
tino  aliquid  praeteudebat.  Sopor  tameu  ei  nocivus 
extitit  dum  cibaria  incarcerare  quaesivit.  Ad  quem 
fructum  maturitatis,  o  Marcianesociorum  charissime 
creditis  hunc  pervenire,  vestra  siquidem  novit  in- 
tentio.  Sed  si  disserendi  causa  meri(Jianus  doctor  stu- 
dium  adierit,  praecavendum  est,  ne  sophistico  pol- 
leat  apparatn,  nec  tetris  moveatur  difticultatibus, 
sed  studiosa  praemeditatione  omnibus  armatns  intre- 
pidus  adeat  lites,eaque  facilimeute  componat;  et  il- 
lud  quod  quisque  objecerit,  ita  memoriae  disponat, 
ut  detegendi  tempore  a  via  ritionis  non  recedat, 
sed  ordihe  competenti  aenigmata  dilucidandi  mode- 
ratione  assumpta  explicite  exolvat.  Si  vero  maxinia 
(ut  assolet)  discretorum  mentihus  accidat  dubitatio. 


65U 


CUMM.  SIIPER  LUJ.  IJUETll  DE  SCllUL.  BISCIP 


,,.  .i,.. 


fitf  I II.. 

t!UILU 

I 


,..!..     .r.,.l, 


Uli.     1  .i.UliJd 

In      tll'llltllllllt 


I.,  ,    ,.  ,,,ul., 

ruui  uieiiif-i  |i,illi>tre,  VKlualixtsiuiu  lauit-u  iiuioviitiii, 

tHii,  i,,ii .iii^triviri  aiiiuttiititiu.s  iTedtiutiiiiu  iu- 

I  ij.   Si  i(uiii  vero  hnruiu  iliBi'i|iuli>- 

1,....      ..^.v  ,.,,.. ...   utjlecliiverit,  arctuscliiiliiri   uijiiii- 

KtiuiJuiu  uil,  ut  vel  eiii  rerunlatiijiiiii  tierieui  liili^liter 
iiiiliriuiiit,  vel  e.iarauili  ilili;.'eutiaiu  coiuiiieinlb-t  .Mn- 
Xiiuui  3ii|uiileiu  H\  liiii  iitilitittl.')  foiiieiituiii  i-oIIi^k- 
lur.  1 1  itiitfiu  iiil  iiiit^iittratUH  a|iii:eiu  teiii|)i>re  per- 
veuiat  ilisci|iiilu«  Btuiiio  coiitiuuitatiii  iiiiiiioriiiiiiiiiii 
tsil,  rei:ertsui|iie  aecreliori,  liret  «aiiKiiiiieu.s  f.xiatet, 
iiiiisteinhiui  eiit,  ue  atrepitus  it.Siii-.teutiiiiu  uieiiteiii 
lii-hetet,  vel  luixrituliiiiii  ri\it  roiifuuiJiit  iiilellei:liiui 
uiiIIm  viuculis  vitaled  rt|)iritii>i  iiii|)eilieiitil)ii.s.  Ilouen- 
lati  eiiiiu  lua^iii  coii^ieiitiiueuui  eiit,  ut  lii-i^retii  ri- 
iiuiuJo  ftolitarius  iiinguter  e\istat,  iiiiaui  lihellon  ex- 
triitieuilo  cuiictid  |)rii;9eiitiaiii  liiiaiii  e\liiticat.  Nomie 
iletractioaiii  tiliu^  uia^ii>tri  dedulitateiu  litielloii  e.\- 
tritbeudo  aiipicieu4,  quid  iai|uiaiituiii  un.-dititretur  ? 
iitii{ue.  Si  vero  priniifvo  teuipore  lua^iiilr.tiitiii  dili- 
^eatiii  copiaia  disceatumi  iioa  liatiueril,  idcirco  aou 
tepe^cat,  iieciipedepoiiitiievaaescat ;  8ed  taiito  acriiis 
iitudiiii  iu.si9tat  «eipie  iii  coullietii  streuue  [iriidjeiit, 
ut  liii:  licet  cuiu  pauci^i  hoiioreiu  coiitiuKiit.  l'aiii-o- 
ruui  euiiu  coa-^ortio  aiultos  deliaitos  proruinlitatis 
ntiidio  viKeute  frequeater  viiliaius  stn^uue  iiititulari. 
Nouue  Theophrastus  siihtilitittis  artile.x  paiicoruiii 
siilTultus  ornatu,  s|ie  defriiuilittiis  re)<eiidi  i-iiraiii  ah- 
jecil .'  quod  taiaea  iucousulte  enit  :  cousultiiis  euiiu 
ei^isset  si  se  sludii  ohservautia  couiaiendahileiu  ex- 
hihiiisset.  Munerihus  tamea  luafrislri  Leoiitiui  dis- 
creliomultoruiu  sihi  aci|uisivitcousortiuin.  Pulchriiis 
enim  sic  degere  censuit  ijuam  cittu  destitui.  Fietatis 
vero  amhitu  scholariuin  rector  delinitus  discipulo- 
rum  corda  ia  paupertate  degentium,  studioseque 
discentium  mulcere  teuetur,  viJelicet  cibariis,  cal- 
ceis,  veslihus  saltem  tritis  si  facultas  supiietit,  cit- 
terisqiie  douariis  suhveniat,  consilioque  ut  decet 
concitativo.  Qiiap  eniiu  nrieclarior  naturas  qu.-Fve  pua- 
vior  quam  veris  scholaribus  erogatio  ?  Pra-clarius 
est  enim  confovere  scholarem  his  iu  quihus  est  mi- 
nima  donautis  e.xhihitio,  maxima  vero  paufieris  re- 
cipieutis  proiuptio,  quam  lii*trionum  et  meretricum 
detestahiies  iucursus  delinire.  Nuhila  licet  quando- 
aue  fortuua  e.xistat,  non  tameu  magistrautis  cura 
(lesperet,  sed  semper  curialiter  se  regeuJo  iucursus 
viriliter  perseveretdulciuse.xpectando.  Proh  Coriandi 
puJenda  transactio  I  Si  autem  ob  festivi  temporis 
impulsum  delitiarum  loca  visitare  placuerit,  semper 
coetus  sui  nohiliores,  formaque  eminenliores  docen- 
tis  secum  habeat  discretio,  ne  quasi  destitutus  sola- 
tio  a  multis  viJeatur,  vel  ne  in  periculum  excitetur. 
Maronis  saltus  felicium  discipiilorum  privari  ccetu 
inJoluit.  Licet  autem  in  scholis  rigiJus  existere  de- 
beat,  tamen  in  gressu  salutando  devotus  permaneat, 
in  sermone  morlestus,  jucundus  transmigrautlbus, 
comes  alludentibus,  fidelis  admouitii  conimoranti- 
bus,  castitate  cautus  aftinibus,  ne  suspirantis  nasi 
foetorem  si  quis  fuerit  amicabilis  ebibat  afRnitas.-Ex- 
trema  praesentis  volumiuis  extat  compilatio,  de  ma- 
gistrantibus  quos  liberalibus  noverca  disciplinis  eges- 
tas  fines  compulerit  invadere  alienas.  Et  de  illis 
quos  natalis  patrice  revocaverit  dulcedo.  aliquid  sub 
compendio  dicamus.  Cum  autem  ob  egestalis  causam 
repellendae  lucri  quaerat  quis  odorem  dulcissimum, 
considerandum  est  ut  salvo  magistratus  honore,  par- 
citati  quantum  queat  insistat,  vestibus  mediocribus 
inhiet,  et  scholarium  regimini  praecipue.  Puerisque 
primo  praebeat  vultum  benignum  parentibusque  eo- 
rum  benigniorem  affatum  dbcendique  aditum  spon- 
deat  benignissimum,  ut  sic  non  solum  puerorum 
corda  permolliat,  verum  etiam  parentum  pecuuiam 


f--'-  '  ',  rainainque  ex  hoi' afferat.  Scliolw  verojura 
,li'teiiilat,ordiiie  iloreiidi  prius  ediicto  peru- 
luiii  i.i.->deui  etiuai  alii|iiaiiliiliiiu  adultiii  ri^idiiiase 
eihiheat,  i|iiMiriiuii|iie  ora  ad  nn:U:  et  oriiate  liii|iiea- 
duiu  cuiii|ii>iiat,  dl^ltDnqiie  iiJ  feCliheudillii  cuutiu- 
gat,  ad  li'^'eiiJuai  uiiiuiiiu  cuiifuraiet  ri^ore  jutiliti<e 
'<',  ut  »ii:  aua  suliiiii  iii  durtrina  veriiia 
i  Uacoiiveaiat.  JjideiiJiqiie  spHliiiiii  teia- 
iive  i:uiii:edal,  duceiidiqiie  liiMieliciiiiii  lliillii  casil 
iiraliitt.  8i  veru  i-oiitiiiiiiiceiii  siiperliiiiiiqiu;  iave- 
iieril,  diilciter  euiii  cantiget,  exeiiiplaqiie  iiiiiiiiiii  pro- 
poiiat  qiiihiis  repriiiiat  ;  alioqiiia  pareiituiii  asseusu 
vir^id  aflligatiir,  ul  liic  ad  uiigueai  custigatus  evadat, 
iie  de.-^iieratus  iu  igaoiiiiuiaai  cadat.  (>uiii  aiiteuiiua- 
^istrautis  ililectio  a'tate  iiifrigidatoii,  HlHtualesqiie 
plaaetiioii  scholatitici  iulruituH  hahuerit  piirtiei|)eH, 
lii  currectiuuis  liiiia  ajiud  eou  uli  iieqiiiverit,  neaio 
cuufectis  arrideudiiiii  eiil,  Htatuiilihiis  iiigeiiiisceii- 
diiiii,  plauetici.sqiie  fitvuris  Hiiiiiilacru  esl  cougaii- 
deuJuiii.  Calaiiiistriitus  circis  hirsiitis  periirat,  fiicu- 
qiie  perfusus  lai-ryaiis  irrigaiitihiis  gulaiii  |iei'fiiiiilat. 
.Muleii  caiite  ejiciat,  ue  iiieiilis  suu'  reatuiii  cuiiiuiuti 
particijieut.  AuiuiaJverteiiduiii  esl  etiaiii  qiiud  qiio- 
ruia  erogatiuiie  litl>(>riusiiiii  deliiiitiir  cei'taiiieii,  iii 
illis  dui:tnua)is  cuiiipruhetiir  ellectiis  ;  reruiii  iiiiiii- 
qiie  etlectus  exhihitiuiie  uperis  declaratiir.  OrJiue 
aiiteiii  couipeteiiti  vicissim  siiut  cuiivucuaJi,  ut  li~ 
deli  scriitiiiio  pateat  ipiid  suhiiiiiiistrautiuui  lahur 
duiruiis  erogaverit.  Siihuiiuistrauliiiia  eiiiai  curu! 
iiuu  semper  est  coiitideuduiii  :  quoiiiaiu  aiit  illoruiii 
cupiditas  fractis  as.iihus  pleruuique  periiiollitur,  aut 
spe  defraudata  tepescit  lidelitas,  aiit  ut  videaiiliir  11- 
deles  rudescit  jiolestas.  Sicuti  vero  paupertali  IVIici 
luiscricorditer  ilefereaJiiin  est,  sic  eiiiiiii  iioii  luiiiiis 
ipsius  eruJitionihiis  attentius  est  iiisisteuJuia.  Ciiiii 
aiitem  crpna  uauperior  alluerit,  coiiiiueasalihuH  esl 
erogauJa  facultas  fauiiliiirihiis  coiiiplicihuHque  vici- 
uis  iavite  iiorrigeuJuiu,  iie  faaiiliaris  vox  secreta  re- 
velet  Jetraheado,  vel  uiultiplicitatis  nuiis  proJif;a 
propinet  aniii  aniiecteudo.  (jm<l  auleiii  auu  cunscia 
lutilius  .'  Proterva  in  iiiiiiiiiiis  prociil  ahsit  rapacitas, 
et  famae  nuverca  et  aduaca  teuacit.is.  Caveudum  esl 
etiaiu  ne  puerorum  pulveri  ffjKculenlo  plusquaiii 
triennio  ibidem  allud.it,  licet  maxima  comitatuuui 
gazaeve  alfuerit  aftluentia,  f(ederal.ique  aiiioris  opu- 
lentia,  nisi  honoris  promotio  vigeal  in  amore  vel  fa- 
cultatum  elatio  in  honore.  Cuni  autein  oh  dulcoris 
palriiE  delitias  parentumque  veuerabiles  aspectus  re- 
geuJi  curam  quis  accepit  iu  uatalis  soli  confinio, 
pomposa  affatu  insistenauin  est.  Caute  splendideque 
procurationi  vicissim  est  arriJenJum,  vestiumque 
varietate  gaudendum,  quoniam  vestis  polvmitie  ve- 
nustas  anuulorumque  insignia.  miiltos  aliud  quam 
veril.is  exigat  cogunt  obtinere,  oruatus,  favor,  alla- 
tusque  lepos  quamplurimos  comparatos  sensui  erro- 
neo  Homerum  excedere  visus  compellunt,  ordine 
tamen  docendi  praetaxato  diligenter  ohserviito.  Jo- 
corum  quoque  damnosa  libido  attentius  ablata  sit, 
ut  (quoQ  raro  contingit]  provincialis  honor  formam 
etferat  in  tituli  commenuationem.  Quanto  rna^is  vero 
venustatis  titulis  surrexerit,  lanto  magis  suhditorum 
insisteudum  est  favori,  ut  quod  proprii  oris  nequit 
proferri  tumultibus,  ipsornin  tempeitivis  erogetur 
affatihus  ;  ut  non  solum  moruni  dulcedine,  verume- 
tiam  propriae  facultatis  acumine  commendabilis  ins- 
pecletur.  Cum  autem  tam  inoruin  quam  facultatis  in 
publicum  evenerit  commenJaLio,  cavenduin  est  ne 
incestus  caput  obstirpet,  adulterium  ora  coufundat, 
illiciteque  malign.intis  ffKtor  famam  bonam  deui- 
gret.  Ne  rosae  vernum  emittentes  odorem  videautur 
expirare,  et  liliasudore  castitatis  quaesita  decrescere 
videantur.  Venerabilis  Cralonis  effigies  prteriai  facul- 
latis  complicibus,  aliisque  qui  eam  uuico  aspectu  atti- 
geranl  moeroris  causam  etjustitiaepraebuit  incremen- 
tum  :  qui  cum  Castoris  in  diversorio  ob  EuphrasiiB 
uxoris  suae  delicias  obdormiret  amplexando,  repertus 
est  capillis  Iractus,  verbere  castigatus,  vulnere  lacera- 
tus,  sale  fricatus,  urina  servorum  infu.«us,  augulis 
ejectns,  trabibus  erectus,  tandem  lassatis  tortoribus 
genitalibus  privatus  sterquilinio  suppositus,  triins- 
euntibus  expositus,  plehis  abjectio,  discipuloruui 
desolatio,  commililonum  opprobrium,  cruduuiquc 
ac  cudrele  miseruiu   ac  luseirrimum  cuuctis  exlitit 


CAIMIT    VI.  051  I 

,l..li)rl«  «iwlii.-iilimi.  AfllnilnliH  Kndin  i.iiroiiloliK  mI"  ninli  ili-liTmiiiarnln  lic  sljilii  (•iiniiii  n\iuw 
niiri  III  iiiillii  Hilii  |ir(illi'li<iitiliiiii.  I.ircl  iMiiiii  |iriiiiii'vii  ,', 

.|ii<iii,l.ii|ii.'  «Mlva  llaiil  jii.lhia,  iiIIimim  Imi...'Ii  all.MiiM  Muiliia  ipsos  laili  ITK.'»  ^*'  <|Hmil  riM.l  lllloH 

Mii|.(.riH  iii,|iiiiiaiiii'iiia  |i.'riiiaii.'liiiiii  n<Kiilaiil<>.  Itriti  .'iMliKinii aMiiKHHiliH  Mrrilio 

rsl  llKiiniliviis   vi'l   olisciira    |<MMitii>  Hivn 

((  l<!\|)rililis  i|iia'  nil  srliui  iriiiin  rrinli  siiiiiiilinlo  vrl  i|na-Hlin  nrriilla  vrl  oltsciira 

liitiKMii  cli'.  »  lli»'  <*sl  <'a|)ilnlniii  si<\liiiii  i|na-  iliHirili'    iiili*lliKiliir   iiini    a|)iTiiitiii-, 

<<l  iilliinnin  linjiis  lolalis  liarlaliis  i|ni  />/■  nl    illinl   .liiilii-iiin  :    Da  nniir<lrnti  riivit 

sclii)l<ifimn    </isrip/inn   vs\.   Iii    <|iio    posl  n/n/s  rf  (/r  fnrfi  r(/rrssu    rst   <ln/rril(t ;  W\- 

<>a  i]iia>  in  sM|)i>ritiriiiiis  rapilnlis  i>iloi-nil,  K><ili<'<'iiis  <>\  on<   l<-onis    l'aviiin  uhhd  ox- 

<>l  siKnaiili>i'  |)osli|naiii   in  |)i'o\iiiii>  |)i'a>-  liat-liini. 

<'<>il<>iili  <>a|iilnlo  ili>l<>i'ininavit  <l<>  i|iiil)ns-  MaKislroniin   .'iiil<'iii    talis  liahfliir  dj- 

ilaiii  <lo<'iiin<>iilis    ail   <liKii>tiilt^iii  inaKis-  visio  <>t<'.  »  iii  liai' |iarliMto<!litis  |iost<|iiaiii 

ti'aI<Mn,  tiiin  ra<'i<>iilil)iis,  Inin  i|iii)i|nc  ni>-  sc  snpcriorihiis  <-onliiina\  il,  iiiinc  iiit<Mi- 

('<\ssario    r<><|nisilis  ;    iiiiiic  <'oiis<'i|n<>iilci'  lion<>in   |ii-os<'i|niliii-.    \\\    <lno   lacil.    .Nain 

iii    Ikx^  iilliino    <'apilnl<)   principalit<>r  <lc  ])riino  ijnasilain  ni.iKistrornni  ili\ision<'S 

tliKnitiil»'  il>sa  inaKislnili,  ot   iitia»  iiisiiin  i^nrinillil.  S<'ciiiiilo  nonnain  atfjiic  ipsos 

circiiinslant    concoinilanlnr  |)rt)s<>iiniliii'.  ri>KHlinit<>ni  inoilnin  ilcinonslrat,  ilii,  <i  Ta- 

Kt  <li\  iililnr  Ikh-  toliiin  <'aiiilnliiiii  iii  li'<>s  rniin  nainipK^.  »  Priina  iii  ilnas.  Nain  [)i-irno 

part<'s  i)iincii)al<>s,    s<'ctiiKliiin    li'<'s    ma-  priinani  <lislin<  lioiicin  niaKislrornin  jir.r- 

Kislroriim     maiuu'i<>s.     In    jn-ima    [)arto  miltil.  Sim-imkIo  sociin<lam  siilijiiiiKit,  ibi, 

iK'inp<'  il<^l<'rinitiaf  <l<'  prima  maKislronim  «  Tam  istonim  iiiiani  etc.  »  Kt  ^licit  primo. 


s 


pccic,  <'t  <U'  liis  <iiia'  ipsos  r<'Kiiliii>t ;  <'t  ijnoil  <livisio  maKistroriim  iial)i>fnr  talis, 

noii  soliim  cos  j^riino,  sctl  <'liainalios  eii-  snijjth^  iit  sc(niifnr:  nam  ^jnitlam  maKis- 

jtisonmt]n<»maiicrioi  oxistant.  lii  socunda  trornm  morantiir  dualins  uriiibns  cxcei- 

(!<' sccnutla,  ihi,  ((  K.xtrcma  i^nvscntis  volu-  lentiorihns,  i<l<'st  clariorihus  <'eteris,  sci- 

ininis.  »  In  fcrfia  <1<'  lcrfia,  ihi,  «  ('nm  oh  lict^t  Homa'  (4  Athcnis,  nniKinam  procc- 

<lnlcoris  clc.  »  i'rima  jiars    atlhiic  <livi<li-  <l<Mit<'s  nlf<M'ins  nisi  lorfc  iiKjuam  fiim  lor- 

fnr  induas  partes.  Nam  j)rimo  continuat  tuiia  succedit,  idest  arridet  eis  ut  vene- 

<licta  diccndis.  Secundo  de  statu  iiorma  rnnt,  idcstlcventur  altins,idest  adalfiora: 

atiinc  rcKiihv  maKisfrantinm  dctcrmiiiat,  vcl  sic,  ninKjnam  proccdcntcs  ulfcrins, 

ibi,  «  Magistrornin  falis  cfc.  vltcmprimo  scilicct  ah  urhihus  his,  et  lioc  inqnantum 

ponit  intentionem  suam  rcspectu  pra^ce-  (idest  quamdiu)  fortuna  succedit  eis  ut 

dentium.  Secundo  respectu  sequcntium.  altius  eleventur.  Et  vult  dicere  quod  qui- 

ibi,  «  Nunc  ad.  »  Primo  facit  quod  dictum  dammag-istrornm  sunt  qui  solum  in  urbe 

est.  Secundo  modiim  proccdcndi  ohser-  romaua  atque  athenicnsi   moram   suam 

vandum  ostendif,  ihi,  «  Ncc  arguere.  »  habent.    Alii   autem  magistri    sunt    qui 

Tertio  rationem  sui  processus  subjungit,  omittcntes  fastigia,  idest  summitatesprae- 

ihi,  «  O'ionii^in  "<^'i  solum.  »  Dicit  ergo  dictarum  urbium,  scilicet  Romae  et  Atlie- 

primo  :  cxpeditis  illis  qua^  sunt  digcsta,  narnm,  quffirunt  ernolumenta,  idest  lucra 

in  superiorihns  tradita  ad  eruditionem,  oppidorum,  idest  castrorum  et  villarum  : 

idest  informationcm  scholarium  ;  et  hoc,  ut  sic  oppidum  largo  sumatur  vocabulo, 

observata  modcrationc,  idestmodestia  di-  oppidorum  inquam  adjacentium,  scilicet 

lucidandi,  idest  dctcrmiuandi ;  ctquia  nos  pra^dictis  urbibus   duabus,    subaudi  vel 

Boetius   non   curamus   angariare,    idest  delonge  vel  de  prope  distantium.Et  dico, 

constringere  lectionem  brevitate,  supple,  qua^runt  tum,  idest  primo  propter  eges- 

nostra»,  editionis,  nec  etiam  confundere  tatem,  supple,  remediandam,  egestatem 

dilatione,  idest  prolixitate,  nonnunqnam  dico  novercam,  idest   contrariam   disci- 

perusi  leviori  stylo,  idest  materia,  atque  plinae  :  nam,  ut  saepius  dictum  est,  na- 

lucidioristemmatc,idestverhorumornatu,  tura  non  est  sufficiens  seipsa   speculari 

ethocquoniam  stylus,  snbauditotiusnos-  sine  rebus  exterioribus  :  tum  etiam  idest 

tri  tractatus  commendatur,  idest  traditur  secundo   quaerunt  emolumenta   aliorum 

non  solumdiscretis,  idest  eruditis  verum  oppidorum  propter  dulcorem  renitentem 

(pro  sed)  etiam  rudibus,  idest  indoctis,  et  natalis  patriae,  idest  paterni  soli.  Vult  di- 

hocpostposita,  idestdelicta  serieaenigma-  cere  quod  post  eos  magistros  qui  urbi- 

tis,idestobscuritatis.  Quoniamautemha?c  bus  Roma?  atque  Athenis  commorantur, 

ita  sunt,  properandum,  idest  acceleran-  sunt  ahi  magistri  qui  in  oppidis  ;  et  hoc 

dum  est  nunc,  scilicet  hic  in  loco  ad  ve-  quidam  in  oppidis  natalis  soli,  quidam 

nerabilemmajcstatemmagistrorum,  sub-  vcro  in  oppidis  prorsus  extraneis.  Et  de 


tt32 


COMM.  SrPF.R  I.IH.  nOETI!  I)F.  SCIIOL.  DISCIP. 


hiM  orniuttus  suu  ordine  at(|UK  loco  (lur- 
trui-tuhitur  iu  seciutuiti.  .Notauiluiu,  hicuti 
pluruua-  [tlulosii[tlioi'uui  tii«;i>^  sfcta',  sic 
et  pluriiuu  stuilioiuiu  rucuptacula.  Coiii- 
iiuunoraiidu  ergo  historicoruia  Moiuuia, 
cL-lHhratiora  (litctriuaruin  coiiciliattiila, 
AthtMiaruin  stuilia  ct'tt;ris  |)ra*claiissiuia 
extiterunt,  ijua^  ut  ipHti  llit3roiiynius  coiii- 
inendans  iui|uit,  u  Studio  Athriius  aptis- 
siiiias  tore.  »  Priino  uuiin  li'^'fs  studiuin 
id  tradulit  uliiHiiut)  civitatitius  Jura  traiis- 
iniiiit :  in  (M)  vigueruiit  peue  oiiiiiia  plii- 
luiiO[)liiat  luiuiiia,  qucniadinodiiiu  taiii 
loiiKt'  taiiia  e.\titit  divuiKcituin.  iN)st  .\tlit;- 
nuruiu  studiuin  roinauuin  lloruit  italicis 
philuso[)liis  consti[)atuiii,  in  (|uo  Julius 
Ca*sar  viguit,  lihro  priino  />tf  vitn  (\vsaris : 
ihi  Cuto  llornit,  ut  ait  Soliuus  lihro  priino; 
ihi  Vir;<ilius,  Tiillius,  S(MU!ca  at(|ue  reli- 
qui  mulli  [)luriini  valurninl.  Kt  \uv.c.  duo 
studiu  Litteid  coniintiiulat.  Kst  et  aliud 
Purisiense  studiuin  in  sn[)eriorihus  sutis 
colluudatum.  llah(!t  autcin  a'fas  rnodcr- 
nior  iniiuiueras  [)euedoctriuaruiu  uuiver- 
sales  scholus  ;  qiias  si  laudem  aut  vitu- 
perem  nescio,  cum  virtus  constet  in  [)a- 
tenti,  atquc  e.vtraneo  noii  iiiilifreat  con- 
ciunatore.  Itein  euKjlumentuin  licet  pro- 
priae  molendina?  liicrum  sit,  ponitur  ta- 
men  pro  quoUhet  lucro  vel  commoditate. 
Sic  Malachiae  tertio  14:  Et  ([uod  emolu- 
'  Custo-'"^^^^^^^^^  (iitin  custodimu.H  '  prxrepta  cjus. 
diiimus.  <i  Tani  istorum  quam  illorum  quidam 
ratione  pulchra;  etc.  »  llic  ponit  aliam 
magistrorum  distinctionem,  dicens  :  Ma- 
gistrorum  quidem  in  civitatihus  praefa- 
tis  atque  oppidis  circumjacentihus  hahi- 
tantium,  quidam  magistri  sunt  qui  assu- 
munt  imperium,  idest  gradiim  atque 
titulum  magistraIem'ratione  pulchrse  de- 
iiominationis,  idest  fama?,  ut  scilicet  ab 
homiuihus  honorentur.  Et  hi  suutquiso- 
lum  gloriam  nominis  quaerunt.  Alii  au- 
tem,  supple  gradum  assumunt,  supple, 
magistralem  ratione,  idest  ob  causam 
intelligentiai ;  et  hocideoiieconfundantur 
ignorantia.  Tertii  vero  sunt  qui  specu- 
lantes  subtilius  quam  superiores  coiitra- 
hunt  paludameuta,  idesthonoremquipro- 
prie  in  his  vestimentis  consistit,  magis- 
tralia,  idest  magistrum  ostendentia.  Yult 
dicere  :  tertii  sunt  qui  magistralem  di- 
gnitatem  assumunt  propter  incrementa 
utriusque  partis  supradictae  :  scilicet  tam 
propter  apparere  atque  ut  honore  cele- 
brentur,  quam  etiam  propter  intelligen- 
tiam.  Notandum,  quamvis  scire  bonum 
sit  atque  prai    ceteris  delectabile,   cum 


scientiu  ip8u  cunctu  com[)lectatur  atquo 
niliil  ignorare  |icriuiltat  :  scire  tamcn 
i|tsiiiu  iion  oiuniuo  lauilal)il(!  t!st  ([uod 
oh  fuina!  glorium  diiiutaxat  coiri[)aratur. 
liiciU  enini  |)ulcliruin  sit  digilo  ostendere 
ct  (lic(!re,  liicfst,  juxla  Pcrsii  Flacci  stfii- 
tentiain,  nou  taincn  sanituiu  cst.  Illiid 
ergo  8ciri  eligenduiii  cst  ([iiod  vitain 
virtuoMuin  coiiiitalur,  iioii  gh*ria!  cupidi- 
tatcni.  Kst  igilur  e.\  his  iiiagistronnn 
generihus  soluui  illud  laudal)ili!  ([iiod  oli 
ignorantia;  neluilam  (li;[)(;ll(;ndain  scien- 
tia;  8usci[)it  incrementa.  Iteiii  [laluda- 
nicutuni  v(;stis  regiiingiiniiH  (;Htquo  ut(;- 
hantiir  ad  ostendendiim  l)(;lluin  [)ro.vinio 
futiiiuin.  Kt  dicitiir  a  [lalam,  (|uia  tiinc 
oinnihiiH  [)alam  hellum  OKtendehatiii-. 
Kst  ([iio([U(;  vesliiiicnluni  inagislralt;  (|uo 
magistrandi  indiiiintur  ad  fuliiroruin  ho- 
noruni  tituliim  ost(;nd(;nduin. 

*  Talium  namqiie  quicum([iie  venus- 
tatis  assiimpta;  d('l)iti([ue  etc.  »  In  huc 
partt;  lloetiiis  [)0st  sui)(;riorem  magistro- 
riim  hi|)arlitain  divisiouem,  nunc  de 
quorumlihet  norma  atqiie  modo  ipsos 
regnlante  tam  in  se  quam  quo  ad  alios 
subjungit.  Kt  dividitiir  han'  [)ars  in  duas 
partes.  Nam  priino  [)onit  lloetius  pra^- 
cepta  qua'dam  magistros  regulantia  ah- 
solute  et  quo  ad  se.  Secundo  per  compa- 
rationem  ([uo  ad  aiios.  Secunda,  ibi, 
((  lla'c  autem.  »  Prima  adliuc  induas. 
Nam  primo  facit  quod  dictum  est.  Se- 
cundo  causam  sui  dicti  suhjungit,  ibi, 
Niilla  siquidem.  »  Prima  adhuc  in  duas. 
Nam  primo  facit  id  quod  dictum  est.  Se- 
cundoponit  quemdam  excusationemprae- 
cepta  excusantem,  ibi,  «  Si  quid  vero 
etc.  »  Et  praeponens  documenta  statum 
magistri  regulantia,  dicitquod  magister, 
quicumque  ipse  fuerit,  si  velit  prosequi 
emolumcnta  assumptae  venustatis,  idest 
honoris  magistralis,  que  (pro  et)  debiti 
officii,  oportet,  idest  opportunum  est  ut 
polleat,  idest  resplendeat  clarius  in  uni- 
versa  morum  honestatc  ;  ut  scilicet  sit 
in  sermone  verax,  in  judicio  justus  etc. 
Littera  plana  est.  Et  si  quid  contrarii  ac- 
cidat,  subaudi  superioribus,  hoc  solet 
accidere  appetitu  humanae  fragilitatis, 
idest  ipsa  sensualitate  ;  ipsa  enim  debi- 
lis  est  ad  malum  prona.  Kt  quia  debilis, 
ideo  ipsam  debilitas  morum  plerumque 
consequitur.  Debilitatem  enim  comple- 
xionis,  ut  medicis  visum  est,  sa^pius 
morum  sequitur  debilitas.  Notandum  : 
licet  magistri  omnia  illa  in  se  habeant 
qiiaB  forma  docendi  coiitinet,  uti  sunt  do- 


CMTT   VI  U5.J 

(■iMiili   riiiisiiliMatii),  o\iMii|)li)niin  ri)iirur  hivxtii,  liliin  hitiiiuIi).  h  DJNnint  hitidoiiI- 

niiln.s    rl    nit.siiiii    i<liii|iifiili;i     riipiu.su  ;  liiis  iiis  viri  pniili-iilrs  ilurrinli  rurin.iin, 

liin-    IntiuMi    niiiiiiiir  siirili-iiiiil,    iiisi    ni  siiusi|iir    ilisi'i|iii!us  stiiiliuHus   llrri  him- 

i|ii.i-    vimIiu   ilurrt    i)|)(*rr    iiisliiiiil  :   Iki-c  ilriiiil  iiuii   suliini  liliroH   «ivolvcinlo,    Nod 

iMiiin  upliina  sii|iirnli.r  via  t^sl,  opoiu  sa-  i>liiiin  inoniH  (toin|)i>iirnilu.  *  jlriii  |i«'i'iii- 

nis  rutilui-iiiiitc  ilurlriiiis.   IIiiiU^  l'rus|ii'r  cirs  niuis  rsl    vi-l  inliTiliis.   Iinlr  iM-rini- 

WUvo  lyiii/r<it/itntitu/u  :  ciiisus  ii  iiiii,  iliiiiinusiiin  laMliiririiin  (itr. 

„..,..             .         1        .  "  "•''<'  aiilfin  ail  aiiinia'  (luccnlis  cfr.  i» 

NiMi  s;itiH  c^l  (Idiiimi  iii-in-i'|ila  i>vithi'|-i'liiiKii!i,  ,      ,                .     n      ,■               »                          •.    . 

Is  iii.Miuiiil  l.>K>'  -!<''  ""•''""•  "-'  "I"'''--  '"  '""■  '""■'"  "'"''"'^  |)()Ht(|nain  poHiiitilo- 

i-iiini'iilii  I *>L;iiliiiiliii    iniiKistrus    i|iiu     inl 

»    Tiii|ii'   ('iiiin    i'sl  ,    iil    iiii|iiil    Liii-liiii  scipsiiiii,  iiiiiic  vcru  riicil  liuc  idcni  ipiu  jiil 

liiis  liliru  Ih  f<i/s(f  s<//t{<'ii//<i,  iid   pliiiusu-  iiiius.  I'',l  irtviililiir  li.rc  piirs  iii  (liiiis  par- 

phiiiiu  pcrgcrc  cl  pliiiusupliiic  upcrii  ii.ui  lcs.    iNiiin   priniu    |iunit  iiurniiiin   nia^^is- 

a^civ  ;  talis  (Miiin  \ilii  ikmi  vcrii,  scd  |iid-  Irus   rc^iiliiiilciii  ipiu   jid  disci|)iilus.  S(j- 

lialii  csl.  I)  (^[iciii  iiiilciii  pliilusupliiii'  iiiu-  (-iiiiilu  (piuinl  iilius  .1  disci|inlis,  ilii,  u  (Inin 

rcs   siiiil  iil(|iii'  iliviniliilis    iiislilnlii;    iii  iiiilcin  uli  rcslivi   lciiipuris    ctc.  »   1'riiiiii 

(piilins    niafj^islratiis  sic  pullciil   ul  «lisci-  iii  dnas.  Nain  priino  facit  lioc  (jno  ail  ino- 

pnliis  iicdiiin  c\i'iu|ilu  sit.  sod  (>t  dccuri.  riiin  uliscrviuiliiiin.  Scciiudu  (jiiu  ad  snli- 

Kaliu  aultMU  uinniiiiu   liurinn  liic  cuiisc-  diluniiuiiiruriiiiiliuiicin,  ihi,  (((!uin  aiitcm 

(]iUMit(M'   auiioxa  (.'sl,  ctiin    dicitiir,    (|uu-  lioiiiciiKprisitiuiiis.  »  1'riiiiii  iidliiK- iuduii.s. 

uiani  uuUa  rcs  csl  discipuloinaf?is  pcrni-  Nam  prinio   so  (lielis   dicondisqne  conti- 

ciosa,  idi^st  diunuusii,  ipiiiin  cuiiliinicliosii  uiiiil.  Scciiudu  iulcutiiiu  pruso(|uiliir.  ilii, 

vita  nKii;istri  :  oiiiin  pru  qiiiiiuus  Huolius  a  Touoliir    iiKKpic  duclur  clc.  *  Kt  priino 

\idiinus  iiiriisii  o.\  lu-lido,  idost  cuntaiui-  iiuuit  iulotirKiii(>iu  sii;un  rospoctii  pra'ce- 

luito  vaso  conrundi,   idosl  corruni|)i  sai-  dcutiuin.  Secundo  rospcctu  scijuontium, 

pissimo,   qiiuuiaui    riolidum    vas    aijuas  ibi,  «  Nunc  do  coloris.  »  Kt  priino  dicil  : 

infusas   corruiu|)it  :    ([iiiisi  dicat  :    siciiti  omnialuoc,  suhaudi  «iiko  dicta  sniit,  suut 

a^qua'    corruiniuiulur    vaso    IVotido  ,    sic  digosta,  idost  doclarata  ot  tradita  ad  iii- 

sciontia  doctoro  contumolioso.  Pro  (|uo  rormationom    animai    docentis,    subaudi 

notaudum,   quod  iiiurimi  hodierni  tom-  quo  ad  morum  suorum  honcstatem   ab- 

poris   suut   sapioutuni  qui  licot  doctrinis  sohito  ot    iu  so  :  uuiic    aiitem  ost  disse- 

sanis   iutoudaut,  vilam    lamou  hrutalem  rondum  dc  coteris  primariis,  idost  docu- 

ducunt,  sicuti   taugit  Aristoteles   priino  mentis,  supple,  ipsum  rogulantihus  :  non 

Ethicorum,  qni  certe  odio  admodum  ha-  tamen  dico  de  primo  primis,  quia  dc  is- 

bondi  snnt,  oxomplo  Pacuvii  qui  omiios  tis  jam  dictnm  est,    sed  de  secnudo  pri- 

talcs  tanto  fastidio  reiiuit   ut  nec  veibo  mis.  Sunt  nompo  uhima  respectum  pra*- 

neqne  facto    eis    communicare   dignum  cedentium  et  primarcspectu  sequentium; 

aistimarit,  pront  poiiunt  A.  (iellius  atque  quare  et  secuiidum  prima  dicuutur,  Item 

Hclinandus  iu  C/iroiticis.  Do  quihus  Lac-  (Sissero,   idest  diversis  modis  aperio. 

tantius,  in  V\bio  De /a/sa  sapie/ida,  sic  in-  «  Tonotur  quoquo  doctor  etc.  »  In  hac 

quit:  «  Quidam  sub  obteutu  philosophiie  parte  prosequitnr  Doctius  de  documentis 

vitiasua  cchmtos,  utsunt  sophistaj,  domi  regulaiitibus  ipsum  magistrum  per  com- 

faciuiit  ca  qua>  iii  schoHs  arguunt  ;  sic-  parationom  ad  schohires.   Et   duo  facit. 

que  docoiit  tantum  noc  faciunt,  ipsique  i\am  primo  facit  hoc  iugenerali.  Secundo 

pra^ccptis  suis  pondus  detrahunt.  »  IIoc  in  speciaU  de  quoUbet,  ibi,  ((  Sit  inquam 

tamen   genus    turpissimum    est,    teste  eruditus.  »  Et  dicit  primo  quod  doctor  te- 

Senoca  ad   LuciUum  Episto/a  vigesima-  .  ueturesse  eruditusmansuetus  etc,  proul 

quarta  :  Turpe  enim  iuquit  est  aUud  lo-  haic  omnia  iu  processu  declaranda  sunt : 

qui    et  aUud  sentire.    Et    item  Episto/a  quare  sequitur  : 

quadragesimaquarta  :   Hoc  turpissimum  ((  Sit   inquam  eruditus  :    prius   enim 

est  quod    uobis  objici    solet   verba  nos  etc.  »  In  hac  parte  ea  quae  praemiserat  in 

philosophia?    non   opera  tractare.    liide  generaU  nunc  in  speciaU  prosequitur.  Et 

Cato  :  dividitur  iu  tot  quot  in  generalitate  prae- 

Turpe  est  (ioctori,  cuni  culpa  redarguit  ipsum.  "^i^erat  partes   Et  ponens  primo  primum 

documentum  dicit :  ogo  Roetius  inquam, 

Cum    orgo    vita   cnjus(iuam   despicitur,  idest  dixi,  quod  magister  ipse  sit  erudi- 

ejus  quoque  necesse  est  ut  doctrina  des-  tus,  idest  doctus.  Et  rationemannectens 

piciatur,    ut   vult  Gregorius  in  Homilia  dicit  ;  enim  pro  quia  oportet;,    idest  op- 


63i  COMM.  SIIPKR  l,IU.   ItMETII   l)K  SCflOL.    OISCII'. 

Iiwituiiiim  tist  quoil  maj^i»ter  ipse  priii»  iilest  liKiilitate   in    amploxu  srliolarium 

«liJirat  mitiHiuam  di)»«iimlo!»  rtiios  tloiuat.  commodissimum  »'st,  iit  sic   orriiiitilnis, 

Kt  ■»»  uuitiaiu  triviuUmi  cirea  liam-  t-rudi-  iihisl   (lclifiutMitilfU^    iiinjoiiat  viiidiclam, 

tioiicm    mavimu     {jraivalort)    iuhiuuaiis,  atquo  dissoivat  litem  sopliistarum,  idest 

uam  rucomimuidaiido  dicit :  Hiquidem  iiob  dispiitaiitium,  at(|iU5  njiiiordeat,  idestpu- 

lujvimus  com[i.iratioii»;m,    idest    aciiiiisi-  uiut   oblatrautcs  ,   id(5st   coiitiuue    coiitra 

tiouem  doctruia*  liiviiili  toiv  valde  ajjtam  cetoros  i  ixautcs  (et  a  cauiljus  siiiii|)(uiii 

aiiHiiilricem,  bupple,  lu  liis.   Kt  i|uoddaiu  est),   similiter  et  reiirimat  ohhj^iiieules, 

auuecteus  uotaudum,  dicit  ;   valde  euiiu  idest   iiisos  diiramaut(!«  ,   atque  castiget 

alisurdum  cst  ct   iiii(|iiiiiii  qiiod  imi»eriti,  vir^a    nMtitudiiiis    piotiMvieutes  ,    idest 

idest   iiidocti    iJia-icraulur   ijcrilis,    idesl  ijr(jl(!rvuiu  (luid  atleiilaiites  ;  et  sic  faciat 

doctis  ;  uovelli,  supiile,  iu  scieiitiis,  auti-  totam  deteriiiiiiatioiiciu,  idest  illam  om- 

quis,  supple,  pra*t'ereutur  ;  atque  rudes,  iiciii    qiia'   iuter  scliolares  tam  ex  parle 

idest  imhecilleseiiKiritis.  .N(jtauduiii,  (|uod  UKjniiii  (|iiaiii  ('tiaiu  doclriuarum  faciciida 

asceiideiis  ad  ^raduiu  ma^istralcm  oikji-  est,  laciat  (lialecticaiii,  idest  ad  iilraiiKiiie 

tet  quod    scieiitiis    suhjiciatur  :  alias  ca-  arf,Mieiid(j  ijart«!m,  iil  scilicel  ijleiie  discu- 

voat  uo  sibi  dicatur  illus  ad  lloiuauos  se-  tiat  hiuc  iude,  postiia^iue   deteriniuet  et 

AWwm.  cuiido  li  :  (Jtii  (iliits  '  doces,  teiitsurn  non  faciat    quemadmodum    iiraiinissuin    est. 

f/o<,x'.v.  idoo  Saijieiitia^(Kccii.  xviii.  iliyldici-  Nota,  ma^Mstrum    fon;   ri^idum,  Iioc   co 

tur  :  Antetiuuin  liuiitaris,  sciiicetdoceudo,  mod(j  iiitciligciKluiii  est  (luo  caiioiies  in- 

disce,  scilicet  audieudo.  Et  Jacohi  tertio  :  telliguut :  sit  iuijuam  rigidus,  ita  tamen 

Solite  plures  rnuijistri  fieri.  Iii  lioc  etiam  ut  uoii  adsit  sajvitia,  sciiicot  niniium  cor- 

canoues  satis  c^jiicordaro  vidciitiir,  quiu-  rigoudo  Iioc  est  verlKjraiido  aspori! ;  |talis 

quagosimaiioua  disliuctiouo,  (Jrdinirrios,  noinpo    rigiditas    culpa!   iuiputauda  'ost. 

et  soxagesimapriina  distinctiono,   Mise-  Levis  nompe  castigatio  solum  magistris 

nim,  et  docimasexta   quoHstioue   priina.  pormissa  est,   extra   De   homicid.     cap. 

.SV  (juis  clericatus,  et  Extra  do  oloctiono,  ad  audioiitiam  ;  ot  vigesimoiiiiarto,  (luais- 

cum  ouim.  Itom  oruditus,  idost  iustruc-  tiouo  soxta,  cap.  primo.  Kl  hiuc  osl  (juod 

tusquasi  oxtra  ruditatom  positus.  si  levi   porcussione  sciioloris   morialur, 

€   Mansuotus    quoniam   discipulorum  magistrum  non  tenori,    ut  vult  Vincon- 

etc.  »   Hic  ponit  socundum  documontum  tius,  ct  lioc  si  saiius  ost  puer  et  rohus- 

de  mansuotudiue  magistr(jrum.    Kt  duo  tus  socus  autom  siteucr;  quia  jam  noii 

facit.  iNam  primo  documoutum  ponit.  Se-  estlovisporcussio(y^'.  ad lcijern S.i\\n\iim  1. 

cundocxemploipsumcorrohorat,ihi,(iMa-  qua    actiono,   §.    si  quis  ).    IIoc   etiam 

gistor  Franco  cto)  Kt  dicit  quodmagister  notatur  in    dccroto  cum  in  magistrum, 

etiain  aliquo  modo  mansuctus  osso  dchot  Extra  dc  clcctiouc. 
scholarihus.  Et  ratioucm  assignans  dicit,  «  Sit  autiquus  non    annis  ctc. '>    IIoc 

quoniamquandoque  opportunum  est  pati  cst  quartum   documcntum   quod  csl  de 

clationem     discipulorum  ,     conscqucns  magistrorum  louga  cxpcrientia   et  per- 

etiam  est  mansuetudinc  utendum.  Yirtus  petuali  scieutia.  Et  dicit :  magistcr  etiam 

enim  illa  ost  quai  irascihilitatcs  rcprimit  sit  antiquus,  idcst  expcrientia  suiruitus, 

et  moderat  iras,  quare  et  multorum  ma-  et  hoc  bene  innuens  dicit,  antiquus  qui- 

lorum    fomenta  refrenat  ;    qua  certe    si  dem  non  annis  sed  pcrpetuali  scientia, 

usus  magister  Francofuisset  cujus  exem-  firmiter  in  co   radicata  :  scd   tamcn   si 

plum  immediate  subjungit,   non  laqueo  utrumque  fuerit,  scilicet  autiquitas  cum 

colium  strangulasset.  Hic  enim  cum  vi-  scicntia,  conditio  sua  erit  sanior!  Notaii- 

disset  arrogantiam„  idest  supcrhiam  dis-  dum,  per  hoc  quod  dicit  antiquum  fore 

cipulorum  utentium  sua  nobilitatc,  arro-  magistnim,  vult  ipsum  longaexperieiitia 

gantiam  dico,    uoii  rcfreiiabilem,   idest  indoctrinis  atquedoccudiformaforcexor- 

corrigihilem,    laqueo    se  suspendit  :  qui  citatum.   In  doctrinis,  utiin  primo  do- 

tamen   sapientius    egisset  si  mansuelu-  cumento  edoctum  est.  In  docendi  autem 

dine,  hac  virtute  fuissct.  forma,  ut  scilicct  doccat  recte  et  artifi- 

c{  Rigidus  in  scliolariumamplexu  eto)  cialiter  unumquemque  secundum  suam 

Hoc  est  tertium  documentum  de  magis-^  capacitatcm  et  secuudum  cujuslibet  artis 

trorum  rigiditate  erga  subditos.  Et  dicit  exigentiam.    Et   hanc    docendi   formam 

quod  magister  etiam  debct  esse  rigidus,  optime  tangit  Palladius  libro  primo  Dc 

idest  durus  et  validus  (  Et  dicitur  a  rigeo  agricultura  cum  inquit :  Pars  prima  pru- 

riges).  Quoniam  frui,   idest  uti  rigore,  dentiae  est  ut  cousideres  personam  ejus 


<:mm't  VI 


«5.% 


ciii  piMMTpliiniM  4«H.  Nuni  Hltilliini  hhI  riisli- 

riis  |H>i'ilis.sitlinnini  vitntlllll  iill(ii|iti  slvlii. 
II. iT  illr.  ri  i'f;;(>  (|lli.s  liciit^  (itiicjll,  cx- 
|iiilil.  iil  niiiiliiiii  iiiidiiMili  iililcni  i'\i|iii- 
t';il  i\jiiS(|iii«  ('iipaciliilciii  .i'ImI''Iii  cI  scti 
siiiii  ('(iiiccniiil,  iicc  iiislnicrc  iti('i|ii:il 
jiilcs,  s(m1  ptiiis  iiiiiliiiil  parlcs  :  cl  liiiic 
siitiipliiiii  csl  viil^an^   illiid  : 

Arlcs  |nis|  |i,ii'l(<s  vctcfos  (litlic(M'c  iniiKislfi. 

((  Noii  iic.ulinciis  clc.  »  lldc  cst  i|ititi 
liiMi  (lociiiiiciiliiiM,  ipidd  csl  d(*  inaKislro- 
iiim  |>cr80V(M"aiiliii.  K.l  dicil  :  .Maf^^i.slcr 
cliaiu  nullo  niodo  iicLrli.uciis  c.visliil, 
scd  ptMvscvcraiis :  (|iiotiiiMU  sicnl  in  tt- 
tio(|tio(|iio  op(M'c  invcniliit-  cotisliitiliii 
cl  (lili|.^cntia  \cliili  iniiltM-,  ilii  cliani 
por  coiilraiicuu  univorsa'  doclrinic  ol 
disci]ilinii'  novorc-ii  csl,  idosl  iniinica,  iic- 
gligiMiliii :  (pio  til  iil  dcsorvirc  inccliiini- 
cae  scioutiiB  ost  oiiportnuius  qniim  onc- 
rari  juj::o  uo{;Tti,-onlia\  Noliuidiiiu  :  vir 
pii;'or  inditituis  hoiiis  osl,  cl  islo  (|ni  solii- 
citnditioin  tioii  luihol  niiUo  inct-olnr  Immio- 
ticio  dotari :  ad  hoc  euiui  ualns  cst  ho- 
luo  ut  lahorot  corp(U'e  pro  victu,  montc 
pro  vittiilihns  ;  atiiiio  non  sohim  siiiiipsi, 
sod  ul  lUato  iiil  .1*/  Architant,  patritc  at- 
(liie  amicis.  Pif:^ritia  onim  nuiltos  facit 
dosidos  cb  qiiod  incopta  saluhria  couti- 
niiaro  formidat.  Kt  hi  soimu  uiollos  suut 
ut  vult  Arislotolcs  ipsc  iinarto  Et/nco- 
7'ifni,  ubi  dicit:  Mollities  est  fugere  laho- 
riosa.  Wivc  autem  ipsis  magistris  summe 
cavonda  ost,  atquc  otiam  porsovorantia 
a'(pio  auimo  lirmitor  amplexauda,  qua- 
qnc  amplexata  atquo  etiam  rcteuta,  lio-. 
uores  virtntes  scieutia^  divitise  soleut 
adipisci.  Tardis  cnim  montihus  non  fa- 
cilo  virtiis  commiltitur,  teste  Tullio  lihro 
quarto  Ti(scit/nna?'u/n  qua^stionum.  Et 
Yirgilius  in  Ihicholicis  : 

Tarde  venere  bub-dlci. 

Omuis  nempe  tardus  bravio  carel. 
«  Non  sit  arrogans  etc.  »  Hoc  est  do- 
cumeutum  sextum  quo  suadetur  arro- 
gantia  fore  vitaiida  magistri.  Et  duo 
lacit  Boetius  circa  hoc  documentum. 
Nam  primo  ostendit  arrogantiam  sum- 
mopere  vitandam  fore.  Secuudo  de- 
monstrat  qui  sunt  hi  magistri  qui  arro- 
gantiam  confoveut,  ibi,  ((  Ili  sunt.  »  Et 
dicit  quod  magister  nullo  modo  arrogans 
existat.  Quouiam  arrogautia  nullum  pe- 
nitus  erga  discipulos  bonum  operata  est. 
Et  hoc  ostendit  tam  circa  pauperes  quam 
divites.  Et    dicit :  quoniam   vivax  scin- 


lilliilii,  idcHt  ainor  Hcjondi,  iKUiporifi  nx- 

liiiKniliif  iinoKiitilia  iiiiiKislnniliH,  cl  hoc 
ijilo  11(1  piiilpcios  dicliitii  c.sl  :  (|iic  (  pro 
ol  )  voliinlaH  diHcoiidi  .•^'(pic.Hlratnr,  idi!Ht 
Hc|iai-aliir  u  divitihiiH,  Hiihiiiidi  ipHu  arro- 
Kanliu  (piiiniiiin  scdiililiis,  idcst  diliKcn- 
lia  atiiiKiitilis  iiinKislii  iiiiiHpiani  iiislni- 
\il  hoiiiiiiciii  lldolilor.  Ilcin  urroKuiiH 
snpcrhiis  juclutor  cluliis  cl  iiillaliiH  idciii: 
dilVcrl  liiincii  iiffoKunlia  ii  sii|i(M'hiu.  Niiiii 
siipcrhia  itianis  osl  gloria  dc  oo  (|iiii(l 
(piis  hahol,  s(>(l  urrogunliu  do  oo  qiiod 
iioii  liuhcl,  ol  ciiin  ipiis  crodit  ou  Hciro 
(pui-  ncscit  vcl  hiihcrc  (piu*  noii  hahi!t  : 
siopo  liitnon  ii|iii(l  iiiiclorcs  lia-c  diio  coii- 
rnndiitiliir. 

((  lli  sunt  ipii  id  (juod  sciiint  linnrtlil(!r 
(loc(M'('  conloiiiiiiint  olc.  »  lii  liac  parlo 
(islcndit  (pii  siinl  uuigislri  lioc  vitio  iiri-o- 
ganliic  iiotati.  Et  diio  iiu-it  sociindiim 
duas  mjiueries  arrogaiitia!  :  quarnm  uiia 
iii  docondo  ost,  socundji  in  ornalu.  S(!- 
ciinda,  ihi,  <(  lli  oliatu  siinl.  »  El  dicil : 
hi,  sup|ilo,  magislri  arrogiiiitcs  siint  (pii 
coutciunnnt  docere  humilitor  oa  ipiaj 
sciunt,  (!t  uoliiut  monstraro  recle  ca  (jua! 
Siipinnt,  qnoniiiin  positi  in  fastigio,  idosl 
supoihiii  et  fastu,  dcspiciiiiit  moiilos 
meroutium,  idest  desiderantium  doctri- 
uam  fastidiondo,  idest  quasi  fastidium 
eis  ingorant.  lli  otiam  arrogantes  noc 
roferunt  causam  siuo  sci(!utia'  iu  dalorom 
scientia%  idest  Deuni  gloriosum  a  quo 
omnc  datiim  optinmm  et  onrne  donum 
pcrfectum,  Joanuis  primo :  Ilic  eiiim 
ailhicutcr  omnia  tribuit  et  uou  imprope- 
rat  tribuitque  plus  quam  rogatur.  In 
Jiunc,  dico,  uou  referunt  causam  suai 
scientia? ;  sed  respiciunt  propriam  oxccl- 
lentiam  in  se  solum,  aestimantes  ea  quai 
sciunt  propria  scire  excelleutia.  Et  inde 
sccundos  arrogantes  prosequitur,  dicens: 
Ili  etiam,  supple,  arrogantes  suut  qui  di- 
latant,  idest  exteudunt  fimbrias,  scilicet 
vestimentorum  ;  appetuut  enim  eum  quo- 
tidie  epulari  splendide  atque  indui  pur- 
pura  et  hysso  iit  eis  dicatur,  ccce  rabbi. 
Yel  sic :  Dilatant,  idest  rotundo  ore  mani- 
festant  et  declaraut  fimbrias,  idest  scien- 
tias  suas,  et  magtdficant  phijlacteria 
sua,  idest  vanas  suas  arrogantias.  Sunt 
euim  phylacteria  proprie  brevicella  in 
quibus  quondam  scribebatur  lex  et  serva- 
batur  ;  quas  deferebant  ante  frontem  vel 
pectus  ut  sic  ipsi  viderentur  religiosi  : 
sed  hoc  non  flebat  nisi  causa  jactantiai. 
Et  ad  hujusmodi  similitudinem  loquitur 
iu  Littera :  et  sunt  verba  sumpta  Matthaii 


65^ 


COMM.  SIIPEK  Ml{.  UUKTII  DK  SCIUjL.  DISCII'. 


viKi'i!>imt)tui'tlo  :  IhlaUiiit  enun  jihijtatte- 
rm  sua  ei  niaiimfuant  fiinhria',.  Ili  ftiain 
biliit  i|ui  ((ua*!  iiut  r>t;iliiia,  itir<>t  ii-idlutus, 
fiuiiteittiuiu,  iilebt  |>i'iiiia  iii  |tiililiciii  hpec- 
tamtlis,  atqm;  desiiU-iaitt  halutari,  iilr^t 
halutauilo  voiari  uoiiiiiir  rahlii,  iiltj.st  ina- 
j^mlll.  I.t  hUbdlt  :  iiinuii  tolliiitio,  iilest 
fiftu!*  Itoiuiu  siliolaiiuiu  reli^ahit,  iilest 
tieparatiittult!»,  utilicetunoKuuteH,  u»u,t)t 
Itof.uliluto.iilfst  ri'inoto,jiiit'sciiulitati»et 
sritMitiU'..Notaiiiluin,quoiiairoKantt'sirHJt3 
tiuibus  lAttera  souut  liypoiTituruiii  quasi 
pellc  su[)ei'vtjstiuutur  qiii  sulutationcs 
up()L'tunt  in  roro  atijiii;  prinios  rtMuliitus 
in  fonvivio,  laiulfs  aniant  jarlautiasque 
fufiliter  jirotlufunt,  ailulari  Kl<"iii"tm",  '^ 
quolibet  revereri  expectuut,  quitlquiil 
u.v,'unl  arl)ilruntur  bonuin,  rorri^'i  nolunt, 
Arbitrautur  fuiin  [^ropiio  scnsu  sf  re- 
{,'ere  posse.  Ilursusque  eoruin  tantu  est 
teineritus  ut  oinuiu  [jra^suinunt,  niliilqin; 
tlirticile  urbitruntur.  Iloruiu  cfitf  inutilis 
labor  f  st,  ilili;^'f  ntiu  Irivola,  fiuituin  non 
cai)iunt  fX  0[)fribus  suis  Sf d  |)olius  ilt;tri- 
mfntuin.  l  iitle  Uviilius  Metanioijihuseos, 
decimotertio  libro  : 

Et  ubest  sua  gluria  multis. 

Itleo  Multba^us  in  Tohia :  Non  crede 
titulis,  faiUoB  te  cousule  credeque  meiiti 
et  iMurtialis  Coqum  : 

Hunc  volo  laudari  qui  sine  morte  potest. 

Item  limbria  in  superioribus  ca[)itulis 
expositumest.  Item  relegarc,  idestremit- 
tere,  item  est  iu  exilium  damuare  vel 
procul  leyare  ;  et  producit  le.  Uude  iu 
Tobia  :  Nate,  caveuda  cave,  sectare  sec- 
tauda,  relef,'a  crimina,  vas  meutis  purifi- 
care  stude  etc. 

«  Cum  autem  bonae  iuquisitiouis  etc.  » 
In  hac  parte  ipse  Boetius  postquam  po- 
suit  pra^cepta  magistros  regulanlia  tam 
quo  ad  se  quam  quo  ad  alios,  et  lioc  quo 
ad  morum  atque  iiorm*  honestatem,  hic 
facit  hoc  idem quo  ad  doctriuai  administra- 
tiouem.  Et  dividitur  ha-c  pars  in  duas 
partes,  secundum  quod  duplex  est  doctri- 
nae  administratio.  Est  euim  una  per  mo- 
dum  lectionis  atque  declarationis.  Alia 
vero  per  modum  argumentationis.  In 
prima  ergo  parte  determiuat  de  norma 
magistros  regulaute  circa  scholarium  in- 
formationem  quaa  in  lectura  consistit. 
Secundo  facit  hoc  idem  circa  eam  infor- 
mationem  quae  in  disputatione  radicatur. 
Secunda,  ibi,  «  Si  causa  differendi  etc.  » 
Prima  adhuc  in  daas.  Xam  primo  facit 


([111)11  dirtum  eHl.  Secundo  causam  dicti 
siibjiinKit,  ibi,  n  (Juoniain  si  magistratus 
i;lf.  "  Kt  tlicit  priiiii)  :  (11111  l}ro,  itl(;st  110- 
vellus  inugister  bona;  inquisilioiiis,  doc- 
trinu*  et  Hcientiu?  iiitruve rit  scholus  cuiisa 
Ifgfudi,   ct)nsitlfraniluni  fst,  su[)|il(;,  ab 
ip.->o  inaKifitro,  ul  as.^-nini^li)  rigore  iiilrin- 
secus,  siipple,  (]ii(!iiiudinoduni  [jraedictnin 
est  cnui  tllcebutur  siipru  in  eodem  cupi- 
tnlo,  sit  rigidiis.  Iloc  ergo  rigori;  assum- 
[)to,  t(;ini)t)r(;  anrora*,  idest  inatutino  in- 
cipiat,  su[)pli;,   lectionem  continuo   sub- 
iiiissa  voce,  idest  voce  bussu  ascendendo 
taineii    infilioiril(;r,   ore   rolnndo,    id(;st 
[)leno  (;t  lioc   e.vpi;ctando   neminein    nisi 
inaxiina  necessitas  urgeat,   idest  incuin- 
bat.  .Notautlum  est  circa  hoc  documen- 
tnin  lloftii  :  snmiiio[)i;r(;   consitlerandnm 
est  111;  ante  i[)sani  ince|)tioni;m  linjnsino- 
di,    divini  dimittalur  iin[)loratio    anxilii, 
(pii  solus  Deus  est  qui  tlivitias,  sua;  sa- 
[lifiilia'  inniiit  in  animas  sapientum,   (;t 
tribnit  sliidf  ntibiis  gratiam  cognoscinidi; 
cni    nibil    est  diflicile ;  el    sine  (jno    ui- 
liil   possibile   est   possideri,    ut    in  ipso 
prologo    I)c    rctjirnine   princijmm    dici- 
tnr.   Et  oinnc  datum   optiinurn    et  omnc 
honatn  pcr/cctain   (lcsursnin  cst  a  patrc 
Iwninum  desceudens,  ut  inquit  Scriptu- 
ra.  Et  Augustinus  :  «  Nemo  tamcrndilus, 
nemo  tam  doclus   qui    siii^erna    illuslra- 
tione  non  indigeat.  >-  Et  (iregorius  :  «  Ni- 
si  iutus  sit  (pii  doceat,  in  vaiium  lingua 
doctoris  laborat.  »   Ideo  philoso[jhia   vo- 
lcnsostendere,  scilicet,  in  (juoveraexistat 
beatitudo,    apud    Doetium    libro     tertio, 
prosa    uoua    Dc   consolationc,    divinum 
monet  invocare  auxilium,  quo  certe  praj- 
termisso  nullum  rite  fundatur  exordium. 
Qiiod  observantes  majores  noslri  semper 
in  aggrediendis  arduis  divinum  implora- 
runt  anxilium,  Sic  Plato  incepturus  ge- 
nituram  sensibilis  mundi  inqnit  :  verum 
mi  Socratcs,  nam  cum  omnibus  mos  sit 
et  quasiquaidam  religio  etc,  precari  au- 
xilio  divinitatem  etc,  sit  ergomeispreci- 
bus  comprehensum,  maxime  quidem   ut 
ea  dicantur  a  nobis  quai    placeant    Deo 
etc  Et  Ilali  Abenragel :  gratias  vivo  Deo 
etc  Sic  Ovidius  primo  Mctamorphoseos  : 

Dii  coeptis  (nam  vos  mutatis  et  illas  ) 
Aspiratemeisetc. 

Sic  et  reliqui  pene  omnes.  Animadvertat 
igitnr  magister  ut  antequam  ea  peragat 
qua?  hoc  pra?cepto  docentur.  Deo  suppli- 
cet  veluti  omnium  cordium  illuminatori. 
Item  tyro  in  superioribus  capitulis  decla- 


(:\I'I'T   VI.  IK,7 

latiiiii  ost  :   Aiiriini  ilicilin    iiiititiiii  ilini  IIimii  niiicnr  iliritiir  iinliKiiatio  (loturniiiu 

«'InnvsciMitis    vrl    |ii'iiiiiis    splriidni'   iK'1'is  ririilio  «*l  luniiriliiilii  luciiliH;  iiidc  raiicoro 

qiii  Krau'i)   uoiis  ilicilin  ;  muli)    VirKilins  siis   rl  niiicorosilas  clr.   ||»;m  (lonnitiirr 

(i()  rosiH  :  rnM|iii'iitativiiiii     a    (loriiiio,    »1    cNt  hiiIi 

„.  .  .,                              .                   1        .  piKrilia    <lorinii'('.  riidc  J'ro(ili<>ta  :    Erre 

SlrictUM'  (uiiis  i)i'ii<('(HMii'nl    aiir.i     iik'»I«'<    «'l"'.  /           .    i  •,                  i          '  .     . 

'  ndii    (hinnitiilxl  iiniiir  ilnnnirl  cli'. 

u  t,>iioiiiain    si    inaKistnitiis  «liliKciitia  «  Scil   iion    lai-ial    nt    Assncrns    iioctii 

olc.  ))    In  liac  [)art(>    Itcotins   oaiisas   sni  ctc.  >    In    liac    [lartit   lto«;tiiiH    «■x<'iii|iliiin 

ilicli  snhJnnKit-  l''t  «liviililnr  in  «liias  par-  (|noil(lain    (!ir«'a   praMlicta    snlijnnKit-    l't 

tcs.  Nain   priino  1'acil    (|iioil   ilictnni   csl.  priino  ponit  i|isnni  c.vcinpliiin.   SiM'niiilo 

S(M'nn(lo,   cxcinplo   ilicla  coiilliinal,   ihi,  (miiii   prosc(|iiiliir,    ilii,   n  l'!o    vcro.  •    l-.t 

((  S(>(I  iion  taciat.  »  Priina  adlinc  in  diias,  dicit  :  inaKistcr  in(|iiain  maii«\  iit  pncdic- 

S(M'nn(lnin   «[ikmI    diias   cansas   assiKiiat.  tiim  «'st,  incipict,  nc<|nc  scliolurcs  «piouh- 

S(M'iinda,  il)i,  »<  (liiin  antiMn  clc.  ))  l'',l  dicit  (|tii'    c.vpcctaliil     ratioiiiliiis    sn[)rudictis, 

«jnod  si  maKislralns  diliKcnlia  pi'a'sninp-  nciiiic    racial   iili   .\ssiicriis  pocla  lcccrut 

s«M'it  (>xp(H'tar('  ali^inos  tiltia  s[iatitiin  \V^-  (|ti('in    [liKiitics  llroinonis  (lis('i|inli   (lus- 

luti  tomporis,  luiM*  lorlo  diio  inala  oontin-  toris  iicM|iiivit  c.vcitan;  in  risnm,    id(!st, 

g(M'o    [)ossnnl  :    scilicct    (|nia    i[)sc.    fortc  dcrisioncm.    Kt    iiidc    (».\«'m[iliim    siiniii 

muKistcr  confiindct  lios,    idest  (|nos  c.\-  [iios^mjikmis  diio  facil.  Num   [irimo  "  dicit 

|)(M'tat  moru  [liKritici  :  (iiiusi  dicat  :    ciim  (inomodo    s(^  Droinon  ^''''^'Ijat  in  cxerci- 

t'ort(;   maKist(M'  illos  cxpectabit,  possnnt  tio    scholastico.    Secuiido    (iiiomodo    in 

hanc  [iriKritiam   in   consnclndiiuMii    sihi  mcnsa  sc  K^*stahat,  ihi,   o  Dnm  uli(|iiuii- 

truhcrc,  coKilunlcs  nuiKi^^tros  cos  sicuti  do.  »   Primu  in    dnas.  Num   prinu)  dicit 

scincl  sic  ct  conlinno  c\[)ccturc.   VX   hoc  (luomodo  sc  iii  mauc  Kt^^scrut.  Sccundo 

primnm  mulum  cst  oxpcctatiouc  hujus-  qnomodo  mcdiudic,  ihi,  «  Si  vero.  »  Itcm 

modi   provcutnrnm.   Sccnudnm  vcro  cst  piimo    fucil    (|uod   dictiim  cst.    Secundo 

quiu  fortc  cxiicctutionc  hnjnsmodi  muKis-  ([iiumdum  fulsum  canttdum  qua  usus  fiiit 

tcriracundiuUnuorutur,  ut(juc  rcplctiii'ut-  suhjuiiKit,  ihi,    <(  Muluit  ctc.  »   Et  dicil : 

que  so  commiuuet  ex  liiuc  rancoroira^hu-  co    cuim,    supplc,   Dromonc   quotidiauo 

jusmodi  utsic  cctcris  uontum  [iroficuc  ct  more  sterteute,  idcst  dormiente,  ad  pri- 

tam  virilitcrlcctudcclururc  *  possit,  sicuti  mum,  usqnc  ud  illum  horam  ([ua  prima 

faccrct  si  ira   cum   uon    comminuissct.  cunilur,  ct  lioc  uuguihus  scahris,    idcst 

Deinde  ponit  secuudam  causam.  Kt  dicit:  scuhiosis  etasperisagitantibus,idest  scal- 

magistcr  ctium  uou  dcbct  cxpecturc  ali-  peudo,  facientibus  memhratim,  idestper 

quos,   quonium  cum    discipulus    artifex  mcmbru,musicummclos,idestsonumqua- 

(lormitationis  ct  pigritici  uovcrit  seduli-  si  musicum  quia  se  scalpendo  quasi  mu- 

tatem,  idcst  curiositatem  magistri,  aut  sicam  harmoniam  concitabat,  et  similiter 

fcstinabit  se  maturius,  idest  citius,  quia  »  existens  lippientibus  oculis  atque  explo- 

vcuict  ad  lioram  dcbitam,  aut  ccrtc  cou-  rantibus,   supple,  uunc  apcrtis,  nuncite- 

fusus  pudorc,  supple,  ob  risus  sociorum,  rum  clausis,  lucemmatutiui  laboris,idest 

dormitabit    in    op|)robrium    hnjusmodi.  matutina»  lectionis,   aiebat,  sic,  supple, 

Notandum,  est  circa  hoc  ubi  dicitur,  iraj  ut  sequitur  consortibus  suis  advenienti- 

quoque  rancore    se  comminnct.  Ira  est  hus  :  aicbat  inquam:  ne,  idest  nnmquid 

qua?  sola  animam  pcrturbat  atque  sen-  adhuc  res,  idest  lcctio  matutiua  peragi- 

sum    discernere  verum  noii    pcrmittit ;  tur,  idest  fit  in  scholis?  ue,   idest  num- 

inest  enim  semper  iratis  angustia.  Undo  qnid  confnnditur  adhuc  rubor  auror*  ru- 

Tullius  in  Orutione  Pro  Marcello  :  Iracun-  borclucis  dici?  quasi  dicat  :  est  ne  adhuc 

dia,   inquit,    consilio  est  inimica.    Ideo  dics?Ouid  ultra?  negantibus  illis,   scili- 

Epicurus  :    Ira  insaniam    gignit:   quare  cet  consociis,  ipse  Dromon  somnolentus, 

summopere  curanda    atque  impedienda  idest  plenus  somno,  explevit,  idest  com- 

est,  atque  ea  qna-  ipsam  inducuut  exper-  plevit  vel  exposuit  creberrime,  idest  sa?- 

nenda.  Unde  Horatius  in  Epistola  secun-  pissime,  ita,  scilicet  dormiendo  mediam 

da  :  parteni  diei,  idest  usque  ad  meridiem,  et 

,     »        ,             ,       .                    ....  hoc  agendo,  idest  referendo  gratias  Deo, 

Ira  furor  brevis  est :  annnum  rege  gui  nisi  paret,  .     ?       i           ^                         -x       • 

Imperat ;  Imnc  frenis,  hunc  tu  compesce  catenis.  quia  tam  bene  tamque  suaviter  m  som- 

nis  membra  refovisset.  Ktcautelam  suam 

'  Al.  :  n  (ielectare.  »  '  Al.  deest  :  «  primo.  » 

42 


ti5H 


COMM  srrFii  i.in 


rulsani  subjuuKuuM,  liicit :  niuluit  i;uini, 
suliauili  Dioiuoii  ipst^  i(Uist  iu.iKi>*  v<»|iiit 
hatt»!»',  iluriturui,  iilent  »»ljtur»itat«;iu  suui 
»-.i[»itis  iiuaiu  ijeritiuiu,  i»l«!.st  sui»i«?utiam 
iusaui.  Dniude  pouit  »iu»»iuo»Jo  ipse  l)i'o 
mou  SH  fiiTU  liieui  lundiuiu  K«"t*'i'ut :  uu- 
«le,  »lifit :  ni  uccuUTut  quoil  i(l«'£u  Uroiuoii 
lutiJitnsset  ili.spututioiii  iiuTiiliuuu*,  ipso 
iiesciBnji  excetlere,  i«lesl  HUperure  vel 
prseveuire  morem  uutivuui,  idest  iiiua- 
tuiu  i|Uo  u«M«'Sse  «-'rut  iit  iloriuiret,  coiiti- 
iiuii  sterteliut,  idest  tloriuiluhut  s«jlo  iiuso 
viKiliint",  dhii  Liitera  liiihiit  \'ii^iiii\ii,  iilest 
sterteuiio  resoiiaute,  que  (  pro  et)pruv 
b«d»at  fustidiu,  iilest  uuuseaiii  uttjue  tu'- 
(liuiu  ulUuibus,  iilesl  cousuciis  ob  slrepi- 
tuiu  poiciufie  coiTosiouis :  et  hoc  per 
shnilituiliueni  dictuin  est.  Postremo  os- 
teudit  quom(xlo  liic  l)r(»m(»u  iu  nitiusu 
se  hubebut :  et  dicit  quod  duni  hic  Dro- 
mou  uilmeusdmextitisset,  tauto  somuo 
deditus  extitit  ut  dum  hauriret  ( pro  sor- 
beret)  olera,  idest  cuules,  existtmtia  se- 
cuudus  delicias  «!Jus,  commisit  oru  hiu- 
tui,  idest  viirugiui,  et  commisit  lumiuu 
somno  :  vero  ( pro  sed)  licet  manus  sor- 
dida  prendebat  aliquitl  iu  catino,  idcst 
disco,  tameii  sopor,  idest  somnus  extitit 
ei  nocivus    dum    qutesivit   iucarcerure, 


hOF/ni  1)K  SCIIOL.  DISCII'. 

lio»  somnoleutos  i^ersius  oxitat  Sattjrn 
(|uiutu  his  vtubis  : 

M.tiit^  |*iger  slKilis  :  !>ui^t',  iiii|iiil,  av;ii'itiu,  (Mii, 


Sur^»!,UL'gas:  iustat,sur|4iMUiiuil,ui»ii  iiut'o,siUiH(!. 
tii  11111(1  agaiii  ?  i'Ogita.s.  (i's  |ii!r(laiii  ?  A(l vuhe  |ii»iit(» 
r,a!)t(»rtiuui,  stu|»|»as,  Mlit;iiuui,  tlius,  liitiric.a  culia 
Tolle  rec(Mis  |iiiuiU3  iiiiicrc  (U  sk;  h^iit.i  caiuelo 
VHi-le  ali(|ui(l  Jura  : 

quusi  diceret  l*oeta  :  SurK<^  piK'"'.  Kurge, 
ijuiainstat  surKcudi  rutio.  Morem(juo(|ue 
soiunolfiitoiiiiu  (|uusi  (ixeiiiplo  proposito 
conroriiiem.  (iuulredus  iii  /'or//-/^^  uptissi- 
iiie  consttriiiserat  :  iiuiuit  eiiiin  : 

Scisne  nioruni  i»im-iVsi  maiie  vocotur  (»haudil, 
Si  citetiir  a(lliu<;  ittJiata  voce  soiiora, 
Nai'0  vi^il  steilil ;  tamlcui  claniore  coaclus. 
Ore  tanieu  lentoliu^uaui  in(»vetet:mihi  quid  vis? 
Iiii|iiit  :  siirgi;,  veni.  .Nox  est  peruiitte  quiescani. 
Iiiimodics  est,  surge.  Diius  nieiis  !  eneg(j  siir^'o. 
Valde  seijuar:  nec  eum  sequitur  quern  negligit  : 

|et  lu 
Non  venies?  dudum  venissem  :  scd  mihi  vestes 
Qiiurro,  nec  invcnio.  Niliil  esl,  t(!  hirria  ii(»vi. 
Siirge  cito,l)ornine,  en  suiii  [»ra;sto  :  nec  tamen  : 

|irnrno 
Vel  caput  huc  illuc  vijrtit,  vel  hrachia    scalpit. 
Vel  riiemhraiulongum  distendit;sic  sihi  quasdam 
[Jndc  lihet  moruias  (luauit,  semper  venit  ore, 
Non  pede ;  sic  veniens  niin(iiiam  venil  ille;  coactu, 
Forte  inovens  gressum  traliit  atesludiiie  motum. 

Ilaic  ille.    Nec   tameu   reprehendenda 


idest  deglutire  cibaria,  quia  tantum  som-     cst  debita  naturai  quies ;  quia  testc  Ilora- 
nus  eum  oppresserat  ut  qua-cumque  in-     tio  in  Poetria 


ccepisset  somuo  retrahertstur.  (Juure  allo- 
queus  Boetius  Martianum  dicit :  0  Mur- 
tiuue  carissime  sociorum,  siquidem  (pro 
certe  vestra  iutentio  novit  ad  quem  fruc- 
tum  maturitatis,  idest  l.ihoris  sui  creditis 
perveuire  huuc  Dromonem?  quasi  dicat : 
immo  novit  quia  ad  iiuUum  fructum  un- 
quam  pertingere  valebit.  Notandum  circa 
lioc  exemplum  ;  etsi  somnus  moderatus 
bonus  est,  pigritia  tamen  immoderata 
pessima  ;  quoniam  pigri  se  suaque  negli- 
gunt  et  veluti  bruta  in  fsecibus  suorum 
(ielictorum  devolvuntur  ;  omnium  enim 
vitiorum  fomentum  somnolentia  est.  Un- 
de  Cato  : 

Nam  diuturna  quies  vitiis  alimenta  ministrat. 

Quare  et  Ovidius  somnolentos  arguens 
libro  secundo  sine  titulo  in  haec  verba 
prorumpit  : 

InfelLx  tota  quicumque  quiescere  noctae, 
Sustines,  et  somnos  praemia  magna  vocas  ! 

et  item : 

0  male  prspsto  quies!  o  semper  dedita  sorano 
Pectora  nuda  bono  !  quantis  pates  ipse  ruinis ! 
Queui  aox  sola  tenet,  nescit  vigilare,   Policre. 


Et  quandoque  honus  dormitat  Homerus  etc. 

Item  stertere  verbum  supinis  caret, 
idest  naribus  dormiendo  resonare,  uude 
et  sa^pe  prodormireponitur.  Item  scaher- 
bra-brum,  idest  asper scahiosus,  scahi- 
dus.  Item  catinum  licet  secundum  Isido- 
rum  sit  vas  vinarium  fictilfe,  capitur  ta- 
men  qiiandoque  pro  disco  et  scutella  ^ ,  ut 
in  proposito. 

((Si  disserendi  causameridi.mus  doctor 
studium  adierit  etc.  »  Superius  Boetius 
docuit  qualitermagister  sehabere  dcheat 
in  docendo  discipulos ;  et  hoc  quo  ad  lec- 
tionum  cxercitium  :  hic  facit  hoc  idem 
quo  ad  disputationum  certamen.  Et  divi- 
ditur  haec  pars  in  duas  partes.  Nam  pri- 
mo  ponit  documenta  circa  hanc  partem. 
Secundo  quadam  incidentia  subjungit, 
ibi.  «  Adverteudum.  »  Prima  adhuc  in 
duas  dividitur  secundum  duo  documenta 
quae  ponit.  Secunda,  ihi,  «  Si  vero  ma- 
xima.  ))  Primo  ergo  ponit  primum  docu- 
mentum,  quod  tale  est  :  Si  meridianus 
doctor  aciierit  studium  causa  disserendi, 

*  Al.  :  «  paropside.  » 


CAIMIT  V 


G.1U 


iili^sl  ilisptitaiiili,  |ini>('av(M)iliiin  «tHt  niiiii 
iMo|ii)i-i<  iir  iiiaKisliM'  ipsr  polliNit  a|t|iat'.ilii 
si)|ilii.sli(-n,  iiirsl  ito  iitatiii'  ralioiiiliiis  so 
|)liisliris  ol  cavnal  lu^  iiiovral  trlri.H,  iiloHl 
oltsrtttis  ilirilriillalilitis,  soil  annattis  slii 
iliosii  |ii-;niii<ililatioiir,  iilrst  slinlio  |it',r 
iiiiMlilalo  iiitrt'  lilrs,  iilost  ilis[itilatioii('.s 
i|iia'  stiiil.  litrs  srliolastira\  iiitro|iiiliis 
t|tu>  (  |U'o  oi  )  roiiipoiial,  iilrst  iliMlarot 
(Mis  1'arili  iiiiMttr,  lioc  rsl  facilitali»  o|(iiiio 
itcs  coticotdct  cl  ca\cal  i|it()(l  ilispotml, 
iilcst  ofilitict  tnciiioria'  illtid  i|iioil  iiitis- 
(|iic  sihi  olijcccril,  sit|ipl(<,  ilis|»iilaiulo, 
ila  idcst  lali  modo  iit  tcmpofc  dclcLrciidi, 
Idcsl  solvciidi  ct  ciiodaiidi  iioii  rcccdal  a 
via  ralionis,  sod  accc|ita  modciationc., 
idost  modostia  dilticidaiidi,  idt^st  dcda- 
raiidi,  cxsolval,  idcsl  dcclan^t  cxplicit(!, 
id(>st  nianircstc,  aMiij^mata,  idivsl  ohsciiri- 
latcs  cl  sopliistnala  silii  [ifoposita  ordiitc. 
compctcnti,  stibandi  (incmailinodnm  [iro- 
positii  et  objccta  snnt;  noit  postcrins 
[irimo,  at([nc  [nMiniim  postcrins  cxsol- 
vciulo.  Nolaiuliim  :  Hoctitis  snnnnoi^crc 
sophistriam  magistrnm  pra^cavere  iii 
disccptatioiiibns  scholasticis  monet.  Ef 
ratio  cst  qnia  nt  cliain,  iii  snpcrioribns 
j)ra>missnin  cst,  ipsa  non  nisi  vcrbonim 
est  ostcntatioambitiosa :  contidcntiaenim 
vcrbornm  sola  probanda  rcplct :  qnare 
ct  libidincm  rcgnandi  Angnstinns,inlibro 
Dc  doctrhia  christiana,  cam  nominat  at- 
que  scicntiam  impietatis  :  et  vide  supra 
oapitnlo  primo  de  studio  logiccP.  Item  te- 
trum,  idcst  atrum  ct  obscurum  ;  et  etiam 
iu  superioribus  dictnm  cst. 

«  Si  vero  discretorum  maxima,  ut  as- 
solet,  mcutibusetc.  »  Hic  ponit  secundum 
docnmcntnm  circapraedicta.  Et  duo  facit. 
Nam  primo  documcntum  ponit.  Secundo 
circa  pra^snmptum  aliud  dicit,  ibi.  «  Eo- 
dem  modo.  »  Et  dicit  quod  si  in  disputa- 
tionc  dubitatio  maxima  accidat  ut  solet 
mcntibus  discretornm,  utendum  est  stu- 
diis  deliberando  quid  respoudendum  ;  et 
quod  mens  exagitata,  idest  commota  na- 
turalibus  motibus  conscientiae  dictaverit, 
subaudi  ex  deliberatione  hujusmodi,  illud 
profercndum,  idest  determinandum  est 
publice  in  crastino,  idest  die  et  lectione 
seqnenti.  Et  indecircapraeassumptum  do- 
cumentum  aliud  ponens  duo  facit.  Nam 
primo  documentumponit.  Secundo  ipsum 
confirmat,  ibi,  «  Facilius  enim.  »  Et  dicit  : 
eodem  modo ,  scilicet  quemadmodum  prae- 
fatum  est_,  supple,  faciendum  est  si  quid 


dilHcilliiiiiiiii  niaKiHt(*r  rii(*nt  praMncdila 
liis;    ijiioniam     ipsiim    cotiiiiiciidiuiditiii 
ctiiini  csl    (li.scrclioiii  (  alia  l.tllrra  liabid 
disjttilatioiii  et  V(M-iiis  |>i-otit  t)\  Hfijiicnli 
biis  a|i|iarct  \.  V.\    ratioiiciii   NiiltdiMiN,  di 
cit  :  ciiiiir    [iro  i|tiia  )  sciiililliila  diriiiMilta 
lis  ri^iictittii'    piiiiitmijitc    faciliiis   diHsiv 
riMido,  idcsl  ilis|iiitaii(lo  i|iiaiii  si  coiiimit- 
lcrctiif  obscrvaiitia»  Htiidii.  (.hiod   coiilir 
inal  dicil   :  (|tioiiiaiii,    ttt  iii(|iiit  .\ristoli' 
lcs,  snbatidi  iit  /'ojitris  :  Vcrilas  i|tsa  tioti 
taitliim  r('|ii'ritttr  iii  alt(M'o,  idcsl  in  iiiio, 
sed  rc[tcritttr  iii  |)litribns  simi    in  iiniltis. 
INolaitdiim  circa  lioi((iioil  diciliir,  laciliiis 
(Miiin  diss(M'cnilo  ctc,  i|ti(til  ilis[)iitali()  ac- 
ttis  cst  scliolastiiMis  (|iio  ([iiilibct  iiilciilio- 
ncm  suainad  iiii|iiirciidam  viMMtatcm  jtcr 
ratioiicm  ostciidit    ct  cain   viribns  assc'- 
vcral  :  Iioc  qiiidcm  aclii  intcr  cctcros  iiil 
claritis  iiihilqtic  salubiiiis  discipulo  com- 
probatur  :  ipsa  enim  cst  qna»  veritalem 
cnnclcat,  a'nigmata  maiiifestat,   crrores 
atqtic  devia  coiidcmnal  :  ([iiare  noit    ab- 
surdc  dicliini  cst  vcritatcm    facilius   dis- 
screndo  rcperiri  quam  studendo. 

«  Animadvcrtendnin  est  autem  quod 
tribus  modis  traditioiiibns  etc.  »  In  hac 
parte  Boetius  ponit  qua^dam  incidcntia 
circadocumenta  superiora.  Et  dividitur 
hffic  in  quinque  partes  secundum  quin- 
que  incidentia  qnai  ponit.  Secunda,  ibi, 
«  Si  quis  horum.  «  Tcrtia,  ibi,  «  Ut  ad 
magistratus.  »  Quarta,  ibi,  «  Si  vero  pri- 
maevo  tempore  etc.  »  Quinta,  ibi,  «  Nubila 
licet  quandoque.  »  Primo  ponit  primum 
incidens*  :  uam  aliquis  posset  dicere  :  0 
Boeti,  jam  probatum  est  et  ostcusum 
«  quomodo  magisterin  disputalione  se  ge- 
reredebeat;  sed  adhuc  latet  quas  ratio- 
nes  facere  debet  ut  disputantium  orta 
disceptatio  competentius  dissolvatur.  Et 
ad  hoc  respondens  dicit  :  quod  cognitio 
discretorum  magistrorum  uti  solet  iu  tra- 
ditionibusetdisputationibustribusmodis: 
et  hoc  secundum  triamagistrorum  gene- 
ra  :  sunt  enim  quidam  subtiles,  quidam 
subtiliores,  quidam  subtilissimi.  Solent 
etenim  quiquam  gloriari,  idest  gloriose 
ntitraditionibus  ',  idest  rationibus  etdo- 
cumentis  novis  et  inusitatis.  Et  hoc  quo 
ad  tertium  genus  magistrorum  dictum 
est.  Solent  etiam  alii  palliare  mentes  dis- 
cipulorum,  veteribus,  idest  autiquis  et 
tetris,  idest  obscuris  rationibus  :  et  hoc 
quo  ad  primos  magistros  dicitur  :  Sunt 
et  tertii  qui  solent  excitare,idest  commo- 


*  Al.  :  «  documentum.  » 


'  Al.  :  «  editionibus.  » 


m) 


COMM.  Sli'KK  l.in.  HOKTII  l)K  SCHUL.  DISCIIV 


vert)  iiittUhK*'»t>'^'^  i-rtult;iituitii  srtiuhiriiiia 
eilitioiiitais  t^t  rutioiiiltu.s  \ttusti^siiiiis, 
8t'tl  iiiiiovutis,  et  utiiiitur  i;is  tiiiiii(uaiu 
inauautibus  u  prupriiii  rivin,  iduHt  Hciuu- 
tii8  uuruui,  Kt  hi  suut  (lui  Mtutuuduui  ^ti 
uiis,  Hfilii-tit  un'iiii)tritt'r  subtiliuiuaiiipit;!:- 
luiitur.  Nittauiluiu  :  iiiter  tjuiuiauiagisti»>- 
ruia  Keui;ru  lii  ct^rtu  subtilissiiiii  furu  uus- 
cuiitur  ([ui  iiua  vetusturuia  uttiuti  piiiio 
olilitriatoniiu  Sfiii[)fr  utiiiitur  (•oiiicibu.s  ; 
vd  i-oruui  taiufU  luiiovatoiuiu  :  suut 
uaiia  ilii  ulit;ua  iaeiiiiicuate.sut(juu  rupit^ii- 
tes  8uu(|uu  iu^uuio  vuluti  u  hu  uxcugilatu 
uscril)t;utus;  sutl  hi  uriitissimi  ipiiduiu 
suut  (|ui  uovis  iiihiaut  iiistilutis  :  uii- 
surriiuiuuiin,  uti  prius  utiaiuiuoustiatuia 
est,  iaguaii  uxtut  suaiper  iavuatis  aua 
iavuuiuiidis  iiti.  (Juaru  utc.  Itum  tutruiii, 
idust  obscuruui,  ut  supurius  uxpusituiu 
est, 

(I  Si  quis  veru  lioruin  discipulurum 
etc.  ))  Ilic  puuit  sucuiiduai  iiuiduus  (piod 
tule  ust  :  Dicurut  lort^;  aliciuis:  si  puuii 
atquu  schulurus  quuistiuiius  atijuu  ratio- 
ues  per  inagistros  adductas  ad  [)l(;iium 
intuUif^ure  nequuaul,  cjuid  aguudum?  Ad 
huc  ruspuuduus  iiuiuit,  quud  si  scholurus 
disputatioui  assistuutus  iutulli^uru  nu- 
qiiuaut  ratiuiies  ma^istii  iii  mudium  ad- 
tluctas,  et  tamuu  rationus  ipsa;  eus  dclec- 
tavurint,  tunc  scholares  i[)si  jiiuguudi 
sunl,  idest  sociaudi  archischulari,  i(h;st 
baccalaureu  ut  ipsu  imprimat  eis  fidelitur 
seriemrecurdatiuuis,  idust  modum  recur- 
dandi  atque  etiam  iutulligundi  ;  veletiam 
idem  archischularis  cummundut,  idest 
informet  et  ustendat  eis  schularihus  di- 
ligentiam  exaraudi,  idest  scrihendi;  quo- 
niam  magnum  lomentum,  idest  augmen- 
tum  utihtatis  coUigetur  ex  his  scilicet 
privatis  informationihus.  .\otandum : 
recordatio  de  qua  in  Liltera,  illa  qua; 
est  superius  in  primo  capitulo,  commu- 
nis  vocitata  esl ;  ipsa  nempe  magna^  uti- 
litatis  est  discipulo:  quoniam,  ut  ihidem 
dicitur,  usum  generat,  usus  autem  ad 
magisterium  properare  festinat.  Cujus 
ratio  ibidem  redditur:  quoniam  sicut 
prudentia  sine  justitia  parum  vel  nihil 
prodesse  noscitur,  justitia  autem  sine 
prudentia  multum  ;  sic  scientia  sine  usu 
parum,  usus  autem  sine  scientiamultum, 
prout  et  quemadmodum  in  praiallegato 
loco  haec  atque  alia  longius  declarantur, 
vide  ibi.  Itemfomentum  nutrimentum  ut 
esca,  et  ab  effectu  pro  augmento  quan- 
doque  ponitur.  Et  dicitur  a  faveo  -  ves.   I- 


ti;ia  suriu»,  idost  urdu,    tuiiur.  \'.i  dicilur 
a  suro  -  ri». 

(I  l't  ad  laugistrutus  aj)ic(;m  lum|)uru 
jiurvuaiut  uti;.  »  llic  jiuiiit  turtium  incid(;ns 
Koutius  ;  (jiiia  [lUKSut  (|uis  dic(;ru  :  jiost- 
(luaiii  Jaiii  iiiagist(;r  oinnia  illa  uxu(jiiitiir 
tjuuuiadnioiliiiii  iii  suj)(;i'ioril)US  edoctuiii 
ust,  duhut  iie  ipse  ex  hinc  r(;liii(juuro  stu- 
diuni  ut  Holu  uxurcitiu  schulustico  iateii- 
d(;ruV  Ad(juod  dicit  no(;tius  ijuod  noii.  Kt 
duo  facit.  .Naiu  priino  dicit  ipsuiu  inagis- 
truin  cuutinuo  adha>renduin  studio.  Se- 
cuudu  quibus  iii  locis  usteudit,  ihi,  «  Uo- 
cussuscjuu  s(!cr(;tiori.  »  Kt  dicit  primo 
quod  sicuti  imniorandum  (;st,  idcst 
vacandum  est  studio  coulinuitatis,  idust 
contiuuo  ul  discii)uliis  pervuniat  ad 
apicum  mugistratus  :  (juasi  dicat  :  sic 
(juo(jue  coulinuo  studuudum  ust  magis- 
tro  ut  apicem  ipsum  magisterii  coaser- 
vet.  Et  locum  studii  ostendens  inquit  : 
(jue  (  jiro  et )  est  insisteudum,  idust  causa 
studii  immorandum  rucessu,  idest  loco 
secretiori,  licet  (  pro  quamvis)  magister 
ipse  saiiguineiis  uxistat;  sangiiinei  (;nim 
superius  jam  demonstratum  est  in  locis 
apurtis  amu;uis  et  jucundis  informandi 
sunl  :  hoc  tamun  iion  ob.stantu  in  locis 
sucretis  magister  studere  dehet,  hoc  ne 
strepitus  assistentium  hebutetuiim  in  stu- 
dio,  ut  similiturnu  sliupitus  migrantium 
confuudat  (^jus  intuUectum  ;  sud  sit  in  loco 
quieto  et  mundo  et  expurgalo  ab  omni- 
bus  vinculis  impedientibusvitales  spiritus 
magislri.  Et  reddens  causam  dictorum 
dicit  :  Consentanuum  uiiim  ust  honestati 
magistrorum  ut  magister  rimando,  idest 
inquirendo  secreta  existat  solitarius 
quam  quod  exhibeat  potentiam  siiam 
cunclis  extrahendo,  idcst  exponendo  li- 
hellos,  suhaudi  in  apertum  :  nonne  (  pro 
numquid)  enim  detractionis  filius,  sup- 
ple,  quicumque  fuorit,  aspiciens  seduli- 
tatem,  scilicet  magistri  in  extrahendo, 
idest  in  pubUcum  ponendo  libellos  suos 
causastudiimeditareturinquinatumquid, 
idest  aliquid  malum  utique  opinarotur? 
quasi  dicat  :  cum  ita  sit  quod  forte  ocu- 
lus  nequam  malum  e.x  liac  puhlica  os- 
tensione  opinaretur,  honestius  estmagis- 
trum  quaecumque  studeat  loco  solitario, 
sc  recipere.  Notandum,  circa  hoc  quod 
de  studii  continuitate  dicitur  :  Sicuti  una 
dies  calidanon  facit  aestatem,  nequc  una 
hirundo  ver,  ut  dicit  Aristoteles  primo 
Ethicorum,  sic  etiam  nec  unus  actus 
studiosus  et    scientificus,   studiosum  at- 


CAIMT  VI. 


AOI 


(|ui'  sciiMitillcnin  riMJilil.  K)<i|iiiriliir  «Miiiii 
iili  ('tiinn  iii  sii|ii'i'ioril)iis  ilrrlnnitiiiii  cst, 
ad  |MM  IVcliiiiiciii  !iiii^is|i>rii,  stinlii  riiiili 
iiiialiii.  Ilalirl  iMMiipo   Hn  sliiiliiiiu  iii   iiiu 
iliiiu  ravaiiliH    f^^ulta'    lapiiliMii    (|iia'  iiiui 
uiio  rasii,  si>il  ilivrrsis  jaiu  luillirs  iiiiiHi 
plii-alis  rasihus   lapiilnu  raval.    Sic   ipiii 
iliii'  ina^istor    hoiia>   iiulolis  iiou   |iriiuis 
liliili  adrpli  rirriilis  sliiiliiiiu  iliiuillal,  snl 
('oiiliinio   iisipir    iii    liiiriu    stinlio    alipin 
('\('r('itioa(llia'i(*al,('l  lioc  iii  loco  solilario: 
aiiima  (Miiin  lcrrcuis  oc^Mipalii  iiisiiltilms 
iicipuKpiani  iii  co^MiilioiuMn  sciiMitiariiiu 
atlin.U('r('  valcl.  Itcqniril  naiuipic  sluiliuin 
lihcrlalcin  auiiui  lcrrcua  pr(Msusrcspn('n 
tis,  ciiinipsado  nniiido  crcata  sit ;  (piaro 
et  ipsam  mnudis  ac  piiris  soliim  dolcclari 
nccosso,  osl    non    dcra'catis    alipio  inolc 
tcrrona  involnlis,  (piaro  otc.  Itoiu  rimari 
idost  sorntari  ol  invostifj:aro,    cl  tractum 
ost  a  porois  (iiii  por  rimam  [onw  siiiipias 
ot  radicosiiKpiirnnt  ;  et  produoit  r/.  rndo 
Prospor  : 

Morbida  rinuMar  ponetralia  dextra  ?alutis. 

«  Si  voro  primano  tomporo  oto.  »  IFoc 
ost  quartnm  incidoiis  circa  pranliota  oc- 
currons.  Kt  ost  talo  :  Possot  nompo  (]uis 
dicere  :  omnia  siqnidem  bene  et  optime 
digesta  sunt,  ot  lioc  circa  hos  magistros 
qui  scholarium  copiam  habont.  Qnid  au- 
tom  do  his  (luibns  '  non  plenum  est  an- 
ditorinm,  surda  pra^seiitia  atqne  comita- 
tns  penitns  abruptns  ?  his  respondens 
dicit  nt  iu  Liffora.  Et  dno  facit  secundum 
duos  modos  in  Littera  positos.  Secunda, 
ibi,  «  Muneribus  tamen.  »  Prima  in  duas. 
Nam  primo  quoddam  documontum  sive 
quemdam  modum  circa  incidens  ponit. 
Secundo  causam  ejus  subjungit,  n  Pau- 
corum  enim.  »  Et  dicit  primo  :  si  dilig^i- 
tia  mag-istratus  copiam  discentium,  sci- 
hcet  scholarinm  non  habuerit  primapvo 
tempore,^non  tepescat,  idest  non  desistat 
ab  inceptis,  idcirco,  idest  propterea,  et 
hoc  ne  evanescat,  idest  recedat  deposita 
spe ;  sed  quanto  rarius  est  sibi  auditorium 
tanto  acrius  studiis  insistat  que  (pro  et) 
praebeat,  idest  exhibeat  se  in  conflictu, 
idest  hicta  scholastica  quae  disputatio  est 
strenue,  idest  ardue,  ut  sic  contingat 
honorem  licet  cum  paucis.  Et  rationem 
pra^dictornm  reddens  duo  facit.  Nam 
primo  rationem  ponit.  Secundo  exem- 
plum  quoddam  circa  hoc  annectit,  ibi, 
«  Nonue.  »  Et  dicit :  enim  (  pro  quia )  nos 


ItoctitiH  vidimiiH  innltoH  dcliiiiloM,  idoNl 

insi^MiitoH    stiidio  |itoriiiiilitiitis  itililiihiri 

idcsl    laiiilaii    viK(Mitc    l.ittioii    cotiHorlio, 

paitcorutii   iliHiMpuloiuin.    Kt    oxoiti|tliiiii 

circii  lioo  (piod  dixonil  ih^  Hpo  (itr.,  [ioihmih 

tW  Thcophrasto  dicit  :  Notitic  'riicophraH- 

liis  illc  luaKistiM-  o.\isli'tiH  artifc.x   siihtili- 

latiH(>t  HiiMiiltiiH  oniatii  piiuoonim.noMiMi 

i|is(>  ahjocit  curaiii    roKoiidi,   ol    lior  ih*- 

rraiiilatiis   spc  rcKimiiiis   airnlnri  ?  ipiasi 

diccrcl,  iiiiino  :  quod    lamoii,  scilicot  ah- 

Jic«>ro    rogoudi    ciiraiu   0^11    inooiisulto  ; 

8(m1  corto  «'KisHut  coMsnlliuH   si  so  c.xlii- 

hiiisscl  couiuiciidahilciu  ohscrvaiilia'  stn- 

dii.  .Notaudnin  :  (picmailuioduin  dicit  /.//- 

/m/,    proptor  rarilatcin   audiloriim   iiou 

dosporaiidiimost  :  quoniam  ot  si  minima 

ossot   scholarinm  copia,   non   oa  iiroptor 

ah  o.xorcitio  ol  stiidio  dosislondnm    ost. 

.Mlondoiida  oiiim  uoii  osl  iti  liis  nuiiidia- 

lis   gloria,   sed   studii  excrcitii^iue  finis, 

(|ui  sapioutia  osf,  cujns  (inidem  ost  bca- 

tnm  lacere  (primo/'y////co/'^//?/)  atipie  bea- 

tam  offlcere  vitam,  ut  inquit  Soiieca  ad 

Lucilluni  :  llac  Salomon  principalum  ob- 

tinuit   et    honorem.    Provorbiorum    se- 

(Mindo  -.  Molior  onim  ejus  est  acquisilio 

quam  auri  et  argenti,  ibidem.    Ka  enim 

hahita,  omnia  bona  pariter  venitmt  cum 

illa.  Non  ergo  tepescat  scientiarum  tyro 

si  copiam  studontinm  non  baheat,  cum 

largior  hiborum  merces  sibi  fuerit  cons- 

titnta.  Item  tepesco  inchoativum  est  a 

tepeo  tepere,  idest  tepidum  lieri.  Et  est 

tepore    proprie    esse    inter    calorem  et 

frigorem. 

*  ((  Muneribns  tamen  magistri  Leontini 
etc.  »  Hic  est  sccundum  documentum 
circa  pra^dictum  incidens  attendendum. 
Et  duo  facit.  Nam  primo  modum  ponit 
quo  scholares  magister  habere  possit. 
Secundo  antipophorizat  vel  saltem  nota- 
bile  quoddam,  circa  hoc  ponit,  ibi, 
€  Pietatis  vero.  »  Etdicit  quoii  si  magis- 
ter  audientium  scholarium  non  habuerit 
copiam,  modus  est  ut  eos  sibi  muneri- 
bus  coemat  et  conducat  exemplo  Leontini 
cujus  quidem  discretio  acquisivit  sibi 
muueribus,  idest  donis  consortium  mul- 
torum;  censuit  enim,  idest  aestimavit 
pulchrius  fore  degere.  idest  paupertati 
incumbere  quam  destitui  ciptu  discen- 
tium,  scihcet  scholarium.  Notandum  :  si 
munere  atque  donis  dii  superni  placari 
coustat  juxta  Ovidi  in  hbro  de  Arte 
«mrtn<// traditionem  : 


'  Al.  deest  :  <>  quibus.  » 


*  Al.  additur  :  «  melior.  » 


663 


COM.M.  SUPEH  LIH.  HOETII  1)E  SCIIOL.  DISCIP 


Muuere  ilii  su|ifrum  pUcdDtur  idTiuinf.  inaiies 
etc. 

Nulli  iniruiu  duuiquo  si  ht)iuiuuH  bi»  plu- 
culiuutur. 

Muuiuihus  e(|uiih'iu  oinuiu  conaiiiiir, 
ut  si  qtiod  [)rtM-atu  dinirile  est  luuinTe 
fuiiiitntur.  (juarc  briu!  dixit  Ovidius  uhi 
supru : 

Cariuiim  Uudciutui',sedmuaeraiiia^iiii  petuutur. 
Et  ituni  : 

Ipse  hcet  venias  inusis  CDniitatus  Humere  : 
Si  nil  atlulens,  ibis,  lloineiv,  furas. 

Iloc  ususconsilio  Luoutinus  eosquos  sors 
sihi  didraxerat  muuerihus  comjjaruvit. 

« 1'ietatis  vero  audiitu  etc.  »  Hic  Hoe- 
tius  quoddain  nolaiiiie  circa  praidicta  po- 
iiit  quo  eroyationein  eiijeiiiosyuarum 
puuperihus  fueiendam  commonet  ;  et  hoc 
si  ina{3'istro  suppetat  reruin  facultas.  Et 
duofacit.  .\ain  primo  facit  quod  dictum 
est.  Secundo  hauc  erogationem  sumnuj- 
pere  commeudut,  ibi,  «  Quai  enim  pr*- 
clurior.  »  Et  dicit:  rector  scliolarium  deli- 
uitus,  idest  munitns  vel  irisif,'iiitusamhitu 
pietatis,  idest  ipsamet  pietate,  tenetur, 
scilicet  jure  charitatis,  mulcere,  idest  fo- 
vere  corda  discipulorum  degentium,  idest 
viventium,  in  paupertate,  et  hoc  discen- 
tium  studiose  et  diligenter,  non  quidem 
dyscolis,  mulcere  inquam  cihariis  et  cal- 
ceis  que  (pro  et)  vestibus  etsi  iion  novis 
saltem  tritis,  idest  laceratis  et  antiquis  : 
et  hoc  dico  si  facultas  sua  suppetit  :  ultra 
enim  viri  non  vult  Deus  ulla  requiri :  que 
(pro  et)  magister  ipse  subveniat  ipsis 
ceteris  donatis,  idest  donis  aliis  quam 
praimissis  :  similiter  quoque  subveniat 
eis  consilioconcitativo,  hoeest  admoneat 
eos  atque  concitet  ut  priusquam  studium 
relinquant  potius  eleemosynas  recepturi 
ah  eo  vel  ah  aliis  veniant.  Notandum  : 
licet  Boetius  solos  scholarium  rectores 
pietatem  amplexari  commonet,  ab  om- 
nibus  tamen  totis  viribus  appetenda  est: 
hffic  enim  virtus  est  quam  natura  suadet 
atque  ratio  comprobat  fraternae  charitatis 
omnes  enim  homines  naturae  unius  su- 
mus  ;  quamobrem  pencs  omnes  pietatis 
opera  exhibenda  sunt.  Hinc  Seneca  in 
Thieste  :  Nulla  vis  major  pietate  vera  est, 
Quoscumque  enim  verus  amor  retinuit, 
hos  pietas  tenebit.  His  ergo  concluditur 
charitatis  opus  pietatem  esse,  naturam- 


que  (piau-ere  pietatem.  Notandum,  circn 
hof  (juod  dicit  :  .si  facultus  supjjetit,  nou 
taiitum  eroKaudum  est  ut  iii  processu 
teuiporis  elaif^ieudu  dellciuut.  Prudens 
er^o  intueatur  ipiid  sihi  coiitiuf,'ere  pos- 
sit.  Nam  teste  Socrute,  nudius  est  cavere 
quuin  puvero.  Sic  ergo  cuncta  lurgienda 
uon  sunt  ue  successu  temporis  remeu- 
dirari  cohih«;atur.  l'i(!tas,  idest  misericor- 
dia',  htiuiguitas,  propitiatio.Mulceo-es-re, 
mitifJTare,  fovere,  delinire. 

<(  (Jua»  euim  pruiclarior  etc.  »  In  hac 
parte  re(;oininendat  (iropfationem  paupc- 
rihiis  scholarihus  factam,  diceiis  :  (Juai 
(iuim  (jrogatio,  idest  iiohilior  vel  suavior 
quam  illa  (\nu'.  estfactaveris  scholarihusV 
quasi  diceret,  nulla.  (Jiiouiam  confovori, 
idest  inulcere  scholarem  his,  scilicet 
erogationihusiiKjuibusexhihitiodonautis 
est  miiiima,  (!t  promptio,  idest  receptio 
recipicntis  maxima,  est  pr*clarius,  idest 
heatius  et  noliiiius  (juam  dciinire,  idest 
fovere  det(istal»iles,  idest  odihiles,  iucur- 
sus  histrionum  atque  mcrctricum.  No- 
tandum  :  intcr  omnes  erogationes  quai 
fieri  possunt  pra'clarior  illa  est  qiiai  dis- 
cipulis  u  magistro  cxhihetur  ;  (juoniam 
in  ipsa  duplex  erogatio  committitur, 
scilicet  corporalis  atque  spiritualis.  Cor- 
poralis  namque  qua  victu  vestitu  atque 
alio  exteriori  famulatu  cxhihctur.  Spiri- 
tualis  vero  qua  ignorantia;  discipulorum 
medctur  atque  duhitanti  consulitur.  Cum 
ergo  duplex  in  his  sit  erogatio  in  reliquis 
plerumque  simplex,  constat  ea  nil  prai- 
clarius  dulciusque  constare.  Item  nota 
circa  hoc  quod  dicitur,  quae  est  facta  ve- 
ris  scholaribus  etc.  Quamvis  omnibus 
subveniendum  sit,  liabendus  tamcn  cst 
dclectus,  in  quo  spectandi  sunt  mores 
cui  datur  et  animus  atque  vitae  sanctitas; 
non  enim  erogandum  est  dyscolis,  non 
ingratis,  nondilapidatorihus,  nonquoque 
Deum  minime  diligcntibus.  Et  ideo  bene 
dictum  est  a  Catone  : 

Cui  desvideto. 

Item  histrio  gesticulator  vel  joculator 
est  qui  diversos  gestus  et  habitus  homi- 
num  rcpraescntare  noscit.  Et  dicitur  ah 
histrione  quod  est  gesticulari ;  inde  his- 
trionescomfipdiarumrepraescntatores  olim 
dicebantur. 

«  Nubila  licet  etiam  fortuna  existat 
etc.  ))  Hoc  est  quintum  et  ultimum  inci- 


'  Al. 


«  minima.  » 


CMMT    \I 


r.on 


(Umis(|Ui)(1  circii  piMMiiclu  coiiliiiK^MM^  poM- 
s(^l  (|ii(hI  csI  roiliiii.r  advcisilas.  I<!l  (liio 
lacil  iii  liac  pai'l(<.  Nain  priiiia  circa  lioc 
iiicii|(>iis  (lociiiiKMiliiiii  piiiiil.  ScciiikIo 
ipsiini  (lo(MiiiKMilnin  cxcinplo  c(nillrinal 
ilii,  II  rroli  (!(n'iaiiiri.  »  Ivl  ilicil  :  liccl  ipsa 
lorlnna  (pian(lo(pic  cxislal  nnliila,  idcsl 
adNcrsa,  laiiKMi  ciira,  idcsl  vi^nlia  ahpic 
studii  sollicilndo  inaKislranlis,  idi^sl  iiia' 
fj^islri,  11011  dcsp«M'cl  pi'o|d(M'  lioc,  S(mI  m- 
i,-(Mido  sc  s(Miip(M*  Immk^  ',  idcsl  aMpiani 
iiiihM',  piM^IVral,  i(l(>sl  palialnr  virilil(M', 
idost  aiiiino  lorli,  incursus,  idost  udvcr- 
silah>s  rorliinarnin  "  spcclando  s(Miip(M' 
(Inlcins  cl  iiKdins  cv(Miliiriim  ;  cl  non 
lacial  (pKMiiadiiiodnni  (loriandns  illc  iiia- 
iristcr  cpii  ciiin  rortuna  sibi  lum  s(MTip«M" 
aiTidcrct  scliolas  dimisit  el  d(»sp(M'aliomMn 
incnrrchal  ;  (M  i(l(>o  iii(]nit  :  pr(di  I  (iiif(M' 
Jcctiodclcslaiilis(»sl)  pi'(dilransactio,idcsl 
constantia,  r.<u'iaiidi  linjus  iiuif^istri  est 
pudtMula,  idcst  rospiuMula.  Nolaiulum  : 
clsi  (unnis  virlns  in  summo  sit  :  aMpui- 
nimilaslauuMi  auimam  (piamconstautiam 
liic  licot  appcllari  plurimnm  colhiudauda 
est  :  quam  siquidom  Macrobius  libro 
primo  sic  doscribit  :  Est  auimam  supra 
poricnlum  oriy:oro,  niliihpio  uisi  lurpia 
motuore,  fortiter  toloraro  adversa,  ot 
Immiliter  piospora.  Constantis  hoc  animi 
est,  ut  Tullius  libro  primo  De  of/iciis, 
iurobns  asperis  miuimo  porturbari.  (lui 
hac  virtute  caret  uullam  in  suis  operibus 
prosperitatem  obtinobit.  Cum  ergo  for- 
luua  malo  fula  uubilum  ostondcrit  vul- 
lum,  aH]uanimiter  j)orforoiulum  est,  atque 
in  Domiiionon  coufundentur.  (^uare  for- 
Inua  nubiUi  quondam  depingebatur,  ut 
superius  satis  edoctum  est. 

« Sin  autem  ob  fostivi  temporis  im- 
pulsum  etc.  »  Postquam  Boetius  in  pra?- 
cedentibus  posuit  normam  atque  modum 
magistros  ipsos  regulantes  tam  quo  ad 
se  quam  quo  ad  discipulos  suos,  ethoctam 
in  moribus  quam  in  scientiarum  adminis- 
tratione  ;  hic  consequenter  ponit  modum 
atque  normam  magistros  regulantes  in 
comparatione  ad  alios  discipulos.  £t  divi- 
ditur  haecpars  in  duas  partes  secundum 
duo  documenta  quae  pouit.  Secunda,  ibi, 
«  Licet  autem  in  scholis  etc.  »  Prima  in 
duas.  Nam  primo  documentum  ponit. 
Secundo  causam  subjungit.  Tertio  exem- 
plo  corroborat.  Secunda,ibi,  ((  Ne  quasi.» 
Tertia,  ibi,  ((Maronis  saltus.  »  Et  legendo 
hoc  totum  usque  in  secundum  documen- 


tiiiii  dicit  priiiio  ;  cuin  inaKiHtro  plarMiitrit 

visitarc  loca  (bdiliarnin  idi  iinpiilHum  ft^H- 
livi  liMnporis,  discrcliii  iloc^Mitih  hajieal 
s(Mnp(M'  sccnin  nobiliorcs  sni  cii'|iih,  Hcili- 
cct  snornui  scholarinm  at(|uo  «;tiam  «Miii- 
iKMiliorcs  ;  foiiiia  (Miini  «MniiKMis  roipnriH 
animictiam  «>\c(dl(Miliain  C(niiiiiniiilcr  rc- 
|ira'S(Mil;ii'c  p(M'hibclur.  VX  hoc  idoo  llat 
110  iiiagisli>r  ips(>  a  innltis  vidcatnr  ohho 
(l(>stilulns  solatio,  i(l(>st  solaminc  ;  v«d 
oliamidco  ii(>  cxcit^dnr,  idost  commov«'a- 
tnr  in  [loriculum;  /vr  cnini  liDniini  snli, 
(/uoninni  cnni  crciderit  non  lnthrhit  suh- 
lcrnntrni.  Kt  mala  (|iia'  oxin(l«!  jiossnnt 
o\('iiir(>si  [)i'a'dictaiionobs(>rvaiitui',('.\cm- 
[)lo  ostoiidcus  dicit  :  Saltns  enim,  id(!sl 
Iransitns  solitarius  Maronis,  forte  Virgi- 
linni  dicit  vel  alt(>riim,  indoluit,  i(l(!st 
val(l(!  doluit  privari,  idost  dcstilui  cn-lu, 
scilicol  sociclatc  fclicium  scholarinm  : 
forte  malnm  quoddam  ex  solitario  suo 
transiln  Maroni  «^venit ;  quod  qiialefuerit 
noctins  tamou  liic  uon  oxprossit. 

«  Licct  autcm  otc.  »  lloc  est  s^MMindum 
documentum  quo  magistros  informat 
qualiter  sc  erga  alios  a  schohiribus  snis 
ficrere  doboaut.  Kt  dicit;  magister  ipse 
scholarium  licot  dobeat  ossc  rigidus  in 
scholis,  subandi  quomadmodum  superius 
iu  oodem  capite  expressum  est,  ubi  di- 
cobatur  rigidns  otc,  tameu  magister  de- 
bct  esse  dovotus  ingrcssu,  idest  transitu 
suo  coram  populo  ;  et  hoc  dico  Salutando 
(juemlibet  secundum  conditioncs  suas  : 
debet  etiam  csse  transmigrantibus,  idest 
cum  prffitereuntibus  jucundus  sermone 
'atquc  coUudentibus,  idest  sibi  congruen- 
tibus  comes  et  socius,  sitque  commoran- 
tibus,  idest  secum  habitantibus  fidelis 
admonitu,  idest  admonitione  salubri_,  at- 
que  etiam  sit  affinibus,  idest  vicinis  cau- 
tus,  idest  astutus  castitate,  idest  in  cas- 
titate  :  quasi  dicere  velit  :  si  non  caste 
vivere  possit  coram  vicinis,  faciat  tamen 
ut  si  quid  sinistrum  egerit  vicinis  non 
innotescat,  ut  quod  caste  fieri  nequeat 
saltem  caute  exequatur.  Et  hujus  causam 
subdens  inquit  :  Et  hoc  ideo,  ut  dictum 
est,  fieri  debet  ne  affinitas  amicabilis. 
idest  amica  vicinitas  ebibat,  idest  sub- 
trahat  fcetorem  suspirantis  nasi ;  «juasi 
dicat :  ut  immediate  supra  suppletum  est. 
Et  metaphorica  locutio  est. 

((  Extrema  prajsentis  etc.  » 

Haec  est  secunda  pars  principalis  hujus 
ultimi  capituli.  In  qua  postquam  Boetius 


•  Al.  :  «  beue  est.  » 


*  Al.  «  formaruru. 


664  COMM.  SlTFIl  l.lll.   noKTII   l)F.  Sr.IIOL.  DISCIP. 

(letyrminavit  nt  po»uil  iliversam  iiuigi«  iiiimifiM- iiicorli  giuioris  est  aut  masciilini 

trorum  ilivisidiinm  et  nuuvs  tMinim  qiii  aiit  ftMniMiiii. 

iii  locis  sliulioriim  |triiui()alioril)Us,   hri-  <i  (jiiii  aiiltMii  oh  »;f;«'stalis  causam  etr.  » 

licut  AtheniH   et  Uoma*,    liahitant  docu  l'osti|uam  lioittiiiH  inliMitiim  siium  pra-- 

mentiH  roK"'^vit,  hic  modo   in   hac   se  iiiis«!rat,  liic  ipsum  modo  prosequitur.  Kt 

cunila  [irincijtiili  parl»'  hiijus  ca[)itiili  viilt  diio  facit.    .Nam  priino  Koiitiiis    oslcndil 

ostcndcrc    ipiomodo    st)    th-hcnl    liahtMt!  ipialihir    ma.uistri    i[)si    c\isl(;ntcs   exlra 

illi  qui  hahciit  ciiram  reKcndi  scholas  in  jtalriam  suam  (;t  in  locis  sit|)radictis  vel 

castris  vcl  in  villis  prai  facta  loca  studio-  de  prope   vel  de   hjiige  adjacenlihus   se 

riim    (•ircumjaccntihus    [)aii[)('itate    con  r(;^(;r(;  (h^heanl  vv^u  scholar(!S.   Secundo 

cliisi.  Ktdis  iditiir  Ikcc  [)ars  in  diias|)art(;s.  (pialifcr    ci^-a   alios  a   scholarihiis,    ihi, 

In  [)rinia  [)ail(;  [)ra'inittit  intcnfum  siiiim.  <(  (luin   aiit(;in  cifiia*.    »    l'rima  adliuc  iii 

In  secunda  i[)sum  prosecpiitur,  ihi,  «  (lum  diias.  Priino  facit  quod  dictiim  est  qiio  ad 

oh  cgcstatis  caiisam.  »  Kt  dicit  :  e.xtre-  se.    Scciindo  ([iiod  ad  vic(;doctor(;m,  ihi, 

ma,    idcst    iiltiina   com[)ilatio    (ua-scsntis  n  Advcrt(;iidiiin.  )i   1'iiina  adhiic  in  duas. 

voluminis   extat,    idcst   »;st    iit   dicamiis  l^rimo  (;niin   [lonit  docuincnta  g^eiKsralia. 

sub   compendio,    idest  suh  hrevitate   (h;  Secuudo  specialia  documonta  suhjungit, 

magistratihus    illis  qiios   egcstas,  idest  ihi,  «  l'uensque.  )>  Et  dicit  primo   :  ciim 

paupertas  existcns    novcrca,   idcst    con-  (piis  magistrorum'  oh  causam  n![.('ll(;nda', 

traria   ct   inimica  lih(;ralihus    (lisci[)liiiis  (!gestafis,    idest    (;gesfate    ipsa    cogente 

compulerit  evadere  llnes,  idest  regiones  qua-rat  odorem  dulcissimumlucri,  suhau- 

alienas;  et  similiter  quo([ue  de  his  quos  di  in  parfihiis  alienis,  tuncconsid(;randum 

diilccdo  natalis  pafria'  r(!Vocavif,  siihaudi,  cst  iif  inagistrafiis  ipse  insistat,  id(;st  in- 

ut  ihidem  commorarcntur ;  et  de  his  in  tcndal    (luantuin    (jueat,     idest    pot(!rif, 

terfia  parfe  principali.  Notandum,  circa  [larcifati  :  et  hoc  honore  dico  salvo,  que 

hoc   quoil    dicit,    liheralihus    disciplinis,  (pro  et)  consideret  etiam  ut  inhiat  vesti- 

per  has  lihorales  disci[)linas,  septem  ar-  hiis  mediocrihus,  siihaudi,  tamen  honore 

tes  liberales  infelligif.  Liherales  inquam,  magisfrali  digiiis  Jiixfa  pra^missa  pracep- 

quoniam    ah  aliis    illiheralihus  prorsus  ta  ;  atque  indulgeat,  idest  intendat  prapci- 

sunt  distincta';  ipsae  nempe  ad  animam,  pueregimini  scholarium.  Nota  :  quoniam 

111«  vero  ad  corpus  ordinanfur.  Liherales  omnia  ha.*c  generalia  pracepfa  in  supe- 

etiam   quia  secundum  eas  homo  per  se  riorihus  eodem  capitulo,  quasi  deducta 

disponitur  secundum  infellecfum  ad  opti-  sunt,  videlicet  magistri  parcitas,  vesti- 

mum  finem,   veluti  usum  virtutum  mo-  mentorum  honestas,  atque  juxta  schola- 

ralium  et  intellectualium,  vel  ad  perfectai  res  dehita  affentio  :  ideo  de  eis  hic  denuo 

feUcifatis  usum  quae  est  speculafiva  :  qui  perfractare   supcrfluum  foret ;  quarc  ihi 

aufem  talia  considerant  naturaliter  liberi  videas.  Ifem  queo,  quis.  quivi,  quifum, 

sunt  et  non   serviles,  cum  intellectu  vi-  quire,  idest  posse,   et  componitur  cum 

geant  :  ideo  recfe  arfes  illae  liherales  dic-  non,  et  dicitur  nequeo. 

ta"  sunt.  Et  rursum  liberales  quialiberos  «  Puerisquevultumprimopraebeatetc.  » 

expeditos    et  exercifatos  animos  requi-  In  hac  parte  post  documenfa  generalia, 

runt,  eo  quod  subtiliter  de  xerum  eausis  documenta  specialia  ponit.  Et  dividitur. 

disputant,   et  de   illis  plerumque  quae  a  Nam  primo  docet  quomodo  magister  se 

sensu  remota  sunt    Et  insuper  liberales  habebit  erga  scholarescorrecfioni  subjec- 

ideo  quia  antiquitus  tantummodo  liberi,  tos.  Secundo  quomodo  circa  alios,   ibi, 

idest  nobiles  et  ingenui  in  eis  studere  ((  Cum  autem  habuerit  etc.  »  Item  primo 

consueverunt,  plebeii  vero  in  mechanicis  ostendit  quomodo  se  habeat  coram  no- 

ob  perifiam  operandi,  quae  quidem  peritia  vellis  et  parvis.  Secundo  quomodo  coram 

et   opus   plus    plebeiis   congruit,    otium  adultis,   ibi,    «   Eidemque   aliquantulum 

veroet  studium  nobilibus,  secundum  Hu-  adultis  etc.  »   Et  primo  dicit  quod  cum 

gonem.  Item  finis  incerti  generis,  idest  magister  in  alienis  partibus  curam  regi- 

terminus;  et  a  funis   dicitur,  quia  agro-  minis  susceperit,  debet  pra^bere  primo  ct 

rum    fines  funiculis    siint    divisi.    Unde  principaliter  pueris,  supple,  informandis, 

propheta:  QiFunesceciderunt  mihiinprge-  vultum  benignum,  parentibus  autem  eo- 

claris.    Et    dicitur  finis   terminus,    con-  rum  afFatum  benigniorem,    atque    sua- 

summatio,  mors,  patria  :  unde  :  Est  finis  deat,   idest  promittat  tam  pueris  quam 

patria, mors,  consummatio, meta ;  et  com-  parentibus  aditum,  idest  infroitum  docen- 


r.APIIT  VI. 


60» 


ili  liiMiiKiiissiiniiin ;  rl  Iuk-  iilro  iil  iiuii 
siiliiiii  |irnnollial,  iilcsl  iiiiillillcrt  ati|ii<' 
inoHiriiilii  ail  so  iittniliiil  rnnla  |iii<'i°iii'iiiii, 
M'1'iiin  (piii  si>il)  rxtralial  rliain  |ii'riiniaiii 
liai'i'iiliim,  sii|i|il<',  i|iia  ii<'ri'ssilali  sim' 
in<'il<'ri  \al»'al,  ali|iir  aHrral,  iil<'sl  <l<'|Hir 
tot  lanuiin,  sii|i|il<',  ri'<loli'iit<'in  <'.\  lioi', 
idost  o.\  ha<-  siia  lii'iiiKi>ilalr.  Siinililrr 
ant<'in  fiini  liaT  innnia  k«'''""Iiii'  ilrrriulal 
niliiloiniiiiis  rr^aliliT,  iilrsl  \  irililiT  Jiiia 
scholii',  i'l  lioc  oiiliiK',  iilrsl  inoilo  ilocfiiili 
(Mlocto,  iiU'sl  ili'inoiisliato  |iiiiis,  iilfsl 
in  priorihns  '.  Notanilnin  ;  lirrl  inai^is- 
tioriiin  hfnii^nilas  tani  vvy^ix  ilisripiilos 
<|iiani  tM)rinn  panMiics  niaxininni  pra'stol 
alt(>nlioiiis  alini<>  lH'ni\oli'iilia'  iliscipiilo- 
rnm  iiici'(Mn<'iitiim,  iiti  colli^iliir  <'\  ca- 
iioiio.  IIoc  hahcl  vif;<'simasi'\la  ilisl.,  cl 
similitcr  <locrctali  hnmilis  lU'  major.,  ct 
ohed.,  tamon  talis  hoiiii,Miilas  sic  modc- 
rari  ilohiM  qnod  ox  hoc  roj^M-iuli  anctoritas 
iion  rrant;:alnr;  i|nia  [trout  dicil  Aiii4:nsti- 
nu.s  iii  Canono  qnando  octogosimaso.xta 
dist.,  dum  iiiminm  servatnr  humilitas, 
rogrondi  fraiiiiiliir  anctoritas.  Kt  indo 
beno  nootins  post  hoiiigiiitatis  admoni- 
tionem  subjecit,  scholaB  vero  jura  etc., 
quasi  dicat  :  cum  h*e  geruntur  nihilo- 
iTiinus  schoke  jura  manuteneanlur.  Et 
ha^c  de  uovellis  dicta  sunt. 

f  Eisdem  etiam  aHqnautuhim  adultis 
etc.  »  Iii  hac  parte  Roetius  osteudit  quo- 
modo  magister  se  habore  debet  erga  dis- 
cipukis  jam  adnltos.  Kt  duo  facit.  JNam 
primo  facit  quod  dictum  est  circa  adultos 
dociles.  Secundo  circa  rebelles,  ibi,  «  Si 
vero.  »  E\  dicit  quod  si  magister  habue-  , 
rit  discipulos  jam  pene  adultos,  tunc  ox- 
hibeat  se  eisdem  adultis  rigidum,  quem- 
admodum  de  rigore  supra  dictum  est, 
atque  componat,  idest  ordinet  ora  eorum, 
scilicet  adultorum  ad  loquendum  recte, 
idest  congrue  quo  ad  grammaticam  et 
ornate  quo  ad  rhetoricam,  atque  cons- 
tringat,  idest  disponat  digitos  eorum  ad 
scribendum,  atque  conformet  eos  omnino 
ad  legendum;  et  hoc  dico  concomitante 
rigore  justitiae,  scihcet  scholastica?.  Et 
rationem  quare  omnia  haec  sic  fieri  de- 
beant,  et  specialiter  hujus  cum  dicit, 
rigore  justitia?  etc,  subjungit,  dicens  : 
haec  ideo  fieri  debent  ut  scholares  ipsi 
proficiant  non  solum  in  doctrina,  sed 
etiam  in  facetia  :  hoc  est  moribus  atque 
virtutibus.  Etsubdit:  Magisteretiamcon- 
cedat  tempestive,   idest  tempore  debito 


si-|i(darihiiH  Hpatinni  Indoiidi,  iit<|ii«^  nic 
iil  inillo  miHUi  (UM  ahslraliat  lioiicllcium 
ilorriidi.  iNota  :  iioii  Hiiliiin  si-hoUircH  ipHi 
in  diictiinis  ol  discipliiiis  rnidiciidi  Hiiiit, 
s<'<l  ipioipK'  iii  lioiiis  iiioi  iliiis  atqiK'  vir- 
tiitihiis  siiininis  nisihuH  inHtriioiidi  :  qiio- 
iiiain  Hi  hoIiiiii  iii  doctriniH  pronciant  it 
nioiihus  dollciaiit,  coito  iiiillo  nioilo  pro- 
U'ciss<'  <liciiiiliir  :  ipii  <'niiii  proHcit  iii 
scionliis  alipii'  dollcil  in  morihiis  pliis  do- 
IVciHse  <|iiaiii  profociHHe  piirliiheliir. 
(Uiaii' Paiiliisaposloliis  ad  Kpli<'sios  s<'xto 
iiiipii'  :  Eihiciilc  illns,  scilicet  juviiiios,  in 
ilisrijilind  :  ot  adjniixil,  ct  atrrcrtimiP 
Dnntini.  Kt  (Jregorins  soptimo  rogistri 
siii  :  IN'lo,  inipiil,  iil  |iarviiliis  quos  lUj- 
cos  morihns  i'riiilias  (dc.  Kl  illud  apte  in- 
iinaiis  Itoi^tiiis  diril:  n  lUgoro  Jiislilia*con- 
comilante  otc.  » 

(1  Si  contnmacom  siiperhiimcpie  invc- 
niat  etc.  »  Ilic  ostiuidil  lUietins  (piomodo 
magister  so  hahere  ilobot  circa  rohelles  ; 
ct  dicit  quod  si  magister  inveniat  quem, 
idest  aliquem  contumacem  vel  snper- 
bum,  ipsnm  dulciter  castigct,  hoc  est 
verbis  dulcibns  et  exhortahilihus  ad  bo- 
num  corrigat  atque  increpct,  ipsique 
exempla  proponat  quibus  a  sua  contuma- 
cia  atque  superbia  reprimatur  :  quod  si 
miUo  modo  verbis  ac  monitis  caritativis 
et  dulcihus  similiter  ct  exemplis  minime 
corrigi  valeat,  affligatur,  idest  corripia- 
tur  virgis  et  verberibus,  et  hoc,  dico,  fiat 
cum  assensu  parentum.  Et  rationem 
subdens  inquit  :  ut  sic,  supple,  ille  con- 
tnmax  evadat  castigatus  ad  unguem, 
idestad  perfcctionem,  necadat  omnino  in 
ignominiam,  idest  infamiam  quasidespe- 
ratus.  Notandum  quod  magister  circa 
contumaces  discipulos  more  prudentis 
medici  uti  debet.  MecUcus  enim  in  curan- 
dis  morbis  primo  medicinas  ministrat 
faciles,  ne  patiens  medicinarum  fortium 
trahatur  in  horrorem,  et  ut  per  levita- 
tem  medicaminis  potionibus  salubribus 
assuescat;  sic  quoque  magister  primo 
rebelles  verbis  agat  dulcibus,  ut  dulce- 
dine  correctionis  allecti  a  morbo  rebelho- 
nis  desistant :  quod  si  his  minime  retrahi 
valeant,  acriori  medicamine  est  uten- 
dum,  sciUcet  virgarum  cessione  :  ehga- 
turque  haec  potius  ne  sic  unum  membrum 
putridum  non  incisum  totius  corporis 
impediat  sanitatem  :  sic  neque  scholaris 
contumacis  rebellio  ignomiuiae  praebeat 
desperationem. 


Al.  :  «  perutatur.  » 


tibti 


COMM.  SUPF.R  1.1  II    IM^KTII  DE  SCHOL.  DISCIP. 


u  (liim   auttuu  n  I  .lutiH  utc.    »    lu 

huc  [>artf,  lti)etiu>)  iHi^ii{tuiui  (lixuiuiMitu 
pra^uiistirat  iiuoiudiIo  luu^istiu'  si5  liahtMi) 
ilebet  cuca  illuM  diiiripulus  ijui  suut  cor- 
reetiuiii  HubniiiiHi,  hir  facit  idein  cirru 
uos  (|ui  i^vtru  ('oi-ri'ctii)uis  liinaiu  pcuitus 
repouuiitur,  uti  suut  stiiics  slaluaics  [)la- 
netici  et  alii.  Kt  [)i>uit  [ilura  bruvia  docu- 
menta  secunduiu  [iluralitutem  et  divur- 
situtt-m  ornuiuiu  bouoruin  ilisi-i|)iiloruui  : 
ut  diiit  :  cuiii  ililcctiu  luaKistraiitis  lia- 
buerit  a^tute  iufri^^idutos,  huc  est  seucK 
stutuuies,  idest  bestiuhis,  et  rudes  iuge- 
niu  ve  ({iro  vel)  i)luut!ticos,idcst  crrabuii- 
dus,  t!t  hoc  dico  oiuucs  scliolastici  iii- 
troituH  [>urlici[)es,  quid  ay:eii(luiu?iu(iuaiu 
si  mugister  iiequeut  uti  limu,  idest  ri- 
gore  correctionis  a[)Utl  eos  ?  hoc  inodu 
ageudum  est  ut  sc([uitur.  Arrideuduin 
euim,  idest  luveudum  seiiio  conrectis, 
idest  senibus;  atque  iugemisceudum,  id 
est  condoleiidum  [>ro[)ter  ingeuii  ruditu- 
tem  stutualibus,  iflest  rudibus  ;  [)lan(!ti(;is 
vero,  idest  vagabuiidis  cong-autlcnduin 
est  simulacro,  idest  similitudiuibus  et 
exem[)loruin  adductionibus;  et  si  qui  las- 
civi  alfuerint  ut  calamistrati  fucuti  atquc 
mollcs,  tunc  [jcrurat,  castiget  vitium 
eorum  [jeuilus  [lerureudo  calami,  stratos 
existentes  hirsutis  cirris,  idest  crispatis 
eapiilis,  attjue  perfundat  perfusos  fuco 
illo  colore  ficto  lacrymis  irrigantibus  gu- 
lam  eorum,  hoc  est  tanto  eos  castiget  ut 
in  lacrymas  provocet  quae  gulam  suam 
fuco  perfusam  lacrymis  tingant.  Molles 
autem,  idest  lascivoset  luxuriosos  ejiciut 
caute  a  consortio  reliquorum ;  et  hoc  alii 
commoti,  supple,  suo  luxu  participent 
reatum,  idest  vitium  suae  mentis.  Jsotan- 
dum  :  sicuti  se  habet  informatio  ad  in- 
formaudum,  sic  se  habet  correctio  ad 
corrigendum.  Sed  alii  et  aUi  informandi, 
secundum  diversitatem  morum  aliam  et 
aliam  requirunt  informationem  :  aliter 
enim  informantur  capaces,  aliter  iiicapa- 
ces,  aliter  juvenes,  aliter  senes,  aUter 
quoque  hi,  aUter  quoque  aUi.  Krgo  etiam 
per  locum  a  simili  alii  et  aUi  corrigendi  ' 
aliam  et  aUam  requirunt  correctionem  : 
non  enim  teneres  acriter  non  fortes  te- 
nerrime  corrigendi  sunt,  sed  quiUbet 
secundum  suae  conditionis  gradum  cor- 
rectionem  recipere  debet.  Senes  ergo  ar- 
ridendi  sunt,  non  quidem  laudandi,  sed 
sub  adulatione  quadam  increpandi ;  ru- 
dibus  quoque  condolendum  est  cum  taU 
modo  rudes  sint  ut  eis  prorsus  nuUa  dis- 
cipUnae  medela  valeat  suffragari  :  plane- 


tici  aiitem  exemplis  admonondi  sunt  ut 
(!Xein|)loruni  continiia  niasticatioiK!  ad 
qinetuiiiiKiiii  coiili  abanliir,  et  sic  ri'li(|iiis 
sua  maniirie  prout  d^tfectus  cujuslibi!t 
ex([uirit,  diversitas  divcrso  medicamine 
subveniatiir.  ItiiUi  statiialis,  idest  riidis  ; 
et  u  stutiiu  iiomeu  cujpit;  siciit  eiiiiii  slu- 
tuu  «emper  recte  stat  et  dinicile  llecti 
[lotest,  sic  quo([ue  rud(!S,  iiisi  magnu 
adhibeaturiudiistria,  iiiforinai-i  n(!(|ii(!unt. 
Il(!m  [)laiit!liius,  i(l(!st  vagabiindus  et 
erruus  ;  et  nomeii  sumpsit  u  plancta  ([iiod 
errantem  souat.  A  [ilaneta  enim  [ilaueti- 
cus  et  [)lanetaris.  Item  cirrus  |>licatiira 
ca[)illi)riini  (!st  iii  ant(!riori  i'a[)itis  [larle. 
Kt  diciliir  u  cirriin,  idiist  tondere.  Inde 
cirritus,  idest  criuitus.  Undi!  :  Kst  homo 
cirritus  (jui  (•iiiiim  vt^rtice  [lorfat. 

«  Animadv(!rt(!ii(liim  est  etiain  (jiiod 
(luoriiin  erogalioue  etc.  »  l*ost(jiiain  lloe- 
tius  iii  pr.ecedentibus  docuit  magistrum 
(juaUter  se  babere  debeaterga  scholares, 
et  hoc  (juantnm  in  se  est,  in  liac  parte  con- 
s(!(iuenter  facit  lioc  idem,  et  boc  iiKjnau- 
tuin  in  vice  doctore  est.  Et  dividitur  ba^c 
pars  in  tres  partes.  Nam  primo  ponit 
siium  documentiim.  Secundo  docct  mo- 
dum  perquirere  et  invenire  si  doctor 
benc  egerit  circa  pueros.  Tertio  probat. 
Quarto  confirmat.  Secunda,  ibi,  «  Rcrum 
namque.  »  Tertia,  ibi,  «.  Ordine  autem.  » 
Quarta',  ibi,  a  Subministrantium.  »  Et 
dicit  :  advertendum  etiam  est  quod  efrec- 
tus  doctrinalis,  idest  doctrinae  comprobc- 
tur  in  illis,  scilicet  vice  doctoribus,  quo- 
rum,  scilicet  vice  doctorum  erogatioue, 
idest  ostensione,  adminie tratione  et  sub- 
sidio  laboriosum  certamen,  idest  exerci- 
tium  scholasticum  delinitur,  idest  per- 
molUtur  :  quasi  dicat  :  perspiciondum 
etiam  est  quomodo  vice  doctores,  ut  sunl 
baccalarii  et  alii  vicem  magistri  geren- 
tes,  se  habeanterga  pueros,  si  eos  probe 
informcnt  aut  sicco  pede  pertranseant ; 
quoniam  quocumque  modo  se  gesserint, 
hoc  finis  operis  ostcndet  :  rerum  nam- 
que  effectus  dcclaratur,idcst  manifcstatur 
operis  cxhibitionc.  Ei  dans  modum  quo- 
modo  in  cognitione  horum  deveniatur, 
inquit  :  scholarcs  ipsi  omnes  quotquot 
sunt,  sunt  convocandi,  subaudi,  et  exa- 
minandi  vicissim,  idest  vicibus  alterius  ; 
et  hoc  ordine  competenti,  idest  deceiiti, 
utpateat,  idestinnotescatfideU  scrulinio, 
idest  inquisiUone  quid  labordiurnus  sub- 
ministrantium,  idest  vice  doctorum  ero- 
gaverit,  idest  docuerit  eos,  quoniam  non 
est  considerandum  semper  curae  submi- 


C.APrT   VI. 


r.r.7 


iiisli';mliiiin.  I''l  ralioiipm  iinnil  ;  <|ii(iiii;iiii 
('iipidiliis,  iilrsl  ii\  ariliii  illMriuii  tlriiioili 
hir  |>l(>riiiiii|iir  as.siliii.H,  iili^st  olioliH  iviu' 
ti.s  :  vcl  al)  (>n'(M'lii,  (|uia  assivs  illi  Hiiliini- 
nislranliiiiii  rratiKHiil  <-iiiislaiiliaiii ,  \cl 
(|nia  rradi  siiiil  r*>  :  aiil  lliiclilas  lioriiiii 
|il(M°iiiii(|iii^  lcpcscil  (li>ri-aiiilata  Hpi>(>i(\ 
scilicot  liicri,  v(>l  cliam  pol(>stas  coriiin 
criidi^scil  sa'piiis  :  cl  lioc  til  liilclcs  ma^ris- 
tro  vidcantiir  siia  niniia  ci-iid(>lilalc.  Nola  : 
tria  sunt  pi-opl(>i-  (|iia>  n(>n  (>st  iii  colla 
horantibus  coiili(l(>ii(livin  ;  scilictM  avaritia, 
rriislralio  sp(>i  (>t  iiimia  criidclitas.  \\ari- 
tia  ciiiin  s(>diicti  |)ii(>ros  non  corri/^^iml  ; 
rruslralionc  sp(>i  |)aup(>rcs  (lcsiiicinnt 
quoniaip  iitillam  nnTccdi^in  ci)nsc(|ui 
spcranl.  (lriidt>rital(>  aiilcin  incnlcs  disci- 
pnlorum  ol>stiip(>scnut.  Non  sit  (^rj^M)  vi- 
C(>ni  uiayistri  ^^'■crcns  uumnioruni  ciipi- 
dns  no(incsit  in  doccndo  panpcrcs  pif<er: 
(luoniam,  ul  in  lAtfcra  s(>tjuiliir,  sicuti 
ost  tU>tcrcuduin,  idcst  daudum  mis(>ri- 
cordilcr  rdici  paupcrlali,  idcst  illi  (jiia" 
non  est  infocta  malis  usibiis,  sic  (luoiiuc 
eo  niinns  ost  iusistcudum  atteutius  pau- 
pcris  (>ruditioui.  Kxcrcotur  ouim  in  lioc 
duplox  misoricordiioopns  :  uuum  t]uidom 
corporale  quod  est  bonorum  erogatio  : 
aliud  spirituale,  scilicet  salubris  eruditio. 
Itom  scrutinium  in  snporioribus  exposi- 
tum  est.  Itom  as  assis  plura  si.^niticat  : 
unde  as  oboliis  pondus  possessio  tota  : 
hie  autem  in  proposito  obolus  est  :  sic 
et  in  Evangelio  :  mmne  dao  passeres  asse 
vcncant  ?  etc. 

«  Cum  autem  ccena  etc.  »  Postquam 
Bootius  documenta  prsemiserat  quibus 
modum  atque  normam  magistris  tradi- 
dit  quomodo  se  erga  discipulos  suos  ha- 
here  debeant,  nunc  facit  hoc  idem  circa 
alios  a  suis  discipulis.  Et  dividitur  hccc 
pars  in  duas  partes.  Nam  primo  ponit 
unum  documentum.  Socundo  aliud,  ibi, 
«  Proterva.  »  Tertio  tertium,  ibi,  «  Ca- 
vendum.  »  Prima  adhuc  in  duas.  Nam 
primo  ponit  documentum.  Secundo  cau- 
sam  documenti  subjuugit,  ibi,  «  Ne  fami- 
liaris  vox.  »  Et  ponens  documentum,  di- 
cit  :  cum  magister  ipse  coena  non  abun- 
daverit,  sed  sibi  coena  pauperior,  idest 
tenuior  extiterit  ut  ahquid  elargiendum 
et  erogandum  pietatis  intuitu  disposue- 
rit,  sohimmodo  facultas  ipsa  est  ero- 
ganda  commensahbus  et  scholaribus  se- 
cum  commorantibus,  famiharibus  vero 
comphcibus  vicinis,  si  quid  erogandum 
sit  :  iUud  tamen  invite  porrigendum  est; 
et  hoc  ideo  ne  vox  etc.  Et  in  hoc  reddit 


riiisam  (locuincnti.  Kl  dividilnr  ht^cuii 
diitii  diias  caiisas.  Sccillida,  ibi,  «  Vej 
iiiiilliplicitatiH.  »  Kt  dicil  ;  hoc  idco  (jcri 
di>biM,  Nuhaiidi,  (piciiiadinodiim  |ir.-i'niiMi- 
iniis,  iic  vo.\  fainiliiiris,  siipplc,  \i(iiii, 
i(>vcl(>t  sccrcta,  siipplc,  piiiipcilatis  iiiii 
gistri  :  et  lioc  sihi  viMliiH  inalclldiK  (httra- 
Itciido  :  V(d  (^tiain  idco  iio  aiiiiH,  idcHt 
vcltilii  cni  foitc  crogiit  cxislcns  prodiKia, 
id(>st  sii|)crt1u('  liirKii  inultiplicitiili.s,  siip- 
pl(>,  v(>rl)(>rum  ct  mcnda(-ii,  propiiict, 
i(l(>st  (l(d,  siipplo,  sihi  erogatum  aniii, 
idcst  !ilt(>ri  \(>tul;i',  ct  hoc  iiiiiiccl(Mido, 
su|)|>lc,  miilli|ili(-itiiti  (;t  inciidiicio  :  ipsa 
cniiu  iiuti  (-oiisciii  doincstica*  puupcrliitis 
magistri,  nihil  futilius,  id(!st  vanins,  lo- 
(linicins,  ot  vcrhoiiim  siipci(luiiisrcp(>riri 
l)oU>st.  t,)iiiirc  (li(-it  :  (luid  ciiiin  iit  iit  /,//- 
Irra.  .Notiindum  circa  hoc  (|uod  dicitur, 
iic  fiiiniliaiis  hcneflciii  (lua^  plornmqiie 
giiitis  dantur  et  pititiitis  ohtontu  olar- 
giuntiir,  plcrumtjuc  (>liiim  in  V(Micuumet 
opprobrium  miiliinlur  :  siint  onim  (iiii 
henencia  accipiunt  et  indigentia'  confe- 
rontinm  attribuuut  ;  nam  penes  se  di- 
cuiit  :  idoo  is  tUulit  (piia  me  egot  vol  in- 
digebit,  novit  onim  iuit  aliqiio  sihi  proti- 
cere  posse  aut  mea3  famihse  sperat  obse- 
quium  :  dicunt  etiam  phires  beneficia  et 
orogationes  sibi  fiori  fraudis  sub  praR- 
textu  :  rursus  ahi  tlona  cum  receperint 
minime  recognoscunt.  Verumtamen  sa- 
piens  et  bonus  datum  commendat  quan- 
tuhimcumqueetiamfuerit,commendatin- 
quam  atque  assidua  commemoratione  de- 
lectatur.  Qua  dere  prospiciendummaxime 
cui  erogetur.  Erogotur  ergo  potius  do- 
mesticis  quam  famiharibus  vicinis ;  ne  per 
extranea  beneficia  intranea  egestas  in 
pubhcum  devolvetur.  Itemanus,antiqua, 
vetula,dicitur  quasi  muhos  habens  annos ; 
vol  dicitur  ab  a  et  nus,  idest  sensus,  quasi 
sine  sensu;  et  corripit  a  :  unde  : 

Pampliile  toUe  maaus  jamcjue  redibit  anus. 

Dicitur  etiam  posterior  pars  corporis ;  et 
tunc  producit  a  ut  in  versu  : 

Dum  se  curvat  amis  retro  sibi  sibilat  anus. 

Item  futile  est  quod  cito  et  facile  de- 
currit  :  et  dicitur  quod  nihil  potest  reti- 
nere  :  et  hinc  facta  translatione  futilis  di- 
citur  homo  vanus  superfluus  loquax  qui 
nihil  velare  etcelare  potest.  Undefutilevas 
ihud  quod  nuha  receptio  claudit ;  sic  homo 
futihs  est  divulgans  omne  quod  audit. 

«    Proterva   in    miuimis   absit  procul 
etc.  »  Hic  ponit  aliud  documentum  quo 


66H 


COMM.  Si:i'KH  LIH.    HOKTII  l)K  SCIIOL.  DISCIP. 


avaritium  maKitttri  dissuudt^t  ul(|uu  tt;uu 
cituti'iu.  Kt  ilitit  :  rupucitus,  iilfst  uvuritiu 
protervu,  idest  crudulis,  ul).sit  procul  iu 
liiiuiuiis,  sti[i[)le,  rfhus  :  (|uasi  dicut  :  (it 
eliuiu  iu  uiaxiuiis;  [H'V  iiiaui  t()[)i(-au)  : 
Si  illud  ([uod  uiiiuiK  '  «^t  illud  (|iU)d  luu- 
gi».  Et  hoe  iUi  uvuritiu.  Kt  »t!([uitur  :  al) 
Hit  ftiuui  uduiuu,  id(!st  (urvu  t)t  |)(!ua*  iu 
tlt!xiliilis  lcuacitas  cxist(!us  U()V(!rca,  id(!st 
iuiuii(-u  fauiu*.  It(!iu  sicuti  u  «iiU)lil)(!t,  sic 
et  u  inuKifitio  iiitcr  cctcru  luulu,  hoc  vi- 
tium  ru()ai-itatis  luKiciiduin  (!st  :  lucruiu 
ncui[t)!  illicituiu  (!st  ([uar(!  iiijust(!  [tossi- 
dctur;  (!t  ([uouiain  iujust(!  acquisiluui, 
ideu  juste  depcrditur.  Iliuc  Tullius  iu 
Phiiijjpica  sc(-uudu  :  Malc  iu([uit  [)urtu 
mulc  dilahuutur.  N(!m[)C  diflicih!  (!st  ut 
quis  cx  rapacitalc  [)ros[)(!rclur.  Si  ([uis 
enim  suis  diehus  fi:au(l(!rc  videatui-  liis 
qua;  rapuit,  cjus  tumcn  prospcritus  uut 
non  crit  diutuiiia,  aut  iii  succ(!S.sorihiis 
nondurahit,  juxta  illud  Scuo(-a!  Ad  Liicil- 
liim  :  NulH  iii(|uit  cui  ra[)iiia  fclicitcr  ccs- 
sit  gaudium  ra[)ti  durut  in  posteris.  Nec 
miruin,  ([uia  iiullum  violontum  porpc- 
tuum.  Ahsit  (!rgo  a  magistro  rapacitas 
quu*  nou  est  nisi  cu[)iditas  quifidam  ut- 
que  rerum  tam  magnarum  quam  parva- 
rum  ingeniosa  cxpoliatio.  Itcm  de  tena- 
citate  supra  jam  satis  dictum  cst. 

((  Cavendum  cst  titiam  nc  [lucrorum 
pulveri  etc.  »  Hoc  estdocumonliim  hujiis 
partis  quod  est  de  mora  magistri  oxtra 
suam  [)atriam.  Kt  dicit  qiiod  maj^istro 
ipso  extra  patriam  suam  rcgimini  scho- 
lastico  incumhente,  cavendum  est  etiam 
ne  magister  ipsc  cxtra  suam  patriam  de- 
gens  alludat  pulveri,  idest  lahori  faecu- 
lento,  idest  fa!ce  pleno  corum,  supple, 
quae  dicta  sunt,  scilicet  scholastico  regi- 
mini;  alludat  inquam  plusquam  triennio, 
non  ohstante  quod  coufluentia,  idest 
ahundantia  maxima  gazae,  supple,  et  lu- 
cri  et  comitum,  idest  scholarium  affue- 
rit ;  affluentia  inquam  fcederata,  idest  co- 
pulata  opulentia,  idest  cum  ahundantia 
amoris  (alia  Littcra  hahet  confcederati 
amoris,  sed  in  idem  redit)  :  quod  nisi, 
idest  excepto  illo  si  promotio  in  amore 
vigeat,  idest  nisi  speret  ad  majora  pro- 
moveatur,  vel  certe  elatio  facultatem, 
idest  divitiarum  et  lucri  vigeat  in  honore  : 
quA&i-dicat  :  tunc  enim  commorandum 
est  cum  majorapraemia  expectentur.  Item 
pulvis  dicitur  quod  viventi  tolhtur.  Inde 
et  pulverem  pro  labore  plerumque  ac- 


cipimus.  rude  VirKilius  in  ([uadam 
K(jluija  : 

(Juid  juval  u>stivo  defu)ssuiii  [)ulvei-e  ahesse, 
Ouain  |M)tiii!i  hibulo  deciiiiuisKu  turo. 

Kt  Iloratius  : 

Siiiit  ([iios  ciiiriculo  piilvei-ciii  olym|)icuni 
Colle^is.se  juval  : 

li(-(!t  forte  alia  ihi  intcrpretetur  manerie. 
Itcm  fa'culcutus  a  fuice  dicitur  :  idest  fu'- 
tidiis  v(!l  [)lt!uus  fa*ct!  :  lentus  enim  s*- 
[)ius  [)l('iiiiiii  sigui(i(-at  siciit  osus. 

<i  Cuiii  aiit)!iii  ol)  (lulcioiis  [)riina!  dcli- 
cius  etc.  »  Postijuam  Ho(!lius  iii  hoc  ul- 
timo  capltiilo  ostcndit  ([ualitcr  magistri 
rcg<!nt«!S  s(-liolas  iii  diiahiis  urhihus  so- 
lcniiiiorihus  uli  (!sl  Athcuis  cl  Uoinu!,  si- 
iuilit(!r  ([uoiiue  iii  locis  his  adjacentihiis 
extra  tameii  suam  patriam  existcnlihus 
se  gcr(!r(!  (hihcaiit  taui  ([iio  ad  s(!  «[iiam 
([110  ad  s(-h()larcs  (!t  ad  alios  a  suis  sclio- 
larihiis  distiuctos,  nunc  conscquenter  iu 
hac  finali  parte  totius  operis  determinat 
quomodo  magistri  in  patiia  sua  curam 
(ioc(!U(li  discipulos  suscipicntcs  se  dc- 
hcaiit  guhcrnare.  Kt  dividitur  haec  pars 
in  duas  partes.  Nam  primo  ponit  docu- 
menta  qua^dam  ipsiim  rcgiilantia  quo  ad 
morcs  com[)oncndos.  Sccundo  quo  ad  vi- 
tia  fugicnda.  Sccunda,  ihi,  «  .locorum.  » 
Prima  adhuc  in  duas.  Nam  primo  facit 
quod  dictum  est.  Secundo  causam  docu- 
mentorum  suhnectit,  ihi,  «  Quoniam  po- 
lymitae.  »  Et  primo  documcntum  ponens 
dicit :  cum  quis  magistrorum  susceperit 
curam  regendi  scholas  in  confinio  natalis 
soli,  idost  territorio,  tiim  oh  delicias  dul- 
cioris  patriae,  tum  etiam  oh  venerahiles 
aspectus  parentum,  insistendum  est,  idest 
vacandum  est,  suhaudi,  ipsi  magistro 
pomposo,  idest  supcrho  non  ea  supcrhia 
quae  vitio  commaculataest,  sed  pomposo, 
idest  pleno  pompa  philosophica,  aflatui, 
idest  coUoquio  et  sermoni  :  que  (pro  et) 
similiter  arridendum  est  cautse  splendi- 
daeque  procurationi,  suhaudi,  cihorum  et 
victualium  rehquorum  ;  et  hoc  dico  vicis- 
sim,  non  quidem  die  singulo,  sed  cum 
tempus  expostulet  aut  facultate  permit- 
tatur  :  que  (pro  et)  gaudendum  est  ipsa 
varietate  vestium,  supple,  et  aliis  ornati- 
hus  decentihus  uti  sunt  annuli  et  hirrum, 
et  simiha  qiiae  honor  magistrahs  requi- 
rit.  Et  causam  hujus  suhdens  de  varietate 
vestium  dicit  :  et  hoc  ideo  quoniam  ve- 


*  Al.  addidit  :  ((  videtur  inesse.  » 


CAIMIT   VI 


(lOtt 


misliis,  i(l(>sl  (lcnMiliii  Vfslis  |mlyinil.i', 
idnsl  (Mimlo  (|ii(«  (|»r(t  cO  insiKiiiii,  itlc.sl 
giiH-iosiHiniiMiKUilu  iiniiiiliiniiiH^I  iilioniin 
nMiimicnlormn  ('oKiifil  iinillos  oldincnj 
iilind  (|iiimi  \(Milas  ipsii  inlriiiMcca  cxiK»' 
ol  i'(M|niral,  (|iioiii!iin 

Vir  Im>iu'  V(<^IiIiih  iii  vcsIiIki^  csm'  pciiUiH, 
('.rcililiir  ii  iiiillf,  qiiaiiiviH  iiliddt  sil  illf. 

Kl  iUiiiccliMis  cimsiim  idiimi  lioc  i|»smn 
(licil  :  oniiilns  cliiiin  cl  tuvoiiinc  (|iro  (d) 
lcpos,  idcsl  rac.(>liii  ulViilns  v\  collo(|nii 
compcllnnl,  siipiil(>,  plcrmiKpK»  c.xccdcrc, 
idcsl  [ir;cccllcr(>  visii  cl  iippunMiliu  nml 
tos,  snpplo,  lalns  ct  lulilcr  vcslilms  |'a- 
von>  ot  tacclia  colloiinii  insignitos  :  nnil- 
tos  tlico  compuiiitos  simsii  (>rroiico,  siili- 
andi,  ol)  lictam  dcccnliimi,  iiomiMnm 
iilnm  poclum  {.?ra'cnm  :  (|nusi  dicat  :  or- 
iiatus  voslimontonim  ut(| no  rcru|ua  sii- 
priulictu  sicpins  riicinnt  maLristrnm  u'sli- 
niiiri  llomcro  sapicnliorcm  el  pcritiorcm 
(luumvis  itu  in  roi  vcritulo  uou  oxistat. 
Notaudiim  ipiod  cnilibot  patria  sua  dnl- 
corosu  ost  (iiumiiim  locns  giMiitulis  (Mi- 
juslibot  ost  com^iM-vativnm  princiiiinm, 
'quomudmodiim  pator  principium  produc- 
tivum  oxistit,  iit  uttostutur  Porpliyrius 
Isugogicus  ciim  impiit  :  Kst  ouim  putriu 
principium  t;(Miorulioiiis  (juomudmodmu 
el  pator.  lu  ipsa  uompo  virtus  co^lostialis 
nato  vigorom  inlluit  atquo  ipsum  iu  esse 
conscrvat  velnti  locus  suum  locutum  :  est 
ergo  dulcorosu  cuilihot  sua  putria  ol)  loci 
nutalis  cousorvuutiam  :  similitor  quoque 
dulcorosa  est  ob  pareutum  revereutiam, 
queO  quidom  primum  iu  promissioue 
maudata  est,  ut  putet  Exodi  xx,  12,  cum 
dicitur  :  Uowra initrcm  tuum  et  matrcm 
ut  hcne  sit  tibi.  Affert  euim  pareutum 
reverentia  vita?  longa^vitatem  atque  bo- 
uorum  temporulium  aftluentiam  abuu- 
dautom.  Itom  polymitus-tatum,  adjective 
sumitur,  vel  etiam  polymita  vestis  est 
multorum  colorum,  ot  dicitur  a  rotuudi- 
tato  quod  est  polus  quia  vestis  illa  ro- 
tunda  est  :  et  potest  capi  in  proposito 
utroque  significato.  Item  venustus,  idest 
deceus  :  et  dicitur  a  Yenus.  Papias  vero 
dicit  venustus,  idest  sapiens,  ornatus, 
modostus,  facetus,  formosus  :  inde  ve- 
nustas  facetia  est  et  formositas. 

((  Jocorum  quoque  damnosa  libido 
etc.  »  In  hac  parte  Boetius  post  praedicta 
ponit  docnmenta  magistros  regulantia 
quo  ad  vltiorum  fugam.  Et  dividiturlia?c 
pars  in  duas  partes  secundum  duo  docu- 
meuta  quee  ponit.   Secunda,  ibi,  «    Cum 


aiiliMii.  •>  Pnmopoiiit  iiiiiim  ilo(  iitnciihJiii 
•  piod   csl    dc    c\ilaliu||c  Joconilll    illicilo- 
ruiii.   Socuiido  caiiHiim   doiMimciitl    hiiIi 
JniiKili  >l>ii  '*  l'l  quod   oriH  otc. »  Kt  dicil 
|irimo  (piod  damtiosii  liliiilo,   idcHt  (Mipi- 
diliis  Jiicoi  iim  sil  iililiilu,   siiliaiidi    a  iiih- 
^iHtro   alt«MitiuH ;  cl    lioc    idco   iil    hoiior 
proviucialiH,    idosl    hoiniimni    piovincia 
liiiin  cl    |iiilria'  cllcriil,  idcsl  cvlollul  la- 
niuiii,  siipplc,  niiiKislri  in  ('oinnKMidiilio- 
iKMU  tiliili,    idi.>sl    liouoriH;   ipiod    liinicn 
raro  (•onliiiKil.  quiu  '  nrmo  (irrciitiis   in 
Itiitrinrst  jtntjilirln,  iil  dicilnrin  j-.vaiiKclio 
Lnc.  IV,  iii.  Kl  S('(|uilnr  :  cl  (piaiilo  iiia- 
gis  litulus,  idosl  lans  (>t  lionor  vonnstatis 
ct  iiohililalis  surroxorit,  idest  excreverit, 
laiilo   magis  cst   insistcndnm,   idcst  vii- 
ciindum  favori  suhjcctonim,  idi-st  scliolu- 
rium.   Kt  caiisam  documonti    assiKiiaus 
dicit  :  lia'c  omnia  ideo  fieri  cougrnnm  ost 
nt  ipiod,    idcst  (iiKo  luiisnc(|nit  piofcrri, 
snbundi  oh  profcronlis  verocuudium,  cnm 
propriu  laus  sordeal,  proferri  iminiim  tu- 
multihus,  idost  vorhis  tumultuosis,  pro- 
prii  oris,  illiid  sulli'm  orog(!tnr  ct  [)ro[)a- 
lctur  uiratihus  ItMiqiostivis  oornm,s(ilicot 
suhditorum;  ut  sic   magister    i[)se   non 
solum  morum  dulcediue  sed  et  facultatis, 
i(l(!st  sciontiarnm  acuminc,    idest   oxcel- 
lciitia  spectetur  et  mirotur.   Notandnm  : 
magistri    iu    natalibus     commorantihus 
locis  summopere  a  lusorum  consortio  se 
abstiueio  tlehont  pro[)tormnltas vilissimas 
conditionos  tjuil)us  quilibet  lusor  astrin- 
gitnr.   Prima  est    desiderium    lucrandl 
tjuod  ex  cupiditate    procedit    qua?  radix 
omnium  vitiorum   est,   prima  Ad  Timo- 
thcum  sexto.    Secunda   spoliare    proxi- 
mum  t|uod  rapina  est.   Tertia    blasphe- 
mare  Deum  quod  estturpissimum.  Quarta 
perjurare,    quo     ecclesia    contemnitur. 
(Juinta  valde  mentiri  quo   scandahzatur 
proximus.  Sexta  furari  quodsuspendium 
sequitur.  Septima  irasci  quod  plerumque 
homicidium  sequitur.  Octava  solemnita- 
tes  non  colere:  quare  et  merito  lapidandi 
essont  hisores  sicuti  qui    coingebant  li- 
gna  in  sabbato.  Nona  est  amissio  bono- 
rum  omnium.  Quas  ob  res  bouce  inqui- 
sitionis  magister  qui  famam  bonam  et 
honores  suos  promulgare  desiderat  ludo- 
rum  in  honestatem  rabiemque  devitet  ; 
quoniam    uihil  est  quod    hominem   tam 
dehonestet  quam   hidorum    inhonestas. 
Alea'  euim  hidus,  ut  in  Policrato,  hbro 
primo  scribitur  :  Omnium  malorum  ma- 
ter  est.   Devitetur  ergo  tam  aleae  quam 
ceterorum  ludorum  enormitas  exemplo 


G7U 


CUMM.  SUPEH  LIU.  IIUKTll  lib:  SUIUL.  UlSCil'. 


(!hili>riiH  lactula^moriii :  hlc  «niia  socit^tii- 
tiH  jiiuKt'i>ila'  t-au<)U  misHus  iu  Cuiiuthum 
(iucen  ut  HuuiureH  pupuli  luiliuiteH  iiiveiiit 
iu  alea  :  iur»ctu  ituquu  utJKi^tiu  ruvOr^UH 
v,h{,  tliceiis  s«  uulU',  S|iuitoniui  Kl«»riam 
(|uuruiii  luiistrurtiu  H^zuutiu  <-lureHci;itut, 
h.K-  luuiuiuru  iutumiu  ut  diceretur  cum 
uleuturihuH  Hucietutt- m  cuiitruxiHHt).  i^rui- 
clurt)  ijuuiiut!  ut  ftutui-  rtifertihut,  'riituuis- 
tui-livs  mu^istrutus  t;t  ludis  et  (juihus- 
cuiui|uu  Imiurihus  urceiiduH  furt),  iio 
renpuhlicu  hultiro  videutur,  dcfiMtuiiKjiiii 
Hui  rulictu  Kruvitutu  [iruuuiiciet.  Ilu;c 
ille. 

«  Cum  uuteiu  tum  muruui  (jiium  fu- 
rultutis  etc.  »  Ilic  ponit  Hccundum  (h)cu- 
meiitum  ({uo  iuvitat  ItoetiuH  magislros 
i|)S(»s  ad  fu^'am  luxiiria'  siiiiiinis  virihiis 
UHH)lexuiidum.  Et  tlividitur  Iium-  [tais  iu 
tres  purten.  Num  primo  documeiitum 
poiiit.  Secundo  cuusum  documeiiti  reddit. 
Tertiu  omuiu  istu  e\emph>  coiifirmat. 
S(;cuiida,  ihi,  (i  Ne  rosu^.  »  Tertia,  ihi, 
«  Voii(!ruhiiis  Cratonis.  >  Et  primo  do- 
cumentum  poneiis  dicit  :  cum  commen- 
datio,  idest  luudutio  et  hoiioratio  tam 
moriim  ([uam  facultatis  maf^^istri  iii 
puhlicum,  idest  iu  puhlicum  fuinum  eve- 
nerit,  considerandum  est  et  (iiinius 
cavendum  ne  incestus,  idest  luxuriu 
vel  fornicatio  caput  ejus  obstipot,  idest 
circumdet  et  incliiiet,  et  etiam  iie  udul- 
terium  oru  sua  confundut  (  synecdoche 
est  purs  pro  toto)  propositu,  que  (pro  et) 
ne  fcEtor  vitium  illicitSL'  malip,'iiitatis  de- 
nigret  et  ohfuscet  famam;  suhaudi  ma- 
gnis  luhorihus  conf[uisitam.  Et  rationem 
reddens  horum  dicit  :  hsec  ideo  conside- 
randa  sunt  ne  rosa.',  idest  ipsa  bona 
fama,  emittentes  odorem  vernum,  idest 
vernalem  et  suavem  videantur  expirare  : 
et  etiam  ne  lilia  castitatis,  idest  ipsa 
eastitas  quae  liliis  merito  comparatur, 
quaesita  ^  sudore,  idest  labore,  videan- 
tur  decrescere ,  supple  ,  a  sua  pul- 
chritudine  :  quasi  diceret  :  ne  ipsa  bona 
fama  redolere  desistat.  Nota  :  Boetius 
attendens  inter  alia  vitia  quae  habent 
bonam  famam  tollere  ac  etiam  denigrare 
ipsa  hixuria  est,  pro  tanto  verae  sapien- 
tiae  magistrum  per  hoc  documentum 
vitium  hoc  evitare  docet  et  famam  bo- 
nam  retinere  :  quod  faciliter  adimplere 
valebit  si  consiho  sapientiae  voluerit 
adhaerere.  Unde  ipsa  sapientia  contra 
vitium  hoe  et    reliqua   vitia   dicit  illud 


SapientLn  sf^ptimn  ;  venernnl  iiiilii  um- 
iiiu  purit(;r  ciiiii  illa  i;t  iiiuumcrahilis 
huneHtuH  per  muiius  illlus.  Qnod  et  Cato 
uttendt;us  iu((uit  : 

l.dxut-iuia  tu^ito  etc. 

i^t     soqiiitur     iii    liiie    secundi      versus 

Naiii  Miiil  c<jiili-iina  luuiu;. 

Coiitruriu  inqiiam  :  (|uod  iioii  soliini 
verhis  sed  exeiiiplu  clarissiiiiiiin  esl  : 
nuiiiq.uid  (;niin  VulHcontiiini  urhs  cla 
riHsimu  upiilentu  legihuH  et  morihus 
ordinutu,  ut  reh'rt  ValoriuH  lihru  noiiu 
cu[)ite  [irinio,  [lushjuam  in  hiMiiiam 
prolupHu  est,  in  iiijurium  et  tur[)iliidi- 
neni  decidit  ut  Horvorum  insolentissima^ 
siihjuceret  duminatiuni?  sic  el  imp(;iiiiin 
Kuinanum,  iili  J'o/i/cratus  lihro  s(5xto 
capite  iioiio  ief(;rt,  luxu  et  lihidine  ex- 
haustum  est  Nerono  regnante.  (^iiid 
ergo  hoc  vitio  fVediiis,  quid  damnosius, 
quo  virtus  atleritur,  victoriae  elangiies- 
cunt,  sopita  gloria  in  infamiam  conver- 
titur,  facies([U(;  honestatis  denigratiir? 
Itein  inc(;stus,  idest  incastus  qui  cum 
moniali  consanguinoa  vel  virgine  con- 
cumhit ;  est  eniin  coitus  illicitus.  Sed 
adulterium  quusi  ad  altcrius  torum  ac- 
cessus  :  est  enim,  ut  inquit  Magister 
quarto  Senteiitiarurn,  illicitus  coitus  ciim 
maritata.  Sed  stupruin  est  defloratio 
virginis  illicita.  Fornicatio  communis  ad 
haec  omnia  :  fit  tamen  specialiter  cum 
soluta,   vidua  vel  mcrctrice. 

«  Venerahilis  Cratonis  effigies  etc.  » 
In  hac  parte  IJoetius  superius  dicta  exem- 
plo  confirmat.  Et  duo  facit.  Nam  primo 
exemplum  ponit.  Secundo  circa  hoc 
notahile  quoddam  sufjjungit^  ibi  «  Li- 
cct  enim.  »  Et  exemplum  proponens 
dicit  quae  et  quanta  opprobria  subsan- 
nationes  atque  blasphemias  ob  adulterii 
incurrebat  vitium  :  venerabilis  enim 
effigies,  idest  imago  et  successus  Crato- 
nis,  illius  magistri,  praebuit  causam 
moeroris  atque  tristitiae  incrcmentum 
nedum  propriae  facultatis,  idcst  artis 
complicibus,  idcst  sociis,  verum  etiam 
aliis  qui  eum  altingerent  unico  res- 
pcctu  :  qui  scilicet  Grato  cum  obdormi- 
rct  quodam  tcmporc  in  divcrsorio ,  idest 
in  domo  Castoris,  illius  hominis  qui- 
cumque  ipse  fuerit,  et  hoc  ad  delicias, 
idest  adultcrium  Euphrasiae  uxoris  suae 
repertus,  idest  autem  comprehensus  est 


*  Al. :  41  atque  ea  ratioue.  » 


CMMIT  VI. 


«.71 


iii   .iiii|il('\iiiitl(t,   (|iii(l    iillr.i?   Cnilo  i|isn 
liacliis  caitillis,  casliKalu.H,  vorltiM-r  lacc 
raliis,  idosl    laiiialiis   \iiliirrn,  ot   (ItMiido 
salc  IVicaliis,    aliiiic    poslca    iti   aiiKincii 
liiiii   |)(i>iiai'iiiii  iiriiia  Hcrvoriiin    iiirusiis, 
cl     ilciiiiii   cjccliis    aiiLjiilis,    Hiip|il«\    <U»- 
iMiis,  crccliis  IraltiliiiH. 'randriu   vcro  lor 
loriliiis   ipsiiin,    iil  |)ra>niilliliir.  criiciaii 
(liis    lassalis    ct    lcssis,    i^ciiilalilnis    pri 
valiis    «^sl,    sl(>r(iiiilini(Miiic     sii|)|»osiliis, 
Iransininliliiis  cxposiliis,    snl»aii(li  iii   ri- 
(lciidain   raliiilam   :    (|nil»iis   oiniiihiis    sic 
pcrpclratis  cxlilil    plchis    ahjccru»,    idcsl 
(lcrisi(»    clc,    iili    Littrrti    clarins  proso- 
(|iiiliir,  «inoniani  /./7/m/ niilla  cgoi  oxpo- 
silionc.    N(»laii(lnin,  licct    ino-clios  ahinc 
adiillcros    slinililcr  (in(»(|n(^   cl  alios   for- 
iiicari(»s  cnJiisciinupM"    c(»iidilionis   cxis- 
lanl  mnlla  inala  Jiish»   IH'i  Judicio    c(»ii- 
coniitanliir.     Ikcc     laincn    (iiKc     Littcrn 
(>\cinplo  ciinnuM-al.  licct    iioii  pliM-nnuinc 
C(»nliii|4ant  (HKMnadinodiiin  (Iratoni  (>vo- 
nissc  narranlnr,  snnt  tamoii  dc  liis  (iiwi' 
cum  adulter  iu  vitio  dcprchcnditur,  ipsi 
promptins  (inam   rcli(iiia  iiilli,mintur.  Si- 
milia  suut  (jua'  Iloratiiis  lil)ro  primo  Scr- 
momun  conuumcral  Satyra  sccuuda,  in- 
quit  euim  ipso  hoc  modo : 

Mic  se  pnrcipilem  tecto  dedit,  illo  llapollis, 
A(1  mortoiu  oa'sus  fiigious,  hic  docidit  acrom 
Pr;vdouuiu   in  tiu'baiu,    (icdit   liic   pro   corporo 

[nummos. 
Ihiuc  penuixoruut  calones;  quin  etiam  illud 
Accidit  ut  cuidam  testrs  caudamque  salacem, 
Demoteret  ferro  juro  oiunis  etc. 

llaH"  illo.  Itcm  m(pror  proprie  dolor  est 
cum  silentio  ;  et  vonit  a  mwrco  -  es,  quod 
pra'tcrito  carot,  Ucot  mcroo  - rcs - ui,  invc- 
niatur,  tamcn  non  in  eadem  significatio- 
ne.  Itcm  diversorium  divcrsitas  viarum 
est  ubi  viator  ad  callom  divertitur,  vel 


lo(  ns  KMiKdiiH  jil»  alio  m  I  rcc«tp|jiruliiin, 
Hcilicot  liospiliuin  \r\  hoHpitiilr.  Kt  iliri- 
liir  a  (livcrHo.  I'iidc  in  laica  :  iutn  rrnt  ri 

lonia  iii  i/irrrsiiriii  :  cl  nl  dicit  ihi  (ilnssn , 
csl  lo(Mis  inl(M'  dilos  iiiiud.>4  hahiMin  dilUH 
janiias,  iil  Hcilici^t  cx  diverMiH  viln  r«rl- 
piat  adviMiiiMiti^H. 

«  l,ic(d  (Miiin  (|iiaiido(|nc  priiiia-\a  saK.i 
llaiil   iiidicia  clc.   ><   lii  hac  liiiali  particiila 
hiijiis  loliiiH  lihri  lir  ilisri/tliiinsrlinhirinin 
circa  proximo  dicta  i|iioddani    suhJuiiKil 
nolahilc  i|ii()    iiiaKislios    ijiioslihcl    ((iiii- 
niovcl    iil    (|iia>('iiiiii|iic   liiiii    in  inoiihiis 
liini    (|uo(iii(>    adininistratioiK^    doctriiia 
riim    fi:o8S(>rint    Iwcc    saltcin    oo  ordiiic 
al(iii(>    niaiK>rio    Kcranl    iit    si(Mili     iiic- 
dia  prius   pra>val(>aiit,    sic    «jiio^iiic    iiHi 
ina  UKMliis   [irimisiiiK;  ant(M'(dlanl.    Hiiod 
tam(>n    plcriinniiio    alii»   ordiiio    geritur. 
Ouamvis    (>iiiin    prinuova  iiidicia,    idosl 
signa    fiant    (inaii(l(»(|ii(>,     idost   sa'pins, 
salva,  suhaudi  ct  landahilia,   tam(Mi  iilli- 
ma,supplc,  indicia  romanobuut  plerum- 
(luo   iiK|uinamonla,  idi^st  turpia  (!l  sc(>l«!- 
ralaaltcrius  saporis,  idcst  maii('ri(>i'  (luam 
prima.  Notandiim  :  siciiti  pariiin  prodost 
l)ono  agorc  si  moiis  hibilis  cxistat,   ciim 
ex  nullis  actihns  genorctiir  hahitus  nisi 
lioni  op(>ris  pcrseverantia  coexistat;  sic 
quo(iiu>  parum  immo  nihil  proficit  qui  a 
bonis  incipit,  medio  tepct,  finemque  hor- 
rore  coufundit.    Fnde  in   proverbiis  sa- 
picntnm  bcne    dictum    cst.  iNil  prodesl 
bcnc  lacere  sicesses.Nam  turpoestbona 
opora  cepta  deserere  atque  in  mala  de- 
clinare.  Incepto  ergo  bono  propositoper- 
sevorandum  est  jugiter.   lUe  autcm  per- 
severat  qui  hona  cepta  continuat  iUe  quo- 
*que  continuat  qui  summo  creationis  fine 
singula  daudit.  Qui  Deus   gloriosus  est 
insaecula  cuncta  benedictus.  Amen. 


*  Al.  :  «  modi.  » 


FINIS   VOLUMINIS    VIGESIMISEXTII. 


INDEX 


EORUM   Q\]A^   IN   IIOC  VOLUMINE 


CONTINENTUR. 


IN  \  MBROS 
ETHICOKUM  Al)  NICOMACIIUM 


LIHER  NONLIS. 

l.KCTio  i .  Agens  de  proprietalibus  amici- 
tise,  dicit  proporlionem  in  eis 
esse  servandam,  quia  per  eam 
amicitia!  diu  durant,  sine  illa 

vero  turbantur 1, 

*2.  Tria  dubia  in  medium  addu- 
eunlur  :  an  videlicet  conveniat 
magis  obtemperare  parenti  , 
quam  ceteris  :  an  sit  pra^feren- 
dus  virtuosus  amico  :  et  an  po- 
tius  sit  benefaclori  retribuen- 
dum,  quam  dandum  amico. . .         3 

3.  NonnuUas  movet  dubitatiuncu- 
las  circa  amicitiae  dissolutio- 
nem,  tum  quo  ad  eos  qui  in  di- 
verso,  tum  quo  ad  illos  qui  in 
eodem  statu  persistere  videntur.         8 

4 .  Origo  ponitur actuum  amicitiaj : 
quis  sit  primus  actus,  et  qui 
eeteri  :  quouiodo  virtuosus  se 
babeat  ad  hujuscemodi  amici- 

tiee  actus,  quomodo  item  malus.       1  i 
0.  Agere  incipit  de  benevolentia, 
quse  esse  principium  amicitia? 
videtur,  quamvis  ipsa  non  sit 

amicitia 15 

6.  De  concordia  serrao  est,  quse 
ad  genus  amicitia?  perlinere 
videtur;  quai  nonversaturcirca 
speculabilia,  sed  tantum  circa 

XXVI. 


operat)ilia,  ac  non  omnia,  sed 
magna  tantum;  quia  iii  pravis 
non  dicitur  esse  concordia. ...  17 
l.r.rTio  7 .  Fit  sermo  de  benelicentia :  circa 
quam  ex  eo,  quod  benefactores 
vidcntur  diligere  magis,  quam 
illi,  qui  benelicio  affecti  sunt, 
moveri  quaistionem 20 

8.  De  suiipsius  amore  agitur;  et 
quoniam  amantcs  seipsos  maxi- 
iiie,  maxime  dotestari  solemus, 
ideo  dicit 23 

9.  Ostenditur  quis  laudabiliter 
seipsum  diligere  possit,  nempe 
virtuosus 25 

10.  Dubitat  utrum  felix  indigeat 
amicis  nec  ne.  Arguitque  ad 
utramque  partem 28 

i  I .  Rationis  magis  naturali  osten- 
ditur,  felici  ac  probo  viro  ex- 
petendus  probus  amicus,  ex  eo. 
quod  probo  viro  eligibile  est 
esse,  et  vivere,  et  delectabiie 
est,  hoc  ssntire . .   3 1 

12.  Dubitat  an  plures  sint  faciendi 
amici :  solvit,  boc  non  expedire 
liomini,  ex  eo,  quod  pauci  ad 
delectationem  sufficiant,  et  se- 
cundum    virtutem   multi   esse 

non  possunt 34 

13.  Quaerit  num  homo  egeat  ami- 
cis  tam  in  adversis,  quam  in 
prosperis  fortunae  rebus  :  et 
solvens  dicit,  iu  adversis  maxi- 
me  amicos  requiri,  et  prseser- 
tim  utiles,  quamvis  in  utraque 
fortuna  illos  habere  sit  opti- 
mum 36 

t4.  Dubitare  videtur,  si  quemad- 
modum  delectantur  amore  capti 

43 


t)74 


CU.MMKNTAKIV   l\  AHISTOTKLE.M. 


«eipsoii  in»|iicere,  iU  delecU-ii- 
lur  uuiici  cuiivivcrt' 


I.llUll  DKr.IMIS. 


;i'i 


LecTlu  1.  l)e  vuliiptate  sive  jHlecUtiuiie 
dgit,  i|iiit;  niuxiiiift  sfcuinliiui 
llltcllfctUlll  V-i-,f  Mii<-liir,  quiiui 
ad  hiiiic  |iarli'iii  philosuphiie 
|M-i'tiiier»  iiiulti|)lici  pruhdt  ra- 
tioae 42 

2.  l'rust'i|uitur  de  iipiiiioiiihus 
u^ere  illurum  |)hiloHo|ihuruni, 
iliu  iiuiiehaut  volu])l<iteiii  de 
geiiere  huiiurillii  cssi' ;  <'t  liiaxi- 
iiie  letiuilur  Kudo.Miiu,  ilelrcta- 
tiuuem  suuiinum  hoiiiiiii  \n>- 
iieuteni ii 

3.  tt.itioues  |)onuntiir,  quihus  us- 
ti-uditur  deleclatiuMeiii  noii  esse 
de  geuere  hunuruui  quo!  nu- 
lueru  quatuor  suut 47 

i.  (juia  Platoiui  oruui  dc  volup- 
tale  posilio,  videhalurad  (iiias- 
daiii  didect.iliom-s  prohrosas 
laudandiis,  taiiiquain  ad  iiileii- 
tum.  scopum  dirigi,  ideo  Aris- 
totcles  prohat  iu  verum  iion 
esse.'. ."iO 

H.  ()-,teudit  delectationoin  ,  nec 
niolura  mc  gcnerationem  esse, 
cuin  liat  uon  in  tempore  quein- 
adinodum  et  visio .'i? 

ti.  (juicuam    sit    perfecta     sensus 
operatio  ostenditur  :  cx  quihus 
dependeat  operalionis  perfec 
tio    :    quomodoque    deiectatio 
ipsam  perliciat  operationem  . .       .S.*; 

7.  (jstenditur  diirerentiam  specili- 
cam  dclectationem  pencs  illas 
operaliones  attendi,   qu»  per 

eas  perliciimlur 58 

8.  Delectaliones  judicantur,  quod 
l)ona;  vel  malaj  sint,  ex  opcra- 
tiouihus  quas  sequuntur fil 

!•.  Rosumens  ea,  (]ua>  jam  de  feli- 
citale  dicla  suut  in  supcriori- 
bus,  felicitalein  omuium  esse 
humanorura  linem f)4 

10.  Aperit  felicitatem,  secundum 
optimam  virtutem  operationem 
esse,  qiUE  speculativa  videtur  ,       07 

i  I .  Tangilur  quiedam  felicitatis 
conditio,  cujus  hactenus  non 
meminerat,  videlicet  eam  in 
quadam  vacatione  consistere; 
ostenditque  quod  hujusmodi 
vacatio,  qua».  circa  contempla- 
tioncm  veritatis  est,  melior  sit 
ea  vila,  quae  cst  secundum  ho- 
minem 70 

i2.  Aliam  feiicitatis  speciem  inme- 
dium  affert ,  qua;  scilicet  in 
operatione  virtutum  moralium 
persistere  videtur,  et  maxime 
in  virtute  prudentiai,  quse  di- 
rectrix  est  omnium  moraiium 
virtutum 73 

13.  Monstrat  feiicem  bonis  exterio- 
ribus  indigere,  at  non  multis  .       76 

14.  Dicit    non   sufticcre    virtutem 


cognuscere,    sed    eaiii    Imhero 

o])us  est 79 

l.iiito  Ij.  Diiahus  pruhat  ratiunihu»  ne- 
cesnariuiii  e»sH  humiiieiii  legis 
jiosiliviim  lieri ;  et  quod  com- 
iiiuiies  lege>,  luagH  ijuain  jiii- 
vata',  ad    inores  comiionendus 

viin  liahent 83 

1(K  Docet  quomodu  (iiii-ijiiam  ad 
leges  feieudas  iduiiciis  lieri 
jiussit;  qiuj'  dilh'reiilia  sit  intor 
])ulitii'aiii,  et  cetera»  arles  :  et 
qua^  signa  sint,  quod  civiliter 
tantiim  cunversaiites  uon  sint 
lcgis  jiositivi S.") 


POLlTir.ORIIIM 
SEii  i)K  hkim;s  civikibijs. 


KIHKIl    i>HI.Mi;S. 

Kkctio  1  .  Civitatum  origo  ;  qiiidque  civi- 
tas  sit  :  et  quud  homo  civile  sit 
animal  ,  civitatemque  natura 
priorem  essesuispartihus,  vico 
et  domo 90 

2.  De  trihus  familiarum  generi- 
bus  :  quariiin  uiia  cx  domino 
ct  servo,  secunda  ex  viro  et 
uxore,  tertia  ex  patre  el  lihcris 
constat lOo 

3.  Quod  aliquibus  natura  servire 
conveniat,  aliquihus  autcm  do- 
minari 103 

4.  Dominos  et  servos,  alios  esse 
natura  quibus  expedit  dominos 
et  scrvos  esse,  alios  aulem  le- 
gibus,  quibus  contrarium  con- 
tingit 108 

o  Diversas  esse  civitalum  ddmi- 
nistrationes  :  et  quod  tribus 
modis  acquisitio  fiaisecundum 
naturam  ;  pastione  ,  agricul- 
tura  et  venatione 112 

6.  Quomodo  sccundum  naturam 
diviti£B  acquirantur.  Divitias 
aulem  esse  mullitudinom  ins- 
trumentorum  rei  familiaris  et 
pubiicffi 114 

7.  De  acquisitione  per  commuta- 
tioncm  rerum  vendenti  inuti- 
lium,  ementi  necessariarum  : 
deque  nummi  invenlione,  pri- 
mum  rudi,  deinde  signato,  ex 
quo  nata  est  nummorum  con- 
quirendi  facultas 119 

8.  Acquisitio  pecuniarum  ,  qu£E 
facit  ad  procurandum  res  ne- 
cessarias  vitee  bumana^,  linita 
est.  Quaj  vero  ab  hoc  line  de- 
vial,  infinita  et  praeter  natu- 
ram 123 

9.  Quid  oporleat  acquisitioni  stu- 
dentes  cognoscere  :  dequc  mer- 
calura,  focnore,  ct  mercenaria, 
earumque  inter  se  compara- 
tione,  et  Thaletis  prudcntia. . .     127 


iM)i;\ 


fi75 


I.KCTK»      I".    l'iliiiu  rl  •tnl|lhltM|H'cit"«<l(iinH(l 
i'\)  lillllir  rl    MTViin  \il  tlllllillH  ; 

|ii'inliUiH  fHHo  ii|iui'lurt<,  i|iiiliiin 
vidclirot  iiiMio  iiarcro  Hciiint.  .  .  I!tl 
II.  Arlilicc^  ciini  ^cciinihnn  n.itii- 
rain  muvi  <4iiit,  liclci  iniii.il.iin- 
i|nc  MMMlnlcni  lialicnnl,  ci-rliii 
virtnliliiis  ip^oA  (>S!to  |irir(lic.lo» 
cdiivcnicl  ;  sic  cl  niulicrns  «l 
|incros 130 


MllKll  SKCII.NDUS. 

I.ECTlo  I  ,  (JiKnl  ium  o|»(irt(Mt  in  i  ivitati- 
l»u»  oinnia  cs.so  ciiniinnnia,  iit 
lllios,  cl  iniilicrcs,  cl  laciilt.i- 
tes,  siciil  Socratcs  upinalialtir.      i;i!) 

2.  Non  posso  llori  nt  noti  intcr- 
noscanliir  liluMi  o\  iitiilms  iiu- 
rcnlilitis  orti  siiil t  i  i 

;).  Otu»(l  coinnitinitas  iili(M'oi'iiin 
rodilal  civcs  niai^ts  proclivcs  ad 
jiirma  cl  ca-dcs  ;tiii(id(jnc  ivvo- 
rciitiam  stMiiomnt  tollal,  cl  coii- 
sangninitalis   liciicvultMiliani.  .      147 

•1.  Otiod  coininiinis  rcrnin  p(»sses- 
sio  inullds  e.\citol  in  civilato 
controversias.  toinpcranliai 
(lua'  ct  lil)oralitatis  usiiin  abo- 
leat., IjO 

;» .  Qtiid  Sooratom  dcceporit  in  coin- 
miiniono  ]tonenda  :  ctiinod  non 
contiiii^it  taliMii  civilalcin  esse 
fclictMn lo4 

().    Ueli(pia>  Sooratis    logos  cxcu- 

liuntiir 159 

7.  Socralis  respublica  improbatur 
qnanlum  cst  nierilo  magistra- 
tunm 164 

8.  Legunt  a  Phaloa  carthagiueusi 
instilutaruni  considoratio  etea- 
rnm  roprohatio 107 

i>.   Phaleam  roprehendit  (juod  cuiu 
fundos  et    doinos  exiO(]uasset, 
de  sorvis  ot  pecuniis  tacuit  ...     171 
iO.   Hyppodami    Milesii    republica  * 

qualis  fuerit,  et  in  quihus  de- 
liciat 174 

1 1 .  Reprehensioreipublicse  Hyppo- 
dami \ 176 

12.  Quod  loges,  etiam  minusbonaj, 

non  sint  de  facili  imniutanda?.     179 

13.  Lacediemoniorum  rempubli- 
cam  examiuat,  qu;ii  ca?teris 
prtcstare  diu  visa  est,  ipsam- 
que  in  servis,  mulieribus,  agro- 
nim  possessione  reprehendit. .     181 

14.  Quod  Lycurgus  in  Ephoris,  l'hi- 
diciis,  et  tributis  coiistiluea- 
dis,  plurimum  a  rectitudine  ab- 
errarit 187 

15.  Cretensom  rcmpublicam  Spar- 
tante  comparat ;  et  quibus  in 
rebus  deticere  videtur,   osten- 

dit 191 

16.  Carthaginensis  reipublicae  cou- 
siderationem  facit  et  eam  supe- 
rioribusduabuscomparat  atque 
redarguit 196 

17 .  Solonis  et  aliorum  quornmdam 
leges  coinmemorat  ne  quid  o- 


ini^^iiiii  fiiittc  vnlcatiir,  (|uo(i  u(t 
liain   ( iiKiiilioiuMu  {iti  il        ,    .  .      '.'•  0 


I.IIILII    ILKTII  S 

l.rrTK»     i.  O"'"»  ■'il  "|"'"'""'"'"''^'''t''l  •I""' 

rivilan  dici  dcliciit •.»o;i 

'2.   Qiiod  illi(|ui  doiiati  civitiitR  iiii- 

p(M"    fu(M'«,     civc.n  Mlll,     cl     ipio 

iiindo  civitiii  Ullii  piMiii.inc.it.  .      -..'0!) 

'A.  Noii  csM>  idcin  lioiiiim  (iv(Mii, 
cl  iionniii  virum  ossc,  ciiiu  i.i 
lioiiits  civi»  ftit  (|iii  cl  aptc  pa- 
r(M'c  ('liiniicnirc  comiiiode  nciiit 
lioiins  aiitiMii  vir  absol(it(;  dica- 
tiir 212 

i.  Qiiinani  civns  sint  appollandi  : 
ot  ([110(1  plurossinl  civitini  spe- 
cic» 217 

5.  Ouod  civilas  sit  libcrurum  so- 
ci(>tas,  ciiiiis  linis  ost  nlilitas 
communis,  iit  (|nam  omnis  ad- 
ininistratio  jtniilica  tendcre  do- 
bet 220 

0.  Kx  linc  societatis  civilis,  et  nti- 
mero  jira'sidontium,  forinas  ro- 
gondi  civitales  colligit,  el  ea- 
rum  opjtositas  labes 223 

7.  Non  injuriu'  caiilio,  nou  rner- 
cium  commutalio,  uou  jirojiin- 
qua  habitatio,  non  hellorum 
jiropulsatio,  nou  magistraiuum 
jiarlicipatio,  sed  bone  bcate^jue 
vivcndi  ratio,  homines  in  urbi- 

bus  congregavit 226 

8.  Itriim  unum  au  plures  domi- 
nariconveniat:  etsi  plurcs,  non 
optimates,  an  divites,  au  mul- 
tiliido 232 

9.  Multitudinicommittendamesse 
electionemmagistraluum,agen- 
do  non  consultatiouem,  admi- 
nistratarum  rerum  examcn  : 
magistratiis  autem  legibus  ob- 
tomperare  debere,  et  solum  iu 
his  qua?  Ie.x  cavere  non  valuit 
arbitrium  liabere 236 

10.  Magistratus  non  esse  distribu- 
encios  secuudum  excessum  cu- 
juslibet  boni 242 

11 .  Utrum  nobilibus,  an  opulentis, 
an  virtute  prseditis,  au  poten- 
tioribus,  attribuendi  sint  ma- 
gistratus 243 

12.  Post  longam  discussionem  con- 
cludit  excellentem  probitate  vi- 
runt  ceteris  prseferendum,  cum 
natura  talis  sit  cui  debeant  om- 

nes  subesse '. . . .     230 

13.  Quinque  regum  species  pro- 
ponit  et   de  qua  disputaturus 

sit  elegit     233 

14.  Utrum  a  legibus  an  ab  optimo 
rege  melius  sit  civitatem  gu- 
bernari;  et  de  ejus  successione 

et  custodia 200 

13.  Objectiones  continet  quse  ad- 

versus  regiam  potestatem  ad- 

duci  possunt 206 

16.  Declarat  quibus  civitatibus  re- 

gem  creare  conveniat,  et  qui- 


67(i 


«lUMMtNTAUIA  IN  AUISIOTKLKM. 


itiirti   aij(iuiii<)tratiu- 


liein 


i.inER  orAHTrs. 

LccTio  i .  (iuod  ttd  VMuiu  |iiiliticufii  per- 
tiuedt  scire  qiiif.  sit  respubli- 
C4  |irui>UB  upliliiu,  quu-  ut  ae- 
cuadii  ab  «it;  et  luiii  uiultie 
&iut  !s|ieciHs  leruiiipulilicaium, 
uiiiues  iiiiiuitius  iiuii  Luiiveiine; 
deiiiiie  '  uiiiiiieiiiDiat  ({uni  dixe- 
nl,  quidve  diceuduiu  sil,  j»ru- 
puuit 276 

2.  Causa  investi^atur  ut  plures 
iiiil  ^ipfciei  leruiiipuliiicaruiii  ; 
rejiciiurque  ilU  diviiiu  (piu; 
der  uiulturi  et   paucus   liehut  <i 

^  auibu:;daai 282 

3.  Ia  qiiibus  partibus  huc  est  [ler- 
suuis  respublicu-  cuiisteiit;  et 
qu»  parles  necessariui  sint, 
quii^ve  adjunclii;  :  quii-que  sibi 
cubaerere  pussint,  et  qu.i!  nun.     286 

4.  Pupulari-»adniiiiislratiuiusquin- 
que  mudi  eiiunieraiitiu',  ft  pau- 
curum  stalus  ({uatuur  :quuium 
ullinii  qui  nuu  legibus  scd  de- 
crelis-  regiiaut,  persimiics  siint 
tyraiinu 291 

5.  Ciumprubat  siiigulas  qiias({ue 
spocies  pupularis  admistratiu- 
nis,  et  paucoruni,  superius 
fiiumeratas 297 

6.  De  uptimatumadniinistratione, 
et  ejus  variis  sp(;ciebus,  quie 
ex  cummixtione  virtutis  ad  di- 
vitias  et  multitudinem  insur- 
punt 300 

7.  De  eo  civitatis  statu  qui  com- 
muui  nomine  re^jiublica  dici- 
tur,  a  caeteris  tamen  di;-crelo, 
in  quo  el  virtus  el  lib(.Ttas  et 
diviiiip  suum  lucum  babent. . .     302 

8.  Quo  pacto  supradicta  reipubli- 
cae  species  contcmperari  dc- 
beat,  ita  ut  et  niultitudiuis  et 
paucorum  staliim  participet, 
neutrum  tanien  exquisile  ba- 
beat 306 

9.  De  tyrannide  et  ejus  speciebus 
Iribus  ;  quaive  tyrannis  maxime 
opponatur  regiae  gubernationi .     309 

10.  Civilatem  quui  mediocres  civcs 
babet,  idest  neque  nimium  di- 
vitcs,  neque  niraium  pauperes, 
optimam  esse,  securiorem,  diu- 
turniorem.  minimeque  sedilio- 
sam 311 

H  .  De  conservatione  optiinae  reij)u- 
blicae;  deque  cautione  ne  laba- 
tur  aut  ad  mullitudinis  guber- 
nationem,  aut  ad  paucorum 
potentiam 317 

12.  De  quibus  consultationes  in  ci- 
vitatibus  tieri  soleant  ;  deque 
ip?arum  varietatepro  cujusque 
civitatis  administratione 323 

13.  Demagistratuum  numero,  auc- 
toritate  et  diuturnitate  consi- 
deratio    habetur  ;    et    quando 


uni  au   |iluiibu!>    demaiidandi 

272  sit 328 

l.ei  no  14.  Tiiaes8cinmagistratibu>icrcan- 
ilis  aiiiiiiadviitanda  :  ipu  cuiis- 
tituautiir  :  a  (piibus  eligaiitur, 
el  qiio  uiudu  ci ('Ciiliir,  hurtc  ail 
electiuiie  ,  ab    oiiiiiibus   aut   a 

paucis 33i 

15.  {iaui  Judiciuriim  sjiccies  siut, 
et  i|uumudu  purgandi  ,  et  a 
qiiibus 337 


LIUKU  OKKNTIIS. 

Ktcriu  I.  Scditiones  ohinfipqualitatemex- 
citari  .-  ii-qualitatciu  autciii  esse 
dupliccui 3i0 

2.  (juidiiomincsseditiososefliciat, 
qua  de  causu  scditiuues  exci- 
tciitur ^il 

3.  Enumcratiu  causariiin  s<>ditio- 
niim  iu  urbibus  existcntiiini. .     3oO 

4.  Uuoniudu  &tatus  po|)ularis  la- 
batur  ad  tyraniiidcm,  et  cur 
minus  iiiuic  (|uaiii  prius     ....     3o3 

o.  Dc  iiiimutaliuiie  status  pauco- 
rum  vel  iu  seipsum,  v^el  ad  sta- 
tum  mullitudinis  vel  in  tyran- 
uidem 35<i 

f).  De  la|)su  statns  uptiiiiatiiiu  in 
popularem,  et  reipublica;  ad 
statiim  paiicorum 361 

7.  De  conservalioiK!  slatus  po[)u- 
laris,    paiicoiuin,   ojitimatum, 

et  rcipublica; • 36.t 

8.  Uegni  et  tyraunidis  origo 37 .t 

9.  Quibus  ex  causis  tyraunis  et 
regna    dissolvantur 378 

10.  Honor,  odiiim  et  contemptus 
tyrannidem  evertit  ;  regnum 
domeslica  sedilio    381 

1 1 .  Priinus  modus  conservandi  ty- 
rannidemper  incrementum  ad- 
ministraliouis  tyr^nniccC 384 

12.  Secundiis  modus  conservandae 
tyrannidis  per  appiupinquatio- 
nem  ad  regnum 388 

13.  Discussio  de  interitu  rerumpu- 
blicarum  a  Platone  in   octavo 

de  republica  assignato 394 

LIBEU  SEXTLS 

Lectio     1.  Popularis   status   varietas  non 

solum      pendet   a    diversitate 

•  operationum,  sed  etiam  ab  ins- 

titutis  incumdem  iinein  minus 

tcndentibus 399 

2.  Deiine  popularis  status,  et  aiiis 
quibusdam  in  ipsum  tendenti- 
bus 

3.  Quomodo  in  populari  statu 
quippiam  juste  decernatur. . .  . 

4.  Quibus  institutis  optimus  po- 
pularis  status  conservetur. . . . 

5.  Quo  pacto  sit  admiiiistrandus 
pooulaiis  status  qui  omnes  in- 
differenter  admittit 410 

6 .  Paucorum  status  adiilinistratio- 

•  nemcontinet 415 


401 
404 
406 


I.KrTio     7.    l)o  iiiiiKi!4tnitilius  II  i|iiit)tiH  civi 

laloi  ailiiiiiii  <lr.iiii|ii'  miiiI i  |S 


I.IIIKM  si;i'TiMrs. 

l.r.r.Tlo  t.  0>*|'I  i>|ili!ii,i  \il,i,  rt  |iriviiliiti 
iiiiii'iiii|ii(<,  (<l.  |)iililii-(<  civilali- 
Ims,  ("«111(1  \iiliit(<in  vivtMt',  ro- 
lii|iiiHi!(iiiis  ail  i(l  ailjiiv,iiilil)iiH.     i  17 

*i.  Dc  ri<liiiliili<  i'uiiisi|iii<  i<t  civilii- 
tis,  (loi|ii(i  \il,t  I  iiul(<iu|ilaliva, 
ncli\a,  (<l  (liiiiiiiiaiilc •Iv'!» 

3.  0""il  laiila  ilclnMit os.so  in  civi- 
tat(>  luiiitituilo,  ul  silii  satis  sit 
ad  vitaiii    ()|iliiu(>  (li<^(<ii(laiii.  .      iM 

\.  hi>  lUDili)  af^ii,  iiiliis  silii,  nuii- 
(liiialuMio  cl  uaiitica  turlia »il 

;».  Oiiiil"!*  osso  il(<l)(<anl  ((111  civita- 

lcin  incoliiul  ot  i(<i;uiil ii.') 

t).   S(<x  cssc  siuc  (|uil)uscivilasci)n- 

sistcro   iion    |)i)t(<sl \\^ 

7.  Oi>i>><i»i  in  optiina  civitalo  lia- 
licndi  sint  pars  civilalis 'i;i| 

S.  Oualisatrri  lolius  facienda  sil 

|i;u1itio 4.">a 

9.   (Jiio  in  loci)  sil  urbscxtmenda, 

(<t  ([110  pacto .i.")7 

10.  Ouod  ot  eadoin  ct  divoisa  sit, 
iu.it;islratiniiii  ct  suhdilornin 
disi'i|)liiia i()3 

1 1 .  r.nin  vila  olio  cl  ncf^otio  coiis- 
tct,  oportol  lcgcs  non  luinus  ad 
paceni  quani  ad  bcliuin  cives 
iiistruero i70 

12.  O"!  cura  corporis  alendi  sint 
cives 470 

LIBEll  OCTAVUS. 

Lectio  I .  Ex  utilibus  disciplinis  ea  dis- 
ceiida  sunt.  ([uoe  operantein 
non  reddant  vileni   489 

1.   Nuin  civis  musicam  addiscere 

debcat 498 

3.  Quid  ex  musica  edisccndum  sit, 
et  quo  pacto  ea  utendum 509 


DE     CAUSIS. 


LIBER  UNICUS. 

l-F.r.Tio  I.  Quamdam  propositionera  prse- 
mittit  loco  principii  ad  tolum 
tractalum *;}4 

2.  Superiora  cntia  in  triplici 
Kradu ,  ncmpe  ante  feternitatem, 
cum  a-ternitate  et  post  seterni- 
tatem  csse  docet 547 

3.  Qiiomodo  aniuia  in  sua  opera- 
tione  coeleslia  parlicipct,  decla- 

,     '■■'t"i' o20 

■*.  Quo  pacto  entia  medii  gradus, 
scilicet   inteliigeutia?  ,    distin- 

guautur 593 

5.  Oislinctioncm  tertii  gradus  en- 
tis,  neinpe  animarum,  ex  dis- 


INDK.K.  ,177 

tinctioiio   ftiipiu-iunii  |iroitn|ui> 

l'"'  •.. B27 

\x<  110  <l.  h(<  |iriiii.i  i-iTiiiii  ciiiMii  <|tii)d  fiii 
lucn.irraliili'^,  cl  qnanioljii<iii, 
"l'<'i'il"i' I)2fl 

7.  l(alioui<iii  iiilollii^cnliii',  qti.tii- 
llllii  ad  ojiis  subHluiitiuiii  iioli- 
ll«-"l h32 

N.  O'loiiiodo,  illtolliKoiiliit  itj  qiiiid 
hlipi.t  no,  el  id  i|iit)(i  iiilru  so 
oitl,  coKiiosc.ai ;;34 

!•.  Quod  i<\  causii  [iriiiia  li.tl.ct  in- 
l(<lliKciitia  vii  lutcni  rcgcndi  ros, 

ct  contiiiciidi 5:j(j 

10.  OiiodinlclliKcntiacngnoscitalia 
u  sc,  pcr    |i)iiii;is   iiilclligibijcs 

ipias  apiid  -^c  Italiol ;i.39 

1 1  .  Intclligcnli.i  ad  los  soiiipilonius 
intclligciidas  ijiioiiiodo  so  hu- 
hcat,  (loscriliilur .'ii2 

12.  Oualit(<r  iiitclli^'ciiliii',  t|tiH'  iii- 
iiiiriiin  res  scinpilcrn.c  sniil, 
iiiiitui)  so  intclligaiit ;iii 

13.  Oiiumodo  intolligcittia  soipsain 
ct  qii.c  iii  c.i  snnt  cognoscore 
valcit K4S 

li.  Quo  p,tcto  aniiiia  ros  sensihilos 
ot  iiilclligihiles  in  seipsa  coiiti- 
i"'at 540 

i;».   Quaiilcr    aiiiina  sc   liahoat   ad 

cogiiilioncin  suiipsius 5i8 

K).  Quod  iina  priiiia  inlinita  virtus 
est,a  qua  rcliquironincsdcpen- 
dent 5.i9 

17.  Quare  ex  multis  inlinitis  virtu- 
tihus  illa  niagis  ad  iiitinitatcm 
accedat,  quaj  unitate  est  pro- 
piiiquior o.tI 

18.  Quod  oninia  dependcnt,  secun- 
dtim  naluram  suam  vcl  siiljs- 
tantiam,  a  pnino 5o'2 

19.  Quod  diversimode  res,  appro- 
pinquant  primo  ,  secundum 
participationein  uaturalis  per- 
ieclionis 554 

20.  Universalis  rogiminis  causai 
prima;  raoduscxpcndilur,  ejus- 
que  a  ceteris  ditierenlia 555 

21 .  Sufficientia  divini  regiminis,  ex 
abiiudauliabonitalis  ipsiusevin- 
citur 557 

22.  Iterum  suflicienter  divini  regi- 
miuis  ub  exceilentia  ijisius  com- 
nicndatiir 558 

23.  Tangilur  regimen  causae  se- 
cunda?,  scilicet  inteiiigentise  . .     559 

24.  Divinum  regimen  a  diversis  di- 
ver^imodo  ]».irlicipari,  generali 
in  primis  ratione  ostenditur  .  .     560 

25.  Omne  auihypostaton,  seu  per 
se  stans  ,  esse  ingcnerabilc  , 
concluditur 562 

26.  Omue  autliypostaton  aut  per  se 
stans,  esse  incorruptiiiile  ar- 
giiilur 563 

27.  Agit  de  conditione  substanticP 
corruptibiiis 564 

28.  Omne  authypostaton  esse  sim- 
piex  et  indivisibilc,  demuns- 
tralio 565 

29 .  Omnem  suhstantiam  simpiicein 
esse  aulhypostaton 566 


i 


b7H  COMMKNTAHIA  I.N  AUISTUKTLKM 

30.  Sub»tanti«  qim  ti-ui(iure  meii- 

suraiitur,  quuiiiodu  ad  lusiceui  (KJMMFNTIIM 

se  lidljejiit 5ti7 

3«.   Mamtestjtui-    coudili..    earuiu  Sl  l'tll  LIH  UoKTII  1)K  SCIIOLAHILM  DISCIPLINA 

&ut)itaiitiaruni,    i|uaruiii    actiu 

e-)t  m  teiiijiuie  et  substaiitia  in  — 

vteriiitate 508 

3?.   Suh,la..ti*  ,nedi«M.arti.u  ,uh  p,,,lngus 571 

l'niii'iiiium 5T;i 


teiiipuiH,  pai  liiil  -)Ub  a-tei  iiitate 
cadeiitis ,    aliam    cuoditiuuem 


expouit 5B9      ^"^"  j-j 


Ca|mt  1 577 

592 


-  III: 60i 

-  IV fi2l 

-  V 04-2 

"  VI 049 


FIMS 
INblCIS    VOLLMINIS    VIGESIMISEXTI. 


CHAnLLO.\-SUR-SElNE    (cOTK-d'or).  —  lilPlUMERlE  E.  CORNMLLAC. 


•H    AJ 

a  H 
o 

^  o 

0)  CNJ 

^-;     • 

O  H 
O 
> 
I 


CQ  tJ 


PONTIFICALINSTITUTEOFMEDIAEVALSrumES 
59  QUEEN'S  PARK  CRESCENT 
TORONTO-5,    CANADA 
1526-